ՎԱՂ ՄԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱԽՏՈՐՈՇԻՉ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ Թամսին Այլիֆ Մադդալենա Հոնորատի Մելիսսա Զումաետա Այս աշ­խա­տան­քի ի­րա­կա­նաց­ման ֆի­նան­սա­կան ա­ջակ­ցութ­յու­նը տրա­մադ­րել է Ճա­պո­նիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը Ճա­պո­նա­կան հա­վա­տար­մագ­րա­յին հրմնադ­րա­մի մի­ջոց­նե­րից՝ սննդա­ռութ­յան ընդ­լայն­ման նպա­տակ­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԱԽՏԻՔԻ ԽՈՍՔ ........................................................................................... 3 ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ................................................................................................ 4 ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ .................................................................................................... 5 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ .............................................................................................. 12 1. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ................... 17 1.1 Մանկական աղքատությունն ու խոցելիությունը Հայաստանում .............. 17 1.2 Սոցիալական աշխատանքը և վաղ մանկության զարգացումը ................ 19 1.3 Վաղ մանկության զարգացում՝ հատուկ ռիսկեր և պաշտպանիչ գործոններ ............................................................................................ 22 1.4 ՎՄԶ-ի իրավական, քաղաքական և ծրագրային շրջանակը Հայաստանում ..................................................................................... 27 1.5 Հիմնական ուսումնասիրություններ` նվիրված վաղ մանկության զարգացմանը Հայաստանում ............................................................... 33 2. ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ .................... 36 3. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՏՈՒՑՈՒՄ ............................................... 41 3.1 ՎՄԶ առկա ծառայությունների տեսակները .......................................... 41 3.2 Բազմանպատակային ՎՄԶ ծառայություններ ....................................... 47 3.3 Բյուջե և կադրեր .................................................................................. 50 3.4 Ամփոփում ........................................................................................... 55 4. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ .................................. 57 4.1 ՎՄԶ ծառայությունների ծածկույթը ....................................................... 57 4.2 ՎՄԶ ծառայությունների մատչելիությունը ըստ հաստատությունների հետազոտության տվյալների ............................................................... 59 4.3 Առողջապահական ծառայությունների հասանելիությունը՝ ըստ ԺԱՀ-ի .. 64 4.4 ՎՄԶ ծառայությունների հասանելիությունը ըստ ՏՏԿԱՀ-ի .................... 66 4.5 Ամփոփում .......................................................................................... 72 5. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ............................ 74 5.1 Եզրակացություններ ................................................................................. 74 5.2 Առաջարկություններ ................................................................................... 77 ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ............................................................... 88 ՀԱՎԵԼԱՎԾ 1: ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՏՈՒՑՈՂՆԵՐԻ ՀԱՐՑՄԱՆ ՄԵՋ ՆԵՐԱՌՎԱԾ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԸ ........................................................... 91 ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2: ՄԱՐԶԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՐՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ........................ 102 2 ԵՐԱԽՏԻՔԻ ԽՈՍՔ Այս զեկույցը պատրաստել են Թամսին Այլիֆը, Մադդալենա Հոնո­ րատին և Մելիսսա Զումաետան (Համաշխարհային բանկ): Իռեն Սարգ­ սյանը ղեկավարել է վաղ մանկության զարգացման (ՎՄԶ) ծառա­ թյուն­ յու­ ներ մատուցողների վերաբերյալ տվյալների հավաքագրման աշ­ տանքները`Սուսաննա Կարապետյանի (Երևան), խա­ Անի Փիլոյանի (Լոռու մարզ), Լենա Գոհարյանի (Գեղարքունիքի մարզ) և Լաուրա րատի մարզ) օգնությամբ: Վահան Դանիելյանը համակարգել Հարությունյանի (Արա­ ների հավաքագրման գործընթացը: Ռենատա Մայեր Գուկովասը վերլուծել է է տվյալ­ Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հե­ տա­ զոտության (ՏՏԿԱՀ) տվյալները: ՎՄԶ հաստատությունների հետազոտության համար տվյալների հա­ վաքա­ գրման գործիք մշակելիս օգտագործվել են Ալվարդ Պողոսյանի (ՅՈՒՆԻՍԵՖ), Իռեն Սարգսյանի («Սեյֆ դը Չիլդրեն») և Համաշխարհային բանկի գործընկերների` Դեսիսլավա Վալերինա Կուզնեցովայի, Անուշ Շահվերդյանի և Նինո Քութաթելաձեի մեկնաբանությունները և օգտակար նկատառումները: Վերոնիկա Սիլվա Վիլլալոբոսը (սոցիալական պաշտպանության ոլորտի ավագ մասնագետ, Համաշխարհային բանկ) և Դեսիսլավա Վալերիևա Կուզ­ նեցովան (կրթության մասնագետ, Համաշ­ խարհային բանկ) հանդես եկան որպես գործընկեր գրախոսներ և տրամադրեցին գերազանց մեկ­ բանություններ: Հատուկ շնորհակալություն ենք հայտնում Աշ­ նա­ խատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությանը՝ տվյալների հավա­ քագրման աշ­խատանքներին և ընդհանուր հետազոտությանն աջակցելու համար: Թիմն անչափ շնորհակալ է աշխատաժողովի բոլոր մասնակիցներին, որտեղ քննարկվել են նախնական արդյունքները: Աշխատաժողովը տեղի է ունեցել ՀԲ-ի երևանյան գրա­սենյակում 2019 թ.-ի մարտի 15-ին՝ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նա­ խարարության, Կրթության գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության, Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարություն, ինչպես նաև գործընկեր դոնորների՝ ԱՄՆ ՄԶԳ, ՅՈՒՆԻՍԵՖ, ՍԳԿ (FAO), «Վորլդ Վիժն» և «Սեյֆ դը Չիլդրեն» կազմակերպությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ: 3 ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ՀՀ դրամ Հայկական դրամ ՆԾԽ Նախածննդյան խնամք ՀՍՊԲՀ Հայաստանի սոցիալական պաշտպանության բարելավման հետազոտություն ԺԱՀ Ժողովրդագրության և առողջության հարցերի հետազոտություն ՎՄԶ Վաղ մանկության զարգացում ԸՆԾ Ընտանեկան նպաստների ծրագիր ՄԿԻ Մարդկային կապիտալի ինդեքս ՏՏԿԱՀ Տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված հետազոտության ԿԳՄՍՆ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարություն ԱՍՀՆ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն ԲՌԱ Բերանի ռեցիդացման աղեր ՀԾԽ Հետծննդյան խնամք ՀՄԱԼԿԱ Համակարգային մոտեցում՝ ավելի լավ կրթական արդյունքների ապահովման համար (Համաշխարհային բանկ) ԱՀԿ Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն 4 ԱՄՓՈՓԱԳԻՐ Այս զե­ ցում գնա­ կույ­ հատ­ վում են Հա­ յաս­ տա­ նում հղի կա­ նանց և հինգ տա­ րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի հա­մար ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջար­կի (պա­հանջ­վող քա­նա­կի և­ ո­րա­կի) և պա­հան­ջար­կի գծով հիմ­նա­կան պա­հանջ­ նե­րի խո­չըն­դոտ­նե­րը: Ա­ռա­ջար­կը գնա­հա­տե­լիս, հաշ­վի են առն­վում ծա­ռա­յութ­ յուն­նե­րի ծած­կույ­թը, ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը և­ ո­րա­կը: Զե­կույ­ցում դի­տարկ­վում են նաև ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը/հա­սա­նե­լիութ­յու­նը, դրանց տար­ բե­րութ­յուն­նե­րը՝ պայ­մա­նա­վոր­ված սո­ցիալ-տնտե­սա­կան կար­գա­վի­ճա­կով, տա­ րի­քա­յին խմբով և խո­ցե­լիութ­յան այլ չա­փում­նե­րով, և­ ու­սում­նա­սիր­վում է մատ­չե­ լիութ­յան խո­չըն­դոտ­նե­րի բնույ­թը: Ձեռք բեր­ված արդ­յունք­նե­րի հի­ման վրա ա­ռա­ջար­կութ­յուն­ներ են ար­վում կա­րի­քա­վոր և սո­ցիա­լա­պես ա­նա­պա­հով ըն­տա­նիք­նե­րի հա­մար ՎՄԶ ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը բա­րե­լա­վե­լու վե­րա­բեր­յալ: Հա­յաս­տա­նի Հան­ րա­պե­տութ­յան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը՝ Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կի և զար­գաց­ման այլ գոր­ծըն­կեր­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յամբ, ներ­կա­յումս ընդ­լայ­նում է Հա­յաս­տա­նում գոր­ ծող սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի հա­մա­կար­գը` ա­նա­պա­հով ըն­տա­նիք­նե­րին ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հետ ա­ռա­վել ակ­տի­վո­րեն կա­պե­լու նպա­տա­կով; սույն զե­ կույ­ ցի հա­տուկ նպա­տակն է տրա­մադ­րել տվյալ­ներ, ո­րոնք կօգ­նեն ձևա­կեր­պել հա­ մա­կար­գի այս ընդ­լայն­ման նա­խա­գի­ծը: Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կը ի­րա­կա­նաց­րել է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­ տու­ցող­նե­րի հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հա­մա­պար­փակ ու­սում­նա­սի­րութ­յուն Ա­րա­­­րա­տի, Գե­ղար­քու­նի­քի, Լո­ռու և Եր­ևա­նի մար­զե­րում: Սույն զե­կույ­ցը մե­ծա­ պես հիմն­վում է վեր­ջերս կա­տար­ված նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան հաս­տա­ տութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ հարց­ման (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2018a) տվյալ­նե­ րի վրա, ո­րոնք հան­դես են գա­լիս որ­պես ա­ռաջ­նա­յին տվյալ­նե­րի աղբ­յուր: Զե­ կույ­ցը հիմն­վում է նաև Տ­նա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի կեն­սա­պայ­ման­նե­րի ամ­բող­ ջաց­ված հե­տա­զո­տութ­յան 2017 (ՏՏԿԱՀ 2017),1 «­Սո­ցիա­լա­կան գծա­պատ­կե­րը և­ աղ­քա­տութ­յու­նը Հա­յաս­տա­նում» զե­կույ­ցի տվյալ­նե­րի շտե­մա­րա­նի (Արմս­տատ 2018), Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովր­դագ­րութ­յան և­ ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան հար­ցե­րի հե­տա­ զո­տութ­յան (ԺԱՀ) 2015-16 (ԱՎԾ 2017) և Հա­յաս­տա­նում ի­րա­կա­նաց­ված ՎՄԶ-ին առնչ­վող այլ ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի վրա: Զե­կույ­ցում սահ­ման­ված ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի շրջա­նա­կը նե­րա­ռում է հետև­յալ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը. (1) ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ո­րոնք հա­սա­նե­լի են հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­ներ (մինչև 60 ա­միս) և/­կամ հղի կին ու­նե­ցող ըն­տա­ նիք­նե­րին; (2) ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ո­րոնք մա­տուց­վում են ըն­տա­նիք ու­նե­ցող ե­րե­ խա­նե­րին (այ­սինքն՝ շրջա­նա­կը չի նե­րա­ռում ծա­ռա­յութ­յուն­ներ՝ ուղղ­ված ծնո­ղա­ զուրկ կամ հա­տուկ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում գտնվող ե­րե­խա­նե­րին); (3) ծա­ռա­ 1 ՏՏԿԱՀ 2017 թ-ի տվյալները վերլուծվել են Համաշխարհային բանկի աշխատակցի կողմից: 5 յութ­յուն­ներ, ո­րոնք կա՛մ հա­մընդ­հա­նուր են, կա՛մ ուղղ­ված են խո­ցե­լի բնակ­չութ­յա­ նը (այ­սինքն՝ զե­կույ­ցում նե­րառ­ված չեն ա­պա­հով­ված ըն­տա­նիք­նե­րին ուղղ­ված մաս­նա­վոր ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը); (4) ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ո­րոնք տրա­մադր­վում են պե­տա­կան հատ­վա­ծի, հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի (ՀԿ) կամ զար­ գաց­ման գոր­ծըն­կեր­նե­րի կող­մից; և (5) ՎՄԶ խթան­ման նպա­տակ ու­նե­ցող ծա­ ռա­յութ­յուն­նե­րը՝ ըստ վե­րը նկա­րագր­վա­ծի, այդ թվում՝ ա­ռող­ջութ­յան, սնուց­ման, վաղ խթան­ման/կրթութ­յան և սթ­րե­սից պաշտ­պա­նութ­յան ուղ­ղութ­յուն­նե­րով: Ըստ գնա­հատ­ման արդ­յունք­նե­րի, Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ-ի ա­ռա­վել կար­ ևոր չա­փում­նե­րի հետ կապ­ված ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը սահ­ման­ված են օ­րենք­նե­ րով, քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն­նե­րով կամ ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րով: Մ­յուս կող­մից, չկա ՎՄԶ-ի մի­ջո­լոր­տա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յան շրջա­նակ կամ ռազ­մա­վա­րութ­ յուն, ո­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն կտար հա­մա­կարգ­ված կեր­պով ո­րո­շել մի­ջամ­տութ­ յուն­նե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման և­ աշ­խա­տա­կազ­մի հա­մալր­ման ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­ յուն­նե­րը, դրանց հա­ջոր­դա­կա­նութ­յու­նը և կա­պե­րը: Ա­վե­­լին, գո­յութ­յուն ու­նի քա­ ղա­քա­կա­նութ­յան/ռազ­մա­վա­րութ­յան բաց՝ կապ­ված հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան, սո­ցիա­լա­կան և հու­զա­կան զար­գաց­ման հետ:2 Հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը հաս­տա­տում է, որ Հա­յաս­ տանն ու­նի կա­յա­ցած ՎՄԶ պե­տա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան և կր­թութ­յան ո­լորտ­նե­րում, և­ որ ծա­ռա­յութ­յուն մա­տու­ցող­նե­րի գե­րակշ­ռող մա­սը հան­րա­յին ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներն են և ման­կա­պար­ տեզ­նե­րը: Ման­կա­պար­տեզ­նե­րի կող­մից տրա­մադր­վող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ո­րա­ կը հա­մե­մա­տե­լի է տա­րա­ծաշր­ջա­նում հա­մե­մատ­վող երկր­նե­րի հետ, ընդ ո­րում կրթա­կար­գը հան­դի­սա­նում է հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­ժեղ կող­մը, թեև կադ­րե­րի մա­սով հե­տա­գա կա­տա­րե­լա­գործ­ման անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն կա (­Հա­մաշ­խար­հա­ յին բանկ, 2017a): Ա­ռող­ջա­պա­հա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում մա­տուց­վող մոր և ման­կա­ կան ա­ռող­ջութ­յան / սննդա­ռութ­յան հիմ­նա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի և ծննդ­ յան գրանց­ման ո­լոր­տում (ո­րը հա­մար­վում է մյուս ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­սա­ նե­լիութ­յան հիմ­քը) ծած­կույ­թը շատ ընդգր­կուն է, և­ ըստ տնա­յին տնտե­­սութ­ յան բնու­թագ­րե­րի՝ այդ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յան ա­պա­հով­ման դաշ­տում ան­հա­վա­սա­րութ­յան դեպ­քե­րը շատ սա­կա­վա­թիվ են (ԱՎԾ 2017): Ծած­կույ­թին վե­րա­բե­րող բա­ցե­րը և գո­յութ­յուն ու­նե­ցող ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­նե­րը հիմ­նա­կա­նում վե­րա­բե­րում են տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի կող­մից ա­ռող­ջութ­յան և սնն­դա­ռութ­յան նկատ­մամբ դրսևոր­վող վար­քագ­ծին (ԱՎԾ 2017): Այս­պի­սով, այդ բա­ցե­րը վե­րաց­նե­լու հա­մար պա­հանջ­վում է մեծ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­նել մայ­ րութ­յան և ծ­նո­ղա­կան կրթութ­յան/հա­ղոր­դակց­ման ո­րա­կին և­ ընդգրկ­մա­նը, այլ ոչ թե ինք­նին ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­մա­նը: Կա հստակ գործողությունների ծրագիր՝ հինգից վեց տարեկան երեխաների ուսուցման կա­ 2 րիքները մ­­­­ի­­ն­­չև­ տարրական դպրոց ընդու­նվ­ե­­լը­­ ­­հո­­գա­լո­ւ համար: 6 Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, վաղ ու­սուց­ման/ճա­նա­չո­ղա­կան զար­գաց­ման ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րը հա­մընդ­հա­նուր ծած­կույթն ա­պա­հո­վե­լուց շատ հե­ռու են: Մինչև 5 տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի միայն 20 տո­կոսն է հա­ճա­խում ման­կա­պար­տեզ (ՏՏԿԱՀ 2017): Ե­րեք տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի վաղ ու­սուց­ման ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի/ ճա­նա­չո­ղա­կան զար­գաց­ման մա­սով կա ո­րո­շա­կի բաց­թո­ղում: Հան­րա­պե­տութ­ յան մա­կար­դա­կով, չորս տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի 49 տո­կո­սը և­ ե­րեք տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի 37 տո­կոսն են հա­ճա­խում ման­կա­պար­տեզ՝ հա­մե­մա­տած եր­կու տա­ րե­կան ե­րե­խա­նե­րի ըն­դա­մե­նը 13 տո­կո­սի հետ, իսկ եր­կու տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի շրջա­նում գրե­թե ոչ մե­կը ման­կա­պար­տեզ չի հա­ճա­խում (ՏՏԿԱՀ 2017): Ման­կա­պար­տե­զի փո­խա­րեն ա­ռա­ջարկ­վող այ­լընտ­րանք­նե­րը շատ քիչ են: Հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յան արդ­յուն­քում պարզ­վում է, որ վաղ ու­ սուց­ման մյուս ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը ու­սում­նա­սիր­ված չորս մար­զե­րում հա­սա­նե­լի են հինգ տա­րե­կա­նից փոքր բո­լոր ե­րե­խա­նե­րի ըն­դա­մե­նը 0,1 տո­կո­սից էլ պա­կաս թվով ե­րե­խա­նե­րի հա­մար: Ծ­նող­նե­րի կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը կա­րող են լի­նել ա­մե­նա­փոքր ե­րե­խա­նե­րի զար­գա­ցու­մը խթա­նե­լու արդ­յու­նա­վետ մի­ջոց; իս­ կա­պես, Հա­յաս­տա­նում առ­կա ծնո­ղա­կան կրթութ­յան ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րը ա­ռա­ջար­կում են մի շարք խմբա­յին մի­ջո­ցա­ռում­ներ և ցու­ցադ­րում­ ներ՝ լա­վա­գույն փոր­ձի վե­րա­բեր­յալ մի շարք ա­ռա­ջար­կութ­յուն­նե­րին հա­մա­հունչ: Սա­կայն, հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նից պարզ­վում է, որ այդ ծա­ ռա­յութ­յուն­նե­րի ծած­կույ­թը հատ­վա­ծա­կան է: Բա­ցի այդ, պար­զում է, որ ման­կա­ պար­տեզ­նե­րի և­ ա­ռող­ջա­պա­հա­կան կենտ­րոն­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը ու­նեն ՎՄԶ-ին ուղղ­ված ընդգր­կուն նպա­տակ­ներ, ո­րոնք, տե­սա­կա­նո­րեն, նա­խա­տե­ սում են նաև ծնող­նե­րի կրթութ­յու­նը, բայց գործ­նա­կա­նում աշ­խա­տանք­նե­րը հիմ­ նա­կա­նում սահ­մա­նա­փակ­վում են ու­սում­նա­կան նյու­թե­րի ներ­կա­յաց­մամբ: Ա­ռանձ­նա­պես մտա­հո­գիչ է բաց­թո­ղու­մը ե­րեք տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան և սո­ցիա­լա­կան զար­գաց­ման խթան­ման դաշ­տում, հաշ­վի առ­նե­ լով, որ հա­մաշ­խար­հա­յին ա­պա­ցույց­նե­րը վկա­յում են, որ ներդ­րում­նե­րից ստաց­ վող հա­տույ­ցը, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, ա­մե­նա­­բարձրն է ա­մե­նա­փոքր ե­րե­խա­նե­րի հա­մար (­Ռիխ­տե­րը և մ­յուս­նե­րը, 2016): Ի տար­բե­րութ­յուն մոր և ման­կան ա­ռող­ջութ­յան ա­պա­հով­ման ծա­ռա­յութ­ յուն­նե­րի, կան էա­կան ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­ներ վաղ ու­սում­նա­ռութ­յան ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րի դաշ­տում: Եր­ևա­նում ե­րե­խա­նե­րի շատ ա­վե­լի մեծ մասն է հա­ճա­ խում ման­կա­պար­տեզ՝ հա­մե­մա­տած, օ­րի­նակ, այլ քա­ղա­քա­յին բնա­կա­վայ­րե­րում բնակ­վող ե­րե­խա­նե­րի հետ, իսկ գյու­ղա­կան բնա­կա­վայ­րե­րում ման­կա­պար­տեզ հա­ճա­խող ե­րե­խա­նե­րի տո­կո­սը նույ­նիսկ ա­վե­լի ցածր է (ՏՏԿԱՀ 2017): Ա­վե­լին, մինչ­դեռ ման­կա­պար­տեզ­նե­րը նպա­տակ ու­նեն մա­տու­ցել հա­մընդ­հա­նուր ծա­ռա­ յութ­յուն­ներ, այլ ոչ թե թի­րա­խա­վո­րել սո­ցիա­լա­կան հա­տուկ խմբե­րին, գործ­նա­ կա­նում, մար­զե­րի մեծ մա­սում ման­կա­պար­տեզ­նե­րում ընդգրկ­ված են հիմ­նա­կա­ նում հա­մե­մա­տա­բար բար­վոք պայ­ման­նե­րում բնակ­վող ըն­տա­նիք­նե­րի ե­րե­խա­ նե­րը: Որ­քան կա­րի­քա­վոր է ե­րե­խան, այն­քան մեծ է նրա ըն­տա­նի­քը, և­ որ­քան 7 ցածր է ըն­տա­նիք­նե­րում մե­ծա­հա­սակ­նե­րի կրթա­կան մա­կար­դա­կը, այն­քան ա­վե­ լի փոքր է ման­կա­պար­տեզ հա­ճա­խե­լու հա­վա­նա­կա­նութ­յու­նը (ՏՏԿԱՀ 2017): Ոչ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը, ոչ էլ ՏՏԿԱՀ-ը չեն տրա­մադ­րում ա­ռանձ­նա­պես շատ տվյալ­ներ հա­տուկ կա­րիք­ներ և/­կամ հաշ­ման­դա­մութ­յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րի կամ փախս­տա­կան­նե­րի ըն­տա­նիք­նե­րի ե­րե­խա­նե­րի նե­ րառ­ման վե­րա­բեր­յալ, չնա­յած «­Սեյֆ դը Չիլդ­րեն»-ի (2017) ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը այդ խմբե­րի էա­կան բա­ցառ­ման մա­սին է վկա­յում: Հաշ­վի առ­նե­լով վաղ ման­կութ­յան հա­սա­կում մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րի եր­կա­ րատև հետ­ևանք­նե­րը, մատ­չե­լիութ­յան ան­հա­մա­չա­փութ­յուն­նե­րը սպառ­նում են ա­վե­լի շատ սրել, քան թե կրճա­տել ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­նե­րը հա­յե­րի շրջա­ նում: Ա­վե­լի ա­պա­հով­ված խմբե­րի օգ­տին վաղ ու­սում­նա­ռութ­յան մատ­չե­լիութ­յան ան­հա­մա­պա­տաս­խա­նութ­յուն­ներն ան­հանգս­տաց­նող են, մաս­նա­վո­րա­պես, այն պատ­ճա­ռով, որ ման­կա­պար­տեզ­նե­րը մեծ սուբ­սի­դիա­ներ են ստա­նում: Մեծ սուբ­ սի­դիա­նե­րի, մատ­չե­լիութ­յան ռա­ցիո­նա­լաց­ման և­ ա­վե­լի ա­պա­հով­ված ըն­տա­նիք­ նե­րի ե­րե­խա­նե­րի օգ­տին մատ­չե­լիութ­յան ա­պա­հով­ման հա­մակց­ված ազ­դե­ցութ­ յան ներ­քո սուբ­սի­դիան ի­րա­կա­նում դառ­նում է ռեգ­րե­սիվ, նույ­նիսկ ե­թե նման նպա­տակ չի ե­ղել: Ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­նե­րը նույն­պես կա­րող են նվա­զեց­նել ՎՄԶ- ին ուղղ­ված ներդ­րում­նե­րի ընդ­հա­նուր արդ­յու­նա­վե­տութ­յու­նը, քա­նի որ հա­մաշ­ խար­հա­յին փոր­ձի տվյալ­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ այդ­պի­սի ներդ­րում­ներն ա­վե­լի շատ օ­գուտ են բե­րում ա­նա­պա­հով ե­րե­խա­նե­րին, այլ ոչ թե ա­պա­հով­ված ե­րե­խա­ նե­րին (Engle et al., 2007): Ման­կա­պար­տեզ­նե­րի մատ­չե­լիութ­յա­նը վե­րա­բե­րող սո­ ցիալ-տնտե­սա­կան ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­նե­րի օ­րի­նա­չա­փութ­յա­նը չի նկատ­վում Եր­ևա­նում, որ­տեղ ընդգրկ­վա­ծութ­յան տո­կոս­նե­րը միան­ման են բո­լոր ե­կամ­տա­ յին խմբե­ րի շրջա­նում (ՏՏԿԱՀ 2017): Պատ­ ճա­ռը կա­ նել այն, որ Եր­ րող է լի­ ևա­ նը միակ մարզն է, որ­տեղ ման­կա­պար­տեզ­նե­րի մատ­չե­լիութ­յունն անվ­ճար է, և/­կամ այն, որ Եր­ևա­նում ման­կա­պար­տեզ­նե­րի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ընդ­հա­նուր ա­ռա­ջար­ կը շատ ա­ վե­լի բարձր է, քան մյուս մար­ զե­րում: Այ­ դու­ հան­դերձ, նույ­նիսկ Եր­ևա­ նում հնա­րա­վոր է էլ ա­վե­լի բա­րե­լա­վել մատ­չե­լիութ­յու­նը ա­նա­պա­հով և խո­ցե­լի ե­րե­խա­նե­րի հա­մար՝ ան­բա­րեն­պաստ տնա­յին պայ­ման­նե­րի բա­ցա­սա­կան հետ­ ևանք­նե­րը մեղ­մե­լու հա­մար: Ինչ վե­րա­բե­րում է ծած­կույ­թի և նե­րառ­ման դի­տարկ­ված մար­տահ­րա­վեր­ նե­րի պատ­ճառ­նե­րին, ա­պա դրանք, ա­ռա­ջին հեր­թին, կապ­ված չեն վաղ ու­սում­նա­ռութ­յան նկատ­մամբ ծնող­նե­րի պա­հան­ջար­կի բա­ցա­կա­յութ­յան հետ: Այս զե­կույ­ցը հաս­տա­տում է վեր­ջին եր­կու գնա­հա­տա­կան­նե­րի եզ­րա­կա­ ցութ­յուն­նե­րը, որ ծնող­ներն ամ­բող­ջութ­յամբ գի­տակ­ցում են ի­րենց ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան և սո­ցիա­լա­կան զար­գաց­ման հա­մար վաղ տա­րի­նե­րի կրթութ­յան օգուտները («Սեյֆ դը Չիլդրեն», 2017, Համաշխարհային բանկ, 2017a): Հիմնական խնդիրը առաջարկի մասով առկա խոչընդոտներն են: Այս բացահայտումներից մեկ հիմնական եզրահանգումն այն է, որ ուղ­ ղորդման համակարգը պետք է հարմարեցված լինի ՎՄԶ բազմազան ծա­ ռայությունների տարբեր իրողություններին: Որոշ ծառայությունների մասով 8 (ինչպիսիք են մանկապարտեզները և մասնագիտացված ծա­ ռա­ թյունները յու­ հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար) ուղղորդման հա­ մակարգը կարող է նպաստել մատչելիության ապահովմանը` հնա­ վո­ րա­ րություն տալով աղքատ և խոցելի տնային տնտեսություններին ավելի լավ կողմնորոշվել հասանելիությունն ապահովող համակարգում: Դրա համար սոցիալական աշխատողները պետք է լավ տիրապետեն առկա ծա­ յություններին և իմանան, ինչպես օգտվել այդ ռա­ ծառայություններից; նրանց առաջադրանքները պետք է ներառեն ծառայություն մատուցողներին ակ­ տիվորեն հետևելու գործառույթը՝ ընթացակարգերի ճիշտ կրառումը ապա­ հովելու համար: Այլ ծառայությունների մասով (ինչպիսիք են մոր և մանկան առող­ջության պահպանման ծառայությունները և ծննդյան գրանցումը), որոնք արդեն իսկ ունեն գրեթե համընդհանուր ծածկույթ, ուղղորդման կարիք չի լինելու տնային տնտեսությունների մեծամասնության համար; նշված ծա­ ռա­ յությունների ծածկույթի մեջ չներառված սակավաթիվ երեխաներին նպատակային հետևելը ավելի արդյունավետ կլինի, քան ավելի ընդհանրական մոտեցումը: Վաղ տարիների կրթության և ճանաչողական/ սոցիալական զարգացման ծա­ ռայություններն ամենափոքր երեխաների համար բախվում են առաջարկի գծով լուրջ բացթողումների: Միջազգային փորձից քաղած հիմ­ նական դասերից մեկն այն է, որ ուղղորդման համակարգերի արդյու­ նավետությունը կախված է ծա­ ռայությունների պատշաճ առաջարկից (Roelen et al., Camacho et al.): Հետ­ ևաբար, լրիվ արդյունավետ լինելու համար, այդ ծառայություններին ուղ­ ղորդելը պետք է լրացվի ծառայությունների առաջարկն ընդլայնելու և տարբեր տարիքային խմբերի կարիքներին այն համա­ պա­ տասխանեցնելու ջանքերով: Հատուկ առաջարկությունները, ըստ գործողությունների կատեգորիայի, կա­ րող են ամփոփվել հետևյալ կերպ. Միջ­նոր­դա­կան ծա­ռա­յութ­յուն 1) Սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րի պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րը պետք է կենտ­րո­ նա­նան միջ­նոր­դութ­յան վրա` պար­զա­պես տե­ղե­կատ­վութ­յուն տրա­մադ­րե­լով շա­ հա­ռու­նե­րին այն ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ, ո­րոն­ցից օգտ­վե­լու ի­րա­վուն­քը նրանք ու­նեն: Դ­րա հա­մար շատ կար­ևոր է, որ սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րը ման­րա­մասն տե­ղե­կատ­վութ­յուն ու­նե­նան տե­ղում առ­կա ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի շրջա­նա­կի վե­րա­բեր­յալ և­ ի­մա­նան, ինչ­պես օգտ­վել այդ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րից, որ­ պես­զի տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րին տրա­մադր­վի ար­դիա­կան և ճշգ­րիտ տե­ղե­ կատ­վութ­յուն տե­ղում առ­կա ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջար­կի վե­րա­բեր­յալ: Ա­ռա­ջար­կի ուղ­ղութ­յամբ 2) Ո­րո­շել սահ­ման­նե­րը հա­մընդ­հա­նուր ծած­կույթ ա­պա­հո­վե­լու հա­վակ­նոտ մտադ­րութ­յան և­ ա­վե­լի նպա­տա­կա­յին մո­տեց­ման միջև, ո­րը հաշ­վի է առ­նում ներ­կա­յիս կա­րո­ղութ­յուն­նե­րը և­ ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յու­նը տա­լիս է ա­նա­պա­հով և խո­ցե­լի ե­րե­խա­նե­րին տրա­մադր­վող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ընդ­լայն­մա­նը հետև­յա­լի մի­ջո­ցով՝ 9 ա) Բա­ցառ­ման վեր­լու­ծութ­յուն i) Օ­ժան­դա­կել ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցող հաս­տա­տութ­յուն­նե­ րին՝ մո­նի­տո­րին­գի պարզ հա­մա­կար­գեր մշա­կե­լու հա­մար, ո­րոնք բա­ ժա­նում են շա­հա­ռու­նե­րին ըստ տա­րի­քի, աղ­քա­տութ­յան կար­գա­վի­ ճա­կի, հաշ­ման­դա­մութ­յան կար­գա­վի­ճա­կի և խո­ցե­լիութ­յան հետ կապ­ ված այլ ցու­ցա­նիշ­նե­րի, որ­պես­զի հնա­րա­վոր լի­նի հե­տագ­ծել նե­րառ­ ման աս­տի­ճա­նը և տվ­յալ­նե­րը տրա­մադ­րել սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­ նե­րին` բա­ցառ­ված խմբե­րին հետ­ևե­լու հա­մար: ii) Դի­տար­կել մո­նի­տո­րին­գի հա­մա­կար­գի մշակ­ման հնա­րա­վո­րութ­յու­նը, ո­րը մշտա­դի­տար­կում է յու­րա­քանչ­յուր ե­րե­խա­յի զար­գաց­ման հե­տա­ գիծւ և հիմ­նա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի արդ­յու­նա­վետ հա­սա­նե­լիութ­յու­ նը նրանց զար­գաց­ման հա­մար անհ­րա­ժեշտ բո­լոր հար­թութ­յուն­նե­ րում, ակն­կալ­վող արդ­յունք­նե­րը ըստ տա­րի­քա­յին խմբե­րի և հ­նա­րա­ վոր ռիս­կե­րը (հետ­ևե­լով Չի­լիի նման երկր­նե­րի օ­րի­նա­կին): iii) Ի­րա­կա­նաց­նել հե­տա­գա ո­րա­կա­կան հե­տա­զո­տութ­յուն­ներ հաշ­ման­ դա­մութ­յուն և հա­տուկ կա­րիք­ներ ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րի հա­մար ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջար­կի և պա­հան­ջար­կի վե­րա­բեր­յալ, քա­նի որ դա շա­րու­նա­կում է մնալ գի­տե­լիք­նե­րի հիմ­նա­կան բա­ցը: բ) Արդ­յու­նա­վե­տութ­յան և­ է­ֆեկ­տի­վութ­յան ձեռք­բե­րում­ներ i) Ու­ժե­ղաց­նել ման­կա­պար­տեզ­նե­րի կադ­րե­րը` ներդ­րում­ներ կա­տա­րե­ լով ՎՄԶ-ի գծով աշ­խա­տա­կազ­մի վե­րա­պատ­րաստ­ման հա­մար, և­ ա­վե­լաց­նել աշ­խա­տա­կազ­մում ու­սու­ցիչ­նե­րի/խնա­մա­կալ­նե­րի թի­վը: Զ­րո­յա­կան զուտ ար­ժե­քով դրան հաս­նե­լու հա­մար դի­տար­կել մի քա­նի հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի միջև նմա­նա­տիպ պրո­ֆիլ­նե­րով (վար­չա­կան և ֆի­նան­սա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­ներ, խո­հա­րար­ներ, մաք­րու­հի­ներ և­ այլն) օ­ժան­դակ անձ­նա­կազ­մը բա­ժա­նե­լու հնա­րա­վո­րութ­յու­նը՝ ծախ­ սե­րը կրճա­տե­լու նպա­տա­կով (անհ­րա­ժեշտ է հա­վա­քել տվյալ­ներ օ­ժան­դակ անձ­նա­կազ­մի տար­բեր տե­սա­կի պրո­ֆիլ­նե­րը բա­ցա­հայ­տե­ լու հա­մար): ii) Բա­րե­լա­վել ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­ման ո­րա­կը հաշ­ման­դա­մութ­յուն և հա­տուկ կա­րիք­ներ ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րին, օ­րի­նակ` կադ­րե­րի վե­րա­ պատ­րաստ­ման և ման­կա­պար­տեզ­նե­րում այդ ե­րե­խա­նե­րի հա­մար հար­մա­րեց­ված ու­սում­նա­կան ծրագ­րեր մշա­կե­լու մի­ջո­ցով: Օգ­տա­ գոր­ծել ո­րա­կա­կան հե­տա­զո­տութ­յան արդ­յունք­նե­րը` գոր­ծո­ղութ­յուն­ նե­րի հա­տուկ ծրա­գիր մշա­կե­լու հա­մար: 3) Ընդ­լայ­նել ճա­նա­չո­ղա­կան զար­գաց­ման/վաղ ու­սուց­ման ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը`հար­մա­րեց­ված տա­րի­քա­յին խմբին հա­մա­պա­տաս­խան, 10 բո­լոր ո­լորտ­նե­րում և հե­ռա­վոր գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րում բնակ­վող նա­ խադպ­րո­ցա­կան տա­րի­քի բո­լոր ե­րե­խա­նե­րի հա­մար (հատ­կա­պես ե­րեք տա­ րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի հա­մար): ա) Ա­ջակ­ցել տե­ղում հիմն­ված վաղ ու­սուց­ման այ­լընտ­րան­քա­յին հնա­րա­վո­ րութ­յուն­նե­րի ա­պա­հով­մա­նը` ինչ­պի­սիք են մաս­նա­կիա­ժամ­կետ ՎՄԶ կենտ­րոն­նե­րը և ծ­նող­նե­րի և փոք­րիկ­նե­րի խմբե­րը նա­խադպ­րո­ցա­կան տա­րի­քի ե­րե­խա­նե­րի և հե­ռա­վոր գյու­ղա­կան բնա­կա­վայ­րե­րում բնակ­ վող ե­րեք տա­րե­կա­նից փոքր բո­լոր ե­րե­խա­նե­րի հա­մար (բո­լոր վայ­րե­ րում): բ) Ա­ջակ­ցել ծնո­ղա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­մա­նը այն տա­րածք­նե­րում, որ­տեղ այդ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը բա­ցա­կա­յում են կամ ու­ նեն ցածր ծած­կույթ, օգ­տա­գոր­ծել լա­վա­գույն փորձ հան­դի­սա­ցող ին­տե­ րակ­տիվ մո­տե­ցում­նե­րը (գործ­նա­կան ցու­ցադ­րում­ներ, խմբա­յին և հա­ մայն­քա­յին դա­սըն­թաց­ներ, հա­սա­կա­կից­նե­րի ու­սում­նա­ռութ­յուն և­ այլն) և դի­տար­կել դրանք՝ որ­պես սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի հա­մա­կար­գի մաս նե­րա­ռե­լու տար­բե­րա­կը (տես նաև Ա­ռա­ջար­կութ­յուն 5-ը): Ուղ­ղորդ­ման հա­մա­կարգ 4) Աս­տի­ճա­նա­բար ընդ­լայ­նել սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­ վութ­յու­նը՝ խո­ցե­լի հա­ճա­խորդ­նե­րի ա­նու­նից հետ­ևե­լու ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ ներ մա­տու­ցող ըն­կե­րութ­յուն­նե­րին, ստու­գե­լով ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­սա­նե­ լիութ­յան ա­պա­հով­ման ըն­թա­ցա­կար­գե­րի ճիշտ կի­րա­ռու­մը և, օ­րի­նակ, հետ­ ևե­լով նրանց հեր­թին հեր­թագր­ման ցան­կե­րում: 5) Այն ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հետ կապ­ված, ո­րոնք ար­դեն իսկ ու­նեն շատ բարձր ծած­կույթ (օ­րի­նակ`ծննդյան գրան­ցում, պատ­վաս­տում­ներ, նա­խածննդ­յան խնամք և­ այլն), օգ­տա­գոր­ծել հա­սա­նե­լի տվյալ­ներ (օ­րի­նակ` բուժ­հաս­տա­ տութ­յուն­նե­րից)`բա­ցա­հայ­տե­լու և թի­րա­խա­վո­րե­լու այն մի քա­նի խո­ցե­լի խմբի կա­նանց և­ ե­րե­խա­նե­րին, ո­րոնք չեն ընդգրկ­վել տվյալ ծա­ռա­յութ­յուն­ նե­րում: Այ­նու­հետև սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րը և­ ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան ո­լոր­տի պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը կա­րող են ակ­տի­վո­րեն հետ­ևել նրանց տնա­ յին այ­ցե­լութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով՝ խրա­խու­սե­լու հա­մար ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րից օգտ­վե­լը: 6) Հաշ­վի առ­նե­լով ծնո­ղա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հատ­վա­ծա­կան ա­ռա­ջար­կը, դի­տար­կել սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րին վե­րա­պատ­րաս­տե­լու հար­ցը, որ­պես­զի նրանք, ի լրումն տու­նայ­ցի, անց­կաց­նեն խնա­մա­կալ­նե­րի հետ խմբա­յին դա­սըն­թաց­ներ ին­տե­րակ­տիվ ծնո­ղա­կան մո­տե­ցում­նե­րի վե­ րա­բեր­յալ: 11 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ Այս զե­ ցում գնա­ կույ­ հատ­ վում են Հա­ տա­ յաս­ նում հղի կա­ նանց և մինչև հինգ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի վաղ ման­կութ­յան զար­գաց­ման (ՎՄԶ) ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման (քա­նա­կի և­ ո­րա­կի) ա­ռա­ջար­կի և պա­հան­ջար­կի գծով հիմ­նա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րը, և­ ա­ռա­ջար­կութ­յուն­ներ են ներ­կա­յաց­վում աղ­քատ և սո­ցիա­լա­ պես ա­նա­պա­հով ըն­տա­նիք­նե­րի հա­մար ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­ նը բա­րե­լա­վե­լու վե­րա­բեր­յալ: Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան կա­ռա­վա­րութ­յու­ նը, Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կի և զար­գաց­ման այլ գոր­ծըն­կեր­նե­րի ա­ջակ­ցութ­յամբ, ներ­կա­յումս ընդ­լայ­նում է Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի հա­ մա­կար­գը` ա­նա­պա­հով ըն­տա­նիք­նե­րին ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հետ ա­ռա­վել ակ­տի­վո­րեն կա­պե­լու մտադ­րութ­յամբ: Այս զե­կույ­ցի ա­ռանձ­նա­հա­տուկ նպա­ տակն է տրա­մադ­րել տե­ղե­կութ­յուն­ներ՝ այս ընդ­լայն­ման նա­խա­գի­ծը մշա­կե­լու հա­մար: Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կը ի­րա­կա­նաց­րել է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­­ցող հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հա­մա­պար­փակ ու­սում­նա­սի­րութ­յուն Ա­րա­րա­տի, Գե­ղար­ քու­նի­քի, Լո­ռու և Եր­ևա­նի մար­զե­րում: Սույն զե­կույ­ցը մե­ծա­պես հիմն­վում է նա­ խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հե­տա­զո­տութ­յան (­Հա­մաշ­ խար­հա­յին բանկ, 2018a), Տ­նա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի կեն­սա­պայ­ման­նե­րի ամ­ բող­ջաց­ված հե­տա­զո­տութ­յան 2017 (ՏՏԿԱՀ 2017),3 «­Սո­ցիա­լա­կան գծա­պատ­կե­ րը և­ աղ­քա­տութ­յու­նը Հա­յաս­տա­նում» զե­կույ­ցի (Արմս­տատ, 2018), Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովր­դագ­րութ­յան և­ ա­ռող­ջութ­յան հար­ցե­րի հե­տա­զո­տութ­յան (ԺԱՀ) 2015-16 (ԱՎԾ 2017) և Հա­յաս­տա­նում ի­րա­կա­նաց­ված ՎՄԶ-ին առնչ­վող այլ ու­սում­նա­սի­ րութ­յուն­նե­րի վրա: Զե­կույ­ցի գնա­հա­տու­մը և­ ա­ռա­ջար­կութ­յուն­նե­րը հիմ­նա­վոր­ված են նաև ՎՄԶ-ին առնչ­վող հա­մաշ­խար­հա­յին ա­պա­ցույց­նե­րով: Այս ա­պա­ցույ­ցը կար­ևո­ րում է վաղ տա­րի­նե­րին սնու­ցող բու­ժօգ­նութ­յուն ստա­նա­լը մարդ­կա­յին զար­գաց­ ման հա­ մար: Կա հաստակ ապացույց, որ վաղ փորձը ձևավորում է ուղեղի կա­ ռուցվածքը և աշխատանքը, և որ նախածննդյան շրջանում և վաղ մանկու­ թյան շրջանում զրկանքները կարող են էական բացասական հետևանքներ ունենալ տագա ճանաչողական կարողության և կրթական ձեռքբերումների վրա հե­ (Walker et al., 2011): Վաղ մանկության զարգացման ծառայությունները, որոնք նպաս­ տում են այս ժամանակահատվածում հոգատար խնամքին, ծախ­ սարդյունավետ են, իսկ վաղ մանկության տարիներին անապահով երեխաներին ուղղված ծրագրերն ունեն ավելի մեծ եկամտաբերություն, քան կյանքի ավելի ուշ շրջանում ներդրված ծրագրերը (Heckman 2006): ՎՄԶ-ի համար ապացուցված օգուտներով ծառայությունների շարքում են նախածննդյան խնամքը, երե­ խաների սնուցման խթանումը և միկրոտարրերի հավելումները, ծնողների կրթու­ թյունը և նախադպրոցական կրթությունը: Համաշխարհային ապա­ ցույցները նշում են 3 ՏՏԿԱՀ 2017 թ-ի տվյալները վերլուծվել են Համաշխարհային բանկի աշխատակցի կողմից: 12 յուրաքանչյուր ոլորտում այն հատուկ միջամտությունները, որոնց ազդեցությունը ապացուցված է (Engle et al. 2011): Միջոցառումների նախագծման վերաբերյալ ազդեցության գնահատման գրականությունից բխող հիմնական բացա­ հայ­ տումները ներառում են հետևյալը. yy Ա­նա­պա­հով ըն­տա­նի­քի ե­րե­խա­նե­րը ա­վե­լի շատ օ­գուտ են ստա­նում, քան ա­պա­հով­ված ե­րե­խա­նե­րը (Engle et al. 2007): Բա­ցի ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­ նե­րի խնդրին անդ­րա­դառ­նա­լուց, ա­նա­պա­հով ե­րե­խա­նե­րին ուղղ­ված ծա­ ռա­յութ­յուն­նե­րը, այդ­պի­սով, ու­նեն ա­վե­լի բարձր բա­ցար­ձակ հա­տույց, մինչ­դեռ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք հիմ­նա­կա­նում մա­տուց­վում են ա­պա­ հով­ված ըն­տա­նիք­նե­րի ե­րե­խա­նե­րին, պա­րու­նա­կում են կյան­քի ըն­թաց­ քում ան­հա­վա­սա­րութ­յուն­նե­րը խո­րաց­նե­լու ռիս­կը: yy Ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րից ա­վե­լի եր­կար օգտ­վե­լը ա­վե­լի հետ­ևո­ղա­կան և­ ա­վե­լի մեծ ազ­դե­ցութ­յուն է ու­նե­նում ե­րե­խա­նե­րի զար­գաց­ման վրա (Engle et al. 2007): yy Հինգ տա­րե­կա­նից ցածր ե­րե­խա­նե­րի շրջա­նում փոքր ե­րե­խա­նե­րը ա­վե­լի մեծ օ­գուտ են ստա­նում, քան ա­վե­լի մեծ ե­րե­խա­նե­րը, նույ­նիսկ տևո­ղութ­ յան ճշգրտում­ ներ ա­ լու հե­ նե­ տո (Engle et al. 2007): Չ­նա­ յած նրան, որ վաղ ման­կութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը հիմ­նա­կա­նում կենտ­րո­նա­նում են մինչև հինգ կամ վեց տա­րե­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի վրա, փոր­ձը ցույց է տա­լիս, որ մինչև ե­րեք տա­րին լրա­նա­լը ե­րե­խա­յի վրա բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցութ­ յու­նը հասց­նում է ա­ռա­վել մեծ վնա­սը, իսկ արդ­յու­նա­վետ մի­ջամ­տութ­յուն­ նե­րը բե­րում են ա­ռա­վե­լա­գույն օ­գու­տը (Richter et al. 2016): yy Ա­ռա­վե­լա­գույն ազ­դե­ցութ­յան հա­մար ե­րե­խա­նե­րը և ն­րանց ըն­տա­նիք­նե­ րը պետք է ստա­նան բազ­մա­կող­մա­նի ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ո­րոնք ուղղ­ված բազ­ մա­թիվ ռիս­ կե­րի վե­ րաց­ նը (Britto et al. 2016): Այն պայ­ մա­ ման­նե­րում, երբ ռե­սուրս­նե­րը սահ­մա­նա­փակ են, ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ին­ տեգ­րու­մը և ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի տրա­մադր­ման գոր­ծող հար­թակ­նե­րի օգ­ տա­գոր­ծու­մը (օ­րի­նակ, մոր և ման­կան ա­ռող­ջութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­ րը)`որ­պես ճա­նա­չո­ղա­կան խթան­ման ե­լա­կետ, կա­րող է օգ­տա­կար լի­նել (Britto et al. 2016): Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, դա կախ­ված է հա­տուկ ինս­տի­տու­ ցիո­նալ մե­խա­նիզմ­նե­րից և­ առ­կա կա­րո­ղութ­յուն­նե­րից, քա­նի որ չա­փա­ զանց շատ պար­տա­կա­նութ­յուն­ներ ստանձ­նե­լու դեպ­քում կա­րող են ա­ռա­ ջա­նալ նաև առ­կա ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ճնշման և­ ո­րա­կի փոխ­զիջ­ման ռիս­ կեր (Grantham-McGregor et al. 2014): Ա­ վե­լին, կան նաև տար­ բե­ յուն­ րութ­ ներ ա­ռող­ջութ­յան/սնուց­ման հետ կապ­ված մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րի և ճա­նա­ չո­ղա­կան մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րի օպ­տի­մալ ժամ­կետ­նե­րում4 (Alderman and Fernald 2017): Օրինակ՝ երեխաների առողջության հարցերով այցերը կենտրոնացած են կյանքի առաջին 4 տարում (պատվաստումների ժամանակացույցին համապատասխան), մինչդեռ ճանաչողական խթանման միջամտությունները, հավանաբար, օգտակար կլինեն մանկության ավելի երկար շրջանում: 13 yy Ինչ վե­րա­բե­րում է ծնող­նե­րի կրթութ­յա­նը, ա­պա այն դա­սըն­թաց­նե­րը, ո­րոնք ուղ­ղա­կիո­րեն ներգ­րա­վում են ծնող­նե­րին և­ ե­րե­խա­նե­րին, ա­վե­լի արդ­յու­նա­վետ են, քան ծնող­նե­րին պար­զա­պես տե­ղե­կատ­վութ­յան տրա­ մադ­րու­մը ե­րե­խա­յի զար­գաց­ման վե­րա­բեր­յալ (Engle et al. 20070): Ցու­ ցադ­րում­նե­րը, հմտութ­յուն­նե­րի ձևա­վոր­ման և ծ­նող­նե­րի հետ գործ­նա­ կան աշ­խա­տան­քի հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը մե­ծաց­նում են արդ­յու­նա­վե­ տութ­յու­նը (Engle et al. 2007): Ո­րոշ երկր­ներ, այդ թվում՝ Չի­լին, Ին­դո­նե­զիան և Պե­րուն, հա­ջո­ղութ­յամբ ի­րա­կա­նաց­րել են բազ­մաո­լոր­տա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն­ներ, ո­րոնք գնա­հատ­ ված ազ­դե­ցութ­յուն են ու­նե­ցել ե­րե­խա­նե­րի զար­գաց­ման վրա: Չի­լիում «Crece Contigo» (­Չի­լին մե­ծա­նում է ձեզ հետ) հա­մա­կար­գը հիմն­ված է կա­ռա­վար­ման այն­­պի­սի մո­դե­լի վրա, որն ա­պա­հո­վում է մի շարք ծրագ­րե­րի, նպաստ­նե­րի, սո­ ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի, ա­ռող­ջա­պա­հութ­յան և կր­թութ­յան ո­լորտ­նե­րի տար­բե­րակ­ված տե­ղա­կա­յում, որ­պես­զի ա­ջակ­ցի ե­րե­խա­նե­րի զար­գաց­մա­նը ըստ նրանց հա­տուկ կա­րիք­նե­րի: Դա բազ­մա­կող­մա­նի, բազ­մաո­լոր­տա­յին քա­ղա­քա­ կա­նութ­յուն է` իր բա­ղադ­րիչ­նե­րով, ո­րոնք վե­րահս­կում և­ ա­ջակ­ցում են ե­րե­խա­յի զար­գաց­մա­նը սկսած մոր հղիութ­յան շրջա­նից (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2018c): Պե­րո­ւում թե­րա­ճութ­յան մա­կար­դա­կը 2008-ի և 2016-ի միջև ըն­կած ժա­մա­նա­կա­ հատ­վա­ծում 28 տո­կո­սից հա­սել է 13 տո­կո­սի` կա­յուն քա­ղա­քա­կան պար­տա­վո­ րութ­յան շնոր­հիվ, ո­րը վե­րա­փոխ­վել է ֆի­նան­սա­կան և կա­ռա­վար­ման գոր­ծիք­նե­ րի`պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման դե­րա­կա­տար­նե­րի հա­մա­կարգ­ման և ն­րանց հաշ­ վետ­վո­ղա­կա­նութ­յան ա­պա­հով­ման հա­մար, ինչպես նաև քարոզարշավի, որը քա­ղաքացիական հասարակությանը հնարավորություն է տվել դառնալ առանց­ քային, զգոն դերակատար երեխաների ավելի լավ սննդառությունը վերահսկելու հարցում (Marini, Rokx և Gallagher 2017): Նմանատիպ ռազմավարությունը, որը կոչվում է StraNas Stunting, մեկնարկել է Ինդոնեզիայում 2017 թվականին: Այս ռազ­ մավարությունը ընդունում է, որ թերաճության մակարդակի կրճատման համար անհրաժեշտ է որդեգրել բազմակողմանի մոտեցում մի քանի գործոնների փոխազդեցության պատճառով`սննդի որակ և քանակ, կրկնվող հիվանդություններ և վարակներ, նախածննդյան սննդառություն, ծննդաբերության արդյունքներ, առողջապահության, ջրի և սանիտարական ենթակառուցվածքների հասա­ նե­ լիություն, ինչպես նաև տնային տնտեսությունների կողմից սննդարար սնունդ գնելու ունակություն (Rokx, Subandoro և Gallagher 2018): Հաշվի առնելով թե՛ հա­մաշ­խար­հա­յին, թե՛ ազ­գա­յին փոր­ձը, սույն զե­կույ­ցը գնա­հա­տում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջար­կը և մատ­չե­լիութ­յու­նը Հա­յաս­ տա­նում: Ա­ռա­ջար­կի մա­սով զե­կույ­ցը հաշ­վի է առ­նում ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ծած­ կույ­թը, ամ­բող­ջա­կա­նութ­յու­նը և­ ո­րա­կը: Մատ­չե­լիութ­յան տե­սա­կե­տից, այն դի­ տար­կում է, թե ինչ­պես է տար­բեր­վում ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յան մատ­չե­լիութ­յու­նը՝ ըստ սո­ցիալ-տնտե­սա­կան կար­գա­վի­ճա­կի և տա­րի­քա­յին խմբի և մատ­չե­լիութ­յան հա­ տուկ խո­չըն­դոտ­նե­րի: 14 ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի շրջա­նա­կը՝ սույն զե­կույ­ցում սահ­ման­վա­ծի հա­մա­ ձայն, նե­րա­ռում է այն ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք՝ • հա­սա­նե­լի են հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­ներ (մինչև 60 ա­միս) և/­ կամ հղի կա­նայք ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­նե­րին, • մա­տուց­վում են ըն­տա­նիք ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րին (այ­սինքն՝ շրջա­նա­կը չի նե­րա­ռում որբ կամ հա­տուկ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում գտնվող ե­րե­խա­նե­ րին ուղղ­ված ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը); • կա՛մ հա­մընդ­հա­նուր են, կա՛մ ուղղ­ված են խո­ցե­լի բնակ­չութ­յա­նը (այ­ սինքն՝ նե­րառ­ված չեն այն մաս­նա­վոր ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք ուղղ­ված են ա­վե­լի բա­րե­կե­ցիկ կյան­քով ապ­րող­նե­րին); • տրա­մադր­վում են պե­տա­կան հատ­վա­ծի, հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­ պութ­յուն­նե­րի (ՀԿ) կամ զար­գաց­ման գոր­ծըն­կեր­նե­րի կող­մից; • նպա­ տակ ու­ նեն խթա­ րը նկա­ նել ՎՄԶ-ը՝ ըստ վե­ րագր­ վա­ ծի, այդ թվում՝ ա­ռող­ջութ­յու­նը, սնու­ցու­մը, վաղ խթա­նու­մը/կրթութ­յու­նը և պաշտ­պա­ նութ­յու­նը սթրե­սից: Զե­կույ­ցի կա­ռուց­ված­քը Բա­ժին 1-ը նկա­րագ­րում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տը Հա­ յաս­տա­նում: Ման­կա­կա­կան աղ­քա­տութ­յու­նը և խո­ցե­լիութ­յու­նը նե­րառ­ված են կետ 1.1-ում; 1.2 կե­ տը կենտ­ նա­ րո­ նում է ՎՄԶ հա­ տուկ ռիս­ րի և պաշտ­ կե­ պա­ նիչ գոր­ծոն­նե­րի վրա; 1.3-ը ու­սում­նա­սի­րում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման ի­րա­վա­կան և քա­ղա­քա­կան շրջա­նա­կը; և 1.4 կետն ամ­փո­փում է նա­խորդ ու­սում­ նա­սի­րութ­յուն­նե­րի հիմ­նա­կան արդ­յունք­նե­րը: Բա­ժին 2-ը նկա­րագ­րում է ու­սում­նա­սի­րութ­յան տվյալ­նե­րի աղբ­յուր­նե­րը և մե­թո­դա­բա­նութ­յու­նը: Բա­ժին 3-ը նկա­րագ­րում է ու­սում­նա­սիր­ված չորս մար­զե­րում ՎՄԶ ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րի ա­ռա­ջար­կը: Առ­կա ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի տե­սակ­նե­րի նկա­րագ­ րութ­յու­նը ներ­կա­յաց­ված է 3.1 կե­տում; 3.2-ում ու­սում­նա­սիր­վում են ծա­ռա­յութ­ յուն­նե­րի հա­մակց­ման ե­ղա­նակ­նե­րը և­ որ­քա­նով են նրանք ա­պա­հո­վում ՎՄԶ-ի ին­տեգր­ված ա­ջակ­ցութ­յուն; 3.3 կե­տը հաշ­վի է առ­նում ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար առ­կա ֆի­նան­սա­կան և մարդ­կա­յին ռե­սուրս­նե­րը, իսկ 3.4 կետն ամ­փո­փում է բա­ցա­հայ­տում­նե­րը ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման վե­րա­բեր­յալ: Բա­ժին 4-ը ու­սում­նա­սի­րում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­ նը`ընդգր­կե­լով ինչ­պես մատ­չե­լիութ­յան պա­հան­ջար­կի, այն­պես էլ ա­ռա­ջար­կի տում ներ­ կողմ­նո­րո­շիչ­նե­րը: 4.1 կե­ կա­յաց­ված է ամ­բողջ ծած­ թը՝ ըստ ՎՄԶ ծա­ կույ­ ռա­յութ­յուն­նե­րի տե­սակ­նե­րի և­ ե­րե­խա­նե­րի տա­րի­քի; 4.2 կե­տը ներ­կա­յաց­նում է հե­տա­զո­տութ­յան արդ­յունք­նե­րը`աղ­քատ և խո­ցե­լի ե­րե­խա­նե­րի հա­մար նե­րա­ռա­ 15 կան հա­սա­նե­լիութ­յան ա­ռու­մով; 4.3 և 4.4 կե­տե­րը լրաց­նում են ու­սում­նա­սի­րութ­ յան արդ­յունք­նե­րը`այլ աղբ­յուր­նե­րից ստաց­ված տե­ղե­կատ­վութ­յամբ; և 4.5-ը ամ­ փո­փում է բա­ցա­հայ­տում­նե­րը ծած­կույ­թի և նե­րառ­ման վե­րա­բեր­յալ: Բա­ժին 5-ը լու­սա­բա­նում է հիմ­նա­կան բա­ցա­հայ­տում­նե­րը և ներ­կա­յաց­նում է եզ­րա­կա­ցութ­յուն­ներ և­ ա­ռա­ջար­կութ­յուն­ներ: 16 1. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 1.1 Մանկական աղքատությունն ու խոցելիությունը Հայաստանում Հա­յաս­տա­նը հա­մար­վում էր ան­ցու­մա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի շրջա­նում հա­ջո­ղութ­յան կար­ևոր օ­րի­նակ 2000-ա­կան­նե­րի սկզբից մինչև 2008-09 թվա­ կան­նե­րի հա­մաշ­խար­հա­յին ֆի­նան­սա­կան ճգնա­ժա­մը, բայց վեր­ջին տաս­ նամ­յա­կում աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կի նվա­զու­մը դա­դա­րեց: 2017 թվա­կա­ նին, ըստ ՀՀ վի­ճա­կագ­րա­կան կո­մի­տեի (Արմս­տաթ 2018), բնակ­չութ­յան 26 տո­կոսն ապ­րում էր աղ­քա­տութ­յան մեջ (ազ­գա­յին վե­րին աղ­քա­տութ­յան գծից ցածր), իսկ 1,4 տո­կո­սը՝ ծայ­րա­հեղ աղ­քա­տութ­յան մեջ (պա­րե­նա­յին աղ­քա­ տութ­յան ազ­գա­յին գծից ցածր): Մի­ջազ­գա­յին հա­մե­մա­տութ­յու­նը ցույց է տա­ լիս, որ աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը Հա­յաս­տա­նում Եվ­րո­պա­յի և Կենտ­րո­նա­ կան Ա­սիա­յի տա­րա­ծաշր­ջա­նում ա­մե­նա­բարձր մա­կար­դակ­նե­րից մեկն է`ա­ վե­լի բարձր, քան մեկ շնչին ընկ­նող նմա­նա­տիպ կա­պի­տալ ե­կա­մուտ ու­նե­ցող մյուս երկր­նե­րը` պայ­մա­նա­վոր­ված տնտե­սա­կան ա­ճի և բա­րե­կե­ցութ­յան բաշխ­ման տար­բեր ե­ղա­նա­նե­րով (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2016a): Աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կի հետ կապ­ված գոր­ծոն­նե­րը նե­րա­ռում են տե­ ղան­քը, տա­րի­քը, տնա­յին տնտե­սութ­յան չա­փը, տնա­յին տնտե­սութ­յան ղե­կա­ վա­րի սե­ռը, հաշ­ման­դա­մութ­յան կար­գա­վի­ճա­կը, կրթութ­յու­նը և զ­բաղ­վա­ծութ­ յու­նը: Աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը ա­մե­նա­ցածրն է Եր­ևա­նում՝ 22 տո­կոս, իսկ ա­մե­նա­բարձ­րը՝ այլ քա­ղա­քա­յին բնա­կա­վայ­րե­րում ՝ 28 տո­կոս: Փոքր ե­րե­խա­ նե­րը ա­վե­լի հա­վա­նա­կան է, որ աղ­քա­տութ­յան մեջ ապ­րեն, քան մյուս տա­րի­ քա­յին խմբե­րը. այն ըն­տա­նիք­նե­րում, որ­տեղ ա­մե­նա­փոքր ե­րե­խան հինգ տա­ րե­կան է կամ ա­վե­լի փոքր, աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը կազ­մում է 34 տո­կոս: Բազ­մա­զա­վակ ըն­տա­նիք­նե­րում նույն­պես աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դակն ա­վե­լի բարձր է. 18-ից ցածր տա­ րի­ րեք և­ա­ քի ե­ վե­ լի շատ ե­ րե­խա­ներ ու­նե­ցող տնա­ յին տնտե­սութ­յուն­նե­րում աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը կազ­մում է 40 տո­կոս: Կա­նանց գլխա­վո­րութ­յամբ ըն­տա­նիք­նե­րում ման­կա­կան աղ­քա­տութ­յու­նը կազ­­մում է 37 տո­կոս; աղ­քատ են այն տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րում ապ­րող ե­րե­խա­նե­րի 39 տո­կո­սը, որ­տեղ առն­վազն մեկ մե­ծա­հա­սակ հաշ­ման­դամ է; և­ աղ­քա­տութ­յան մեջ ապ­րե­լու ռիս­կը նույն­պես մի­ջի­նից բարձր է այն ըն­տա­նիք­ նե­րի ե­րե­խա­նե­րի շրջա­նում, որ­տեղ տնա­յին տնտե­սութ­յան ղե­կա­վա­րի կրթու­ թ­յու­նը ա­վե­լի ցածր է, քան ամ­բող­ջա­կան միջ­նա­կարգ կրթութ­յու­նը, կամ որ­ տեղ ըն­տա­նի­քի գլու­խը չի աշ­խա­տում (Արմս­տատ 2018): Ա­վե­լին, շատ տնա­յին տնտե­սութ­յուն­ներ ապ­րում են բազ­մա­չափ աղ­քա­ տութ­յան պայ­ման­նե­րում: Ար­ժա­նա­պա­տիվ աշ­խա­տան­քի և պատ­շաճ բնա­ կա­րա­նա­յին և­ ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը մար­ տահ­րա­վեր­ներ են Հա­յաս­տա­նում և հետ­ևանք­ներ են ու­նե­նում ե­րե­խա­նե­րի բա­րե­կե­ցութ­յան հա­մար (­Մար­տի­րո­սո­վա և մ­յուս­նե­րը, 2017): Ըստ «Արմս­ տատ»-ի (2018 թ.), աղ­քատ ե­րե­խա­նե­րի 17 տո­կո­սը բնակ­վում է այն­պի­սի կա­ 17 ցա­րան­ նե­ տեղ չկա ցնցուղ կամ լո­ րում, որ­ գա­ րան, իսկ 36 տո­ կո­ նի տաք սը չու­ հո­սող ջուր: Ջե­ռուց­ման և ջ­րա­յին հա­մա­կար­գե­րի առ­կա­յութ­յու­նը ա­ռանձ­նա­ հա­տուկ խնդիր է գյու­ղա­կան վայ­րե­րում, ինչ­պես նաև տրանս­պոր­տը; գյու­ղա­ կան տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք բնակ­վում են կոշտ ծածկ ու­նե­ցող ճա­նա­պարհ­նե­րից և շու­կա­նե­րից հե­ռու, ա­վե­լի վատ են ապ­րում, քան մյուս­նե­ րը (Արմս­տատ, 2018): Եր­ևա­նում և­ այլ քա­ղաք­նե­րում գերբ­նա­կեց­ված կա­ցա­ րա­նում բնակ­վե­լը մեծ խնդիր է (­Մար­տի­րո­սո­վա և մ­յուս­ներ, 2017): ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­մա­տեքս­տի մեկ այլ կողմ է հաշ­ման­դա­մութ­ յան հետ կապ­ված ե­րե­խա­նե­րի խո­ցե­լիութ­յու­նը: 2012 թվա­կա­նին ՄԱԿ-ի Ման­կա­կան հիմ­նադ­րա­մի (ՅՈՒՆԻՍԵՖ) և Աշ­ խա­տան­քի և սո­ցիա­լա­կան հար­ցե­րի նա­խա­րա­րութ­յան կող­մից ի­րա­կա­նաց­ ված հե­տա­զո­տութ­յան արդ­յուն­քում պարզ­վել է, որ գրանց­ված հաշ­ման­դա­ մութ­յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րը կազ­մում են Հա­յաս­տա­նում բնակ­վող ե­րե­խա­ նե­րի մոտ 1% -ը: Հիմք ըն­դու­նե­լով ե­րե­խա­նե­րի հաշ­ման­դա­մութ­յան 2.5% մի­ ջազ­գա­յին հե­նա­նի­շը, նշված զե­կույ­ցում նշվում է, որ կա, հա­վա­նա­բար, հաշ­ ման­դա­մութ­յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րի ևս 1,5 տո­կոս (12 000 ե­րե­խա­ներ), ո­րոնք գրանց­ված չեն, և, հետ­ևա­բար, տե­սա­նե­լի չեն սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րի հա­մա­կար­գին: Թերգ­րանց­ման հնա­րա­վոր պատ­ճառ­նե­րից են հաշ­ման­դա­մութ­յան վկա­յա­կան ստա­նա­լու ո­րոշ ըն­տա­նիք­նե­րի դժկա­մութ­յու­ նը և հաշ­ման­դա­մութ­յան հա­վաս­տագր­ման հա­մա­կար­գում ախ­տո­րոշ­ման վրա հիմն­ված չա­փա­նիշ­նե­րի կի­րա­ռու­մը (ՅՈՒՆԻՍԵՖ, Աշ­խա­տան­քի և սո­ ցիա­լա­կան հար­ցե­րի նա­խա­րա­րութ­յուն, 2012): Սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ցութ­յան ծրագ­րե­րը փոքր-ինչ մեղ­մաց­նում են ման­ կա­կան աղ­քա­տութ­յու­նը: Ըն­տա­նե­կան նպաստ­նե­րի ծրա­գի­րը (ԸՆԾ) և ծե­ րութ­յան կեն­սա­թո­շակ­նե­րը կար­ևո­րա­գույն դեր են խա­ղում ման­կա­կան աղ­ քա­տութ­յան մա­կար­դա­կի նվա­զեց­ման գոր­ծում՝ տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի ե­կա­մուտ­նե­րի վրա ազ­դե­լու մի­ջո­ցով: Զա­վակ ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­նե­րին ուղղ­ ված այլ պե­տա­կան նպաստ­նե­րի (ինչ­պի­սիք են մայ­րութ­յան նպաս­տը5)՝ աղ­ քա­տութ­յու­նը կրճա­տող ազ­դե­ցութ­յու­նը էա­կան չէ (Արմս­տատ, 2018): Աղ­յու­ սակ 1-ում հա­մե­մատ­վում են ման­կա­կան աղ­քա­տութ­յան և ծայ­րա­հեղ աղ­քա­ տութ­յան փաս­տա­ցի մա­կար­դակ­նե­րը սո­ցիա­լա­կան օգ­նութ­յուն ստա­նա­լուց հե­տո, և դի­տարկ­վում է, ինչ­պի­սին կլի­ներ աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը յու­րա­ քանչ­յուր նպաս­տի բա­ցա­կա­յութ­յան պա­րա­գա­յում: Կա­րե­լի է տես­նել, որ տա­ րի­քա­յին կեն­սա­թո­շակ­ներն ու­նեն ա­ռա­վե­լա­գույն ազ­դե­ցութ­յու­նը ե­րե­խա­նե­ րին աղ­քա­տութ­յու­նից և ծայ­րա­հեղ աղ­քա­տութ­յու­նից հա­նե­լու ա­ռու­մով, հիմ­ նա­կա­նում`այդ կեն­սա­թո­շակ­նե­րի էա­կան մե­ծութ­յան և ծած­կույ­թի պատ­ճա­ ռով; ե­րե­խա­նե­րի 48 տո­կոսն ապ­րում է այն­պի­սի ըն­տա­նի­քում, որ­տեղ առն­ Համընդհանուր ծածկույթ ունեցող երեխաների ծննդյան նպաստը ներդրվել է 1990 թ.-ին, իսկ 5 երևխայի ծննդյան միանվագ նպաստը Ընտանեկան նպաստների ծրագրի շահառուների համար ներդրվել է 2007 թվականին: Ժամանակի ընթացքում երկու նպաստների գումարներն ավելացել են: 18 վազն մի հո­ գի ստա­նում է պե­տա­ կան կեն­ սա­թո­շակ (Արմս­տատ, 2018): 2017 թվա­կա­նին աղ­քատ և խո­ցե­լի տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րին ուղղ­ված ըն­տա­ նե­կան նպաստ­նե­րը հա­սել են Հա­յաս­տա­նի բո­լոր տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­ րի 13 տո­կո­սին: Դ­րա ազ­դե­ցութ­յու­նը նույն­պես կար­ևոր է. ա­ռանց կա­նո­նա­ վոր ըն­տա­նե­կան նպաստ­նե­րի՝ ման­կա­կան աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կը կլի­ ներ 3 տո­կո­սա­յին կե­տով ա­վել, իսկ շատ ա­վե­լի ե­րե­խա­ներ՝ 4 տո­կո­սը, ոչ թե 1 տո­կո­սը, կապ­րեին ծայ­րա­հեղ աղ­քա­տութ­յան մեջ: Աղ­յու­սակ 1. Սո­ցիա­լա­կան պաշտ­պա­նութ­յան նպաստ­նե­րի ազ­դե­ցութ­յու­նը ման­կա­կան աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կի վրա ­Ման­կա­կան Ս­պա­ռու­մը՝ Ս­պա­ռու­մը՝ ա­ռանց Ս­պա­ռու­մը՝ ա­ռանց աղ­քա­տութ­յան մա­ սո­ցիա­լա­կան կեն­սա­թո­շա­կա­յին սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ կար­դա­կը պաշտ­պա­նութ­յան փո­խան­ցում ­ն ե­րի ցութ­յան փո­խան­ցում­ ներ­քո (բա­զա­յին նե­րի (Ըն­տա­նե­կան դրույ­քա­չափ) նպաստ­նե­րի ծրա­գիր և­ այլ նպաստ­ներ) Ա­ղա­տութ­յան 26 45 29 մա­կար­դակ ­Ծայ­րա­հեղ աղ­քա­տութ­յան մա­ 1 17 4 կար­դակ Աղբ­յու­րը՝ Վիճպետկոմ 2018 1.2 Սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քը և վաղ ման­կութ­յան զար­գա­ցու­մը Սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քը Հա­յաս­տա­նում օ­րեն­քով սահ­ման­վում է որ­ պես «մաս­նա­գի­տա­կան գոր­ծու­նեութ­յուն, որն ի­րա­կա­նաց­վում է հո­գե­բա­նա­ կան և ման­կա­վար­ժա­կան մե­թոդ­նե­րի և տեխ­նի­կա­յի կի­րառ­մամբ, նպա­տակ ու­նե­նա­լով բա­վա­րա­րել ան­հա­տա­կան սո­ցիա­լա­կան կա­րիք­նե­րը` հաղ­թա­հա­ րե­լու կամ բա­ցա­ռե­լու կյան­քի դժվա­րին ի­րա­վի­ճակ­նե­րը6` ան­հա­տին, ըն­տա­ նի­քին և սո­ցիա­լա­կան այլ խմբե­րին7 ան­հա­տա­կան օգ­նութ­յուն ցու­ցա­բե­րե­լու մի­ջո­ցով: Այն ուղղ­ված է ա­ռա­վել խո­ցե­լի ան­ձանց, ինչ­պի­սիք են ե­րե­խա­նե­րը, տա­րեց­նե­րը, աղ­քատ­նե­րը, հաշ­ման­դա­մութ­յուն ու­նե­ցող ան­ձինք և­ այլ խմբեր (օ­րի­նակ, թմրա­մոլ­ներ, սեքս-ին­դուստ­րիա­յի աշ­խա­տող­ներ, մար­գի­նա­լաց­ 6 Կյանքի դժվար իրավիճակներ՝ դա ցանկացած իրավիճակ է, որը անձը չի կարող ինքնուրույն հաղթահարել, կամ նման իրավիճակների համադրություն, ներառյալ հաշմանդամությունը, հիվանդությունը, տարիքի պատճառով ինքնասպասարկման անկարողությունը, ծնողական խնամքի բացակայությունը, աղքատությունը, գործազրկությունը, ընտանեկան կոնֆլիկտները, չարաշահումը, բռնությունը, թրաֆիքինգը, անօգնականությունը, մենակությունը, սոցիալական մեկուսացումը, վատ սովորությունները, դժբախտ պատահար կամ ծայրահեղ իրավիճակը, կալանավայրում գտնվելը կամ այնտեղից վերադառնալը, անձի կանոնավոր գործունեությունը կանխող օբյեկտիվ իրավիճակ, որը անձը չի կարող ինքնուրույն հաղթահարել: 7 ՀՀ Օրենք «Սոցիալական աջակցության մասին», Հոդված 38: 19 ված խմբեր, ո­րոնք չու­նեն մշտա­կան բնա­կութ­յան վայր, ա­նօթ­ևան մար­դիկ և­ այլն): «­Սո­ցիա­լա­կան դեպ­քի վա­րու­մը» սկսվում է սո­ցիա­լա­կան կա­րիք­նե­րի գնա­հա­տու­մից: Սո­ցիա­լա­կան դեպ­քը՝ դա ան­հա­տի (ըն­տա­նի­քի) մի ի­րա­վի­ ճակ է, որն ա­ ռա­ ջա­ցել է մեկ կամ մի քա­ նի զու­ գակց­ ցիա­ ված սո­ կան կա­ լա­ րիք­ նե­րի պատ­ճա­ռով: Սո­ցիա­լա­կան դեպ­քի վա­րու­մը դա գոր­ծըն­թաց է, ո­րը հիմն­ված է ան­հա­տի (ըն­տա­նի­քի) սո­ցիա­լա­կան կա­րիք­նե­րի գնա­հատ­մա­նը, հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յա­նը և մատ­չե­լի ռե­սուրս­ներ գտնե­լուն ուղղ­ված ջան­քե­րի վրա, ո­րոնք նե­րա­ռում են սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն ստա­ցող­նե­րի կա­րիք­ նե­րին հա­մար­ժեք սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման պլա­նա­վո­ րում, ա­ջակ­ցութ­յուն դրանց ձեռք­բեր­ման գոր­ծում `նպա­տակ ու­նե­նա­լով բա­ վա­րա­րել սո­ցիա­լա­կան ա­ջակ­ցութ­յան ստա­ցո­ղի սո­ցիա­լա­կան կա­րիք­նե­րը8: Գի­տակ­ցե­լով սո­ցիա­լա­կան դեպ­քի վար­ման կար­ևո­րութ­յու­նը՝ Կա­ռա­վա­ րութ­յու­նը կար­ևո­րել է 2017-2022 թվա­կան­նե­րի կա­ռա­վա­րութ­յան ծրագ­րում նե­րառ­ված սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ին­տեգր­ված հա­մա­կար­գի ներդ­ րու­մը, նե­րառ­յալ սո­ցիա­լա­կան դեպ­քե­րի վար­ման մե­թո­դա­բա­նութ­յան մշա­ կումն ու սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի ինս­տի­տու­տի ստեղ­ծու­մը՝ անհ­րա­ժեշտ հմտութ­յուն­նե­րի զար­գաց­ման և հա­վաս­տագր­ման հա­մար: Ին­տեգր­ված սո­ ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յան տրա­մադր­ման (կա­ռա­վա­րութ­յան կող­մից ա­ռա­ջին ան­գամ ըն­դուն­վել է 2010 թ.) գոր­ծըն­թա­ցը կենտ­րո­նա­նում է սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յան և­ ո­րա­կի բա­րե­լավ­ման վրա: Ին­տեգր­ված սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յան բա­րե­փո­խում­նե­րը պա­հան­ջում են արդ­յու­նա­վետ միջ­գե­րա­տես­չա­կան հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յուն `սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յան և­ ո­րա­կի բարձ­րաց­ման հա­մար, և կոչ են ա­նում մշա­կել մե­թո­ դա­բա­նութ­յուն «սո­ցիա­լա­կան դեպք վա­րող­նե­րի» հա­մար (նոր աշ­խա­տան­քա­ յին գոր­ծա­ռույթ Հա­յաս­տա­նում գոր­ծող սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րի հա­ մար): Մ­շակ­վել են սո­ցիա­լա­կան դեպ­քի վար­ման կար­գա­վոր­ման ի­րա­վա­կան շրջա­նա­կը9 և սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի մա­սին օ­րի­նա­գի­ծը, որն այժմ գտնվում է հան­րա­յին լսում­նե­րի փու­լում: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, բա­ցա­կա­յում են սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տան­քի ո­լոր­տում գոր­ծող կա­նո­նա­կար­գի կի­րարկ­ման ու­ ղե­ցույց­նե­րը: Աշ­խա­տան­քի և սո­ցիա­լա­կան հար­ցե­րի նա­խա­րա­րութ­յան (ԱՍՀՆ) և սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ խորհր­ դակ­ցութ­յուն­նե­րը ցույց են տա­լիս, որ սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րին ներ­կա­ յումս պա­կա­սում են խո­ցե­լի խմբե­րի հետ՝ որ­պես դեպք վա­րող­ներ, աշ­խա­տե­ լու հմտութ­յուն­ներն ու գոր­ծիք­նե­րը: Արդ­յուն­քում, այն, ինչ տե­ղի է ու­նե­նում տվյալ դաշ­տում, հե­ռու է ուղ­ղորդ­ման հա­մա­կարգ լի­նե­լուց: Որ­պես­զի գոր­ծող սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րը վե­րած­վեն «սո­ցիա­լա­կան դեպք վա­րող­նե­րի», հար­կա­վոր է, որ սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րը վե­րա­պատ­րաստ­վեն և ձեռք բե­րեն այն հմտութ­յուն­նե­րը և գոր­ծիք­նե­րը, ո­րոնք անհ­րա­ժեշտ են տար­բեր և 8 ՀՀ Օրենք «Սոցիալական աջակցության մասին», Հոդված 2: 9 Տնայցերի իրականացման հրամանը և սոցիալական դեպքի վարման մեթոդական հրահանգները թվագրված են 2016 թվականի սեպտեմբեր ամսաթվով, «Սոցիալական աջակցության մասին» Օրենք, 1061-N-2015 հրամանագրի 2-րդ հավելված: 20 դժ­վար «դեպ­քեր» գնա­հա­տե­լու և վա­րե­լու հա­մար. օ­րի­նակ, ուղ­ղորդ­ման մե­ խա­նիզմ­ներ, ռե­սուրս-գրքեր, գնա­հատ­ման և հե­տագծ­ման գոր­ծիք­ներ, թե­ մա­տիկ կոն­ֆե­րանս­նե­րի մե­թո­դա­կան ու­ղե­ցույց­ներ, հա­մայն­քում առ­կա սո­ ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի և պե­տա­կան ու մաս­նա­վոր ծա­ռա­յութ­յուն մա­ տու­ցող­նե­րի քար­տե­զագ­րում, ին­չը դյու­րաց­նում է աշ­խա­տան­քի և ֆի­նան­սա­ կան մի­ջոց­նե­րի հա­սա­նե­լիութ­յու­նը փոք­րա­ծա­վալ ձեռ­նե­րե­ցութ­յան ծրագ­րե­ րի հա­մար: Սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րը կար­ևոր դե­րա­կա­տար­ներ են­տու­նայ­ցե­րի մի­ջո­ցով վար­քագ­ծի փո­փո­խութ­յունն ու շփում­նե­րը խթա­նե­լու գոր­ծում: Դ­րանք ա­ռաջ­նագ­ծի աշ­խա­տող­ներ են, ով­քեր ան­մի­ջա­կան կապ ու­նեն խո­ցե­լի տնա­ յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի հետ, նե­րառ­յալ այն ըն­տա­նիք­նե­րի, ում ե­րե­խա­նե­րին զար­ գաց­ ման ու­ շաց­ման վտանգ է սպառ­ նում: Մինչ օրս10 այս տու­նայ­ցե­րը հիմ­նա­կա­նում կենտ­րո­նա­նում էին տե­ղե­կատ­վութ­յան հա­վա­քագր­ման և Ըն­ տա­նե­կան նպաս­տի ծրագ­րում ընդգրկ­վե­լու ի­րա­վա­սութ­յան ստուգ­ման վրա: Վեր­ջերս ԱՍՀՆ-ն­ աշ­խա­տանք­ներ է տա­նում ուղ­ղորդ­ման հա­մա­կար­գի մշակ­ ման ուղ­ղութ­յամբ, որն ընդ­լայ­նում է սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­տող­նե­րի պար­տա­ կա­նութ­յուն­նե­րը, նպա­տակ ու­նե­նա­լով սկզբից նե­րա­ռել տե­ղե­կատ­վութ­յան տրա­մադր­ման պար­տա­կա­նութ­յու­նը (ծա­ռա­յութ­յան միջ­նոր­դութ­յան գոր­ծա­ ռույթ), իսկ հե­տա­գա­յում՝ ա­վե­լի մաս­նա­գի­տաց­ված դեպ­քե­րի վար­ման գոր­ ծա­ռույ­թը, նե­րառ­յալ նաև ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցող­նե­րի հետ միա­սին շա­ հա­ռու­նե­րի կար­գա­վի­ճա­կին հետ­ևե­լը ամ­բող­ջա­կան ուղ­ղորդ­ման գոր­ծըն­ թացն ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար, ին­չը ա­պա­հո­վում է առ­կա ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մատ­չե­լիութ­յու­նը դրան­ցից օգտ­վե­լու ի­րա­վունք ու­նե­ցող խո­ցե­լի բնակ­չութ­յան հա­մար: Սո­ցիա­լա­կան դեպք վա­րող­նե­րը կար­ևոր դեր են խա­ղում ե­րե­խա­նե­րի թերս­նուց­ման դեպ­քե­րի բա­ցա­հայտ­ման, ինչ­պես նաև կան­խար­գել­ման և բուժ­ման գոր­ծում: Աշ­խա­տան­քի բարձր կա­տա­րո­ղա­կանն ա­պա­հո­վե­լու հա­ մար դեպք վա­րող­նե­րը պետք է ու­նե­նան ընդ­հա­նուր գի­տե­լիք­ներ, թերս­նուց­ ման հայտ­նա­բեր­ման կամ ճա­նաչ­ման վե­րա­բեր­յալ գծա­պատ­կե­րա­ցում­ներ, ի­մա­նան թերս­նուց­ման սահ­մա­նում­նե­րը, այդ վի­ճա­կը նկա­րագ­րող տեր­մին­ նե­րը և­ ախ­տա­նիշ­նե­րը: Նա­խա­տես­վում է, որ դեպք վա­րող­նե­րը կոչ­ված են (ի­րենց պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան սահ­ման­նե­րում) բա­ցա­հայ­տել ե­րե­խա­յի թերս­նուց­ման ռիս­կե­րը, գնա­հա­տել ըն­տա­նիք­նե­րի սո­ցիա­լա­կան կա­րիք­նե­րը, պատ­րաս­տել ան­հա­տա­կան սո­ցիա­լա­կան պլան­ներ, ա­պա­հո­վել ծրագ­րի արդ­յու­նա­վետ ի­րա­կա­նա­ցու­մը, անհ­րա­ժեշտ ին­տեգր­ված օգ­նութ­յուն ցու­ցա­ բե­րել և շա­րու­նա­կա­կան խորհր­դատ­վութ­յուն տրա­մադ­րել ըն­տա­նիք­նե­րին, ինչն ի­րենց պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի մաս է կազ­մում: 10 Ինչպես հայտարարել են սոցիալական աշխատողները և «Ընտանեկան նպաստի ծրագրիե շահառու ընտանիքները Երևանում 2019-ի մայիսին կայացած ֆոկուսային խմբերի քննարկումների ժամանակ: 21 1.3 Վաղ ման­կութ­յան զար­գա­ցում՝ հա­տուկ ռիս­կեր և պաշտ­պա­ ծոն­ նիչ գոր­ ներ Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, Հա­յաս­տա­նում մարդ­կա­յին կա­պի­տա­լի զար­գա­ցու­ մը հա­մա­հունչ է ակն­կա­լիք­նե­րի հետ՝ հաշ­վի առ­նե­լով մեկ շնչի հաշ­վով ե­կա­ մու­տը: Հա­յաս­տա­նի Մարդ­կա­յին կա­պի­տա­լի ին­դեք­սը (ՄԿԻ) գնա­հատ­վում է րը նման է մի­ 0.57, ո­ նից բարձ ե­ ջի­ կա­մուտ ու­ նե­ցող երկր­ նե­րի մի­ջին ՄԿԻ- ի11: Սա նշա­ նա­ սօր ծնված ե­ կում է, որ այ­ րե­ խան, երբ մե­ ծա­նա, 57 տո­ կո­սով այն­ չափ ար­տադ­րո­ղա­կան կլի­նի, որ­չափ կա­րող էր լի­նել ամ­բող­ջա­կան կրթութ­ յուն և լիար­ժեք ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ ստա­նա­լու դեպ­քում: Հա­յաս­տա­նի ցու­ցա­նիշ­նե­րը ե­րե­խա­յի ապ­րե­լիութ­յան և­ ա­ռող­ջութ­յան/սնվա­ ծութ­յան բա­ղադ­րիչ­նե­րի ա­ռու­մով հա­մա­պա­տաս­խա­նում են կան­խա­տես­վա­ ծին կամ ա­վե­լի բարձր են, քան կան­խա­տես­վում էր, ել­նե­լով ե­կա­մուտ­նե­րի մա­կար­դա­կից, բայց ուս­ման մա­սով ցու­ցա­նիշ­նե­րը սպաս­վա­ծից բա­վա­կա­նին ցածր են12: Ա­ռող­ջութ­յան, սնվա­ծութ­յան և ծննդ­յան գրանց­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րը Հա­յաս­տա­նում մինչև հինգ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի և նո­րա­ծին­նե­րի մա­ հա­ցութ­յան մա­կար­դա­կը 2000 և 2017 թվա­կան­նե­րի միջև ըն­կած ժա­մա­նա­ կա­հատ­վա­ծում նվա­զել է ա­վե­լի քան ե­րեք ան­գամ, և­ այդ կա­տա­րո­ղա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րի ա­ռու­մով Հա­յաս­տանն այժմ գտնվում է աշ­խար­հի երկր­նե­րի երկ­րորդ քվին­տի­լում, ո­րոնց վե­րա­բեր­յալ տվյալ­նե­րը հա­սա­նե­լի են: Ցու­ցա­ նիշ­նե­րը նույ­նիսկ ա­վե­լի բարձր են ե­րե­խա­նե­րի թե­րա­ճութ­յու­նը կան­խե­լու ուղ­ ղութ­յամբ, և­ այս մա­սով Հա­յաս­տանն գտնվում է բո­լոր երկր­նե­րի ա­ռա­ջին քառ­յա­կում: Գ­ծա­պատ­կեր 1-ը ցույց է տա­լիս կա­տա­րո­ղա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րը այս բա­ղադ­րիչ­նե­րի մա­սով. վար­դա­գույ­նը ներ­կա­յաց­նում է երկր­նե­րի ստո­ րին կամ չոր­րորդ քառ­յա­կը, դե­ղի­նը՝ եր­րորդ քառ­յա­կը, կա­պույ­տը՝ երկ­րոր­դը և կա­նա­չը՝ վե­րին հատ­վա­ծը: Գծապատկեր 1. ՄԿԻ առողջության/սնուցման ցուցանիշների գծով Հայաս­ մեմատական կատարողականը տանի հա­ Մինչև հինգ տարեկան երեխաների ապրելիության հավանականությունը 11 ՄԿԻ-ի բաղադրիչները միավորվում են, ստանալով 0-ից մինչև 1 մի թիվ, որտեղ 1-ը նշանակում է կատարյալ առողջություն և կրթություն , և ցանկացած ավելի ցածր թիվ կազմում է այն ամբողջ ներուժի տոկոսը, որին երեխան կարող էր հասնել ավելի լավ կրթության և առողջության պարագայում: 12 Տես՝ https://databank.worldbank.org/data/download/hci/HCI_2pager_ARM.pdf, հասանելի է եղել 2019թ-ի մայիսի 14-ին: 22 Հինգ տարեկանից փոքր թերաճություն ունեցող երեխաների բաժինը Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկ 2018b. Հայաստան. Մարդկային կապիտալի ինդեքս. https://databank.worldbank.org/data/download/hci/HCI_2pager_ARM.pdf. Հայաստանի ցուցանիշները, առնվազն, նույնքան բարձր են, որքան հա­ մե­մատվող երկրներում13՝ Հայաստանի ժողովրդագրության և առողջա­ պա­ հու­թյան հարցերի հետազոտությամբ (ԺԱՀ) 2015/16 (ԱԱԾ 2017) ընդ­գրկված մոր և մանկան առողջության, սնվածության և հաշվառման բոլոր չափումներով: Հատկապես տպավորիչ է նրա կատարողականը հետծննդյան խնամքի (ՀԾԽ) և ծննդյան գրանցման ցուցանիշներով (Գծապատկեր 2): ­ Գծապատկեր 2. Յուրաքանչյուր ծառայությունից օգտվող մայրերի/երե­­­ խաների տոկոսը Աղբյուրը՝ Համաշխարհային զարգացման ցուցանիշների տվյալների շտեմարան, https:// databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=world-development-indicators, հասանելի է եղել 2019թ-ի մայիսի 14-ին: Տվյալները հասանելի չէին տարածաշրջանի այն երկրների համար, որոնք ունեն նմանատիպ 13 համախառն ազգային եկամուտ (GNI/ՀԱԵ). Ադրբեջան, Վրաստան, Մակեդոնիա և Ուկ­ րաի­ նա): Հետևաբար, օգտագործվել են աշխարհի այլ երկրների համեմատականները: Համեմատության համար ընտրվել են այն երկրները, որոնք զբաղեցնում են առաջին հինգ տեղը Հայաստանից վերև և ներքև գտնվող դիրքերում՝ ըստ մեկ շնչին ընկնող ՀԱԵ-ի 2017 թվականի հաշվարկների, ինչպես «Ատլասի», այնպես էլ գնողունակության հավասարության մեթոդների կիրառությամբ, բացառությամբ փոքր կղզային պետությունների: Տվյալները վերցված են՝ https://databank. worldbank.org/data/download/GNIPC.pdf, a, կայքից: հասանելի է եղել 2019թ-ի մայիսի 14-ին: 23 «ԺԱՀ Հա­յաս­տան/2015/16» հե­տա­զո­տութ­յու­նում նե­րառ­ված մայ­րա­կան խնամ­քի, ծննդյան գրանց­ման, ե­րե­խա­նե­րի թերս­նուց­ման և­ ե­րե­խա­նե­րի ա­ռող­ջութ­յան վե­րա­բեր­յալ ման­րա­մասն ցու­ցա­նիշ­նե­րը ներ­կա­յաց­ված են ստորև: Մայրության խնամք. Հայաստանի բոլոր կանայք օգտվում են նա­ խա­ ծննդյան խնամքի ծառայությունից (ՆԾԽ), այդ թվում՝ բոլոր հիմնական բժշկական պրոցեդուրաներից և մասնագիտացված բժշկական օգնությունից ծննդաբերության ժամանակ; գրեթե բոլորը (97 տոկոս) օգտվում են պատշաճ հետծծնդյան խնամքի ծառայությունից (ՀԾԽ): Սակայն կեսից քիչն են օգ­ տագործում երկաթ կամ ֆոլաթթու/մուլտիվիտամինների հաբեր (ԱՎԾ 2017): Դրա հիմնական պատճառը, կարծես, այն է, որ նման հաբերը նրանց չեն առաջարկվել կամ նշանակվել (Համաշխարհային բանկ 2016c), ինչը խոսում է առողջապահական ծառայություններ մատուցողների հաղոր­ դակց­ ման և/ կամ տեղեկատվության տրամադրման գործում բացթողումների մասին: Ավելին, վերարտադրողական տարիքի կանանց (15-49 տարեկան) ավելի քան կեսը նշում են, որ բուժօգնություն ստանալու հետ կապված լուրջ խնդիրը բուժման համար դրամական միջոցների պակասն է (ԱՎԾ 2017): Ծննդյան գրանցում: Դրական է այն, որ ծննդյան գրանցումը Հայաստա­ նում գրեթե համընդհանուր է, ինչը կարևոր է, քանի որ երեխաների ծննդյան վկայականը հաճախ անհրաժեշտ է, որպեսզի երեխաների համար հասանելի լինեն հիմնական ծառայությունները և նպաստները (ներառյալ սոցիալական և ծննդաբերության նպաստները): Համաձայն ԺԱՀ 2015/16-ի՝ մինչև հինգ տարեկան երեխաների 99 տոկոսի ծնունդները գրանցված են, և երեխաներն ունեն ծննդյան վկայականներ: Երեխաների թերսնվածությունը: ԺԱՀ 2015/16 պարզել է, որ հինգ տարեկանից ցածր երեխաների շրջանում. • 9 տոկոսը թերաճ են (այսինքն, ցածրահասակ են իրենց տարիքի համար՝ քրոնիկ թերսնվածության չափանիշ): Սա կտրուկ նվազում է, համեմատած այն 18-19 տոկոս երեխաների հետ, որոնք թե՛ 2005, թե՛ 2010 թվականնե­ րին Հայաստանում Ժողովրդագրական և առող­ ջա­ պահական հետա­ թյուն­ զոտու­ ներ կատարելու ժամանակ համարվել են թերաճ: Ինչպես արդեն նշվել է, սա համեմատաբար լավ ցուցանիշ է Հայաստանի եկա­ մտի մա­կարդակն ունեցող երկրի համար, չնայած այն շարունակում է մտահոգիչ մնալ՝ հաշվի առնելով վաղ մանկու­ թյան շրջանում քրոնիկ թերսնուցման հավանական բացասական հետևանք­ները կյանքի ողջ ըն­թացքում: • Գիրության խնդիրը գնալով մեծանում է. երեխաների 14 տոկոսը ավելաքաշ կամ գեր են: 24 • Երեխաների թերսնվածության մակարդակում առկա են զգալի տարա­ ծաշրջանային և սոցիալ-տնտեսական անհավասարություններ: Թերաճի և գիրության տարածվածությունը ավելի մեծ է բարեկեցության երեք ստորին քվինտիլների երեխաների շրջանում, քան վերին երկու քվին­ տիլներում, գյուղական բնակավայրերում բնակվող երեխաների շրջանում, քան քաղաքաբնակ վայրերում, և թերաճի և գիրության տարածվածությունը ավելի մեծ է այն երեխաների շրջանում, ում մայրերն ունեն միջնակարգ կամ ավելի ցածր մակարդակի կրթություն: • Հայաստանում երեխաների թերսնուցման վտանգի հավանականությունը ավելի բարձր է սոցիալական աջակցության նպաստառու տնային տնտե­ խարհային սություններում: Այս եզրակացության հիմքում ընկած է Համաշ­ բանկի (2016b) Հայաստանի սոցիալական պաշտպանության բարելավման հետազոտությունը (ASPIS) չորս մարզերում14: Ավելին, Հայաստանում երեխաների կերակրման փորձի վերաբերյալ տեղեկատվությունը ցույց է տալիս, որ գրեթե բոլոր երեխաները ինչ-որ պահի կերակրվում են կրծքով: Սակայն, միայն 45 տոկոսն է կերակրվում բա­ ցա­ ռապես կրծքով 6 ամսվա ընթացքում, իսկ 6-ից 23 ամսական երեխաների միայն 25 տոկոսն է սնվում սննդակարգի ընդունելի նվազագույն չա­ փանիշներին համապատասխան (ԱՎԾ 2017): Երեխաների սննդակարգում կենդանական ծագման սպիտակուցների անբավարարությունը, կարծես, պայմանավորված է համապատասխան կերակրման մասին անբավարար գիտելիքներով, ոչ թե որոշակի սննդամթերքի բացակայությամբ, քանի որ կենդանական ծագման սպիտակուցը հասանելի է գրեթե բոլոր տնային տնտե­սություններին թռչնամսի, տավարի և խոզի մսի, կաթնամթերք, ձվի և կաթի տեսքով (Համաշխարհային բանկ 2016b): Երեխաների առողջությունը: Պատվաստումների մակարդակի առումով, երեխաների 84 տոկոսը ստանում է առողջության համաշխարհային կազ­ մակերպության (ԱՀԿ) կողմից առաջարկված բոլոր հիմնական պատ­ վաս­ տումները ճիշտ տարիքում; պատվաստումների ծածկույթի և սոցիալ- տնտեսական կարգավիճակի կամ մայրերի կրթության միջև հստակ կապ չկա: Այնուամենայնիվ, կան որոշ կարևոր բացեր խնամակալների գիտելիք­ ներում, որոնք վերաբերում են մանկական հիվանդությունների կան­ խարգելմանը և բուժման պրակտիկային: Օրինակ՝ 5 տարեկանից փոքր 14 ASPIS- ը ներկայացնում է երեք մարզերի և Երևան քաղաքի ամբողջ բնակչությունը, որը կազմում է Հայաստանի ընդհանուր բնակչության 53 տոկոսը: Թեև սննդառության մոդուլը ներառված է եղել՝ հասկանալու համար, թե ինչպես կարելի է օգտագործել սոցիալական օգնությունը որպես թերսնուցման նվազեցման հարթակ, ASPIS- ի առաջնային նպատակը սննդի հետ կապված չի եղել: Արդյունքում, ASPIS- ով հաջողվեց ստանալ հինգ տարեկանից փոքր երեխաների միայն փոքր չափի ընտրանք, և տրամադրված եզրակացությունները պետք է մեկնաբանվեն հաշվի առնելով այս սահմանափակումը: Հուսադրող է, որ ASPIS 2016-ից ստացված թերաճության ընդհանուր մակարդակը համահունչ է ԺԱՀ (DHS) 2015 / 2016-16- ին և կազմում է մոտ 9 տոկոս: 25 երեխաների միայն 43 տոկոսի աթոռակներն են ապահով; մեկ այլ օրինակ՝ մինչև հինգ տարեկան փորլուծություն ունեցող երեխաների շրջանում ըն­ դամենը 39 տոկոսին են խնամակալները սովորականից ավելի շատ հեղուկ տալիս՝ ՀԱԿ-ի ուղեցույցին համապատասխան: (ԱՎԾ 2017): Կր­թութ­յուն Հա­յաս­տա­նի Մարդ­կա­յին կա­պի­տա­լի ին­դեք­սի (ՄԿԻ) ցու­ցա­նիշ­նե­րը կրթութ­ յան ո­ տում այն­ լոր­ քան բարձր չեն: Հա­ տա­ յաս­ նը գտնվում է բո­ լոր երկր­ նե­րի եր­րորդ քառ­յա­կում՝ թե՛ դպրո­ցա­կան տա­րի­նե­րի, թե՛ ու­սում­նա­ռութ­յամբ ճշգրտված ուս­ման տա­րի­նե­րի մա­սով, ին­չը հաշ­վի է առ­նում ա­շա­կերտ­նե­րի նվա­ճում­նե­րը (գծա­պատ­կեր 3): Այս վեր­ջին բա­ղադ­րի­չի մա­սով վեր­ջին տա­ րի­նե­րին որ­ևէ ա­ռա­ջըն­թաց չի ար­ձա­նագր­վել: Գ­ծա­պատ­կեր 3: ՄԿԻ Կր­թութ­յան ցու­ցա­նի­շի գծով Հա­յաս­տա­նի հա­մե­մա­­ տա­կան կա­ տա­րո­ղա­կա­նը Ակն­կալ­վող դպրո­ցա­կան տա­րի­ներ Ու­սում­նա­ռութ­յամբ ճշգրտված ուս­ման տա­րի­ներ Աղբ­յու­րը՝ Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ 2018b. Չ­նա­յած նրան, որ Հա­յաս­տա­նում նախ­նա­կան կրթութ­յան հա­մա­խառն ընդգր­կու­մը կազ­մում է ա­վե­լի քան 100 տո­կոս, մտա­վա­խութ­յուն է ա­ռա­ջաց­ նում 1-ին դա­սա­րան ըն­դուն­վող ե­րե­խա­նե­րի պատ­րաստ­վա­ծութ­յու­նը դպրո­ ցին; բա­ցի այդ, թեև գրե­թե բո­լոր ե­րե­խա­ներն ընդգրկ­ված են տար­րա­կան դպրո­ցում, ա­վար­տա­կան մա­կար­դա­կը կազ­մում է ըն­դա­մե­նը 90 տո­կոս15: ՄԿԻ-ի կրթութ­յան ո­լոր­տի չա­փա­նիշ­նե­րը ուղ­ղա­կիո­րեն չեն ար­տա­ցո­լում ՎՄԶ-ը: Սա­կայն, հաշ­վի առ­նե­լով հա­մաշ­խար­հա­յին ա­պա­ցույ­ցը, որ վաղ տա­ րի­քում ձեռք բեր­ված փոր­ձը շատ կար­ևոր է հե­տա­գա­յում կրթա­կան նվա­ճում­ նե­րի հա­մար, այդ խնդիր­նե­րը կա­րող են կապ­ված լի­նել ման­կութ­յան ա­մե­նա­ Համաշխարհային բանկի տվյալների բանկ՝ Կրթության վիճակագրություն: Բոլոր ցուցանիշները՝ 15 http://databank.worldbank.org/data/source/education-statistics-%5E-all-indicators/Type/TABLE/ preview/on, accessed December 19, 2018. 26 վաղ տա­րի­նե­րի զրկանք­նե­րի հետ: Հա­մե­մա­տած նման հա­մա­խառն ազ­գա­ յին (ՀԱԵ) մա­կար­դակ ու­նե­ցող երկր­նե­րի հետ, ո­րոնց տվյալ­ներն առ­կա են, նա­խադպ­րո­ցա­կան տա­րի­քի ե­րե­խա­նե­րի ներգ­րավ­ման ա­ռու­մով Հա­յաս­տա­ նի ցու­ցա­նիշ­ներն այս խմբում մի­ջի­նից փոքր-ինչ ա­վե­լի ցածր են (Գ­ծա­պատ­ կեր 4): Գ­ծա­պատ­կեր 4. Ե­րե­խա­նե­րի նե­րա­ռու­մը նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան հա­մա­կար­գում (% հա­մա­խառն) Աղբ­յու­րը՝ Հա­մաշ­խար­հա­յին զար­գաց­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րի տվյալ­նե­րի շտե­մա­րան: Ամ­փո­փե­լով, կա­րե­լի է տես­նել, որ ա­ռող­ջութ­յան արդ­յու­նա­վետ ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րը Հա­յաս­տա­նում հան­դի­սա­նում են պաշտ­պա­նիչ գոր­ծոն ՎՄԶ-ի հա­մար, չնա­յած նրան, որ կան ո­րո­շա­կի բաց­թո­ղում­ներ՝ կապ­ված խնա­մա­ կալ­նե­րի գի­տե­լիք­նե­րի և վար­քագ­ծի հետ: Միև­նույն ժա­մա­նակ, վաղ տա­րի­ նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան զար­գաց­ման և նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան սահ­մա­ նա­փակ մատ­չե­լիութ­յունն ու հա­սա­նե­լիութ­յու­նը մարդ­կա­յին կա­պի­տա­լի զար­ գաց­ման հիմ­նա­կան ռիս­կե­րի շար­քում են: 1.4 ՎՄԶ-ի ի­րա­վա­կան, քա­ղա­քա­կան և ծ­րագ­րա­յին շրջա­նա­կը յաս­ Հա­ տա­ նում Գի­տակ­ցե­լով ՎՄԶ-ի կար­ևո­րութ­յու­նը մարդ­կա­յին կա­պի­տա­լի զար­գաց­ ման հա­մար, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը մշա­կել է ի­րա­վա­կան և քա­ղա­քա­կան դաշտ Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­մար: Շր­ջա­նակն ընդգր­կում է մի­ջո­լոր­տա­յին տար­րեր և նա­խա­ձեռ­նութ­ յուն­ներ, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են սննդա­ռութ­յան, ե­րե­խա­նե­րի ա­ռող­ջութ­յան, 27 կրթութ­յան, սո­ցիա­լա­կան պաշտ­պա­նութ­յան և սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ նե­րի ո­լորտ­նե­րին, ո­րոնք ամ­փոփ­ված են ստորև: Միջոլորտային՝ yy ՄԱԿ-ի Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիան Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացվել է 1992 թ.-ին, իսկ դրա դրույթները հետագայում ներառվել են ազգային օրենսդրության մեջ: yy Երեխայի իրավունքների պաշտպանության ռազմավարական գործողությունների պլանը (2017-21) և հարակից Գործունեության պլանը հանդիսանում են առանցքային մեխանիզմ, որի միջոցով իրականացվում են երեխաների հանդեպ Հայաստանի ստանձնած պար­ տավորությունները և ընդգրկում են երեխաների պաշտ­ պա­ նության, առողջության, կրթության և անչափահասների արդարա­ դատության համակարգերը: Առաջարկվող շատ գործողություններ վերաբերում են բոլոր տարիքային խմբերի երեխաներին, և մի քանի գործողություններ հատուկ ուղղված են հինգ տարեկանից ցածր երե­ խաներին, օրինակ՝ բժշկական օգնությունը և նորածինների բժշկա­ կան զննումը: Այնուամենայնիվ, երեխայի կերակրման հարցերը հանված են Ծրագրից, իսկ ինչ վերաբերում է վաղ ուսումնառութանը, ապա Ծրագիրը կենտրոնանում է վերջին նախադպրոցական տարվա վրա (հինգից վեց տարեկան): Արդյունքում, ծրագրում ներկայացված է ոչ այնքան համապարփակ շրջանակ ՎՄԶ խթանման համար, որքան Երեխայի իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված Գոր­ ծողությունների նախկին ազգային ծրագիրը (2004-15): Նախկին պլանը ներառում էր շատ փոքր երեխաներին վերաբերող ավելի շատ թի­րախներ, օրինակ՝ կապված բացառիկ կրծքով կերակրման, քրոնիկ թերսնուցման, պատվաստումների ծածկույթի, հաշմանդամություն ունեցող նորածինների վերականգնման և նախադպրոցական խնամ­ քի և կրթության որակի հետ: yy 2001 թվականի հունիսի 21-ի N588 Որոշմամբ ստեղծվել է յոթ նա­ խարարությունների միջգերատեսչական ազգային հանձնա­ ժողով` Գոր­ծողությունների ազգային ծրագիրը համակարգելու համար, առանձին ճյուղային նախարարությունների համար սահմանված հա­ տուկ պատասխանատուություններով: Օրինակ՝ Կրթության, գիտու­ թյան, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը (ԿԳՄՍՆ) առա­ ջատարն էր վաղ մանկու­թյան կրթության քաղաքականության մշակ­ ման և իրականացման ասպա­ րեզում; Առողջապահության նախա­ րարությունը պատաս­ խա­նատու էր առողջապահության և առողջ սնուցման խթանման համար; Գյուղատնտեսության նախարարությունը պա­տաս­ խաների սննդի ռացիոնի և սննդի ան­ խանատու էր երե­ վտան­ 28 գության համար; և Աշ­ խատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը (ՄԱԳՆ) իր դերակատարումն ունեցավ աղքա­ տության դեմ պայքարում և երե­ խաների աճի և զարգացման համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծելուն ուղղված ջանքերում: Սակայն, կա­ ըստ 2012 թ.-ին իրա­ նացված «Ավելի լավ կրթության արդյունքների (SABER) գնա­ հատման նկատմամբ համակարգային մոտեցման», պատասխանատու գերա­ տեսչություններին և գործընկերներին ուղ­ ղոր­դելու տարեկան գործո­ ղությունների ծրագիր չի եղել և ճյուղային նախարարությունների միջև համագործակցությունը գործնականում թույլ էր (Համաշխարհային բանկ, 2012): «Սեյֆ դը Չիլդրենը» իր 2017 թ-ի գնահատման մեջ նշել է միջգերատեսչական համագործակցության բնագավառում զգալի մարտահրավերների առկայության մասին: yy ՄԱԿ-ի Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մա­ սին կոնվենցիան վավերացվել է Հայաստանի Հանրապետության կողմից 2010թ.-ին: Սնուցում yy ՀՀ Կառավարության 2014 թվականի սեպտեմբերի 25-ի նստա­ շրջանի N 40 Արձանագրային որոշման Հավելված 1-ում հիշա­ տակված Երեխաների սնուցման բարելավման հայեցակարգը նույ­ նաց­ նում է սնուցման հետ կապված հիմնական մարտահրավերները Հայաստանում և դրանց լուծման ռազմավարությունները: Ինչ վերա­ բերում է վաղ տարիներին, ապա այս մարտահրավերներն ու ռազ­ մավարությունները ներառում են կրծքով կերակրման վաղ սկսելը, բացառիկ կրծքով կերակրելը մինչև վեց ամիս շարունակելը և հինգ տարեկանից ցածր երեխաների մոտ թերաճության մակարդակի նվա­ զեցնելը: Լրացուցիչ կերակրման հետ կապված, սույն Արձա­ նա­ գրության մեջ նույնացված հիմնական մարտահրավերն այն է, որ ոչ միայն ծնողների, այլև բժշկական աշխատողների մոտ գիտելիքների պա­ կաս կա այն մասին, թե երբ պետք է սկսվի լրա­ ցիչ կե­ ցու­ րու­ րակ­ մը, կե­րակր­ման հա­ճա­խա­կա­նութ­յու­նը և­ ա­ռա­ջարկ­վող սնուն­դը: yy Կրծ­քով կե­րակր­ման խրա­խուս­ման ազ­գա­յին ծրա­գի­րը և գոր­ծո­ ղութ­յուն­նե­րի պլան (2016-2020) yy Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը կար­ևոր մի­ջոց­ներ է ձեռ­նար­կել միկ­ րո­տար­րե­րի ան­բա­վա­րա­րութ­յու­նը կան­խե­լու հա­մար: Բ­նակ­չութ­յան սպառ­ման հա­մար նա­խա­տես­ված ա­ղը պետք է յո­դաց­վի, ի­րա­կա­նա­ ցու­մը վե­րահսկ­վում է` հա­մա­ձայն ՀՀ կա­ռա­վա­րութ­յան 2011 թ.-ի հոկ­տեմ­բե­րի 13-ի 1522-Ն ո­րոշ­ման: Արդ­յուն­քում, բո­լոր տնա­յին տնտե­ սութ­ ներն այժմ սպա­ յուն­ դաց­ ռում են յո­ ված աղ (ԱՎԾ 2017): Ցո­ րե­նի հարս­տա­ցու­մը ալ­յու­րի հարս­տա­ցու­ցիչ տար­րե­րով և վի­տա­մին­ 29 նե­րով սկզբուն­քո­րեն հաս­տատ­վել է ՀՀ կա­ռա­վա­րութ­յան 2011 թվա­ կա­նի փետր­վա­րի 17-ի N6 ո­րոշ­մամբ: Ման­կա­կան ա­ռող­ջութ­յուն yy Բ­նակ­չութ­յան բժշկա­կան օգ­նութ­յան և ս­պա­սարկ­ման մա­սին ՀՀ օ­րեն­քը (1996) սահ­մա­նում է յու­րա­քանչ­յուր ե­րե­խա­յի ա­ռող­ջա­պա­հա­ կան ծրագ­րե­րի շրջա­նակ­նե­րում անվ­ճար բժշկա­կան օգ­նութ­յուն և ծա­ ռա­յութ­յուն­ներ ստա­նա­լու ի­րա­վուն­քը (­Հոդ­ված 10): Այս դրույ­թի ի­րա­ գործ­ման հա­մար օգ­տա­գործ­վում են անվ­ճար ծննդօգ­նութ­յան և­ ե­րե­ խա­նե­րի անվ­ճար բժշկա­կան օգ­նութ­յան պե­տա­կան հա­վաս­տագ­րեր (մինչև յոթ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի հա­մար նա­խա­տես­ված բո­լոր ծա­ ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­մար), ո­րոնք կի­րառ­վում են 2008 և 2011 թվա­կան­ նե­րին դրանց հա­մա­պա­տաս­խան ներդ­րում­նե­րից ի վեր: 2011 թվա­ կա­նի դրութ­յամբ գրպա­նից կա­տար­ված ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծախ­սե­ րի մա­կար­դա­կը շատ բարձր է ե­ղել և­ որ­պես ընդ­հա­նուր ա­ռող­ջա­պա­ հութ­յան ծախ­սե­րի հա­մա­մաս­նութ­յուն՝ շատ ա­վե­լի բարձր, քան հար­ ևան երկր­նե­րում (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2012): Սա­կայն, վեր­ջին լրա­ցու­ցիչ ֆի­նան­սա­կան ներդ­րում­նե­րը վաու­չեր­նե­րի և հա­վաս­տագ­ րե­րի ծրագ­րե­րի շրջա­նակ­նե­րում հան­գեց­րել են բու­ժաշ­խա­տող­նե­րի աշ­խա­տա­վար­ձե­րի ե­ռա­կի-չոր­սա­կի բարձ­րաց­ման, ին­չը զգա­լիո­րեն նպաս­ տել է մոր և ման­ կան հա­ մար իս­ կա­ պես անվ­ ճար և մատ­ լի չե­ ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ ա­պա­հո­վե­լուն (ԱՎԾ 2017): yy Ե­րե­խա­յի և դե­ռա­հաս­նե­րի ա­ռող­ջութ­յան բա­րե­լավ­ման ազ­գա­յին քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն և ռազ­մա­վա­րութ­յուն և 2015-2020 թվա­կան­ նե­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ծրա­գիր: yy Ի­մու­նի­զա­ցիա­յի ազ­գա­յին ծրա­գիր 2016-2020թթ. Կր­թութ­յուն (նա­խադպ­րո­ցա­կան) yy «­Նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան մա­սին» 2005 թվա­կա­նի օ­րեն­քը պար­տա­վոր­վում է պահ­պա­նել և բա­րե­լա­վել ե­րե­խա­յի ֆի­զի­կա­կան և հո­գե­կան ա­ռող­ջութ­յու­նը; ա­պա­հո­վել նա­խադպ­րո­ցա­կան տա­րի­քի ե­րե­խա­նե­րի ներ­դաշ­նակ զար­գա­ցու­մը և կր­թութ­յու­նը; և նա­խա­պատ­ րաս­տել ե­րե­խա­նե­րին պաշ­տո­նա­կան ու­սում­նա­ռութ­յան: Օ­րեն­քում նշվում է, որ ե­րե­խա­ներն ու­նեն նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յուն ստա­ նա­լու հա­վա­սար ի­րա­վունք, ո­րը կա­րող է ի­րա­կա­նաց­վել նա­խադպ­րո­ ցա­կան հաս­տա­տութ­յու­նում, ըն­տա­նի­քում կամ մաս­նա­վոր պայ­մա­նա­ վոր­վա­ծութ­յուն­նե­րի մե­խա­նիզմ­նե­րով (­Հոդ­ված 23): yy Հիմ­նա­կան կրթութ­յան մա­սին օ­րեն­քը (ո­ րը միաց­ րել է հա­ տուկ կրթութ­յան և հան­րակր­թութ­յան մա­սին նախ­կին օ­րենք­նե­րը) սահ­մա­ 30 նում է, որ մինչև 2022 թվա­կա­նը Հա­յաս­տա­նի բո­լոր հիմ­նա­կան դպրոց­նե­րը նե­րա­ռե­լու են հա­տուկ կա­րիք­ներ և/­կամ հաշ­ման­դա­մութ­ յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րին (Save the Children, 2016): Նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան վե­րա­բեր­յալ հրա­պա­րակ­ված ռազ­մա­վա­ րութ­յուն չկա; Նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան 2016-25 թվա­կան­նե­րի ռազ­մա­ վա­րութ­յան նա­խա­գի­ծը գտնվում է ամ­փոփ­ման փու­լում: Սա­կայն, ա­ռաջ­նա­ յին ու­շադ­րութ­յա­նը ար­ժա­նա­ցել է, կար­ծես, տար­րա­կան դպրո­ցից ա­ռաջ կրթութ­յան մեկ տա­րին, քա­նի որ կա­ռա­վա­րութ­յունն ա­ռաջ­նա­յին է հա­մա­րել «Դպ­րո­ցին ե­րե­խա­նե­րի պատ­րաստ­վա­ծութ­յան» մե­կամ­յա ծրագ­րի ներդ­րու­մը հինգ-վեց տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի հա­մար: Ն­պա­տակն է ընդգր­կել այս ե­րե­ խա­նե­րի 90 տո­կո­սը: Մեկ շնչի հաշ­վով ֆի­նան­սա­վո­րու­մը տրա­մադր­վում է պե­տա­կան բյու­ջեից `զար­գաց­ման գոր­ծըն­կեր­նե­րի լրա­ցու­ցիչ ա­ջակ­ցութ­յամբ: Մի շարք ստան­դարտ­ներ սահ­մա­նում են նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան շրջա­նա­կը, և նա­խա­րա­րութ­յուն­նե­րը հա­տուկ պա­տաս­խա­նատ­վութ­յուն են կրում այդ ստան­դարտ­նե­րին հետ­ևե­լու հա­մար: Օ­րի­նակ՝ կրթութ­յան բո­վան­ դա­կութ­յան ա­պա­հո­վու­մը գտնվում է Կր­թութ­յան և գի­տութ­յան նա­խա­րա­րութ­ յան պար­տա­կա­նութ­յուն­նե­րի շրջա­նակ­նե­րում, սա­նի­տա­րա­կան վի­ճա­կը՝ ՀՀ Պե­տա­կան հի­գիե­նիկ և հա­կա­հա­մա­ճա­րա­կա­յին տես­չութ­յան, իսկ շի­նա­րա­ րութ­յան նոր­մե­րը՝ Քա­ղա­քա­շի­նութ­յան պե­տա­կան կո­մի­տեի: Նա­խադպ­րո­ցա­ կան ո­րոշ հաս­տա­տութ­յուն­ներ պար­բե­րա­բար ստուգ­վում են, չնա­յած 2012 թվա­կա­նի դրութ­յամբ այդ ստու­գում­նե­րը կա­նո­նա­վոր բնույթ չէին կրում և չէին տա­րած­վում հա­մայն­քա­յին ման­կա­պար­տեզ­նե­րի վրա (­Հա­մաշ­խար­հա­ յին բանկ, 2012): Ման­կա­պար­տեզ­նե­րը (սպա­սար­կում են եր­կու և­ ա­վե­լի բարձր տա­րի­քի ե­րե­խա­նե­րին) գտնվում են տե­ղա­կան հա­մայնք­նե­րի պա­տաս­խա­նատ­վութ­ յան տակ և հիմ­նա­կա­նում ֆի­նան­սա­վոր­վում են հա­մայն­քի բյու­ջեից: Յու­րա­ քանչ­յուր ման­կա­պար­տե­զի բյու­ջեն կախ­ված է հա­ճա­խող ե­րե­խա­նե­րի քա­նա­ կից, աշ­խա­տան­քա­յին ժա­մե­րից (ըստ աշ­խա­տա­կազ­մի բաշխ­ման) և­ ե­րե­խա­ նե­րի տա­րի­քից (ըստ հա­մա­պա­տաս­խան սննդի ֆի­նան­սա­վոր­ման): Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նը 2010-ից սկսեց օգ­տա­գոր­ծել իր բյու­ջեն, որ­պես­զի ա­պա­հո­վի ման­կա­պար­տեզ­նե­րի անվ­ճար հա­սա­նե­լիութ­յու­նը, բայց մյուս մար­ զե­րում ման­կա­պար­տեզ­նե­րը վճա­րո­վի են, իսկ ո­րոշ հա­մայնք­ներ՝ ֆի­նան­սա­ կան մի­ջոց­նե­րի բա­ցա­կա­յութ­յան պատ­ճա­ռով, պայ­քա­րում են ման­կա­պար­ տե­զի ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցե­լու հա­մար: Սո­ցիա­լա­կան պաշտ­պա­նութ­յուն և սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ Մի շարք պե­տա­կան նպաստ­ներ հա­տուկ ուղղ­ված են փոքր ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րին, նե­րառ­յալ ծննդա­բե­րութ­յան նպաս­տը և­ե­ րե­խա­ րի խնամ­ նե­ քի նպաս­ տը: Սակայն դրանք միանվագ կամ փոքր գումարներ են, կամ էլ ունեն ցածր ծածկույթ: Ինչպես նկարագրված է 1.1 31 բաժնում, մանկական աղքատության վրա առավելագույն ազդեցություն ունե­ ցող սոցիալական պաշտպանության ծրագրերը ծերության կենսա­ թոշակներն են և աղքատության կրճատմանն ուղղված Ընտանեկան նպաստների ծրա­ գիրը: Աղքատ տնային տնտեսություններին հասնելու առումով ԸՆԾ-ի արդյու­ նավետության մակարդակի գնահատումը Արմստատի կողմից (2018) եզրա­ կացնում է, որ թիրախավորումն աղքատամետ է: Բացառելով փոխանցման ար­ժեքը՝ Ընտանեկան նպաստների ծրագրի շահառուների 58 տոկոսը գտնվում է սպառման ամենաաղքատ՝ «նախքան ԸՆԾ», քվինտիլում (Արմս­ տատ, 2018): Այնուամենայնիվ, ծածկույթը սահմանափակ է, ընդգրկված է անապահով («նախքան ԸՆԾ») բնակչության միայն մեկ երրորդը (Արմս­ տատ, 2018): ԸՆԾ-ը պահանջարկի վրա հիմնված և անապահով բնակչությանն ուղղված ծրագիր է, ինչը նշանակում է, որ տնային տնտեսությունները նախ պետք է դիմեն, այնուհետև, միավորների բանաձևի միջոցով գնահատվի նրանց՝ ծրագրից օգտվելու իրավասությունը: Հիմնական խնդիրն այն է, որ կարիքավոր տնային տնտեսություններից շատերը չեն դիմում. ըստ 2016 թ-ի տվյալների, նպաստ ստանալու համար դիմել է տնային տնտեսությունների ընդամենը 13 տոկոսը (Արմստատ, 2017): Վերջին բարեփոխումները նպաստել են սոցիալական ծառայություննե­ րի ինտեգրմանը՝ «մեկ կանգառ, մեկ պատուհան» սկզբունքի ներդրման միջո­ ցով տարբեր սոցիալական նպաստների և ծառայությունների մատուցման համար: Այս մոդելը ենթադրում էր կենսաթոշակների, սոցիալական աջակ­ ցության նպաստների, զբաղվածության ծառայությունների և անաշ­ խա­ տունակության հա­­ վաստագրման համար պատասխանատու տարբեր ծա­ ռայություններ մա­ տուցողների ընդհանուր վայրում գտնվելը և սոցիալական դեպքերի վար­ման համակարգերի հզորացնելը: Սոցիալական աշխատողները կարևոր դեր են խաղում ներառման խթանման գործում: Նրանք կատարում են խոցելի ընտանիքների (որոնք դիմում են ինքնուրույն կամ ուղղորդվում այլ անձանց կողմից) տունայցեր, գնահատում նրանց կարիքները, ուղղորդում դեպի բոլոր պահանջվող նպաստների և սոցիալական ծառայությունների համակարգերը, օգնում պատրաստել պահանջվող փաստաթղթերը և նույնիսկ ուղեկցում են շարժունակության խնդիրներ ունեցող մարդկանց: Նշված սոցիալական ծա­ ռայությունների շարքը ներառում է երեխաների սնուցման ծառայություն­ ները, և այժմ առաջարկվում է ընդլայնել այդ շրջանակը` ՎՄԶ մյուս ծա­ ռայություն­ները ներառելու համար (աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նա­ խա­րարություն, 2016): Ամ­փո­փե­լով ա­սենք, որ Հա­յաս­տանն ու­նի օ­րենք­ներ, քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն կամ ռազ­մա­վա­րութ­յուն­ներ, ո­րոնք վե­րա­բե­րում են ՎՄԶ-ի ա­ռա­վել կար­ևոր աս­պեկտ­նե­րին. սնուց­մա­նը, միկ­րո սննդա­րար նյու­թե­րի ան­բա­վա­րա­րութ­յա­ նը, մոր և ման­կան ա­ռող­ջութ­յա­նը, նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յա­նը, ե­րե­խա­ 32 նե­րի պաշտ­պա­նութ­յա­նը, սո­ցիա­լա­կան պաշտ­պա­նութ­յա­նը և սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րին: Սա­կայն, չկա ՎՄԶ-ի քա­ղա­քա­կա­նութ­յան լայն շրջա­նակ կամ ռազ­մա­վա­ րութ­յուն, ո­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն կտա հա­մա­կարգ­ված կեր­պով ո­րո­շել մի­ջամ­ տութ­յուն­նե­րի ֆի­նան­սա­վոր­ման և­ աշ­խա­տա­կազ­մի հա­մալր­ման ա­ռաջ­նա­ հեր­թութ­յուն­նե­րը, հա­ջոր­դա­կա­նութ­յու­նը և կա­պը: Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կը (2012) SABER գնա­հատ­ման մեջ նշում է, որ Ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­ պա­նութ­յան գոր­ծող ազ­գա­յին ծրա­գի­րը (2004-15) տրա­մադ­րել է ՎՄԶ-ի հա­ մա­պար­փակ շրջա­նակ, բայց Ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան հա­ ջորդ ռազ­մա­վա­րա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ծրա­գի­րը (2017-21) այլևս դա չի պա­րու­նա­կում, ին­չը պայ­մա­նա­վոր­ված է շրջա­նա­կի փո­փո­խութ­յամբ: Այդ Գոր­­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ծրա­գի­րը չի նե­րա­ռում փոքր ե­րե­խա­նե­րի սնուց­ման կամ հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան խթան­ման և սո­ցիա­լա­ կան ու հու­զա­կան զար­գաց­ման հար­ցե­րը: ՎՄԶ- ի քա­ղա­քա­կա­նութ­յան հստակ և հա­մա­պար­փակ ծրագ­րի բա­ցա­կա­յութ­յան հետ­ևան­քով ան­հայտ է ՎՄԶ-ի ո­րոշ հիմ­նա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի տե­ղը, և կա վտանգ, որ կար­ևոր մի­ջամ­տութ­յուն­նե­րը կա­րող են ան­տես­վել կամ մնալ անն­կատ: Սա ա­ռանձ­ նա­հա­տուկ ռիսկ է հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան, սո­ ցիա­լա­կան և հու­զա­կան զար­գաց­ման խթան­ման հա­մար, քա­նի որ ՎՄԶ-ի այս կար­ևոր կող­մը, կար­ծես, ընդգրկ­ված չէ որ­ևէ գոր­ծող ի­րա­վա­կան, քա­ղա­ քա­կան կամ ռազ­մա­վա­րա­կան փաս­տաթղ­թե­րում: 1.5 Հիմնական ուսումնասիրություններ` նվիրված վաղ մանկության զարգացմանը Հայաստանում ՎՄԶ տար­րե­րը նե­րառ­ված են կա­ռա­վա­րութ­յան այն­պի­սի հիմ­նա­կան ու­ սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րում, ինչ­պի­սիք են ՏՏԿԱՀ-ը և ԺԱՀ-ն: Դ­րա­նից բա­ցի, մի շարք լրա­ցու­ցիչ կար­ևոր ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­ներ են ար­վել Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման և մատ­չե­լիութ­յան վե­րա­բեր­յալ: Դ­րան­ ցից մի քա­նի­սը նկա­րագր­վում են ստորև: Նշ­ված փաս­տաթղ­թե­րի ամ­բող­ջա­ կան հղում­նե­րը տրված են այս ախ­տո­րո­շիչ հաշ­վետ­վութ­յան վեր­ջում՝ հղում­ նե­րի ցան­կում: Հա­յաս­տան. Վաղ ման­կութ­յան զար­գաց­ման քա­ղա­քա­կա­նութ­յան և ծ­րագ­րե­րի գնա­հա­տում, քա­ղա­քա­կան ա­ռա­ջար­կութ­յուն­նե­րի ամ­փո­փում (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2012), Հա­մա­կարգ­ված մո­տե­ցում կրթութ­յան ա­վե­լի լավ արդ­յունք­նե­րի նկատ­մամբ (SABER) վեր­լու­ծութ­յու­նը: Սույն ախ­տո­րո­շիչ զե­կույ­ցը լայ­նո­րեն անդ­րա­դառ­նում է Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ-ի քա­ղա­քա­կա­նութ­ յան և ծ­րագ­րե­րի այս հա­մա­պար­փակ, բազ­մաո­լոր­տա­յին վեր­լու­ծութ­յա­նը; SABER- ի վեր­ ծութ­ լու­ յան միակ սահ­ մա­նա­փա­ վա կումն այն է, որ այն յոթ տար­ վա­ղե­մութ­յուն ու­նի: 33 Ին­չու՞ պետք է հոգ տա­ նել խնամ­ քի մա­սին (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ, 2017): ԵԿԱ տա­րա­ծաշր­ջա­նի Աղ­քա­տութ­յան և հա­վա­սա­րութ­յան գլո­բալ պրակ­տի­կա­յի խմբի կող­մից՝ խա­ռը մե­թոդ­նե­րի կի­րառ­մամբ ու­սում­նա­սիր­վե­ ցին ե­րե­խա­նե­րի և տա­րեց­նե­րի խնամ­քի մե­խա­նիզմ­նե­րը, ո­րոնք գոր­ծում են Հա­յաս­տա­նում: Թեև զե­կույ­ցը կենտ­րո­նա­ցած է աշ­խա­տու­ժի մեջ կա­նանց մաս­նակ­ցութ­յան խթան­ման վրա ազ­դող հետ­ևանք­նե­րի վրա, նա­խա­պատ­ մութ­յան տվյալ­նե­րի և վեր­լու­ծութ­յան մեծ մա­սը օգ­տա­կար են Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ-ի վե­րա­բեր­յալ այս ախ­տո­րո­շիչ զե­կույ­ցի հա­մար: Նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­սա­նե­լիութ­յան գնա­հա­տու­մը Հա­յաս­տա­նում («­Սեյֆ դը Չիլդ­րեն» 2017): Խա­ռը մե­թոդ­նե­րի կի­րառ­ման սկզբուն­քով կա­տար­ված նա­խադպ­րո­ցա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հա­սա­նե­լիութ­յան գնա­հատ­ման հիմ­քում ըն­կած է 599 հար­ցազ­րույց ե­րե­քից հինգ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի ծնող­նե­րի հետ, ով­քեր ընտր­վել էին որ­պես ներ­ կա­յա­ցու­ցիչ, ֆո­կուս խմբա­յին քննար­կում­նե­րը հա­տուկ ընտր­ված ծնող­նե­րի խմբե­րի հետ, ո­րոնց ե­րե­խա­նե­րը չեն հա­ճա­խել նա­խակր­թա­րան­ներ, և հիմ­ նա­կան տե­ղե­կատ­վա­կան հար­ցազ­րույց­նե­րը ազ­գա­յին / տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին շա­հա­գր­գիռ կող­մե­րի հետ: Իր հիմ­նա­կան եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի թվում «­Սեյֆ դը Չիլդ­րեն»-ի հաշ­ վութ­ վետ­ յան մեջ աս­ված է, որ՝ • Ծ­նող­նե­րը մեծ նշա­նա­կութ­յուն են տա­լիս նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­ յա­նը: • Հա­յաս­տա­նում ե­րե­քից հինգ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի նա­խադպ­րո­ցա­ կան կրթութ­յու­նը հիմ­նա­կա­նում ի­րա­կա­նաց­վում է պե­տա­կան ման­կա­ պար­տեզ­նե­րում, այլ ոչ թե մաս­նա­վոր կամ բա­րե­գոր­ծա­կան ո­լորտ­նե­ րում, և նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յու­նը բա­վա­կա­նին ին­տեն­սիվ է, ե­րե­խա­նե­րի մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը, ով­քեր հա­ճա­խում են նա­խակր­թա­ րան, առն­ վազն չորս ժամ անց­ կաց­ տեղ: նում են այն­ • Նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ընդ­հա­նուր տրա­ մադ­րու­մը բա­վա­րար չէ ե­րե­քից հինգ տա­րե­կան բո­լոր ե­րե­խա­նե­րին տե­ղա­վո­րե­լու հա­մար, և շատ ծնող­ներ հայտ­նում են ի­րենց ե­րե­խա­նե­ րին հեր­թագ­րե­լու հետ կապ­ված բյու­րոկ­րա­տա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րի մա­սին: • Խո­ցե­լի ե­րե­խա­նե­րը (նե­րառ­յալ հաշ­ման­դա­մութ­յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­ նե­րը, չաշ­խա­տող կամ ցածր կրթութ­յուն ու­նե­ցող ծնող­նե­րի ե­րե­խա­նե­ րը և հե­ռա­վոր գյու­ղա­կան բնա­կա­վայ­րե­րում ապ­րող ե­րե­խա­նե­րը), ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նութ­յամբ, խնդիր­ներ կու­նե­նան առ­կա նա­ խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րից օգտ­վե­լու հար­ցում: • Տվ­յալ­նե­րի հա­մա­կարգ­ված հա­վա­քագր­ման բա­ցա­կա­յութ­յու­նը դժվա­ րաց­նում է բնակ­չութ­յան այս են­թախմ­բի հա­մար ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի 34 տրա­մադր­ման և մատ­չե­լիութ­յան հետ կապ­ված խնդիր­նե­րի խոր­քա­ յին քա­նա­կա­կան վեր­լու­ծութ­յու­նը, և­ ոչ մի հաս­տա­տութ­յուն չու­նի ման­ դատ՝ խթա­նե­լու նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան մատ­չե­լիութ­յու­նը ներ­ կա­յումս չնե­րառ­ված բնակ­չութ­յան հա­մար: • Շա­հագր­գիռ կող­մե­րը դա վե­րագ­րում են ծա­ռա­յութ­յան ոչ պար­տա­դիր բնույ­թին: Վաղ ման­կութ­յան զար­գաց­ման սցե­նար­նե­րը Հա­յաս­տա­նում Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տութ­յու­նում նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթութ­յան ազ­գա­յին ծրագ­րե­րի, քա­ղա­քա­կա­նութ­յան և ռազ­մա­վա­րութ­յուն­նե­րի ֆի­ նան­սա­կան և­ ի­րա­վա­կան վեր­լու­ծութ­յուն (Van Ravens 2008): Չ­ նա­ յած այն ո­րոշ չա­փով հնա­ցած է, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի կող­մից հանձ­նա­րար­ված այս զե­կույ­ցը ներ­կա­յաց­նում է ո­րոշ հե­տաքր­քիր վեր­լու­ծութ­յուն` ­Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ ո­րակ­ յալ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի կա­յուն տրա­մադր­ման տար­բե­րակ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Ն­րա հիմ­նա­կան ա­ռա­ջար­կութ­յունն այն է, որ նա­խադպ­րո­ցա­կան ճա­նա­չո­ղա­ կան զար­գաց­ման ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը նախ­ևա­ռաջ պետք է ա­ռա­ջին իսկ կար­ ևո­րա­գույն տա­րի­նե­րին կենտ­րո­նա­նան ծնող­նե­րին ա­ջակ­ցե­լու՝ ծնող­նե­րի կրթութ­յան, խմբա­յին նստաշր­ջան­նե­րի և/­կամ տու­նայ­ցե­րի ընդ­լայն­ման մի­ ջո­ցով: Զե­կույ­ցում ա­ռա­ջարկ­վում է նաև չորս և հինգ տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րին պատ­րաս­տել դպրո­ցին, կի­րա­ռե­լով ա­վե­լի ցածր գնով և­ ա­վե­լի կարճ ժա­մե­ րով նա­խադպ­րո­ցա­կան մո­դե­լը: Այն ծնող­նե­րը, ով­քեր ցան­կա­նում են ա­վե­լի ըն­դար­ձակ ծա­ռա­յութ­յուն, ո­րը նե­րա­ռում է սնունդ և­ ե­րե­խա­յի քնե­լը ցե­րե­կա­ յին ժա­մե­րին (օ­րի­նակ `աշ­խա­տան­քա­յին ժա­մե­րին ե­րե­խա­նե­րի խնամքն ա­պա­հո­վե­լու հա­մար), պետք է ա­վե­լի մեծ ֆի­նան­սա­կան ներդ­րում կա­տա­րեն լրա­ցու­ցիչ ծախ­սե­րը հո­գա­լու հա­մար: Հա­յաս­տա­նի կոն­սո­լի­դաց­ված հա­մայնք­նե­րում նա­խադպ­րո­ցա­կան կրթու­թ­յան այ­լընտ­րան­քա­յին ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ծախ­սարդ­յու­նա­վե­տութ­ յան վեր­լու­ծութ­յուն (ՅՈՒՆԻՍԵՖ 2018): ՅՈՒՆԻՍԵՖ-­Հա­յաս­տան գրա­սեն­յա­ կը մշա­կեց և փոր­ձար­կեց այ­լընտ­րան­քա­յին վաղ ու­սում­նա­ռութ­յան այ­լընտ­ րան­քա­յին մո­դե­լը փոքր գյու­ղա­կան հա­մայնք­նե­րում, որ­տեղ ներգ­րավ­ված հա­մայնք­նե­րը նույ­նաց­րե­ցին հա­մա­պա­տաս­խան տա­րածք­ներ, իսկ հա­մայն­ քի ան­դամ­նե­րը վե­րա­պատ­րաստ­վե­ցին որ­պես խնա­մա­կալ­ներ: Այս զե­կույ­ցը, ո­րը նե­րա­ռում էր ծախ­սարդ­յու­նա­վե­տութ­յան վեր­լու­ծութ­յուն, ցույց տվեց, որ ա­ռա­ջարկ­վող մո­դե­լը ծախ­սարդ­յու­նա­վետ էր ե­րե­խա­նե­րի ճա­նա­չո­ղա­կան և սո­ցիա­լա­կան զար­գաց­ման խթան­ման հա­մար կա­ռա­վա­րութ­յան կող­մից գոր­ ծող հաս­տա­տութ­յուն­ներ չու­նե­ցող հա­մայնք­նե­րում և­ որ­տեղ փոքր ե­րե­խա­նե­ րի քա­նա­կը բա­վա­րար չէր ստան­դարտ պե­տա­կան ման­կա­պար­տե­զի առ­կա­ յութ­յու­նը ար­դա­րաց­նե­լու հա­մար: 35 2. ՏՎՅԱԼՆԵՐԻ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 2-րդ Բաժ­նում ներ­կա­յաց­վում են տվյալ­նե­րի աղբ­յուր­նե­րը, մե­թո­դա­բա­ նութ­յու­նը և տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­քում ա­ռա­ջա­ցող մար­տահ­րա­ վեր­նե­րը: Սույն ախ­տո­րո­շիչ զե­կույ­ցում ներ­կա­յաց­ված վեր­լու­ծութ­յու­նը միա­ վո­րում է Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կի կող­մից 2018 թ.-ին մշակ­ված և­ ի­րա­կա­ նաց­ված ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցող հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հե­տա­զո­ տութ­յու­նից ստաց­ված տե­ղե­կատ­վութ­յու­նը (­Հա­մաշ­խար­հա­յին բանկ 2018 a), ՏՏԿԱՀ 2017; 2015/2016 ԺԱՀ, Հա­ մաշ­խար­ հա­յին բան­կի (2016b) ASPIS հե­ տա­զո­տութ­յու­նը և Հա­յաս­տա­նում ՎՄԶ-ին վե­րա­բե­րող ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­ նե­րից ստաց­ված ո­րա­կա­կան տվյալ­նե­րը, ո­րոնք ներ­կա­յաց­ված են 1.4. բաժ­ նում: 4-րդ և 5-րդ Բա­ժին­նե­րում ներ­կա­յաց­ված են այդ զե­կույց­նե­րի ո­րոշ ման­ րա­մասն բա­ցա­հայ­տում­ներ` հե­տաքրք­րութ­յուն ներ­կա­յաց­նող հար­ցե­րի, ինչ­ պես նաև հարց­ման արդ­յունք­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յու­նը հաշ­վի է ա­ռել նաև այլ երկր­ նե­րի դա­սերն ու լա­վա­գույն փոր­ձը, մաս­նա­վո­րա­պես` Չի­լիի, Կոս­տա Ռի­կա­յի և Պե­րո­ւի նմա­նա­տիպ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րը, նպա­ տակ ու­նե­նա­լով ման­րա­մասն ծա­նո­թա­նալ տու­նայ­ցե­րի ծրագ­րե­րում օգ­տա­ գործ­վող ուղ­ղորդ­ման հա­մա­կար­գե­րին: Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կը մշա­կել է տվյալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման գոր­ծի­քը և կա­նո­նա­գիր­քը՝ խորհր­դակ­ցե­լով ՅՈՒՆԻՍԵՖ- ի և «­ Սեյֆ դը Չիլդ­ րեն»- ի հետ: Տվ­ յալ­ նե­ րի հա­վաք­ ման գոր­ քի ծի­ կի­­րառ­մամբ տե­ղե­կատ­վութ­յու­նը հա­վաք­վում է 20 հիմ­նա­կան չա­փում­նե­րի վե­րա­բեր­յալ, մաս­նա­վո­րա­պես՝ • Հիմ­նա­կան տե­ղե­կութ­յուն­ներ. ծա­ռա­յութ­յան ան­վա­նու­մը, ի­րա­կա­նաց­ ման հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը, տվյալ­նե­րի բա­ զան լրաց­նե­լու հա­մար տե­ղե­կատ­վութ­յան աղբ­յուր(ներ)ը, տե­ղե­կատ­ վութ­յան հա­վա­քագր­ման ամ­սաթ­վե­րը և ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­ման վայ­րը; • Հե­տաքրք­րութ­յուն ներ­կա­յաց­նող բնակ­չութ­յուն. հա­մընդ­հա­նուր թե նպա­տա­կա­յին ծա­ռա­յութ­յուն, ծա­ռա­յութ­յու­նից վաղ տա­րի­նե­րին օգտ­ վող բնակ­չութ­յու­նը, ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­վե­լու պա­հանջ­նե­րը, ծա­ռա­ յութ­յանն առնչ­վող վճար­նե­րը և ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­վե­լու հա­ճա­խա­ կա­նութ­յու­նը; • Ծա­ռա­յութ­յան տե­սա­կը՝ ծա­ռա­յութ­յու­նը կար­գա­վո­րող հան­րա­յին հատ­ ված (ինչ­պի­սիք են ա­ռող­ջա­պա­հութ­յու­նը, կրթութ­յու­նը, սո­ցիա­լա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը, ե­րե­խա­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յու­նը, ա­վե­լի քան մեկ ո­լորտ); տրա­մադր­վող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը (բժշկա­կան օգ­նութ­յուն, սննդի ա­պա­հո­վում, սննդի բա­ղադ­րա­տոմ­սե­րի ցու­ցադ­րում, ա­ջակ­ 36 ցութ­յուն կրծքով կե­րակր­մա­նը, ե­րե­խա­նե­րի խնամք, նա­խադպ­րո­ցա­ կան, ու­սում­նա­ռութ­յուն հա­մայն­քա­յին և (կամ) հա­սա­կա­կից­նե­րի մի­ ջա­վայ­րում, խմբա­յին ու­սու­ցում և մեն­թո­րութ­յուն, գրքե­րի/խա­ղա­լիք­ նե­րի գրա­դա­րան­ներ, նյու­թե­րի տրա­մադ­րում, ե­րե­խա­նե­րի պաշտ­պա­ նութ­յուն բռնութ­յու­նից); ե­ղա­նա­կը, ո­րով մա­տուց­վում է ծա­ռա­յութ­յու­նը (կենտ­րո­նում, տա­նը, ըստ ուղ­ղորդ­ման, ըստ պա­հան­ջի); ծա­ռա­յութ­ յան հիմ­նա­կան նպա­տա­կը (ա­ջակ­ցել ե­րե­խա­նե­րի լավ ա­ռող­ջութ­յան ա­պա­հով­մա­նը, ա­ջակ­ցել հղի կա­նանց ա­ռող­ջութ­յան ա­պա­հով­մա­նը, խթա­նել ա­ռողջ սնուն­դը, ա­պա­հո­վել ե­րե­խա­նե­րի խնամ­քի ծա­ռա­յութ­ յուն­ներ, ա­պա­հո­վել վաղ ու­սում­նա­ռութ­յուն և կր­թութ­յուն, նպաս­տել լավ դաս­տիա­րակ­մա­նը, ե­րաշ­խա­վո­րել և խ­թա­նել ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­ նե­րը); և ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­ման աշ­խար­հագ­րա­կան տա­րածք­նե­րը; • Շա­հա­ռու­ներ՝ շա­հա­ռու­նե­րի թի­վը, շա­հա­ռու­ներն ըստ տե­սա­կի (տա­ րի­քա­յին խմբե­րը և խո­ցե­լի խմբե­րը, ինչ­պի­սիք են աղ­քատ­նե­րը, հաշ­ ման­դա­մութ­յուն ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րը, փախս­տա­կան­նե­րը); ծա­ռա­ յութ­յան հզո­րութ­յու­նը՝ արդ­յոք այն աշ­խա­տում է ամ­բողջ հզո­րութ­յամբ (ներ­կա պա­հին գո­յութ­յուն ու­նե­ցող սար­քա­վո­րում­նե­րի, աշ­խա­տող­նե­ րի, կա­պի­տա­լի և­ այլ ռե­սուրս­նե­րի պա­րա­գա­յում այլ շա­հա­ռու­ներ այլևս չեն կա­րող այ­ցե­լել); • Ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման հա­մար առ­կա ռե­սուրս­ներ՝ ծա­ռա­ յութ­յու­նը մա­տու­ցող անձ­նա­կազմ (թի­վը՝ ըստ կրթա­կան մա­կար­դա­կի և ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­ման պաշ­տո­նի), անց­յալ տար­վա ընդ­հա­նուր բյու­ջեն և ծա­ռա­յութ­յու­նը ֆի­նան­սա­վո­րող կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը: Փո­փո­խա­կան­նե­րի ամ­բող­ջա­կան ցան­կը ներ­կա­յաց­ված է Հա­վել­ված 1-ում: Հար­ցումն ի­րա­կա­նաց­վել է չորս մար­զում՝ Ա­րա­րա­տում, Գե­ղար­քու­նի­ քում, Լո­ռիում և Եր­ևա­նում: Այս վայ­րերն ընտր­վել են քա­ղա­քա­յին և գ­յու­ղա­ կան բնա­կա­վայ­րե­րը ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար և­ ա­ռաջ­նա­հեր­թութ­յու­նը տրվել է չորս տար­րից բաղ­կա­ցած ցու­ցա­նի­շի հի­ման վրա16: Դ­ րանք էին՝ հինգ տա­ րե­ կա­նից ցածր ե­րե­խա­նե­րի սնուց­ման կար­գա­վի­ճա­կը (թե­րաճ, ա­վե­լա­քաշ և սա­կա­վար­յու­նութ­յուն); բազ­մա­չափ աղ­քա­տութ­յան մեջ ապ­րող­նե­րի տո­կո­սը՝ ըստ Հա­մաշ­խար­հա­յին բան­կի զե­կույ­ցի հա­մար մշակ­ված Մար­տի­րո­սո­վա­յի և­ այ­լոց գնա­հա­տա­կա­նի (2017); սո­ցիա­լա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի առկա­ յությունը, որը չափվում է ԸՆԾ-ի շահառուների տոկոսի և ԱՍՀՆ-ի սո­ լա­ ցիա­ կան աշ­խա­տող­նե­րի թվա­քա­նա­կի հի­ման վրա; և­ ամ­բողջ տար­վա ըն­թաց­ քում կա­նո­նա­վոր կեր­պով գոր­ծող ման­կա­պար­տեզ­նե­րի տո­կո­սը: 16 Ինդեքսի գնահատումն ըստ մարզի նեկրայացված է Հավելված 2-ում: 37 Տե­ղե­կատ­վութ­յու­նը հա­վա­քագր­վել է հետև­յալ բո­լոր չա­փա­նիշ­նե­րին հա­ մա­պա­տաս­խա­նող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ. (1) ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­ վում են 0-ից 5 տա­րե­կան ե­րե­խա­ներ կամ հղի կին ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­նե­րը; (2) ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ո­րոնք մա­տուց­վում են ըն­տա­նիք ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րին (այ­սինքն՝ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը չեն տրա­մադր­վում ծնո­ղա­զուրկ կամ հա­տուկ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում գտնվող ե­րե­խա­նե­րին); (3) ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը կա՛մ հա­մընդ­հա­նուր են, կա՛մ ուղղ­ված են խո­ցե­լի բնակ­չութ­յա­նը (այ­սինքն՝ ա­պա­ հով­ված բնակ­չութ­յանն ուղղ­ված մաս­նա­վոր ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը նե­րառ­ված չեն); (4) տրա­մադր­վում են պե­տա­կան հատ­վա­ծի, հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­ կեր­պութ­յուն­նե­րի (ՀԿ) կամ զար­գաց­ման գոր­ծըն­կեր­նե­րի կող­մից; (5) վաղ ման­կութ­յան զար­գաց­ման խթան­ման նպա­տակ ու­նե­ցող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը, ինչ­պի­սիք են ա­ռող­ջութ­յու­նը, սնու­ցու­մը, վաղ խթա­նու­մը/կրթութ­յու­նը և պաշտ­­պա­նութ­յու­նը սթրե­սից: Հե­տա­զո­տութ­յու­նը սկզբից կա­տար­վել է գրա­սեն­յա­կա­յին ու­սում­նա­սի­ րութ­յան հի­ման վրա, որն օգ­տա­գոր­ծում է առ­կա աղբ­յուր­նե­րից ստաց­ված տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը17: Առ­կա տվյալ­ներն այ­նու­հետև վա­վե­րաց­վել և լ­րաց­վել են հիմ­նա­կան տե­ղե­կութ­յուն­ներ տվող­նե­րի հետ դեմ առ դեմ հար­ցազ­րույց­նե­րի և հե­ռա­խո­սա­զան­գե­րի մի­ջո­ցով հաս­տա­տութ­յան մա­կար­դա­կով (օ­րի­նակ՝ նա­­խա­դպ­րո­ցա­կան հաս­տա­տութ­յան տնօ­րեն­նե­րը և ծա­ռա­յութ­յան կա­ռա­ վար­ման հա­մար պա­տաս­խա­նա­տու անձ­նա­կազ­մը) և մար­զի մա­կար­դա­կով (քա­ղա­քա­պե­տեր, հա­մայնք­նե­րի ղե­կա­վար­ներ, ԱՍՀՆ-ի կամ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նա­խա­րա­րութ­յան (ՏԿԶՆ) ներ­կա­ յա­ցու­ցիչ­ներ քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նում և­ այլ ընտր­ված ան­ձինք)18: 17 Այդ թվում՝ Վաղ մանկության զարգացումը, SABER-ի Հայաստանի վերաբերյալ հաշվետվությունը, 2012; Հայաստանի սննդի համապարփակ անվտանգության և խոցելիության վերլուծությունը, ՀՊԾ, 2017; Նախադպրոցական հաստատություններում ընդգրկված երեխաների զարգացման դինամիկայի հետազոտությունը և դրանց զարգացման վրա ազդող գործոնների դիտարկումը, «Կրթական ծրագրերի կենտրոն» ԾԻԳ, ՊՀ, 2016; Երեխաների համար նախադպրոցական կրթու­ թյան ծառայությունների մատչելիության գնահատում, Սեյֆ դը Չիլդրեն, 2017; Երևանի քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք՝ մանկապարտեզների ֆինանսական փաստաթղթերի համար. https://www.yerevan.am/am/finance-docs/#collapseTwo2#collapseWindow18; «Օգնեք ձեր մանկապարտեզին» կայք՝ http://www.ognirmankapartezid.am/kindergarten/; Կրթության և գի­ տու­­­թյան նախարարություն http://edu.am/index.php/am/about/view/105; Առողջապահության նա­խարարություն՝ http://www.moh.am/#1/132; Տարածքային կառավարման և ենթակառուց­ վածք­ների նախարարություն http://lori.mtad.am/about-communities/, http://ararat.mtad.am/about- communities/, http://gegharkunik.mtad.am/about-communities/: 18 Հեռախոսազանգերը և դեմ առ դեմ հարցազրույցներն իրականացվել են գրասենյակային ուսում­ նասիրությունների միջոցով հավաքագրված տվյալները ստուգելու և նոր տեղեկատվություն հավաքելու համար: Այս հարցազրույցների հիման վրա գրասենյակային ուսումնասիրությունների արդյունքում նախապես նույնականացված ծառայությունների ընդհանուր քանակը 845-ից կրճատվել է մինչև 797; մի ծառայություն հանվել է ցանկից, քանի որ այն այլևս գոյություն չունի, այն չի գործել վերջին մեկ կամ երկու տարվա ընթացքում ֆինանսավորման խնդիրների պատճառով (օրինակ, մանկապարտեզ), կամ չեն եղել հինգ-վեց տարեկան երեխաներ, այսինքն տվյալների հավաքագրման թիրախը չի եղել (օրինակ, դպրոցում գործող նախակրթարանները՝ ստեղծված Համաշխարհային բանկի խմբի և «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ի կողմից): 38 Տվ­յալ­նե­րը հա­վա­քագր­վել են 2018 թվա­կա­նի մար­տից օ­գոս­տոսն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում չորս հաշ­վար­կո­ղի`մե­կա­կան հաշ­վար­կող յու­րա­ քանչ­յուր մար­զում, և մեկ վերս­տու­գո­ղի կող­մից, ո­րը պլա­նա­վո­րել և վե­րահս­ կել է տվյալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ընդ­հա­նուր գոր­ծըն­թա­ցը: Գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­ րը դա­դա­րեց­վել են 2018-ի մար­տի 30-ին սկսված քա­ղա­քա­կան ի­րա­դար­ ձութ­յուն­նե­րին հա­ջոր­դած շա­բաթ­նե­րի ըն­թաց­քում, ո­րոնք նե­րա­ռում էին լայ­ նա­մասշ­տաբ բո­ղո­քի ակ­ցիա­ներ և վար­չա­պե­տի ՝ Սերժ Սարգս­յա­նի հրա­ժա­ րա­կա­նը: Քա­ղա­քա­կան պատ­ճառ­նե­րից բա­ցի, տվյալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման գոր­ծըն­թա­ցի հետ կապ­ված էին նաև այլ մար­տահ­րա­վեր­ներ: Ն­ման օ­րի­նակ­ նե­րի շար­քում են ճիշտ պա­տաս­խա­նո­ղի նույ­նա­կա­նա­ցու­մը, բո­լոր անհ­րա­ ժեշտ տե­ղե­կութ­յուն­նե­րը հա­վա­քե­լու հա­մար բազ­մա­թիվ հե­ռա­խո­սա­զան­գե­րի կամ հար­ցազ­րույց­նե­րի անհ­րա­ժեշ­տութ­յու­նը, ո­րո­շա­կի ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի դա­սա­կարգ­ման դժվա­րութ­յու­նը` հաշ­վի առ­նե­լով դրանց մի­ջո­լոր­տա­յին բնույ­ թը: Վեր­ջա­պես, գոր­ծի­քում առ­կա ո­րոշ հար­ցե­րի ձևա­չա­փը չէր հա­մա­պա­ տաս­խա­նում կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րի կող­մից հա­վա­քագր­վող և պահ­պան­ վող վի­ճա­կագ­րութ­յան ձևա­չա­փին: Ման­կա­պար­տեզ­ներն ու ա­ռող­ջա­պա­հա­ կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը չեն հա­վա­քում և չեն վա­րում այն­պի­սի ցու­ցա­նիշ­ նե­րի վե­րա­բեր­յալ վի­ճա­կագ­րաթ­յուն, ինչ­պի­սիք են, օ­րի­նակ, ազ­գութ­յու­նը և­ աղ­քա­տութ­յան/խո­ցե­լիութ­յան կար­գա­վի­ճա­կը: Այս­պի­սով, հաս­տա­տութ­յուն­ նե­րը ստիպ­ված էին շատ ժա­մա­նակ տրա­մադ­րել շա­հա­ռու­նե­րի ան­հա­տա­ կան գոր­ծե­րից անհ­րա­ժետ տե­ղե­կատ­վութ­յուն ստա­նա­լու հա­մար, և հաս­տա­ տութ­յուն­նե­րը ոչ միշտ էին ցան­կա­նում դա ա­նել:19 Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ՎՄԶ հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հե­տա­զո­տութ­յու­նը ընդ­ գր­կում է 797 ծա­ռա­յութ­յուն մա­տու­ցո­ղի, ո­րոնք ընտր­ված տա­րածք­նե­րում մա­ տու­ցում են վաղ տա­րի­նե­րի հետ կապ­ված ծա­ռա­յութ­յուն­ներ: Դ­րանք նե­րա­ ռում են 391 կրթա­կան/խթան­ման ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, 353 ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ, ե­րե­խա­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան 4 ծա­ռա­յութ­յուն­ներ և 49 ծնո­ղա­կան կրթութ­յան կենտ­րոն­ներ և մայ­րութ­յան դպրոց­ներ: Տվ­յալ­նե­րի հա­ վաք­ման գոր­ծըն­թա­ցում առ­կա մար­տահ­րա­վեր­նե­րի պատ­ճա­ռով բա­վա­կա­ նին շատ էին ան­հայտ տվյալ­նե­րի դեպ­քե­րը ո­րոշ փո­փո­խա­կան­նե­րի գծով: Մաս­նա­վո­րա­պես, տե­ղե­կատ­վութ­յուն տվող­նե­րը հազ­վա­դեպ էին կա­րո­ղա­ նում պա­տաս­խա­նել շա­հա­ռու­նե­րի խո­ցե­լիութ­յան կար­գա­վի­ճա­կի վե­րա­բեր­ յալ հար­ցե­րին. Ծա­ռա­յութ­յուն մա­տու­ցող­նե­րի 85 տո­կո­սը տվյալ­ներ չու­նի իր շա­հա­ռու­նե­րի աղ­քա­տութ­յան կար­գա­վի­ճա­կի մա­սին, և միայն 1 տո­կոսն է տեղ­յակ ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­վող­նե­րի փախս­տա­կա­նի կար­գա­վի­ճա­կի կամ հա­տուկ կա­րիք­նե­րի մա­սին: Դժ­վար էր նաև հա­վա­քել տվյալ­ներ շա­հա­ռու­նե­ րի տա­րի­քա­յին տի­րույ­թի վե­րա­բեր­յալ ծնո­ղա­կան կրթութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­ տա­ Տվյալների հավաքագրման պլանավորման և իրականացման ամփոփը, ներառյալ մար­ 19 հրավերներն ու դասերը՝ տե՛ս Համաշխարհային բանկ 2018a: 39 նե­րի հա­մար, ո­րոնք թի­րա­խա­վո­րում են մինչև 5 տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի ծնող­նե­րին, բայց չեն հետ­ևում տնա­յին տնտե­սութ­յու­նում ե­րե­խա­նե­րի կոնկ­ րետ տա­րի­քին: Բա­ցի այդ, Եր­ևա­նի ա­ռող­ջա­պա­հա­կան ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի 23 տո­կո­սը հրա­ժար­վել է տե­ղե­կատ­վութ­յուն տրա­մադ­րել առ­կա ռե­սուրս­նե­րի (բյու­ջեի և­ աշ­խա­տա­կազ­մի) վե­րա­բեր­յալ, ո­րոնք օգ­տա­գործ­վում են ծա­ռա­ յութ­յուն­նե­րի մա­տուց­ման հա­մար: Ս­տորև ներ­կա­յաց­ված վեր­լու­ծութ­յու­նը հիմն­վում է նաև հիմ­նա­կան պե­ տա­կան՝ տնա­յին տնտե­սութ­յուն­նե­րի հե­տա­զո­տութ­յուն­նե­րի վրա, ինչ­պի­սիք են ՏՏԿԱՀ և ԺԱՀ-ը, ո­ րոնք եր­կուսն էլ ի­ կա­ րա­ նաց­ գա­ րել է ՀՀ ազ­ ճա­ յին վի­ կագ­րա­կան ծա­ռա­յութ­յու­նը (ԱՎԾ): ՏՏԿԱՀ- ն­ ի­րա­կա­նաց­վում է ա­մեն տա­րի (սկսած 1996 թվա­կա­նից), և դ­րա արդ­յունք­նե­րը հիմ­նա­կա­նում ծա­ռա­յում են Հա­յաս­տա­նում սպառ­ման ցու­ցա­նի­շով աղ­քա­տութ­յան մա­կար­դա­կի և կեն­սա­ պայ­ման­նե­րի այլ ցու­ցա­նիշ­նե­րի գնա­հատ­ման հա­մար: ԺԱՀ-ն­ ի­րա­կա­նաց­ վում է յու­րա­քանչ­ յուր հինգ տա­ րին մեկ ան­ գամ (2000 թվա­ նից ի վեր) և կա­ հա­վա­քում է տե­ղե­կատ­վութ­յուն ժո­ղովր­դագ­րա­կան և­ ա­ռող­ջութ­յան հիմ­նա­ կան ցու­ցա­նիշ­նե­րի վե­րա­բեր­յալ, նե­րառ­յալ`վաղ տա­րի­նե­րի հետ կապ­ված ո­րոշ ցու­ցա­նիշ­նե­րի, ինչ­պի­սիք են կրծքով կե­րակր­ման պրակ­տի­կան, սնու­ ցու­մը, մոր և ման­կան ա­ռող­ջութ­յու­նը, ման­կա­կան մա­հա­ցութ­յու­նը, ե­րե­խա­ նե­րի կար­գա­պա­հութ­յու­նը և սա­կա­վար­յու­նութ­յու­նը: 40 3. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՏՈՒՑՈՒՄ 3-րդ բա­ժի­նը հիմն­վում է նա­խակր­թա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հե­տա­ զո­տութ­յան եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի վրա և ն­կա­րագ­րում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ նե­րի մա­տու­ցու­մը Ա­րա­րա­տի, Գե­ղար­քու­նի­քի, Լո­ռու և Եր­ևա­նի մար­զե­րում: Առ­կա ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի հիմ­նա­կան տե­սակ­նե­րը ներ­կա­յաց­ված են 3.1 կե­ տում; 3.2-ը դի­տար­կում է, թե որ­քա­նով է հա­մա­պար­փակ ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի մա­տու­ցու­մը կա­տար­վում ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի ին­տեգր­ման մի­ջո­ցով; 3.3-ը ու­սում­նա­սի­րում է ՎՄԶ-ի հա­մար հատ­կաց­վող ֆի­նան­սա­կան և մարդ­կա­յին ռե­սուրս­նե­րը: 3.1 ՎՄԶ առ­կա ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րի տե­սակ­նե­րը Հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յան արդ­յուն­քում հա­վաք­վել է տե­ ղե­կատ­վութ­յուն 2-րդ բաժ­նում նկա­րագր­ված չա­փա­նիշ­նե­րը բա­վա­րա­րող հղի կա­նանց և 60 ամ­սա­կա­նից ցածր ե­րե­խա­նե­րին մա­տուց­վող բո­լոր ծա­ռա­յութ­ յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ: Ծա­ռա­յութ­յուն մա­տու­ցող­նե­րը բա­ժան­վել են չորս խմբի (ա­ռող­ջա­պա­հութ­յուն, ծնող­նե­րի կրթութ­յուն, կրթութ­յուն/խթա­նում և­ ե­րե­խա­ նե­րի պաշտ­պա­նութ­յան ծա­ռա­յութ­յուն­ներ): Աղ­յու­սակ 2-ը ներ­կա­յաց­նում է ՎՄԶ ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ցող կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը ըստ չորս կլաս­ տե­րի և­ ե­րե­խա­յի զար­գաց­ման կա­րիք­նե­րի, հաշ­վի առ­նե­լով, որ տար­բեր տա­ րի­քա­յին խմբե­րի ե­րե­խա­նե­րի հա­մար կա­րող են պա­հանջ­վել տար­բեր ծա­ռա­ յութ­յուն­ներ; օ­րի­նակ, մինչև 2 տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րի հա­մար պա­հանջ­վում է խնամք և վաղ ու­սում­նա­ռութ­յուն, ո­րը տրա­մադր­վում է ըն­տա­նե­կան մի­ջա­ վայ­րում, մինչ­դեռ 3-ից 5 տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րին պա­հանջ­վում է սկսել հա­ ղոր­դակց­վել հա­սա­կա­կից­նե­րի հետ, զար­գաց­նել սո­ցիալ-հու­զա­կան հմտութ­ յուն­ներ, և հատ­կա­պես 4-ից 5 տա­րե­կան ե­րե­խա­նե­րը պետք է սկսեն ան­ցու­մը դե­պի «կրթա­կան» մի­ջա­վայր՝ պատ­րաստ­վա­ծութ­յու­նը դպրո­ցին խթա­նե­լու նպա­տա­կով: Աղ­յու­սակ 3-ն­ ամ­փո­փում է չորս կլաս­տե­րի կող­մից մա­տուց­վող ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը: 41 Աղյուսակ 2. Ծառայությունների մատուցման տեսակաբանություն Բոլոր Զարգաց­ման Հղիու­ Ծնունդ 0-2 տարեկան 3-5 տարեկան երեխաները և փուլ թյուն հղի կանայք ԸՆԴԱՄԵՆԸ Լավ դաս­ Ան­վտանգ Լավ Լավ Լավ տիա­րակում ծնունդ առող­ Վաղ Վաղ Զարգաց­ման առողջու­­ առողջու­ և երե­խայի և հետ­ ջություն ուսումնա­ կրթու­ կարիք թյուն և թյուն և երաշխա­ ծննդյան և սնու­ ռությւուն թյուն սնուցում սնուցում վորված իրա­ խնամք ցում վունք­ներ Առողջապահական ծառայություններ Ծննդատուն X X X X 3 Կանանց խորհրդատ­ վական ծառայու­ X X X X 3 թյուններ/ կոնսուլ­տացիա Բուժակա­ մանկա­ X X X X 175 բարձական կետ 1/ Առողջության առաջնային X X X X 60 պահպանման կենտրոն 1/ Բժշկական ամբուլա­տորիա X X X X 31 2/ Պոլիկլինի­կա 3/ X X X X 30 Բժշկական X X X X 28 կենտրոն 3/ Առողջության X X X X 13 կենտրոն 3/ Հիվանդանոց X X X X 2 Երեխայի զար­ գացման և վերա­կանգնման X X 6 ծա­ռայություններ 4/ Մանկական X X X 2 պոլիկլինիկա Ծնողների կրթության ծառայություններ Ծնողական կրթության X 40 կենտրոն 42 Մայրության X 9 դպրոց 5/ Վաղ տարիների կրթության/խթանման ծառայություններ Երեխայի զարգացման X X 1 կենտրոն 6/ Մանկապարտեզ X 344 Վաղ մանկության X 1 զարգացման ակումբ 6/ Դպրոցում գործող նախա­ X 41 կրթարան 7/ Համայնքային նախա­կրթարան X 4 6/ Երեխայի պաշտպանության ծառայություններ Երեխայի պաշտպա­ նության X 4 ծառայու­թյուններ 8/ ԸՆԴԱՄԵՆԸ 797 ծառայություն մայնք­ 1/ Համայնքում ամբուլատոր բուժօգնությունը մատչելի է նույնիսկ փոքր գյուղական հա­ ներում, 2/ Ամբուլատոր բուժօգնություն, բայց առկա է միայն ավելի խոշոր գյուղական համայնքներում 3/ Քաղաքային համայնքներում 4/ Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների վերականգնողական ծառայություններ 5/ Հաճախ կցված է ծննդատանը 6/ Համայնքային ծառայություններ, որոնք ստեղծվել են միջազգային կազմակերպությունների կողմից 7/ Տարրական դպրոցին կից նախակրթարան 8/ ՀԿ-ների կողմից մատուցվող ծառայություններ, սակայն՝ հաշվի առնելով այդ ծառայությունը մատուցողների շատ փոքր քանակը, դրանք միշտ չէ, որ հետագա վերլուծության մեջ դիտարկվում են որպես առանձին կատեգորիա: Հետազոտության շրջանակներում ընդգրկված Հայաստանի չորս մար­ զե­ րում ՎՄԶ ծառայությունների տրամադրումը ունի երեք հիմնական բնութագիր: Նախ՝ գերակշիռ մասը կազմում են կենտրոնում մատուցվող ծառայությունները, ոչ թե հաղորդակցման ծառայությունները կամ տու­ նայցերը: Երկրորդ՝ դրանք ֆինանսավորվում են հիմնականում պետության կողմից: Երրորդ՝ ծա­ ռա­ յությունների մեծ մասը լինելու են համընդհանուր, և դրանցից միայն մի քա­ նիսն են նախատեսված որոշակի սոցիալական խմբերի համար: Հայաստանում ՎՄԶ ծառայության մատուցումը հիմնականում պե­ տական է և տրամադրվում է հիմնականում հաստատություններում Առողջության/սնուցման ծառայություններ: Ուսումնասիրված բոլոր ՎՄԶ ծառայություններից շահառուների ամենամեծ ծածկույթն ապահովում են առողջապահական հաստատությունները (Աղյուսակ 3): Այդ հաստա­ տու­ 43 թյունները մատուցում են մայրական առողջության ծառայությունների լայն սականի (նախածննդյան խնամք, ծննդաբերություն և հետծննդյան տե­­ խնամք) և երեխաների առողջության/սնուցման ծառայություններ (իմու­ նի­ զացիայի և աճի մոնիտորինգ), ըդն որում՝ այդ բոլոր ծառայությունները մատուցում են սահմանված պրոտոկոլներին համապատասխանող ժա­ մա­ նակացույցով: Որոշ երեխաներ ՎՄԶ-ի առողջապահական ծա­ թյունների ռայու­ մասով օգտվում են մեկից ավելի ծառայություն մատուցողներից, և միջին տա­ հաշվով հինգ տարեկանից փոքր յուրաքանչյուր երեխա 2017 թ.-ին (հե­ զոտությանը նախորդող տարվա ընթացքում) օգտվել է 1, 5 առող­ջապահա­ կան ծառայությունից: Աղյուսակ 3. Ծառայության ձևերը Առողջապա­ Վաղ Ծնողների Երեխայի Ծառայության հական տարիներին կրթություն / պաշտպա­ Ըն­­դամենը տեսակը ծառայու­ կրթություն մայրության նություն թյուններ և խթանում դպրոց Հայտնաբերված 391 ծառայություն (որից 344-ը՝ 353 49 4 797 մատուցողների մանկապար­ թիվը տեզներ) Յուրաքանչյուր տեսակի 44% 49% 6% 1% 100% ծառայությունների տոկոսը Հինգ տարեկանից փոքր երեխայի հաշվով ստացված 1.5 0.3 n/a** 0 n/a ծառայությունների միջին թիվը* Ֆինանսավորման Կենտրո­ Տեղական Կենտրո­ հիմնական Կենտրո­ Միջազգային նական նական կառա­ ինքնա­ աղբյուրները. նական մասնավոր կառավա­ վարություն կառավար­ման Յուրաքանչյուր կառավա­ հատված րություն (56%) (100%) մարմին (88%) աղբյուրից րություն (92%) (100%) ֆինանսավորում Միջազգային Կենտրո­ Տեղա­կան Միջազ­գային Միջազ­գային ինքնակա­ռա­ ստացող կազմա­ նական կառա­ կազմակեր­ կազմակեր­ վարման ծառայությունների կերպություն վարություն պություն (10%) պություն (75%) մարմին (43%) տոկոսը (56%) (12%) * Այս շարքը հաշվի է առնում միայն 5 տարեկանից ցածր մեկ երեխայի համար նախատեսված ծառայությունները, այլ ոչ թե մեկ հղի կնոջ՝ հղի կանանց թվի վերաբերյալ հավաստի տվյալների բացակայության պատճառով: Չորս մարզերում մինչև 5 տարեկան երեխաների ընդհանուր թվի վերա­ բերյալ տվյալների աղբյուրը 2017 թվականի ՏՏԿԱՀ-ն է: ** Հղի կանանց և փոքր երեխաների խառը թիրախային խմբի և տվյալների բացակայության պատճառով մենք չենք կարող հաշվարկել համարժեք վիճակագրական տվյալներ այս ծառայությունների մասով: Վաղ տարիներին կրթություն և խթանում: Երեք և չորս տարեկան երե­ խաների համար վաղ տարիների կրթության ծառայության հիմնական 44 մատուցողը պետական մանկապարտեզներն են, որոնք ընդգրկում են ավելի քան 30 000 երեխա, կազմելով հետազոտված չորս մարզերում այս տարիքային խմբի երեխաների համար նախատեսված ծառայությունների մատուցման 99 տոկոսը:20 Մինչ դպրոցներում գործող նախակրթարանները վաղ տարիներին կրթության հիմնական մատուցողներն են Հայաստանում, նրանք սպասարկում են գրեթե բացառապես հինգ և բարձր տարիքի երե­ խաների, քանի որ կանոնադրական ֆինանսավորումը սկսվում է միայն այս տարիքում: Այս դպրոցներից մի քանիսն ընդգրկել են մի քանի չորս տարեկան աշակերտների, և, հաշվի առնելով, որ ուսումնասիրության թիրախը մինչև 60 ամսական երեխաներն են, հաստատությունների հետազոտությունը կենտ­ րոնացել է միայն այդ դպրոցների վրա: Պարզվել է, որ Գեղարքունիքի մար­ զում կարևորվում են դպրոցներում գործող նախակրթարանները, որոնք հանդիսանում են կրթական ծառայությունների կարևոր մատուցողներ հինգ տարեկանից փոքր երեխաների համար, կազմելով բոլոր վաղ ուսումնառության ծառայությունների մատուցման 12 տոկոսը: Վաղ տարիներին կրթության և խթանման ծառայությունների այլընտրանքային տեսակները, որոնք պետք է որ հասանելի լինեն ավելի փոքր երեխաների համար (ներառյալ երեք տա­ րեկանից փոքր երեխաների), ինչպիսիք են համայնքային նախա­ դպրոցները, երեխաների զարգացման կենտրոնները և ՎՄԶ ակումբները, նույնիսկ ավելի հազվադեպ են և ուսումնասիրության մեջ ընդգրկված չորս մարզերում հասնում են թվով 70-ից պակաս երեխայի (հինգ տարեկանից փոքր բոլոր երեխաների 0,1 տոկոսից պակաս): Պարզելով, որ ամբողջ երկրում գոյություն ունեին ավելի քան 400 փոքր համայնքներ՝ 500 հոգուց պակաս բնակչությամբ, առանց նախադպրոցական հաստատությունների, ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հայաստանյան գրասենյակը մշակել է այլընտրանքային վաղ ուսուցման ծառայությունների այլընտրանքային մոդել փոքր գյուղական համայնքների համար (UNICEF 2017): Համայնքները ապա­ հովեցին համապատասխան տարածքներ`շինարարության մեծ ծախ­ րից սե­ խուսափելու համար, և ընտրված համայնքների անդամները, հաճախ մայ­ րերը և/կամ խնամակալները, վերապատրաստվեցին փոքր երեխաների հետ աշխատելու համաև: Այդ մոդելը փորձարկվեց փոքր մասշտաբով Լոռու մարզում: 2017 թվականին իրականացված ծախսերի և օգուտների վերլու­ ծությունը ցույց տվեց, որ փորձնական մոդելը ծախսարդյունավետ էր այն հա­ մայնքներում, որտեղ փոքր երեխաների քանակը բավարար չէր սովորա­ կան պետական մանկապարտեզի առկայությունն արդարացնելու համար (UNICEF 2018): Մինչ այժմ այլընտրանքային տարբերակի այս փորձնական մոդելը, կարծես, չի գտել իր լայն կիրառումը, սակայն գուցե դեռ շատ շուտ է նման Սա ընդգրկված երեխաների թվի տոկոսն է: Թեև հետազոտության մեջ նույնացվել է 41 20 նախադպրոցական հաստատություն, նրանց մեծամասնությունը ներառում են 60 ամսականից ցածր տարիքի երեխաների շատ փոքր թիվ և հիմնականում կենտրոնանում է հինգից վեց տարեկան երեխաների վրա: 45 արդյունք ակնկալելու համար: Այլ ծառայություններ: Հայտնաբերվել են միայն փոքր թվով ՎՄԶ այլ ծա­ ռայություններ: Բացահայտվել է ծնողների կրթության քառասուն մաս­ նա­ գիտացված կենտրոն, բայց միայն Լոռու և Գեղարքունիքի մարզերում; ըն­ դամենը ինը մայրության դպրոց՝ չորս մարզում: Երեխայի պաշտպանության ծառայությունները նույնիսկ ավելի հազվադեպ են, հայտնաբերվել են միայն Գեղարքունիքի մարզում և հասանելի են սահմանափակ թվով երեխաների համար: ՎՄԶ գրեթե բոլոր ծառայությունները ֆինանսավորվում են պետության կողմից: Կենտրոնական (ֆեդերալ) կառավարությունը ֆինանսավորում է առողջապահական և նախադպրոցական ծառայությունները, իսկ տեղական ինքնակառավարման մարմինները՝ մանկապարտեզները: Առողջապահական ծառայությունների դեպքում նման ֆինանսավորումը հաճախ լրացվում է միջազգային կազմակերպությունների ֆինանսավորմամբ, բայց կրթական ծա­ռայությունների ոլորտում դա այնքան էլ տարածված պրակտիկա չէ: Երեխայի պաշտպանության անհատական ծառայությունները սովորաբար ֆինանսավորվում են միջազգային կազմակերպությունների կողմից, բայց, ինչպես վերը նշվեց, գործում են շատ փոքր մասշտաբներով: Նախատեսված է գրեթե բոլոր ծառայությունները համընդհանուր կերպով հասանելի դարձնել ն փոքր երեխաների և հղի կանանց համար, այլ ոչ թե ուղղել միայն հատուկ սոցիալական խմբերին: Երեխայի զարգացման և վե­ րականգնման կենտրոնները սպասարկում են հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին և չորս մարզում այդ ծառայություններից օգտվում է ընդամենը 661 երեխա (հինգ տարեկանից փոքր բոլոր երեխաների 0, 7 տոկոսը): Բացի այդ կենտրոններից, այլ ծառայություններ մատուցողների մեկից պակաս տոկոսը հայտնում են, որ իրենց ծառայությունը ուղղված է որոշակի խմբերին, ինչպիսիք են անապահով ընտանիքները, հաշմանդամություն ունեցող երե­ խաները կամ փոքրամասնությունները: Հաստատությունների ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ ծառայությունների 89 տոկոսը (ընդգրկված 797-ից 771-ը) գործում են ամբողջ հզորությամբ, և ներկայիս պահանջարկը պատշաճ կերպով բավարարելու համար նրանց անհրաժեշտ կլինեն լրացուցիչ ռեսուրսներ (տարածքների վերանորոգում, լրացուցիչ սարքավորումներ և այլն)՝ ավելի շատ երեխաներ ընդունելու համար: Միակ բացառությունը Գեղարքունիքի մարզում առող­ ջապահական ծառայություններն են (տեղեկատվություն տվողները նշել են, որ այդ ծառայություններից կարող են օգտվել լրացուցիչ շահառուներ): 46 3.2 Բազմանպատակային ՎՄԶ ծառայություններ Հայաստանում ՎՄԶ ծառայությունների առաջնային մատուցողները հան­ րային առողջապահության և կրթական հաստատություններն են: Սա­ կայն, համաշխարհային ապացույցները վկայում են, որ առավելագույն ազդեցու­ թյան համար, կրթությունից և առողջությունից բացի, երեխաներին ան­ հրաժեշտ են ինտեգրված մատչելի ՎՄԶ ծառայություններ: Այս մասով սույն բաժնում ուսումնասիրվում է, թե որքանով են պետական կրթական և բժշկական հաստատությունները գերազանցում իրենց հիմնական իրա­ վասու­ թյունները՝ անդրադառնալու համար ՎՄԶ ռիսկերի ավելի մեծ շրջա­ նակի խնդիրներին, կապված սնուցման, երեխաների պաշտպանության և ճանաչողական, սո­ ցիալական և հուզական զարգացման հետ`սկսելով նշված ՎՄԶ ծառա­ յությունների հիմնական մատուցողների նշված նպատակների ուսումնա­ նեության շրջանակը սիրությունից և ճշտելով, արդյոք նրանց գործու­ գործ­նականում աջակցում է այդ նպատակների իրականացմանը: Հաստատությունների հետազոտությամբ պարզվել է, որ ՎՄԶ ծա­ ռա­ յություններ մատուցող պետական հաստատությունների մեծ մասը ունեն բազմաթիվ նպատակներ, և որ նշված նպատակների հետ կապված կարող են նույնացվել ՎԶՄ ծառայություն մատուցողների երկու հիմնական կլաս­ տերներ: 1. Առողջապահական հաստատությունները և ծնողների կրթության ծառայությունները հակված են ներառելու մոր և մանկան առող­ ջու­ թյունը, սնուցումը, դաստիարակման նպատակները և բավականին հաճախ՝ երեխաների իրավունքները: Ինչպես ցույց է տրված Գծա­ պատկեր 5-ում, բուժհաստատությունների և ծնողների կրթության ծառայությունների գրեթե 100 տոկոսի (կապույտ գույնով) նպատակն է երեխաների առողջությունը, հղի կանանց առողջությունը, սնուցումը և դաստիարակությունը, իսկ 60 տոկոսի նպատակները ներառում են նաև երեխայի իրավունքը: 2. Վաղ տարիքի ուսումնառության հաստատությունները գրեթե միշտ ձգտում են ապահովել վաղ ուսումնառության, կրթության և երեխաների խնամքի ծառայությունների մատուցումը և նպաստել երեխաների իրա­վունքներին և բավականին հաճախ նաև դրական դաս­ տիա­ րակմանը: Կրթական ծառայությունների գրեթե 100 տոկոսի (նկար 5-ում նշված է կարմիր գույնով) նպատակներն են վաղ ուսուցումը և երեխայի իրավունքները, ավելի քան 80 տոկոսինը՝ երեխաների խնամքը, իսկ ավելի քան 50 տոկոսինը՝ դաստիարակությունը: Այսպիսով, չնայած մատուցողների շատ սահմանափակ թվին, որոնք հատուկ նվիրված են ծնողական կրթության, սնուցման կամ երեխայի իրա­ վունքներին, առողջապահական և (կամ) կրթական ծառայություններ մա­ 47 տուցողներից շատերի նպատակները վերաբերում են այս երեք ոլորտներին: Գծապատկեր 5. Ծառայություն մատուցողների տոկոսը ըստ նպատակների Նպատակների կատարումը և համաշխարհային լավագույն փորձին հա­մապատասխանեցումը Նկարներ 6-ը և 7-ը ցույց են տալիս, թե ծառայություն մատուցողների կողմից իրականացվող գործողությունները որքանով են համահունչ հա­ մաշխարհային լավագույն փորձին, մասնավորապես, դաստիարակման և սնուցման նպատակների մասով: Այս դեպքերում լավագույն փորձը նա­ խատեսում է երեխաների և ծնողների ներգրավում և գործնական ուսուցման և պրակտիկայի հնարավորությունների ներկայացում, այլ ոչ թե պարզապես տեղեկատվության կամ ուսումնական նյութերի փոխանակում: Հատկանշական է, որ չնայած սնուցման խթանումն ու դաստիարակումը շատ հաճախ հիշատակվում են ՎՄԶ ծառայություն մատուցողների նպա­ տակների շարքում, այդ ծառայություն մատուցողների մեծ մասի գոր­ ծողու­ թյունները բավականին սահմանափակ կերպով կենտրոնանում են «կրծքով կերակր­մանն աջակցելու»21 և «ուսումնական նյութերի» վրա: Այն ծառայություն մա­տուցողներից (անկախ հաստատության տեսակից), որոնց նպատակները ներառում են սնուցման հարցերը (ցույց է տրված Գծապատկեր 6-ում մուգ կապույտով), և որոնց նպատակներում ներառված է դաս­ տիա­րակումը (ցույց է տրված բաց կապույտով), քչերն են ներառում տեղե­ կատվական քարոզ­ Քանի որ կրծքով կերակրման աջակցություն առաջարկող պրովայդերներից շատերը խմբային 21 դասընթացներ չեն առաջարկում, ենթադրվում է, որ կրծքով կերակրման աջակցությունը հիմ­ նականում տրամադրվում է անհատական խորհուրդների կամ ուսումնական նյութերի տեսքով: 48 չությանն ուղղված որևէ գործողություններ: Օրինակ, միայն 17 տոկոսն է նե­ րառում խմբային ուսուցում, ընդամենը 6 տոկոսը՝ հա­ սակակիցների փո­ խա­ դարձ ուսուցում կամ համայնքային կրթություն: Բացի այդ, ծնողների հա­ մար գործնական աջակցությունը երեխաների կերակրման գործընթացում խո­ հարարական ցուցադրումների տեսքով կամ բաղա­ դրա­ տոմսեր տրա­ մադ­ րելով շատ հազվադեպ է իրականացվում. նման գոր­ ծո­ղություններ իրա­կա­ նացնում են նպատակների շարքում սնուցման խթա­ նումն ունեցող պրո­ վայդերների 8 տոկոսը, իսկ դաստիարակման խթա­ նումը որպես նպա­ տակ ունեցող պրովայդերներից՝ 5 տոկոսը: Միակ գործողու­ թյունները, որոնք լայ­ նորեն իրականացվում են պրովայդերների կողմից, որոնց նպա­ տակները սնուցման կամ ծնողների կրթության ոլորտում են, ուսումնական նյութերի տա­ րածումն է և կրծքով կերակրմանն աջակցելը: Գծապատկեր 6: Սնուցման խթանման կամ դաստիարակման նպատակներ ունեցող հաստատությունների շրջանում յուրաքանչյուր գործունեությունն իրա­ կանացնող հաստատությունների տոկոսը 49 Գծապատկեր 7. Մասնագիտացված ծառայություններ մատուցող Ծնողների կրթության կենտրոնների տոկոսը Ինչպես ցույց է տրված Գծապատկեր 7-ում, ծնողական կրթության մաս­ նագիտացված կենտրոնները սովորաբար ընդգրկում են գործունեության ավելի լայն շրջանակ, քան մյուս ծառայություն մատուղոցները, ինչն ավելի համահունչ է համաշխարհային լավագույն փորձին: Խմբային դասընթացները/ մենթորությունը և կրծքով կերակրման աջակցությունը համընդհանուր են հաստատությունների հետազոտության մեջ նշված ծնողական կրթության կենտրոններում, ընդհանուր են նաև սննդի բաղադրատոմսերը/ցուցադրումը և համայնքային/հասակակիցների միջև ուսուցումը: Մյուս կողմից, այդ կենտ­ րոնների գոյությունը սահմանափակ է և տատանվում է մարզերի միջև: Հաս­ տատությունների ուսումնասիրության արդյունքում հայտնաբերվել են նման կենտրոններ չորս մարզից միայն երկուսում՝ Գեղարքունիքում և Լոռիում (Բաժին 4.1): Գծապատկեր 7-ում ներկայացված է ծնողական կրթության կեն­ տրոնների տոկոսը, որոնք իրականացնում են յուրաքանչյուր տեսակի գոր­ ծունեություն: 3.3 Բյուջե և կադրեր Այս ենթաբաժնում ուսումնասիրվում են ՎՄԶ ծառայություններին ուղղված ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսները և դրանց տարբերությունները մարզերում: Հարկ է նշել, որ տվյալների զգալի պակաս կա բյուջեների վերաբերյալ: Հաստատությունների հետազոտության մեջ նույնացված 797 ՎՄԶ ծառայություն մատուցողներից 241-ը (30 տոկոսը) տեղեկատվություն չեն տրամադրել, ինչը հնարավորություն չի տալիս հուսալիորեն հաշվարկել ընդհանուր բյուջեները յուրաքանչյուր մարզի յուրաքանչյուր ծառայություն 50 մատուցողի համար: Այնուամենայնիվ, տվյալները ներկայացրել են 344 մանկապարտեզներից 335-ը: Քանի որ մանկապարտեզների բյուջեների վե­ րաբերյալ տվյալները համեմատաբար ամբողջական են, այս Բաժինը կենտրոնացած է մանկապարտեզների վրա: Աղյուսակ 4. Մանկապարտեզների բյուջեները ըստ մարզի Մարզ/բյուջե Արարատ Գեղարքունիք Լոռի Երևան Ընդամենը միլիոն դրամ Ընդհանուր բյուջե 1,524 664 1,009 9,047 12,244 Մանկապարտեզներ 71 43 68 153 335 բյուջեի տվյալներով Բյուջե մեկ մանկապարտեզի 21 15 15 59 37 հաշվով Միջին արժեքը յուրաքանչյուր ցուցակագրված 295,329 276,852 327,608 487,619 419,716 երեխայի հաշվով, դրամով Ինչպես ցույց է տալիս աղյուսակ 4-ը, մանկապարտեզում մեկ երեխայի հաշվով միջին տարեկան արժեքը կազմում է մոտ 420 000 դրամ (մոտ 882 ԱՄՆ դոլար)22: Սակայն, կան էական տարածքային տարբերություններ, և ծախսերը Երևանում շատ ավելի բարձր են, քան մեկ այլ տեղ: Միավորի մեդիան արժեքը շատ ավելի ցածր է, քան միջին արժեքը և կազմում է տարեկան 368 000 դրամ մեկ երեխայի հաշվով (Գծապատկեր 8); հետա­ զոտված բոլոր մանկապարտեզներից կեսի մոտ տարեկան ծախսերը մեկ երեխայի հաշվով տատանվել են 282 000 դրամից (592 ԱՄՆ դոլար) մինչև 450 000 դրամ (944 ԱՄՆ դոլար)23: Հաշվի առնելով, որ ծնողի կողմից վճարվող միջին գումարը երեք մարզում (Արարատ, Գեղարքունիք և Լոռի), որտեղ ծառայությունը վճարովի է, կազմում է տարեկան ընդամենը 53 000 դրամ (ամսական 4400 դրամ կամ 9 ԱՄՆ դոլար), ակնհայտ է, որ բոլոր չորս մարզերում մանկապարտեզները զգալի սուբսիդիաներ են ստանում տեղական ինքնակառավարման մարմիններից: Սուբսիդավորման մակարդակը շատ ավելի բարձր է Երևանում, քան մյուս մարզերում`ինչպես յուրաքանչյուր երեխայի հաշվով ավելի բարձր միջին բյուջեի պատճառով, այնպես էլ այն պատճառով, որ Երևանում այդ վճարները չեն գանձվում: 22 Օգտագործելով 2019 թվականի հուլիսի 17-ի փոխարժեքը 1 դրամ/ 0.0021 ԱՄՆ դոլար: 23 Հեղինակների հաշվարկ `հաստատությունների ուսումնասիրության տվյալներից: 51 Գծապատկեր 8. Մանկապարտեզի միջին բյուջե/մեկ երեխայի հաշվով/ տարեկան Աղյուսակ 5-ը ցույց է տալիս ըստ մարզերի աշխատակազմի ընդհանուր թիվը այն ՎՄԶ ծառայությունների վերաբրեյալ, որոնց տվյալներն առկա էին: Տվյալները հիմ­նականում ամբողջական են, բացի Երևանի առողջապահական ծառա­ ներից, որտեղ այդպիսի ծառայություն մատուցողների 29 տո­ յություն­ կոսը չի կարողացել անձնակազմի վերաբերյալ տվյալներ տրամադրել: Արդյունքում, այս կատեգորիային առնչվող անձ­նակազմի տվյալները, հավա­ նաբար, զգալիորեն թերագնահատված են: Նույնիսկ առանց այս թե­ գնա­ րա­ հատման հետ կապված շտկումների, Երևանում ՎՄԶ ծառայության մեջ ներառված անձնակազմի թիվը շատ ավելի մեծ է, քան մյուս մարզերում: քա­ Աղյուսակ 5. ՎՄԶ ծառայություններում զբաղված աշխատողների թվա­ նակը՝ ըստ ծառայության տեսակի և մարզի Ընդհանուր Մարզ Արարատ Գեղարքունիք Լոռի Երևան գումար Կրթական 1,352 753 874 4,539 7,518 ծառայություններ Առողջապահական 1,319 1,354 1,991 5,321 9,985 ծառայություններ Այլ 2 73 45 0 120 Ընդամենը 2,673 2,180 2,910 9,860 17,623 Հաշվի առնելով, որ առողջապահական հաստատությունների աշ­ խա­ տակազմի վերաբերյալ տվյալները թերի են, մանրամասն վերլուծություն է կատարվել կրթական ծառայությունների և մասնավորապես մանկա­ պար­ 52 տեզների վերաբերյալ, որոնք կազմում են կրթության ծառայությունների գե­ րակշռող մասը: Ինչպես ցույց է տրված 6-րդ աղյուսակում, մանկա­ պար­ տեզներում աշխատող անձնակազմի մեծամասնությունը (59 տոկոս) ունի բարձրագույն կրթություւն, չնայած որ շատ ավելի ցածր տոկոսն է (18 տո­կոս) վերապատրաստվել ՎՄԶ- ի գծով: Յուրաքանչյուր մարզում մանկա­ պար­ տեզներում ընդգրկված երեխաների ընդհանուր թվաքանակի և աշխա­ տա­ կազմի թվաքանակի հարաբերակցության առումով, մեկ աշխա­ տողին ըն­ կնում է մոտ չորս երեխա: Սակայն, սա չի նշանակում, որ ուսուցիչների և երեխաների հարա­ բե­ րակցությունը աձանձնապես բարձր է, քանի որ մանկավարժական անձ­ նակազմը կազմում են ընդհանուր աշխատակազմի միայն մեկ երրորդ մասը, իսկ ամբողջ անձնակազմի կեսը դասակարգվում է որպես օժանդակ անձ­ նակազմ24 (Գծապատկեր 9): Կադրերի այս կառուցվածքը նույնն է մնա­ ցած մարզերում: Ընդհանուր աշխատակազմում ուսուցիչների փոքր մաս­ նաբաժնի արդյունքում և չնայած անձնակազմի ընդհանուր բարձր մակար­ դակներին, միջին հաշվով յուրաքանչյուր ուսուցչին միջինը ընկնում է 12 երեխա; ավելին, մանկապարտեզների 20 տոկոսում յուրաքանչյուր ուսուցչին ընկնում է մինչև 5 տարեկան 16 և ավելի երեխա25: Աղյուսակ 6. Մանկապարտեզի աշխատակազմ Արարատ Գեղարքունիք Լոռի Երևան Հանրագումար Ընդհանուր անձնակազմ 1317 711 864 4,533 7,425 Բարձրագույն կրթությամբ 63% 72% 60% 56% 59% աշխատողների տոկոս ՎՄԶ վերապատրաստում անցած աշխատողների տոկոս 19% 28% 29% 14% 18% Երեխա/ աշխատող հարաբերակցություն 3.9 3.4 3.6 4.3 4.1 Երեխա/դաստիարակ հարաբերակցություն 11.8 10.0 12.9 12.3 12.1 24 Օժանդակ անձնակազմի կատեգորիային են դասվում մանկապարտեզների բոլոր աշ­ խատակիցները, որոնք չեն հանդիսանում տնօրեններ, ուսուցիչներ, սոցիալական աշխատողներ, հոգեբաններ, բժիշկներ, բուժքույրեր, թերապևտներ, հաղորդակցման մասնագետներ կամ սննդաբաններ: Այն, այդպիսով, ներառում է վարչական և ֆինանսական բլոկի աշխատակիցներ, խոհարարներ, հավաքարարներ և այլն: 25 Համեմատության համար. Միացյալ Թագավորությունում մեկ ուսուցչին ընկնող երեք կամ չորս տարեկան երեխաների առավելագույն քանակը 8 կամ 12 է՝ կախված ուսուցչի որակավորման մակարդակից: Միացյալ Թագավորությունում վաղ տարիների կրթության ստանդարտների վերաբերյալ լրացուցիչ տեղեկություններ ստանալու համար տե՛ս Կրթության դեպարտամենտի 2017 թվականի զեկույցը «Statutory Framework for the Early Years Foundation Stage: Setting the Standards for Learning, Development and Care for Children from Birth to Five», որը հասանելի է https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/ 596629/­­­EYFS_STATUTORY_FRAMEWORK_2017.pdf (հասանելի է 2018 թ-ի դեկտեմբերի 30-ից): 53 Գծապատկեր 9. Մանկապարտեզների աշխատակազմի կառուցվածքը Աշխատակազմի վերաբերյալ եզրակացությունները համահունչ են Համաշխարհային բանկի ավելի վաղ ուսումնասիրությանը (2017 ա), որը ցույց է տվել, որ երեխաների խնամքի համար Հայաստանում առկա մարդկային ռեսուրսները համեմատաբար թույլ են ինչպես համեմատվող երկրների, այնպես էլ Հայաստանի սեփական՝ երեխաների խնամքի որակի այլ չափումների գծով ավելի տպավորիչ վարկանիշի համեմատությամբ (Գծապատկեր 10): Եզրակացության հիմքում ընկած էր սույն զեկույցի համար կազմված մարդկային ռեսուրսների ինդեքսը և մանկապարտեզներում խնա­ մակալների կրթության մակարդակները, աշխատակազմի շրջանա­ ռությունը, խնամակալ/աշակերտ հարաբերակցությունը և խնամակալության հետևո­ ղականությունը, այսինքն ՝ խնամակալ է նշանակված երեխաների յուրա­ քանչյուր խմբի համար: Ավելին, Համաշխարհային բանկի (2017 ա) ուսում­ նասիրությամբ պարզվել է, որ չնայած ընդհանուր առմամբ մեկնա­ բանու­ թյունները երեխաների խնամքի որակի վերաբերյալ բավականին դրական են, ծնողների կողմից բարձրացվող հիմնական մտահոգությունները վե­ րա­ բերում են մարդկային ռեսուրսների խնդիրներին, ներառյալ խնա­մա­կալների հիմնական ուսուցման կամ երեխաների խնամքի համար անհրաժեշտ կրթության բացին, երեխաների հիմնական խնամքի կարիքների նկատմամբ` հիգիենա, կերակրում և զուգարան, ուշադրության պակասին; և վատ վե­ րաբերմունքին և բանավոր չարաշահումներին: Ծնողները այս թույլ կողմերը կապում էին մանկապարտեզի աշխատողներին վճարվող ցածր աշխա­ տա­ վարձի հետ: 54 Գծապատկեր 10. Երևխայի խնամքի որակի ինդեքս, Արևմտյան Բալկանների երկրները Աղբյուր. Համաշխարհային բանկ 2017a. 3.4 Ամփոփում Պետական մանկապարտեզները, որոնք ֆինանսավորվում են հիմնա­ կանում տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից, և առող­ ջապահական հաստատությունները, որոնք հիմնականում ֆինանսավորվում են պետության կողմից, գերակշռում են Հայաստանում ՎՄԶ ծառայությունների մատուցման ասպարեզում: Մանկապարտեզներն ապահովում են վաղ ուսումնառության բոլոր ծառայությունների 99 տոկոսը: Փոքր երեխայի ճանա­ չողական կամ սոցիալական զարգացումը խթանելուն ուղղված այլ­ ընտրան­ քային ծառայությունները շատ հազվադեպ են: Գրեթե բոլոր ծառայությունները նախատեսված են ապահովելու համ­ ընդհանուր մատչելիությունը, ոչ թե ուղղված են սոցիալական հատուկ խմբերին, ինչպիսիք են աղքատ կամ խոցելի ընտանիքները: Միակ բա­ ցառությունը երեխաների զարգացման և վերականգնողական կենտրոններն են, որոնց թիրախը հաշմանդամություն ունեցող երեխաներն են: Ծառայությունների 89 տոկոսը (ընդգրկված 797-ից 771-ը) գործում են ամբողջ հզորությամբ և ավելի շատ երեխաներ ընդունելու համար նրանց անհրաժեշտ կլինեն լրացուցիչ ռեսուրսներ (տարածքների վերանորոգում, լրացուցիչ սարքավորումներ և այլն), որպեսզի պատշաճ կերպով բավարարեն գոյություն ունեցող պահանջարկը: Գեղարքունիքում առողջապահական 55 ծառայությունները մեծ մասամբ միակ բացառությունն են (տեղեկություն տվողները նշել են, որ այդ ծառայությունների մասով հնարավոր է սպասար­ կել լրացուցիչ շահառուներին): Մանկապարտեզների և առողջապահական կենտ­ րոնների մեծամասնությունը ունի ՎՄԶ-ի ավելի լայն նպատակներ, որոնք դուրս են գալիս նախադպրոցական կրթության կամ առողջապահության իրենց հիմնական իրավասությունների շրջանակներից, և ներառում են, մաս­ նավորապես, դրական դաստիարակման խթանման, սնուցման և երեխա­ ների պաշտպանության ասպեկտները: Սակայն, այս կենտրոնների առա­ ջարկած շրջանակը ոչ ամբողջությամբ է համապատասխանում համաշ­ խարհային լավագույն փորձին, քանի որ հիմնականում կենտրոնանում է ուսումնական նյութերի տրամադրման վրա և քիչ ուշադրություն է հատկացնում խմբային ուսուցմանը կամ պրակտիկ ցուցադրումներին: Գրեթե բոլոր ծառայությունները մատուցվում են կենտրոններում: Համայնքային տեղե­ կատվական քարոզ­ չության և հասակակիցների շփման միջոցով ուսում­ նառության դեպքերը հազվադեպ են, իսկ կանոնավոր տունայցերի մասին գրեթե չեն լսել: Մաս­ նագիտացված ծնողական կրթության կենտրոնները ավելի լայն գործա­ ռույթներ են իրականացնում, որոնք ավելի շատ են հա­ մապատասխանում լավագույն փորձին, բայց ունեն հատվածական ծածկույթ: Մանկապարտեզները մեծապես սուբսիդավորվում են տեղական ինքնա­ կառավարման մարմինների բյուջեներից, հատկապես Երևանում: Մանկա­ պարտեզներում խնամքի որակի ամենաթույլ օղակը թերևս կադրերն են: Մանկապարտեզներում աշխատող մարդիկ, որպես կանոն, ունեն հանրա­ պատրաստում կրթության բարձր մակարդակ, բայց չեն անցել հատուկ վերա­ ՎՄԶ ծառայությունների գծով: Մանկապարտեզի կադրերի նշանակալից առանձ­­նահատկությունն է ամբողջ աշխատակազմում մանկավարժների փոքր մասնաբաժինը և որպես օժանդակ անձնակազմ դասակարգվողների զար­­մանալիորեն մեծ բաժինը: 56 4. ՎՄԶ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՏՉԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ Բաժին 4-ը ներկայացնում է ՎՄԶ ծառայությունների մատչելիության խնդիրները, սկսելով 4.1 կետում ծառայությունների ընդհանուր ծածկույթի և ըստ տարիքային խմբի նկարագրությունից: Այնուհետև ուսումնասիրվում է, թե ինչպես է այդ ծածկույթը տարբերվում բնակչության տարբեր ենթախմբերի շրջանում, նկարագրելով, թե ծառայությունները որքանով են ներառում կամ չեն ներառում անապահով և խոցելի տնային տնտեսությունների երեխաներին, հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին և փոքրամասնության խմբերի ընտանիքների երեխաներին: 4.2 կետը հենվում է հաստատությունների նասիրության արդյունքների վրա; 4.3 և 4.4 կետերը լրացնում են դա ուսում­ այլ տվյալների վերլուծությամբ, մասնավորապես, ԺԱՀ 2015-16 և ՏՏԿԱՀ 2017-ի տվյալների: Արդյունքներն ամփոփված են և համեմատվում են նախորդ ուսումնասիրությունների հետ 4.5 կետում: 4.1 ՎՄԶ ծառայությունների ծածկույթը Առկա տվյալները թույլ են տալիս մանրամասն վերլուծել այն ման­ կա­ պարտեզների ծածկույթը ուսումնասիրված չորս մարզերում, որոնք ներառում են վաղ տարիներին կրթության ապահովման գերակշռող մասը: Առող­ ջա­ պահության և ՎՄԶ ծառայությունների մաս կազմող տեղեկատվությունը ծնողական կրթության վերաբերյալ սահմանափակ էր: Հետևաբար, չնայած նրան, որ 3-րդ բաժնում նշված է, որ միջին հաշվով, մինչև հինգ տարեկան երեխաները ստանում են վաղ մանկության առողջապահական ծառա­ յությունները 1, 5 ծառայություն մատուցողից, տվյալների բացակա­յությունը նշանակում է, որ ծառայությամբ ընդգրկված երեխաների տոկոսը չի կարող որոշվել. օրինակ՝ երեխաների 50 տոկոսից յուրաքանչյուրը ստանում է երեք ծառայություն, թե երեխաների 100 տոկոսից յուրաքանչյուրն է ստանում է 1, 5 ծառայություն և այլն: Վաղ տարիների առողջապահական ծառայության ծած­­կույթի վերաբերյալ տվյալների ավելի լավ աղբյուր է հանդիսանում ԺԱՀ-ը, որը, ինչպես նշված է 1.2 բաժնում, համարում է որ առողջապահա­ կան հաս­ տատություններում մատուցվող հիմնական ծառայությունների ծած­ կույթը շատ բարձր է, բայց նաև որոշ բացթողումներ է բացահայտում, կապված առողջության և սնուցման վերաբերյալ խնամակալի գիտելիքների հետ: Բաժին 3-ը նաև կարևորում է ծնողների կրթության մասնագիտացված ծառայությունների ընդհանուր ցածր ծածկույթը և բարձր փոփոխականու­ թյունը մարզերի միջև: Հաստատությունների ուսումնասիրության արդյուն­ քում ծնո­ ղական կրթության կենտրոնները հայտնաբերվել են ուսումնասիր­ ված չորս մարզերից միայն երկուսում՝ Գեղարքունիքում և Լոռիում: Նրանց ծած­ կույթը էական է միայն Գեղարքունիքում՝ մինչև հինգ տարեկան բոլոր երեխաների մոտ 60 տոկոս; Լոռու մարզում ընդգրկված է մինչև 5 տարեկան երեխաների ընդամենը 15 տոկոսը: Արարատի մարզում ծնողների կրթության 57 ծառայություններ գրեթե չկան. հետազոտության արդյունքում չեն հայտ­ նա­ բերվել ծնողական կրթության կենտրոններ կամ ծնողների համար խմբային կրթություն իրականացնող այլ հաստատություններ: Թեև սահ­ մա­նափակ տվյալների պատճառով հնարավոր չէ գնահատել ծնողական կրթու­ թյան ծածկույթը Երևանում, ծնողական կրթության մասնագիտացված կեն­ տրոններ տական առող­ չեն հայտնաբերվել: Այնուամենայնիվ, երևում է, որ Երևանի պե­ ջապահական հաստատությունները ծնողների կրթություն իրակա­ նացնում են: Ծնողների կրթության ծառայությունների համեմատաբար սահմանափակ ծածկույթը մտահոգիչ է, հաշվի առնելով, որ ԱԺՀ-ի և ASPIS- ի տվյալները հուշում են, որ առողջության համեմատաբար ցածր ցուցանիշները արտա­ ցոլում են խնամակալի գիտելիքներն ու վարքագիծը (օրինակ՝ երեխայի կերակրման, աթոռակների անվտանգության և տնային պայմաններում դիա­ րեայի բուժման մասին)՝ համեմատած առողջապահական կենտրոնների կողմից ուղղակիորեն մատուցվող ծառայությունների սովորաբար բարձր որակի հետ: Ըստ հաստատությունների հետազոտության տվյալների26՝ 60 ամսականից փոքր երեխաների ծածկույթը տատանվում է ցածր 20 տոկոսից Գեղար­ քունիքում մինչև բարձր 45 տոկոս՝ Երևանում (Աղյուսակ 7): Օգտագործելով ՏՏԿԱՀ 2017-ը որպես տվյալների աղբյուր, ստանում ենք նմանատիպ գծապատկեր. ամենացածր ընդգրկվածությունը Գեղարքունիքում է, իսկ ամենաբարձրը՝ Երևանում: Այնուամենայնիվ, ընդգրկված երեխաների տո­ կոսները տարբեր են և սովորաբար ավելի ցածր են, իսկ ՏՏԿԱՀ-ի այս թվերը, հավանաբար, ավելի հուսալի են: Երկու աղբյուրներից էլ հստակ ձևավորվում է այն փաստը, որ մանկապարտեզ հաճախող երեխաների թիվը Երևանում շատ ավելին է, քան ուսումնասիրված մյուս երեք մարզերում: ­ Աղյուսակ 7. Մանկապարտեզներում ընդգրկված 0-60 ամսական երեխա­ ների տոկոսը27 Գեղարքունիք Լոռի Արարատ Երևան Մինչև հինգ տարեկան 12,380 14,517 18,583 43,393 Հաստատությունների հետազո­տու­թյան 2,423 3,081 5,160 19,666 մեջ ընդգրկված երեխաների թիվը Ծածկույթը, % (հաստա­տություն­ների հետազոտության տվյալները) 20% 21% 28% 45% Ծածկույթը, % (ՏՏԿԱՀ) 8% 19% 20% 31% Աղբյուրները՝ Համաշխարհային բանկ 2018a և ՏՏԿԱՀ 2017: 26 Ծածկույթը գնահատելու համար հաստատությունների հետազոտության տվյալներն ընդգրկված երեխաների թվի վերաբերյալ համակցվել են ՏՏԿԱՀ 2017 թ-ի 0-60 ամսական բնակչության վերաբերյալ տվյալների հետ: 27 Տվյալների աղբյուրների միջև համեմատության նպատակով վերլուծությունն այստեղ սահ­ մանափակվում է մանկապարտեզ հաճախող երեխաներով, բացառությամբ այն փոք­ մաս­ րա­ նության, որն օգտվում է վաղ կրթության կամ երեխաների խնամքի ծառայությունների այլ ձևերից: 58 Ընդգրկված երեխաների տարիքի մասով (Գծապատկեր 11), 60 ամսականից փոքր գրեթե բոլոր երեխաները, ովքեր ստանում են վաղ կրթություն և/կամ խթանում, բոլոր մարզերում երեք կամ չորս տարեկան են (ՏՏԿԱՀ 2017): Երկրի մակարդակով, ընդգրկված են չորդ տարեկան երեխաների 49 տոկոսը և երեք տարեկան երեխաների 37 տոկոսը, մինչդեռ երկու տարեկան երեխաների միայն 13 տոկոսն է ընդգրկված, իսկ երկու տարեկանից ցածր երեխաները գրեթե ընդհանրապես ընդգրկված չեն (ՏՏԿԱՀ 2017): Գծապատկեր 11. Մանկապարտեզում ընդգրկված յուրաքանչյուր տարիքային խմբի երեխաների տոկոսը Աղբյուրը՝ ՏՏԿԱՀ 2017 Նախադպրոցական ավելի մեծ տարիքի երեխաների համակենտրոնացումը մանկապարտեզներում ինքնին չի կարող անհանգստացնել. թերևս ման­ կապարտեզի միջավայրը ավելի հարմար է այս տարիքային խմբի համար, քան ավելի փոքր երեխաների համար: Սակայն, այս համակենտրոնացումը մտահոգիչ է, երբ այն դիտարկվում է այլընտրանքային վաղ ուսուցման ծա­ ռայությունների և ծնողների կրթության սահմանափակ մատչելիության հետ մեկտեղ: Դա նշանակում է այն միջամտությունների պակասը, որոնք նպաս­ տում են ամենափոքր երեխաների ճանաչողական, սոցիալական և հուզա­ կան զարգացմանը: տու­ 4.2 ՎՄԶ ծառայությունների մատչելիությունը ըստ հաստա­ թյուն­ ների հետազոտության տվյալների տա­ Տվյալների սահմանափակությունը ազդեցություն է ունեցել հաս­ տությունների հետազոտության արդյունքների վրա` կապված ՎՄԶ ծա­ 59 ռայություններում աղքատ և խոցելի բնակչության խմբերի ընդգրկման հետ: Մինչ հարցումը ծառայություններ մատուցողներին ուղղակիորեն հարցրել է աղքատ տնային տնտեսություններից կամ փոքրամասնությունների խմբերից և հաշմանդամություն ունեցող անձանցից շահառուների քանակի մասին, պատասխանների բացակայության մակարդակը բարձր է եղել: Քանի որ ներառման արդյունքների վերաբերյալ ուղղակի տեղեկատվությունը սահ­ մանափակ է, այս բաժնում ուսումնասիրվում են ներառման հետ կապված այլ հարցեր: Այն նախևառաջ ուսումնասիրում է տվյալների առկայության չափը և սահմանափակումները, տվյալների բացակայության հնարավոր պատ­ ճառ­ ները և ներառման համար դրանց հետևանքները: Այնուհետև այն անդրա­ դառնում է ֆինանսական և ոչ ֆինանսական պահանջներին` ՎՄԶ տարբեր ծառայություններից օգտվելու համար, և որքանով են դրանք խոչ­ ընդոտում հասանելիությանը: Գծապատկեր 12-ը ցույց է տալիս հետազոտված 797 ծառայությունների տոկոսը, որոնք տեղեկատվություն են ներկայացրել խոցելիության տարբեր չափումների վերաբերյալ: Շատ դեպքերում այդ տվյալներն անհասանելի էին: Գծապատկեր 12. ՎՄԶ ծառայություն մատուցողների տոկոսը, որոնք գիտեն, թե իրենց շահառուներից քանիսն են … Աղբյուրը՝ ՀԲ ՎՄԶ հաստատությունների հետազոտություն 2018. Պատասխանների ցածր մակարդակը հիմնականում պայմանավորված էր նրանով, որ հաստատությունները չեն հավաքում և չեն պահպանում իրենց շահառուների մասին այս տեղեկատվությունը: Հնարավոր բացատրությունն այն է, որ ՎՄԶ ծառայության համար աղքատ կամ խոցելի երեխաներին 60 թիրախավորելու կամ առաջնահերթություն տալու հատուկ պարտավորու­ թյան բացակայության պարագայում ՎՄԶ ծառայության մատուցման նպա­ տակ­ ներով այդ տվյալների հավաքագրման անհրաժեշտությունը չկա: Բժշկական ծառայություններն անվճար են յոթ տարեկանից փոքր Հայաս­ տանի բոլոր երեխաների և հղի կանանց համար, ուստի աղքատությանն ուղղված սուբ­ սիդիաներն արձանագրելու կարիքը չկա: Մանկապարտեզ հաճախելը պար­ տադիր չէ, և ոչ մի հաստատություն պարտավոր չէ հետևել և խրախուսել խոցելի երեխաների ընդգրկվածությունը: Այնուամենայնիվ, տեղեկատվությունն այն մասին, թե երեխաներն ունեն թե չունեն հատուկ կարիքներ կամ հաշմանդամություն, թերևս ունի ան­ միջական նշանակություն ՎՄԶ որակյալ ծառայությունների մատուցման համար: Հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների համար մանկա­ պար­տեզ­ ներում պետք է լինեն հարմարեցված ուսումնական ծրագրեր; ծնողներին ծնողական դասընթացների ժամանակ անհրաժեշտ կլինի հատուկ խոր­ հուրդ­ ներ տալ; և, որոշ դեպքերում, կպահանջվեն մասնագիտացված բժշկակա­ կան ծառայություններ: Հաշվի առնելով այս գործոնները, զարմանալի է, որ բոլոր ծառայություններ մատուցողների միայն 15 տոկոսը և մանկապարտեզ­ ների 16 տոկոսն ունեին տեղեկատվություն այն մասին, թե իրենց ծա­ ռա­ յություններից օգտվող երեխաներից քանիսն ունեն հատուկ կարիքներ: Մատչելիության պահանջները և սահմանափակումները Այս բաժնում անդրադարձ է կատարվում մատչելիության փաստաթղթա­ յին պահանջներին և որքանով դրանք կարող են խոչընդոտ հանդիսանալ մատչելիության համար: Փաստաթղթային պահանջները տարբեր են՝ պայմանավորված ծա­ ռայության տեսակով, բայց մարզերի կտրվածքով նույնն են (Գծապատկեր 13): Ծննդյան վկայականի առկայությունը պահանջվում է ՎՄԶ գրեթե բոլոր առողջապահական և կրթական ծառայություններից օգտվելու համար: Որոշ երկրներում դա կարող է լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ մատչելիության համար, բայց Հայաստանի դեպքում դա առանձնապես խնդիր չէ, քանի որ խաների ճնշող մեծամասնությունը (99 տոկոսը՝ ըստ ԺԱՀ 2015/16-ի) ունի երե­­ ծննդյան վկայական: Ծննդաբերության գրանցման հետ կապված շատ փոքր են տարբերությունները եկամտային տարբեր խմբերի միջև, բայց կան որոշակի տարբերություններ տարածքային առումով և Արարատում, օրինակ, երեխաների 3, 5 տոկոսը ծննդյան վկայական չունեն: Մանկապարտեզների փաստաթղթային պահանջը ամենամեծն է: Բացի ծննդյան վկայականից, սովորաբար պահանջվում է երեխայի առողջության մասին տեղեկանք և ծնողներից դիմում: Առողջապահական ծառայություն­ ները նույնպես սովորաբար պահանջում են, որ ծնողները ներկայացնեն երեխայի առողջության մասին տեղեկանք: Հաշվի առնելով, որ ծառա­ յություններից շատ քչերն են ուղղված աղքատ տնային տնտեսություններին, 61 աղքատության կարգավիճակի ապացույցները կամ ծնողների ինքնությունը հաստատող քարտերը շատ հազվադեպ են պահանջվում ծառայությունից օգտվելու հա­ մար: Այլ ծառայություններ, ինչպիսիք են ծնողական կրթության կենտ­ րոնները, մայրության դպրոցները, ընդհանուր առմամբ, որևէ փաս­ տաթուղթ չեն պահանջում: Ինչ վերաբերում է որոշակի տարածքում բնակություն հաստատելուն, ապա տարբերություններ կան ինչպես ծառայությունների, այնպես էլ մարզերի միջև: Լոռիում կամ Արարատում բնակությունը, սովորաբար, չի պահանջվում ոչ առողջապահական, ոչ էլ կրթական ծառայություններից օգտվելու համար համար: Սակայն դա պահանջվում է Երևանում ուսումնասիրվող բոլոր կրթա­ կան ծառայություններից օգտվելու համար, իսկ Գեղարքունիքում՝ ծա­ յու­ ռա­ թյունների մեծամասնությունից (59 տոկոս) օգտվելու համար: Թեև տեսականորեն փաստաթղթային պահանջները առանձնապես մեծ չեն և չպետք է հանդիսանան էական խոչընդոտ հասանելիության համար, «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ը (2017) նշել է, որ ծնողները հայտնում են հասանելիու­ թյան գծով բյուրոկրատական լուրջ խոչընդոտների մասին, այդ թվում՝ բազմաթիվ փաստաթղթերի և տեղեկանքների պահանջների: Պարզվում է, որ փաս­ տաթղթային պահանջները, ինչպես նաև մի շարք ոչ ֆորմալ մե­ խանիզմներ երբեմն օգտագործվում են որպես ռացիոնալացման մեխա­ նիզմ ՝ պահանջարկի բավարարման համար ոչ բավարար տեղերի համատեքս­ տում: Ասում են, որ միջնորդներին դիմելը տարածված պրակտի­ կա է մատ­ թյունը դյուրաց­ չելիու­ նելու համար (Սեյֆ դը Չիլդրեն 2017): Գծապատկեր 13. ՎՄԶ ծառայություններ մատուցողների կողմից պահանջվող փաստաթղթերը Աղբյուրը՝ ՀԲ ՎՄԶ հաստատությունների հետազոտություն 2018: 62 Վճարները ՎՄԶ որոշ ծառայությունների դեպքում կիրառվում են օգտագործողի վճարներ: Մատչելիության ապահովման ծախսերը զգալիորեն տարբերվում են՝ պայմանավորված ծառայության տեսակներով և տարածքով: Մենք պարզեցինք, որ բոլոր մարզերում հիմնական ՎՄԶ-ի հիմնական առողջա­ պահական ծառայություններն անվճար են: Այնուամենայնիվ, որոշ առողջա­ պահական հաստատություններ, հատկապես Երևանում, առաջարկում են լրացուցիչ վճարովի ծառայություններ, օրինակ՝ լաբորատոր հետազո­ տու­ թյուններ: Այլ ծառայություններ, ինչպիսիք են ծնողական կրթության կենտ­ րոնները, մայրության դպրոցները և երեխաների պաշտպանության ծառա­ յությունները միշտ անվճար են: Երևանում մանկապարտեզներն անվճար են, բացառությամբ այն երե­ խաների, ում ծնողները քաղաքում գրանցում չունեն; այս դեպքում պահանջվում է ամսական 8.000 դրամ (17 ԱՄՆ դոլար) համավճար: Երևանից դուրս մանկապարտեզներում գանձվում է ամսական միջինը 4.400 դրամ (9 ԱՄՆ դոլար), միջին ամսական վճարը Արարատում կազմում է 5.200 դրամ (11 ԱՄՆ դոլար), 3.300 դրամ (7 ԱՄՆ դոլար)՝ Գեղարքունիքում և 4000 դրամ (8,4 ԱՄՆ դոլար)՝ Լոռու մարզում28: Թեև մանկապարտեզի վարձավճարները մեծապես սուբսիդավորվում են, դրանք ամեն դեպքում կարող են զգալի ծախսային բեռ հանդիսանալ աղքատ տնային տնտեսությունների համար: Օրինակ ՝ ամսական 4.400 դրամը համարժեք է աղքատության վերին սահմանից ներքև գտնվող տնային տնտեսությունների մեկ երեխայի հաշվով միջին ընդհանուր սպառման 20 տոկոսի29: Հատկանշական է, որ Երևանի անվճար մանկապարտեզներում ընդ­գրկվածությունը շատ ավելի բարձր է, քան ուսումնասիրված մյուս մար­ զերում (չնայած մենք չենք կարող իմանալ, թե արդյոք վճարների բա­ ցա­ կայությունն է ավելի մեծ մատչելիության պատճառը): Մեկ այլ վերլու­ծություն ցույց է տվել, որքան սահմանափակ է Հայաստանի մանկա­ պար­տեզների վճարների մեծության կախվածությունը ծնողների վճարու­ նակությունից: Հա­ մաշխարհային բանկը (2017 ա), օրինակ, պարզել է, որ հետազոտվող մանկապարտեզների համեմատաբար փոքր մասը (30 տոկոս) առաջարկում է գների ճկունություն՝ համեմատած Արևմտյան Բալկանների երկրների մանկապարտեզների 80 տոկոսի հետ: 28 Այս թվերը հեղինակները հաշվարկել են, օգտագործելով հաստատությունների հետազոտության տվյալները: Չնայած ՏՏԿԱԳ-ի տվյալները մի փոքր ուրիշ են (գուցե, երեխաների մասնավոր խնամքի մասնավոր հաստատությունների ընդգրկման պատճառով), մակարդակն ու օրի­ նաչափությունը միանման են. երեք մարզերի միջև վճարները առավել բարձր են Արարատում և ամենացածրն են Գեղարքունիքում: 29 Սա հիմնվում է ՏՏԿԱՀ 2017-ի վրա: Աղքատության մեջ ապրող տնային տնտեսության միջին սպառումը կազմում է 34 517 դրամ (72 ԱՄՆ դոլար), և, ըստ Հայաստանում օգտագործվող հա­մարժեքության սանդղակների, ենթադրվում է, որ երեխան սպառում է մեծահասակների սպառման 65 տոկոսը (ՏՏԿԱՀ 2017): 63 4.3 Առողջապահական ծառայությունների հասանելիությունը՝ ըստ ԺԱՀ-ի Հաշվի առնելով ներառման մասով հարցման տվյալների սահ­ մանա­ փակումները, այս զեկույցը հենվել է այլ աղբյուրների վրա՝ լրացնելու համար եզրակացությունները և հատկապես ԺԱՀ 2015/16-ի արդյունքների վրա՝ ՎՄԶ առողջապահական ծառայությունների մասով: ԺԱՀ-ը ներառում է տվյալներ նախածննդյան խնամքի, ծննդաբերության ժամանակ հմուտ օգնության, հետծննդյան խնամքի և երեխայի առոջապահական ծառայությունների, այդ թվում՝ պատվաստումների տվյալների վերաբերյալ: Ինչպես ընդգծված է 1.2 բաժնում, մայրական առողջության պահպանման հասանելիության աստիճանը, ընդհանուր առմամբ, շատ բարձր է: Գրեթե բոլոր կանայք կատարում են նախածննդյան հսկողության բոլոր չորս առա­ ջարկված այցելությունները և այդ այցելությունները ներառում են առաջարկվող բոլոր հիմնական պրոցեդուրաները՝ մայրերի սոցիալ-տնտեսական կարգա­ վիճակով կամ կրթությամբ պայմանավորված շատ փոքր տարբերություն­ ներով միայն (ԱՎԾ 2017): Տարբերությունները կապված են միայն մարզերի հետ. Գեղարքունիքում կանանց 87 տոկոսն է միայն այցելել բժշկին նա­ խածննդյան հսկողության նպատակով (համեմատած 99 տոկոս ազգային ցուցանիշի հետ), 10 տոկոսը՝ բուժքրոջ, իսկ 3 տոկոսը ՝ նախածննդյան հսկո­ ղության ծառայություններից չեն օգտվել (համեմատած ընդամենը 0, 4 տոկոս կազմող ազգային ցուցանիշի հետ): Նմանապես, «մասնագիտացված բժշկական օգնություն ծննդաբերության ժամանակ» ծառայության և հետ­ ծննդյան խնամքի հասանելիությունը գրեթե համընդհանուր են, առանց սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակով պայմանավորված էական տարբե­ րությունների: Մյուս կողմից, ավելի փոքր է հավանականությունը, որ աղքատ կանայք հղիության ժամանակ երկաթ կամ ֆոլաթթու ընդունեն, նույնը վերաբերում է նաև գյուղական վայրերում բնակվող կանանց (Գծապատկեր 14): Նմանապես, պատվաստումների ծածկույթի և սոցիալ-տնտեսական կար­ գավիճակի կամ մոր կրթության միջև հստակ կապ չկա, և երեխաների 84 տոկոսը ստանում է ԱՀԿ-ի կողմից առաջարկվող բոլոր հիմնական պատ­ վաստումները ճիշտ տարիքում: Դրա հետ մեկտեղ աղքատ տնային տնտեսություններում և կրթության ցածր մակարդակ ունեցող մայրերի երեխաների շրջանում փոքր-ինչ ավելի մեծ է փորլուծության (դիարեայի) վտանգը (ինչը կարող է լինել քրոնիկ անբավարար սնվածությանը նպաստող գործոն), այնպես էլ այն պատճառով, որ դիարեայի տարածվածությունը փոքր-ինչ ավելի մեծ է այդ երեխաների շրջանում և իմացությունը բերանի ռեհիդացման աղերի (ԲՌԱ) մասին գտնվում է ավելի ցածր մակարդակում (Գծապատկեր 15): 64 Գծապատկեր 14. Երկաթ կամ ֆոլաթթու ընդունող հղի կանանց տոկոսը ըստ հիմնական բնութագրիչների Աղբյուրը. ԺԱՀ 2015/16. Գծապատկեր 15: Բերանի ռեհիդրացիայի աղերի մասին տեղյակ մայրերի տոկոս Աղբյուրը՝ ԺԱՀ 2015/16 Մոր և մանկան առողջության և սնուցման արդյունքների հիմնական բացերը կապված էին անհատական/խնամակալի գիտելիքների և վարքի 65 հետ, այլ ոչ թե առողջապահական կենտրոններում ծառայությունների մա­ տուցման որակի: Սա վերաբերում է նաև ներառման ասպեկտին: Մոր և ման­ կան առողջության պահպանման ծառայությունններում բացահայտված շատ փոքր սոցիալ-տնտեսական անհավասարությունները կապված են անհա­ տական/խնամողի գիտելիքների տարբերությունների հետ (հղիության ըն­ թացքում հավելումներ ընդունելու և դիարեայի բուժման համար ԲՌԱ ըն­ դունելու վերաբերյալ): 4.4 ՎՄԶ ծառայությունների հասանելիությունը ըստ ՏՏԿԱՀ-ի Այս զեկույցը օգտագործում է ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները, որպեսզի շարունակի ուսումնասիրել մանկապարտեզներում և վաղ կրթության և երեխաների խնամքի այլ հաստատություններում երեխաների ընդգրկվածության աս­ տիճանը: Այս բաժնում դիտարկվում են նշված ծառայություններից չօգտվող երեխաների ծնողների կողմից նշված պատճառները և համեմատվում են հաստատություն հաճախող և չհաճախող երեխաների բնութագրերը: Մանկապարտեզում չներգրավվելու նշված պատճառները ՏՏԿԱՀ հարցումների ժամանակ մանկական խնամքի հաստատություն30 չհաճախող վեց տարեկանից փոքր բոլոր երեխաների խնամակալներին հարցնում են չհաճախելու պատճառները: Ինչպես երևում է Գծապատկեր 16- ից, հարցվածների միայն մի փոքր մասն է նշել ծախսերի և որակի հետ կապված խնդիրները որպես չհաճախելու հիմնական պատճառ: Նշված երկրորդ կարևորագույն պատճառը (հարցվածների 28 տոկոսը)՝ «այլ», ակնհայտորեն քիչ բան է բացահայտում, և, հաշվի առնելով այս մեծ կա­ տեգորիան, գուցե օգտակար լինի հետագա հետազոտությունների համար փոփոխել հնարավոր պատասխանների ցանկը և ներառել այլ կարևոր գործոններ: Ամենատարածված հիմնական պատճառը, որը նշել են հարց­ վածների կեսից ավելին, «մայրը չի աշխատում» պատասխանն է: Մանկա­ պարտեզների նպատակը պարզապես երեխայի խնամքը ապահովելը չէ, մինչ մայրերը աշխատում են, այլ նաև երեխաների ճանաչողական, սո­ ցիալական և հուզական զարգացմանը նպաստելն է: Հետևաբար, գուցե արժե ավելի խորը ուսումնասիրել, արդյոք ծնողները չեն տեսնում երեխայի վաղ զարգացման արժեքը, թե կան այլ գործոններ, որոնք ապամոտիվացնում են խնամակալներին իրենց երեխաներին մանկապարտեզ տանել: 30 ՏՏԿԱՀ- ն իր հարցաթերթում օգտագործում է «երեխաների խնամքե, ոչ թե «նախադպրոցական կրթություն» տերմինը, սակայն այդ հասկացությունները մեծապես համընկնում են. ըստ ՏՏԿԱՀ 2017-ի, «երեխաների խնամքե-ում ներառված երեխաների 91 տոկոսը մանկապարտեզներում է, և երեխաների միայն 9 տոկոսն է հաճախում նախադպրոցական կամ երեխաների խնամքի այլ տեսակների հաստատություններ: 66 Գծապատկեր 16. Երեխաների խնամքի հաստատություն չհաճախելու պատճառները Աղբյուրը՝ ՏՏԿԱՀ 2017 Հիմք ընդունելով որակական հետազոտությունները, «Սեյֆ դը Չիլ­ դ­­ րեն»-ը (2017) եզրակացրեց, որ այնպես չէ, որ ծնողները չեն գնահատում ման­կապարտեզների դերը երեխաների զարգացմանը նպաստելու մեջ: Ման­ կապարտեզ չհաճախող երեխաների ծնողները հայտնում են, որ նրանք հավատում են, որ երեխաներին դպրոցին պատրաստելու և լեզվական զար­ գացման, ստեղծագործական և կյանքի հմտությունների խթանման համար մանկապարտեզներն ավելի լավ միջավայր է, քան տնային պայ­ մանները, և նշում են այդ ծառայության առաջարկի հետ կապված խնդիրները (այդ թվում՝ մանկապարտեզների բացակայությունը մոտակայքում և որակի հետ կապ­ ված մտահոգությունները) որպես ընդգրկումը արգելակող կարևո­ րագույն գործոններ (Save the Children 2017): Համաշխարհային բանկը (2017 ա) եկել է նմանատիպ եզրահանգումների՝ ծնողների շրջանում երեխաների խնամքի ցիալական և ճանաչողական օգուտների մասին տեղեկաց­ սո­ վածության բարձր մակարդակի վերաբերյալ: ՏՏԿԱՀ-ի և այլ ուսումնասիրությունների արդյունքները պարտադիր չէ, որ հակասական լինեն: Հնարավոր է, որ «մայրերը չեն աշխատում» պա­ տասխանի ընտրությունը չի բացահայտում մանկապարտեզ չհաճախելու ավելի մանրամասն պատճառները: Օրինակ՝ այն տնային տնտեսություններում, որտեղ մայրը չի աշխատում, խնամակալները կարող են սկզբունքորեն արժևորել նախադպրոցական կրթությունը, բայց ելնելով ծառայության ներ­ կայիս տրամադրման բնույթից (ծախսերը, ժամերը, գտնվելու վայրը, որակը կամ նմանատիպ խնդիրներ) գտնում են, որ չարժե մակապարտեզ ուղարկել իրենց երեխաներին, կամ գուցե ՏՏԿԱՀ-ի հարցի ձևակերպումը, որը վերաբերում է «երեխաների խնամքին», այլ ոչ թե «վաղ ուսումնառության» ծառայություններին, ազդում է պատասխանի վրա: 67 Դժբախտաբար, ՏՏԿԱՀ-ի տվյալները թույլ չեն տալիս ուսումնասիրել այս վարկածները: Այնուամենայնիվ, ինչպես Համաշխարհային բանկը (2017a), այնպես էլ «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ը (2017) փաստագրել են ծնողների որոշ մտահոգություններ՝ կապված երեխաների խնամքի որակի հետ (տե՛ս նաև բաժին 3.3); ավելին, Հայաստանում մանկապարտեզների գերակշռող մոդելը ապահովում 9 աշխատանքային ժամ տևողությամբ երեխայի խնամք ամեն աշխատանքային օր (Համաշխարհային բանկ, 2017 ա), ինչը, կարծես, ավելի հարմարեցված է աշխատող ծնողների կարիքներին, քան չաշխա­ տողների (Համաշխարհային բանկ, 2017a): Մեկ այլ հետաքրքիր պահ է երկկողմանի փոխգործակցությունը աշ­ խատող մայրերի և երեխաների խնամքի ծառայության միջև: Համաշխար­ հա­յին ապացույցները վկայում են, որ երեխայի մատչելի, համարժեք խնամքի ծառայության առկայությունը կարող է խթանել կանանց մասնակցությունը աշխատուժին: Այս մասին նշվել է Համաշխարհային բանկի (2017 ա) զե­ կույցում, որն ուսումնասիրում է Հայաստանում երեխաների և մեծա­ հա­ սակների խնամքի ծառայությունները Հայաստանում, որը նույնպես շեշտել է Հայաստանում արմատավորված տեսակետը, որ կանայք առաջին հերթին պետք է խնամողներ լինեն, և որ նրանց աշխատելը վնաս է երեխաների համար: Զեկույցում նշվում է, որ հարցված ծնողների 79 տոկոսը համաձայն են այն պնդման հետ, որ «Նախադպրոցական տարիքի երեխան, հավանա­ բար, կտուժի, եթե նրա մայրը աշխատի», և որ տղամարդիկ և կանայք հա­ վասարապես համաձայն են այն կարծիքի հետ: Այս համատեքստում կարող են հայտնվել այլընտրանքային մոդելներ, որոնք հենվում են ընտանիքի ընտրության վրա, այդ թվում՝ ծնողների կրթությունը և ավելի ճկուն՝ ոչ լիաժամ ուսման հնարավորություններ այն երեխաների համար, ում մայրերն ամբողջ օրը տանն են: ՏՏԿԱՀ 2017-ի տվյալներն օգտագործվել են ազգային համատեքստով մանկապարտեզ հաճախող և չհաճախող երեխաների հիմնական բնու­ թա­ գրերը համեմատելու համար: Մանկապարտեզ հաճախող կամ այլ խնամքի ծառայություններից օգտվող երեխաների տոկոսը Երևանում շատ ավելի բարձր է, քան այլուր: Երևանից դուրս մանկապարտեզ հաճախող երեխաների մասնաբաժինը շատ ավելի բարձր է քաղաքային այլ վայրերում, քան գյուղական վայրերում: 68 Գծապատկեր 17. Ցանկացած երեխայի խնամքի հաստատություն հաճախող 0-60 ամսական երեխաների տոկոսը Աղբյուրը՝ ՏՏԿԱՀ 2017: Մի քանի գործոններ կարող են բացատրել այս տարբերությունները: Օրինակ, Երևանը միակ մարզն է, որտեղ մանկապարտեզներն անվճար են, և հաստատությունների կողմից տրամադրվող ծառայությունների ընդհանուր առաջարկն ավելի մեծ է, ուստի այդ գործոնները կարող են նպաստել ավելի բարձր ընդգրկվածության, քան մյուս վայրերում: Գյուղական վայրերում հեռավորությունը կարող է լինել լրացուցիչ խոչընդոտ, հատկապես հեռավոր շրջաններում: Համաձայն ՏՏԿԱՀ 2017-ի տվյալների՝ Հայաստանի բոլոր տնային տնտեսությունների 18 տոկոսը ապրում է մանկապարտեզից կամ նա­խադպրոցական հաստատությունից ավելի քան 6 կիլոմետր հեռա­ վո­ րության վրա, ինչը, հավանաբար, խոչընդոտ է այն տնային տնտեսու­ թյուն­ ների համար, ովքեր չունեն մեքենա և/կամ լավ սպասարկվող ճա­նա­պարհներ: Իսկապես, Հայաստանում անապահով երեխաների 82 տոկոսը ապրում է տնային տնտեսություններում, որոնք չունեն մեքենա (ՏՏԿԱՀ 2017); Գեղար­ քունիքի և Լոռու մարզերը լրացուցիչ տուժում են հատկապես գյուղերի վատ հասանելիության պատճառով (Համաշխարհաին բանկ 2017b): Մանկապարտեզ հաճախելը տարբերվում է ըստ սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի, ընդ որում՝ ավելի անապահով տնային տնտեսություններում՝ մյուսների համեմատությամբ, շատ ավելի փոքր է հավանականությունը, որ երեխաները կհաճախեն մանկապարտեզ: Ընդհանուր առմամբ, այն դեպքում, երբ երեխաների 22 տոկոսը հա­ ճա­ խում են երեխայի խնամքի հաստատություն, ամենաաղքատ դեցիլի տնա­ յին տնտեսություններում բնակվող երեխաների միայն 12 տոկոսն է հա­ ճախում, իսկ ընտանեկան նպաստ ստացող տնային տնտեսություններում՝ երե­ խաների ընդամենը 17 տոկոսը (ՏՏԿԱՀ 2017): 69 Երկրի մակարդակով, մանկապարտեզ հաճախողների թիվը ավելանում է տնային տնտեսության եկամուտների աճին զուգընթաց31: Երևանում փոքր է նկատելի տարբերությունը տարբեր եկամտային մակարդակների շրջանում32 (Գծապատկեր 18), ինչը, գուցե, պայմանավորված է նրանով, որ մանկա­ պարտեզներն անվճար են, և/կամ այդ ծառայությունների ընդհանուր առա­ ջարկն ավելի մեծ է: Իրոք, Երևանի ամենաաղքատ քվինտիլին պատ­ կանող երեխաներն ավելի հավանական է, որ հաճախեն երեխայի խնամքի որևէ հաստատություն, քան հանրապետության այլ վայրերում ապրող ապա­ հով­ ված տնային տնտեսություններում ապրող երեխաները: Այնուամենայնիվ, Երևանի ամենաաղքատ և անապահով երեխաների համար ծառայության մատչելիությունը բարելավելու համար դեռ շատ հնարա­վորություններ կան, քանի որ մանկապարտեզ է հաճախում երեխաների միայն մեկ երրորդը: Համաշխարհային ապացույցները ցույց են տալիս, որ անապահով երեխա­ ների վաղ ուսումնառությանը ներդրումներն ուղղելը օգնում է նվազեցնել ապա­­գայում սոցիալական խմբերի միջև անհավասարությունները: Գծապատկեր 18. Երեխայի խնամքի հաստատությունների հաճախումները ըստ սպառման քվինտիլների Աղբյուրը՝ ՏՏԿԱՀ 2017 Երեխայի խնամքի հաստատության հաճախումը կապված է նաև տնային տնտեսության մեծության և մեծահասակների կրթական մակարդակի հետ: 31 Մանկապարտեզ հաճախելու և սպառման քվինտիլի միջև հարաբերակցությունը վիճակագրական տեսանկյունից նշանակալի է միայն Երևանից դուրս բնակավայրերում: 32 Դիտարկվող մյուս երեք մարզերում նմուշների չափերը չափազանց փոքր են, որպեսզի հնարավոր լինի ապահովել հուսալի բաժանում: 70 Փոքր է հավանականությունը, որ ավելի մեծ տնային տնտեսություններում ապրող երեխաները հաճախեն մանկապարտեզ կամ երեխայի խնամքի այլ հաստատություն (Գծապատկեր 19): Ավելի փոքր է նաև հաճախելու հավա­ նականությունը այն տնային տնտեսություններում ապրող երեխաների շրջա­ նում, որտեղ ցանկացած մեծահասակի ստացած կրթության ամենա­ բարձր մակարդակը միջինն է կամ ավելի ցածր (Գծապատկեր 20): Տնային տնտե­ սության ղեկավարի սեռը որևէ նշանակություն չունի նշված ծառա­ թյուն­ յու­ ներից օգտվելու համար, ոչ էլ կա հստակ կապ տնային տնտե­ թյուն­ սու­ ների կախվածության գործակցի հետ: խե­ Գծապատկեր 19. Երեխաների խնամքի հաստատությունների հաճա­ լիու­ թյունը ըստ տնային տնտեսությունների մեծության Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2017 71 խելիու­ Գծապատկեր 20. Երեխաների խնամքի հաստատությունների հաճա­ թյունը ըստ տնային տնտեսության մեծահասակի ամենաբարձր կրթական մակարդակի Աղբյուրը. ՏՏԿԱՀ 2017 ՏՏԿԱՀ-ը չի տրամադրում հուսալի տվյալներ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների համար մանկապարտեզների մատչելիության վերաբերյալ, քանի որ ընտրանքում այդպիսի երեխաների թիվը շատ փոքր էր: Սակայն «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ը (2017) պարզեց, որ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների մոտ 73 տոկոսը չի հաճախում որևէ նախադպրոցական ուսումնական հաս­ տա­ տություն, ներառյալ մասնավոր մանկապարտեզները, նախա­ պատ­ րաս­ տական դասընթացները և այլն: Այս ցածր հաճախելիության պատ­ ճառների թվում են մանկապարտեզների՝ հաշմանդամություն ունեցող երե­ խաներին, հատ­ կապես ֆիզիկական հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին ըն­ բերմունքը դունելու դժկամությունը և այլ ծնողների կողմից բացասական վերա­ (Save the Children 2017): 4.5 Ամփոփում Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանում առողջապահության ոլորտի հետ կապված հիմնական ծառայությունների ծածկույթը շատ բարձր է, և ծառայությունների մեծ մասի գծով տարբերություններ չկան կամ կան միայն շատ փոքր տարբերություններ՝ ըստ հիմնական բնութագրերի, ինչպիսիք են բարեկեցության քվինտիլը, քաղաքային/գյուղական բնակավայրը և տնային տնտեսության մոր/մեծահասակների կրթական մակարդակը: Սոցիալ- տնտեսական հատկությունների գծով բացահայտված մի քանի անհավա­ 72 սարություններ, որպես կանոն, վերաբերում են առողջության և կրթության հետ կապված ծնողների գիտելիքներին կամ պահվածքին, և ոչ թե կապված են բժշկական կենտրոններում ուղղակիորեն մատուցվող ծառայությունների հետ: Չնայած քանակական տվյալներ չկան այն մասին, թե որքանով են հաշմանդամություն ունեցող երեխաները ներառված ՎՄԶ ծառայություններում առողջապահության ոլորտում, «Սեյֆ դը Չիլդրեն» -ը (2017 թ.) բացահայտել է այդ երեխաների համար իրենց անհրաժեշտ ծառայությունների հասա­ նելիության հետ կապված էական խոչընդոտներ՝ հանդիմանության և խտրականության խնդիրների պատճառով: Ինչ վերաբերում է կրթության ոլորտում ՎՄԶ ծառայություններին, ապա այստեղ կա հստակ փոխկապակցվածություն երեխաների հաճախելիության և տնային տնտեսության սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի միջև: Աղքատ երեխաների շրջանում մանկապարտեզ հաճախելու հավանականությունն ավելի ցածր է, բացառությամբ Երևանի, որտեղ չկան հաստատություն հաճախելու հետ կապված տարբերություններ ավելի աղքատ և ավելի ապահովված ընտանիքների երեխաների միջև: Տնային տնտեսությունների այլ բնութագրերը, որոնք կապված են մանկապարտեզի հաճախելիության ցածր մակարդակի հետ, ներառում են ավելի մեծ ընտանիքում ապրելը, գյուղական վայրում բնակվելը և ավելի ցածր կրթական մակարդակ ունեցող ծնողների զավակ լինելը: Բացի այդ, չնայած որ վճարները մեծապես սուբսիդավորվում են, մատչելիությունը ամեն դեպքում կարող է խնդիր լինել աղքատ տնային տնտեսությունների համար; հատկանշական է, որ աղքատ տնային տնտեսությունների երեխաների հաճախելիության մակարդակը շատ ավելի բարձր է Երևանում, որտեղ ծառայությունն անվճար է, քան մյուս քա­ ղաքային և գյուղական վայրերում, որտեղ գանձվում է մի փոքր վճար: Հեռա­ վորությունը, հավանաբար, նույնպես հասանելիության լուրջ խոչընդոտ է հանդիսանում հեռավոր գյուղական վայրերում: Մանկապարտեզ ընդունվելու համար փաստաթղթային պահանջները կարծես թե ծանր չեն և տեսականորեն չպետք է հանդիսանան հասանելիության խոչընդոտ: Այնուամենայնիվ, այլ ուսումնասիրությունների ապացույցները վկայում են, որ փաստաթղթային պահանջները ոչ ֆորմալ մեխանիզմների հետ միասին երբեմն օգտագործվում են որպես նորմավորման մեխանիզմ: ՏՏԿԱՀ 2017-ից ոչ մի հուսալի տվյալներ չկան հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ներգրավման կամ մար­ նա­ գի­ լացման այլ չափումների վերաբերյալ, ինչպիսին փախստականի կար­ գա­ վիճակն է, սակայն ըստ «Սեյֆ դը Չիլդրեն»- ի (2017 թ.) դիտարկումների՝ գոյություն ունեն հասանելիության էական խոչընդոտներ: 73 5. ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 5.1 Եզրակացություններ Առողջապահության և կրթության ոլորտներում Հայաստանի ՎՄԶ-ի ծա­ ռայությունները ֆինանսավորվում եմ պետության կողմից և մատուցվում են համապատասխան հաստատություններում: Ծառայություն մատուցողների գերակշռող մասը հանրային առողջության կենտրոններն են և մանկա­ պարտեզները: Այս ծառայությունները՝ ՎՄԶ-ի առավել կարևոր ուղղություններով (սնուցում, միկրո-սննդային անբավարարություն, մոր և մանկան առողջություն, նախադպրոցական կրթություն, երեխաների պաշտպանություն, սոցիալական պաշտպանություն և սոցիալական ծառայություններ) հիմնված են օրենքների, քաղաքականության և ռազմավարության վրա: Մյուս կողմից, չկա ՎՄԶ-ի միջոլորտային քաղաքականության լայն շրջանակ կամ ռազմավարություն, որը հնարավորություն կտար սիստեմատիկորեն դասակարգել միջա­ մտու­ թյունների ֆինանսավորումը և աշխատակազմի համալրումը ըստ առաջնա­ հերթության, հաջորդականության և կապերի: Վաղ ուսուցման ծառայությունների որակը համեմատելի է տարա­ ծաշրջանում համեմատվող այլ երկրների հետ (Համաշխարհային բանկ, 2017 ա), ընդ որում կրթածրագիրը հանդիսանում է ծառայությունների ուժեղ կողմը: Այնուամենայնիվ, հաստատությունների հետազոտության մեջ նշվում է կադրային որոշ խնդիրների մասին, մասնավորապես, որ մանկավարժական անձնակազմը կազմում է մանկապարտեզների աշխատողների միայն մեկ երրորդը, և որ աշխատակազմի կեսից ավելին օժանդակ անձնակազմն է; բացի այդ, չնայած աշխատակիցների մեծ մասն ունեն բարձրագույն կրթու­ թյուն, հինգից մեկն է վերապատրաստվել ՎՄԶ-ուղղությամբ: Այս բացա­ հայտումները հիմնված են Համաշխարհային բանկի ավելի վաղ կատարված ուսումնասիրության վրա, ըստ որի մարդկային ռեսուրսներով ապահովման մակարդակը համարվել է համեմատաբար ավելի ցածր, քան տարածաշրջանում համեմատվող երկրներում՝ կոմպոզիտային ինդեքսի հիման վրա, որը հաշվի է առնում աշխատակազմի որակավորումը, խնամքի տևողությունը և երեխա/ դաստիարակ գործակիցը (Համաշխարհային բանկ 2017a): Առողջապահական հաստատություններում մատուցվող մոր և մանկան առող­ ջության/սնուցման հիմնական ծառայությունների ծածկույթը շատ թյուն­ բարձր է, ինչպես և ծննդյան գրանցումը, ինչը նշանակում է այլ ծառայու­ ներից օգտվելու հնարավորություն; ըստ տնային տնտեսության բնութագրերի՝ շատ քիչ են ծառայության հասանելիության հետ կապված անհա­ մաչա­ փությունները (ԱՎԾ 2017): Դիտարկվող ծածկույթի մի քանի բացերն ու ան­ հավասարությունները հիմնականում վերաբերում են անհատների/ծնողների՝ 74 առողջության և սնուցման հետ կապված վարքագծին (ԱՎԾ 2017): Որպես այդպիսին, դրանց լուծումը պահանջում է մեծ ուշադրություն ծնողների կրթության/հաղորդակցման որակի և ծածկույթի վրա: Սակայն մյուս ՎՄԶ ծառայությունները չեն ապահովում համընդհանուր ծածկությը: Ըստ ՏՏԿԱՀ 2017-ի, մանկապարտեզ հաճախում են մինչև 5 տարեկան երեխաների միայն 20 տոկոսը: Երեք տարեկանից ցածր երեխաների շրջանում կան առանձնահատուկ բացեր ճանաչողական զար­ գաց­ ման/վաղ ուսուցման ծառայությունների մասով: Ազգային մակարդակում մանկապարտեզ են հաճախում չորս տարեկան երեխաների 49 տոկոսը և երեք տարեկան երեխաների 37 տոկոսը ՝ համեմատած երկու տարեկան երեխաների ընդամենը 13 տոկոսի հետ; իսկ երկու տարեկանից փոքր երե­ խաներից գրեթե ոչ մեկը մանկապարտեզ չի հաճախում (ՏՏԿԱՀ 2017): Մանկապարտեզի այլընտրանքները շատ քիչ են. հետազոտված չորս մարզերում վաղ ուսումնառության մյուս ծառայություններից օգտվում են 5 տարեկանից փոքր բոլոր երեխաների շուրջ 0,1 տոկոսը: Ծնողների կրթության ծառայությունները հաճախ ամենափոքր երե­ խաների զարգացումը խթանելու արդյունավետ միջոց են: Որտեղ որ ծնողների կրթության ծառայությունները մատչելի են Հայաստանում, նրանք անվճար են և առաջարկում են խմբային մի շարք գործողություններ և ցուցադրումներ՝ համաշխարհային ապացույցներից բխող լավագույն փորձի վերաբերյալ առաջարկություններին համապատասխան: Սակայն դրանց ծածկույթը հատվածական է: Ընդհակառակը, մինչդեռ մանկապարտեզների և առող­ ջա­ պա­ հական կենտրոնների մեծամասնությունը ունի ՎՄԶ-ի լայն նպատակներ, որոնք տեսականորեն ներառում են նաև ծնողների կրթությունը, գործ­ նականում նրանց գործունեությունն այս ուղղությամբ հիմնականում սահ­ մանափակվում է նյութերի փոխանակմամբ: Այս կենտրոններից շատ քչերն են առաջարկում ինտերակտիվ դասեր կամ պրակտիկ ցուցա­ դրություններ՝ միջազգային լավագույն փորձի համաձայն: Այսպիսով, երեք տարեկանից ցածր երեխաների ճանաչողական և սոցիալական զարգացման խթանման գործում կա կարևոր բաց, ինչն անհանգստացնող է, քանի որ համաշխարհային ապացույցները վկայում են, որ ներդրումներից ստացվող եկամուտները, ամենայն հավանականությամբ, ամենաբարձրը կլինեն ամենափոքր երե­ խաների ուղղությամբ արված ներդրումներից (Richter et al. 2016): Ի տարբերություն մոր և մանկան առողջության պահպանման ծառա­ յությունների մատչելիության առնչությամբ նկատված սահմանափակ թվով անհավասարությունների, կան էական անհամապատասխանություններ՝ կապված վաղ ուսուցման ծառայություններում ընդգրկվելու հետ: Նախ, կան աշխարհագրական անհավասարություններ. Երևանում մանկապարտեզ հաճախում են ավելի շատ երեխաներ, քան այլ քաղաքային բնակավայրերում, իսկ գյուղական վայրերում այդ տոկոսը նույնիսկ ավելի ցածր է: Անհա­ 75 վասարությունների երկրորդ շարքը վերաբերում է սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակին: Մանկապարտեզները նպատակ ունեն տրամադրել համընդհանուր ծառայություններ, այլ ոչ թե ուղղված լինել սոցիալական հատուկ խմբերին: Սակայն, գործնականում մարզերի մեծ մասում մանկա­ պարտեզներում ընդգրկված են համեմատաբար ավելի ապահովված ընտանիքների երեխաները: Որքան աղքատ է երեխան, այնքան մեծ է նրա ընտանիքը, և որքան ցածր է տնային տնտեսությունների մեծահասակների կրթական մակարդակը, այնքան ավելի փոքր հավանականությունը, որ երեխան կհաճախի մանկապարտեզ: Շատ քիչ տվյալներ կան փախստա­ կանների ընտանիքներից երեխաների ընդգրկման վերաբերյալ, թեև «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ի կողմից կատարված որակական հետազոտության (2017 թ.) արդյունքները վկայում են այդ խմբերի էական բացառումը: Բացի այդ, ըստ հաշվարկների՝ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների 73 տոկոսը բացառված է վաղ կրթությունից (Save the Children 2017): Վաղ ուսուցման մատչելիության անհամապատասխանությունները`առա վել ապահովված խմբերի օգտին, նույնպես անհանգստացնող են, քանի որ մանկապարտեզները մեծապես սուբսիդավորվում են: Ըստ հաստատու­ թյունների ուսումնասիրության բյուջետային տվյալների՝ տարեկան մեկ երեխայի հաշվով միջին արժեքը կազմում է մոտավորապես 420 000 դրամ (882 ԱՄՆ դոլար)՝ համեմատած 53000 դրամ (111 ԱՄՆ դոլարի) կազմող միջին վճարի հետ այն մարզերում, որտեղ վճարները ենթակա են վճարման: Լուրջ սուբսիդավորման, նորմավորման և ի նպաստ ավելի ապահովված երեխաների համար ծառայությունների մատչելիության խթանման համատեղ ազդեցությունը հանգեցնում է այնպիսի իրավիճակի, երբ երեխաների փոքրա­ մասնությունը (հիմնականում ավելի ապահովված) ստանում են խիստ սուբսիդավորվող լիաժամ վաղ ուսուցման աջակցություն, իսկ բազմաթիվ այլ երեխաներ ընդհանրապես չեն ստանում այդ աջակցությունը: Սա նշանակում է, որ սուբսիդավորումը ակնհայտորեն ռեգրեսիվ է, նույնիսկ եթե դա մտադրություն չի եղել: Հաշվի առնելով վաղ մանկության շրջանում միջամտու­ թյունների տևական ազդեցությունը, ծառայությունների մատչելիու­ թյան անհա­ մաչափությունը կարող է ավելի խորացնել, այլ ոչ թե նվազեցնել հայերի միջև անհավասարությունը: Բացի այդ, անհավասարությունները, ամենայն հավա­ նականությամբ, կնվազեցնեն ՎՄԶ-ին ուղղված ներդրումների ընդ­ հանուր արդյունավետությունը, հաշվի առնելով, որ համաշխարհային ապա­ ցույցները ցույց են տալիս, որ անապահով երեխաները ավելի շատ են օգտվում դրանցից, քան ապահովված երեխաները (Engle et al., 2007): Մանկապարտեզի մատչելիության սոցիալ-տնտեսական տարբերու­ թյուն­ ների այս օրինաչափությունից բացառություն է կազմում Երևանը, որտեղ ծառայության ծածկույթի մակարդակները շատ նման են եկամտային բոլոր խմբերի համար: Սա կարող է կապված լինել այն փաստի հետ, որ Երևանը 76 միակ մարզն է, որն ապահովում է մանկապարտեզի անվճար հասանելիությունը և/կամ որ այս մարզում ավելի մեծ է մանկապարտեզների ծառայությունների առաջարկը: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ Երևանում հնարավոր է էլ ավելի բարձրացնել ծառայությունների հասանելիությունը անապահով և խոցելի երեխաների համար: Եթե աղքատ ընտանիքներից երեխաների ընդգրկումը լինի ավելի բարձր, քան ավելի ապահովված ընտանիքների երեխաների ընդգրկումը, այլ ոչ թե պարզապես դրան նման, դա կօգնի մեղմել անհավասարության հետևանքները տնային պայմաններում: Ինչ վերաբերում է ծածկույթի և ներառման մասով դիտարկված մար­ տահրավերների պատճառներին, ապա դրանք, առաջին հերթին, կապված չեն վաղ ուսուցման ծառայությունների նկատմամբ ծնողների պահանջարկի բացակայության հետ: Զեկույցը հաստատում է երկու որակական գնահատման եզրակացություններ, որ ծնողները գիտակցում են իրենց երեխաների ճա­ նաչողական և սոցիալական զարգացման համար վաղ տարիների կրթության օգուտները (Save the Children 2017; World Bank 2017a): Ծառայություն մատուցողները ՀԲ-ի կողմից կատարված հաստա­ տությունների հետազոտության մեջ շատ քիչ մանրամասնված տեղեկատ­ վություն են ներկայացրել իրենց շահառուների մասին, հիմնականում այն պատճառով, որ այդ տեղեկատվությունը այնքան էլ հեշտ չէ ձեռք բերել: Եթե ծառայություն մատուցողները չեն հավաքում, կառավարում և տրամադրում տվյալներ այն մասին, թե ով է ներառված և ով ներառված չէ ծառայությունում, ապա որևէ հիմք չկա, որ այդ հաստատությունները կամ մյուսները, օրինակ, սոցիալական աշխատողները, իրականացնեն հասցեական դիտարկում բացառված երեխաների համար ծառայությունների հասանելիությունը խթա­ նելու նպատակով: Ամեն դեպքում, ոչ ոք չունի մանդատ՝ խթանելու այնպիսի ոչ պարտադիր ծառայություններ, ինչպիսիք են մանկապարտեզը, իսկ ծառայության մատչելիությունը խթանելու խթանները ներկայումս թույլ են, հաշվի առնելով, որ ծառայությունները հաճախ արդեն իսկ չափազանց ծանրաբեռնված են: 5.2 Առաջարկություններ Այս բաժնում ուսումնասիրվում են սույն զեկույցի արդյունքների հետևանք­ ները՝ երկրում առկա սոցիալական աշխատանքի համակարգը միջնորդության և ուղղորդման գործառույթների մասով ընդլայնելու համար: Դիտարկվում են նաև ուղղորդման համակարգի հետագա բարելավման ուղիները: Առաջարկվում է նախ ուժեղացնել սոցիալական աշխատողների միջ­ նոր­ դական գործառույթը, ապա ընդլայնել ՎՄԶ ծառայությունների մա­ տուցումը` ելնելով տեղական կարիքներից, կատարելագործել ՎՄԶ ծառա­ յությունների որակը՝ ելնելով գոյություն ունեցող կարողություններից, և երկրորդ փուլում՝ 77 ուղղորդման համակարգը և ուղեցույցների համակարգը, որը հարմարեցված է ՎՄԶ- ի տարբեր ծառայություններին և երեխաների տարիքային խմբերին: Ինչ վերաբերում է փոքր ծածկույթ ունեցող ծառայություններին, ինչպիսիք են մանկապարտեզները և հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար մասնագիտացված ծառայությունները, ապա սոցիալական աշխա­ տողների կողմից միջնորդությունը և ուղղորդումը կարող են խթանել ծառայությունների մատչելիության բարձրացումը`աղքատ և խոցելի տնային տնտեսություններին հնարավորություն տալով ավելի լավ կողմնորոշվել և օգտվել նշված ծառայություններից: Առկա ապացույցները վկայում են, որ աղքատ և խոցելի տնային տնտեսությունների համար ՎՄԶ-ի ծառայություններից օգտվելու հիմնական խոչընդոտներից մեկը կապված է համակարգում կողմնորոշվելու հետ, և որ մանկապարտեզ ընդունվելու համար լայնորեն տարածված է միջնորդներին դիմելու պրակտիկան (Save the Children 2017): Այսպիսով, սոցիալական ծառայության աշխատողները, ովքեր տեղյակ են առկա ծառայությունների մասին և գիտեն, ինչպես կարելի է օգտվել դրանցից, կարող են հանդես գալ որպես միջնորդ՝ տնային տնտեսություններին տրամադրելով արդի և ճշգրիտ տեղեկատվություն տեղական ծառայությունների առաջարկի վերաբերյալ: Ծառայություն մատուցողների հետ ակտիվ համագործակցելու հմտու­ թյուններ ունեցող սոցիալական աշխատողները կարող են ապահովել ճիշտ ընթացակարգերի կիրառումը, կարող են ավելի խթանել այդ կոնկրետ ՎԶՄ ծառայությունների մատչելիությունը: Օրինակ, սոցիալական աշխատողները իրենց հաճախորդների անունից կարող են կապ հաստատել մանկա­ պարտեզների հետ` հաստատելու, որ անհրաժեշտ փաստաթղթերը կազմված են, և հետևելու հերթացուցակում տվյալ երեխայի հերթին, որպեսզի աղքատ և խոցելի տնային տնտեսությունների հերթը չխախտվի: Նման համակարգը կարող է հնարավորություն տալ աղքատ և խոցելի տնային տնտեսություններին կողմնորոշվել այդ համակարգերում նույնքան արդյունավետ, որքան մյուս տնային տնտեսությունները, և նվազեցնել ծառայությունների հասանելիության տարբերությունը նրանց և ավելի ապահովված տնային տնտեսությունների միջև: Կպահանջվի ավելի հասցեական մոտեցում` բացահայտելու ծած­ կույթից դուրս մնացած այդ մի քանի տնային տնտեսությունները և ուղ­ ղոր­դելու նրանց դեպի այն ծառայությունները, որոնք արդեն ունեն գրեթե համընդհանուր ծածկույթ, ինչպիսիք են մոր և մանկան առող­ ջության ծառայությունները և ծննդյան գրանցումը: Այն դեպքում, երբ ծածկույթն ար­դեն իսկ շատ մեծ է, տնային տնտեսությունների մեծա­մասնության համար ուղղորդման կարիքը չի լինելու: Ծառայությունների ծածկույթից դուրս մնա­ ցած այն փոքրաթիվ երեխաներին նպատակաուղղված հետևելը ավելի արդյու­նավետ կլինի, քան ավելի լայն մասշտաբով իրազեկման մոտեցումը: 78 Առողջապահական ծառայությունների գրառումները կարող են օգտագործվել բացահայտելու համար այն երեխաներին կամ մայրերին, որոնց ներգրավված չեն հիմնական առողջապահական ծառայություններում, ինչպիսիք են պատվաստումները կամ ՆԾՀ-ը, այլ ոչ թե ապավինել սոցիալական աշխատողներին, որոնք այդ մարդկանց նույնականացնելու համար պետք է այցելեն բոլոր ընտանիքներին: Առանձնահատուկ ուշա­ դրություն կարելի է դարձնել նաև հաշմանդամություն ունեցող երե­խաներին, որոնք՝ ըստ նախորդ վերլուծությունների արդյունքների, բախվում են հասանելիության հատուկ սահմանափակումների: Նույնակա­նացվելուց հետո այս ընտանիքները կարող են օգտվել առողջապահական ուղղվածության սոցիալական աշխատողների տունայցերից, որոնք կարող են իրենց տե­ղեկացնել և կապել իրենց կողմից բացթողած ծառայությունների հետ և առաջարկել առողջության և/կամ սնուցման վերաբերյալ խորհրդատվություն: Ամեն դեպքում, ուղղորդման համակարգի վավերականությունն ու արդյունավետությունը կախված է ծառայությունների առաջարկից, հետևա­ բար այն պետք է լրացվի ծառայությունների մատուցման հիմ­ նական ասպեկտների ընդլայնման և կատարելագործման ջանքերով: Աղքատ և խոցելի տնային տնտեսություններին դեպի ծնողական կրթության ծառայություններ ուղղորդելը արժեքավոր է, երբ այդպիսի ծառայությունները կան և ունեն ողջամիտ ծածկույթ, օրինակ՝ Գեղարքունիքի մարզում: Սակայն, այդ ծառայությունների ծածկույթը այնքան հատվածական է, որ շատ տարածքներում ուղղորդումը դեպի այդ ծառայությունները իրագործելի չի թվում: Նույնիսկ երեք և չորս տարեկան երեխաների համար վաղ ուսում­ նառության ծառայությունների առաջարկը բավական չէ; պետական մանկապարտեզները ծառայության հիմնական մատուցողներն են, բայց տեղերը անբավարար են լիարժեք ծածկույթն ապահովելու համար: Մի­ ջազ­ գային փորձի հիմնական դասերից մեկն այն է, որ ուղղորդման համակարգերի արդյունավետությունը կախված է ծառայությունների պատ­ շաճ մատա­ կարարումից (Roelen et al. 2017): Օրինակ՝ Չիլիի և Կոլումբիայի համակարգերը համեմատելիս՝ Կամաչոն և ուրիշները (2014) Չիլիի ծրագրի ավելի մեծ հաջողությունը վերագրում են մասամբ այն փաստին, որ այս ծրագրի շրջանակներում առկա էին ռեսուրսներ` թիրախային տնային տնտեսու­ թյուններն ընդգրկելու նպատակով ծառայությունների ընդլայնման ուղղված ջանքերը ֆինանսվորելու համար, մինչդեռ Կոլումբիայի դեպքում այդ ռեսուրս­ ները չկային: Ծառայությունների առաջարկի մասով սահմա­ նափակումների առկայության դեպքում ուղղորդման համակարգի հավելյալ արժեքն ավելի բարձր կլինի, եթե այդ սահմանափակումները լուծվեն միա­ ժամանակ: 79 Կարևոր է, որ պահանջվող ՎՄԶ ծառայության տեսակը տարբեր է`կախված տարիքային խմբից, հետևաբար, ՎՄԶ ծառայության մա­ տու­ ցումը պետք է հարմարեցված լինի տարբեր տարիքային խմբերի կարիքներին: Կան նաև հստակ ապացույցներ`մինչև 2 տարեկան երեխաների համար որակյալ խնամքի ծառայությունների կարևորության և երեխաների զարգացման վրա վատ որակի ծառայությունների հնարավոր վնասների վերաբերյալ: Ըստ առկա ապացույցների՝ 2 տարեկանից փոքր երեխաներին պահանջվում են խնամքի և վաղ ուսուցման ծառայություններ (հիմնականում՝ վաղ զարգացման տարբեր ասպեկտները խթանելու միջոցով), որոնք ապա­ հովվում են ընտանեկան միջավայրում, մինչդեռ 2-ից 4 տարեկան երեխաները պետք է ընդլայնեն ընտանեկան միջավայրը, սկսեն կիսվել հասակակիցների հետ, սովորել և շարունակել զարգացնել սոցիալ-հուզական հմտությունները: 4-ից 5 տարեկան երեխաները պետք է սկսեն անցում կատարել դեպի «կրթական» միջավայր, ինչպիսին դպրոցն է: Հետևաբար, վաղ զարգացման տեսանկյունից, մինչև 2 տարեկան երեխան կարիք չունի սովորելու նպա­ տակով մանկապարտեզ հաճախել: Անհրաժեշտ կլինի մշակել խթանման և վերա­պատրաստման որակյալ ծրագիր, եթե հիմնական խնամակալն աշ­ խատում է տնից դուրս՝ առանց խնամքի աջակցության: Երկու տարեկանից փոքր երեխաների համար հիմնական ներդրումը կլիներ դաս­ տիարակման ծառայություններ մատուցելը և առողջապահական համակարգի հետ երե­ խաների և նրանց խնամակալների կապերը առա­ վելագույնի հասցնելը: Երեք տարեկանից փոքր երեխաների համար վաղ ուսուցման և դաս­ տիարակման ծառայությունների մատուցումը սահմանափակ է և ընդ­ լայնվելու կարիք ունի: Վաղ տարիների ընթացքում կրթության և ճա­ նա­ չողական / սոցիալական զարգացման ծառայությունների դաշտում կան ծառայության առաջարկի հետ կապված կարևոր բացեր հինգ տարեկանից փոքր բոլոր երեխաների համար, բայց հատկապես փոքրիկների համար: Նախքան ուղղորդման համակարգի իրագործելի դառնալը որոշ մարզերում անհրաժեշտ կլինի ավելացնել ծնողական կրթության ծառայությունների առաջարկը; ծառայությունների ձևավորումը պետք է ներառի գործնական ցուցադրումներ և ինտերակտիվ դասեր, որոնք ներգրավում են ինչպես երեխաներին, այնպես էլ ծնողներին՝ համաշխարհային լավագույն փորձին համապատասխան: Դրան հասնելու ուղիներից մեկը կլինի սոցիալական աշխատողներին վերապատրաստելը, որպեսզի նրանք խմբային դաս­ ընթացներ կազմակերպեն խնամակալների/դաստիարակների համար: Ծնող­ների կրթության ծրագրերը կարող նե ներառվել նախքան ծառայության մատուցումը և ծառայության մատուցման ընթացքում կիրառվող վերա­ պատրաստման ծրագրերում և / կամ ՎՄԶ ուսուցիչների կրթակարգերում: Չնայած երկրում գործում է համարժեք քաղաքականություն, դրա իրականացումը հաշվի չի առնվում, և մոնիտորինգի մեխանիզմները քիչ 80 են: Օրինակ, դեպքի վարման համակարգի ինտեգրումը կարող է կարևոր դեր ունենալ երեխաներին, այդ թվում՝ հաշմանդամություն ունեցող երե­ խաներին, բացահայտելու և դեպի ՎՄԶ-ի համապատասխան ծառայություններ ուղղորդելու համար: Ներգրավման բարելավման ապահովման համար անհրաժեշտ կլինի ավելի լավ տվյալներ ունենալ ըստ հաստատությունների: Կարող է օգ­ տակար լինի մշակել մոնիտորինգի պարզ համակարգ, որը հնարավորություն կտա առողջության կենտրոններին, մանկապարտեզներին և ՎՄԶ այլ ծառայություններ մատուցողներին հավաքել և պահպանել իրենց շահառուների հիմնական տվյալները, ինչպիսիք են տարիքը, աղքատության և հաշման­ դամության կարգավիճակը, այնուհետև տրամադրել այդ տվյալները սոցիալական աշխատողներին, որպեսզի նրանք շարունակեն աշխատել այդ թերներկայացված խմբերի հետ: Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների համար ՎՄԶ ծառայությունների մատուցման առաջարկի և պահանջարկի վերաբերյալ տվյլաները նույնիսկ ավելի սահմանափակ են, քան այլ անբարենպաստ իրավիճակում գտնվող երեխաների տվյալները: Կպահանջվի հետագա խորացված որակական հետազոտություն` ՎՄԶ-ի և հաշման­ դամության հետ կապված խնդիրները լիարժեքորեն հասկանալու համար: Այնուհետև այդ տեղեկատվությունը կարող է օգտագործվել սոցիա­ լական աշխատողների կողմից՝ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ընտա­ նիքներին խորհուրդներ և աջակցության տրամադրելու համար: Այն կարող է նաև օգտագործվել՝ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին ծառա­ յությունների առաջարկի մասին տեղեկացնելու համար, այդ թվում՝ մանկա­ պարտեզների կադրերի մասին: Վերջապես, ըստ հաստատությունների ուսումնասիրության արդ­ յունքների, վաղ կրթության և ճանաչողական զարգացման ապա­ հովման հարցում առկա սահմանափակումները լուծելու համար հարկավոր է հաշվի առնել հետևյալ առաջարկությունները. Մանկապարտեզների ֆինանսավորման բանաձևը: Ներկայումս, չա­ փազանց մեծ հերթագրման համատեքստում, հաստատությունները ոչ մի առանձնակի խթան չունեն, որ հերթագրեն աղքատ և խոցելի տնային տն­ տեսությունների երեխաներին կամ հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաներին: Իսկապես, նրանց դժկամությունը կարող է պայմանավորված լինել հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների խնամքին վերաբերող լրացուցիչ աշխատանքի ան­հրաժեշտությամբ կամ աղքատ ծնողների անվճարունակության հետ կապ­ ված մտահոգություններով: Նման երեխաներին առաջնահերթություն տալու համար ծառայություն մատուցողներին խթանելու միջոցներից մեկը կլինի ֆինանսավորման բանաձևի փոփոխության տարբերակի դիտարկումը: Ներկայումս գործող «բնակչության մեկ շնչի հաշվով» պարզ բանաձևի փոխարեն, բանաձևը կարող է մանկապարտեզներին առաջարկել լրացուցիչ 81 գումար աղքատ համարվող ընտանիքում (այսինքն, օրինակ՝ ընտանեկան նպաստ ստացող ընտանիքներում)33 ապրող յուրաքանչյուր երեխայի կամ ուսման խնդիրներ ունեցող երեխայի համար (մանկապարտեզի կողմից մշակված երեխայի հատուկ կարիքները հաշվի առնող անհատական ուսում­ նական պլանի առկայության դեպքում): Հաստատությունների հետա­ զոտության մասնակիցները նշել են, որ խնդիրն այն է, որ հատուկ կրթական կարիքները պաշտոնապես ախտորոշվում են մանկության ավելի ուշ շրջա­ նում: Այդ խնդրի լուծման համար ուսումնառության այս փուլում կարելի է օգտագործել հատուկ կարիքների ավելի ճկուն սահմանում, օրինակ`ծնողների բացահայտման և հաստատությունից անկախ ուսուցչի34 կողմից հաստատման հիման վրա, ընդունելով սակայն, որ այդ կարիքները կարող են պահպանվել կամ չպահպանվել և պաշտոնապես ախտորոշվել ավելի ուշ: Մանկապարտեզների սուբսիդավորում: Ներկայումս մանկապարտեզի մեկ տեղի համար (լիաժամ ծառայության դեպքում) բոլոր երեխաներից գանձվում են անվանական վճարներ: Մանկապարտեզների սահմանափակ առաջարկի համատեքստում հերթագրումը պաշտոնապես նորմավորված է; դրա արդյունքում երեխաների փոքրամասնությունը (ներկայումս հիմնա­ կանում ապահովվածները) օգտվում են շաբաթական մինչև 45 ժամ խնամքի և ուսումնառության լուրջ սուբսիդավորում վայելող հնարա­վորություններից, իսկ բազմաթիվ այլ երեխաներ ոչինչ չեն ստանում, ինչը խորացնում է ան­ հավասարությունը ապահովված և անապահով երեխաների միջև: Սուբսի­ դավորման այլընտրանքային մոդելները կարող են ներառել հետևյալը. - Շաբաթվա ընթացքում մանկապարտեզում որոշակի քանակությամբ անվճար ժամերի տրամադրում, օրինակ՝ 10 ժամ, բոլոր երեք և չորս տարեկան երեխաների համար35: Տարբեր երեխաներ կհաճախեն մանկապարտեզ տարբեր օրերին և տարբեր ժամերին: Արդյունքում, նույն ենթակառուցվածքով և անձնակազմով հաստատության ծա­ ռա­ յությունից կարող են օգտվել բոլոր երեխաները 10 ժամվա ընթացքում, ոչ թե միայն այն երեխաների 22 տոկոսը, ովքեր օգտվում են շաբաթական 45 ժամվա տևողությամբ ծառայությունից: - Որոշ ծնողներ, հատկապես, եթե երկուսն էլ աշխատում են, կցան­ կանան, որ իրենց երեխաներին մատուցվի լիաժամ ծառայություն, 33 Միացյալ Թագավորությունում վաղ հասակի երեխաներին դպրոցին պատրաստելու համար մանկապարտեզներին տրամադրվում է լրացուցիչ գումար աղքատության հաղթահարմանն ուղղված նպաստառու կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների հոգածության տակ գտնվող ընտանիքում ապրող յուրաքանչյուր երեխայի համար: 34 Հարկավոր կլինի անել որոշակի ստուգումներ և զսպումներ՝ հաստատությունների կողմից լրացուցիչ ֆինանսավորում ստանալուն ոււղված չարաշահումներից խուսափելու համար: 35 Միացյալ Թագավորությունում, ի սկզբանե գործում էր «10 անվճար ժամի» մոդելը: Այս ցուցանիշը ներկայումս ավելացել է մինչև 15 ժամ երեքից չորս տարեկան երեխաների համար, իսկ լրացուցիչ ժամերը անվճար տրամադրվում են ցածր եկամուտ ունեցող ընտանիքներին: 82 այնպես որ 10 անվճար ժամվա տրամադրումը կարող է հավա­ սարակշռվել ավելի բարձր վճարներ գանձելով լրացուցիչ ժամերի հա­ մար այն ծնողներից, ովքեր ցանկանում են գնել այդ ծառայությունը՝ ազատ տեղերի առկայության պարագայում36: Այս տարբերակի իրա­ կանացման համար կարող է պահանջվել հաստատության հզորու­ թյունների որոշակի ընդլայնում: - Վարձերի վճարումից կարելի է ազատել աղքատ և խոցելի ըն­ տանիքների երեխաներին (օրինակ, ընտանեկան նպաստի ծրագրի շահառուներին և հաշմանդամություն ունեցող երեխաներին), ինչը կարող է փոխհատուցվել ուրիշներից փոքր-ինչ ավելի բարձր վճարներ գանձելու հաշվին: Այս տարբերակի արդյունավետությունը կախված կլինի համակարգի հասցեականության ճշգրտությունից: Որպես այլընտրանք, մանկապարտեզի համար նախատեսված լրացուցիչ գումարը՝ նշված վճարների գումարները ծածկելու համար, կարող է ընդգրկվել ընտանեկան նպաստի ծրագրում՝ Երևանից դուրս գտնվող մանկապարտեզում ընդգրկված փոքր երեխաներ ունեցող ընտա­ նիքների համար: Կադրեր: Համաշխարհային բանկը (2017 ա) վերջերս նշել է, որ ման­ կապարտեզների որակի ամենաթույլ տարրը կադրերն են: Սույն ախտորոշիչ հաշվետվության համար իրականացված հաստատությունների ուսումնա­ սիրության արդյունքում պարզվել է, որ մանկավարժական անձ­ նակազմը կազմում է ընդհանուր աշխատակազմի զարմանալիորեն փոքր մասը, և որ քչերն են անցել ՎՄԶ- ի գծով ուսուցում: Կադրերին ուղղված ծախսարդյունավետ ներդրումները՝ նպատակ հետապնդելով բարելավել երեխաների ստացած կրթության որակը, կարող են ներառել անձնակազմի վերակազմավորման հարցը. օրինակ, ծախսերը նվազեցնելու համար օգտա­ գործել նմանատիպ պրոֆիլներով օժանդակ անձնակազմը մի քանի հաստատություններում (ան­ հրաժեշտ է հավաքել տվյալներ՝ օժանդակ անձնակազմի տարբեր պրոֆիլները բացահայտելու համար) և անցկացնել ՎՄԶ դասընթացներ երե­ խաների հետ զբաղվող բոլոր աշխատողների համար: Այլընտրանքային դրույթ: Մանկապարտեզի լիաժամ ծառայությունը համեմատաբար թանկ մոդել է վաղ ուսուցման տրամադրման համար: Փոքր երեխաների ճանաչողական և սոցիալական զարգացումը խթանելու այլ­ ընտրանքային տարբերակները, ինչպիսիք են մայրերի և փոքրիկ երեխաների խմբերը և մասնակիաժամկետ ՎՄԶ կենտրոնները, կարող են հատկապես հարմար լինել երեք տարեկանից փոքր երեխաների, տնային պայմաններում լիաժամ խնամակալներ ունեցող երեխաների և հեռավոր գյուղական 36 Սա նման է այն մոդելին, որն առաջարկել է Վան Ռավենսը (2008) ՅՈՒՆԻՍԵՖ- ի համար պատրաստված զեկույցում: 83 բնակավայրերում ապրող երեխաների համար, որտեղ երեխաների թիվը շատ փոքր է սովորական մանկապարտեզ աշխատացնելու համար: Ըստ ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի իրականացրած ծախսերի և օգուտների վերլուծության (2018 թ.)՝ կամավորականներով համալրված մասնակիաժամկետ ՎՄԶ կենտրոնները գյուղական համայնքներից երեխաներին քաղաքի ման­ կա­ պարտեզ փոխադրելու ծախսարդյունավետ այլընտրանք են: Նման մոդելները կարող են ընդլայնվել` ծածկույթի ներկայիս բացերը լրացնելու և ներառմանը նպաստելու համար: Կարող է նույնիսկ հնարավոր լինի էլ ավելի ամրա­ պնդել կապերը սոցիալական պաշտպանության և ՎՄԶ-ի միջև՝ աղքատության հաղ­ թահարմանն ուղղված հասարակական աշխատանքների միջոցով մարդ­ կանց որպես խնամակալներ ներգրավելով այս ՎՄԶ կենտրոններում: Օրի­ նակ՝ Հարավային Աֆրիկան վաղուց իրականացնում է Ընդլայնված հա­ սարակական աշխատանքների ծրագրի37 նմանատիպ մոդելը: «Սեյֆ դը Չիլդրեն»-ի (2018) վերջերս պատրաստված զեկույցում վերլուծվում են վաղ տարիքի38 երեխաների համար այլընտրանքային կրթական ծառայություն­ ների վեց մոդելները և դրանց ֆինանսական հետևանքները; այս ուսում­ նասիրու­թյան նպատակն է համայնքներին տեղեկատվություն տրա­ մադրել, որպեսզի նրանք կարողանան ընտրել մոդել, որը առավելագույնս հարմար կլինի իրենց մոտ առկա ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսներին, տեղերի հետ կապ­ ված հզորություններին և երեխաների թվաքանակին: Հատուկ առաջարկությունները, ըստ գործողությունների կատեգորիայի, կարող են ամփոփվել հետևյալ կերպ. Միջնորդության ծառայություն 1) Սոցիալական աշխատողների պարտականությունները պետք է կենտ­րոնանան միջնորդության վրա, այն է`պարզապես տեղեկատ­ վություն տրամադրել շահառուներին այն մատչելի ծառայությունների մասին, որոնց իրավունքը նրանք ունեն: Դրա համար շատ կարևոր է, որ սոցիալական աշխատողները մանրամասն տեղեկություններ ունենան տեղում հասանելի ՎՄԶ ծառայությունների շրջանակի վերաբերյալ և իմանան, ինչպես կապնվել նրանց հետ, որպեսզի կարողանան ներ­ կայացնել տնային տնտեսություններին արդիական, ճշգրիտ տեղե­ կատվություն տեղական ծառայությունների առկա առաջարկի վերա­ բերյալ: 37 Ընդլայնյված հասարակական աշխատանքների ծրագրի վերաբերյալ լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս Հարավային Աֆրիկայի կառավարության կայքէջը՝ https://www.gov.za/about- government/government-programmes/expanded-public-works-programme. 38 Վերլուծված վեց մոդելներն են ՝ դպրոցում գործող նախադպրոցական հաստատություն, հա­ մայնքային ծառայություն, շարժական ծառայություն, տնային պայմաններում տրամադրվող ծառայություն, մասնագիտացված ծառայություն տանը և ներառական կրթությամբ տիպիկ նախադպրոցական հաստատություններ: 84 Առաջարկի ուղղությամբ 2) Որոշել սահմանները համընդհանուր և ավելի հասցեական մոտեցման միջև, որը հաշվի է առնում առկա հնարավորությունները, և առաջ­ նահերթությունը տալ աղքատ և խոցելի երեխաների համար ծառա­ յությունների ընդլայնմանը հետևյալի միջոցով. ա) Բացառությունների վերլուծություն iv) Աջակցել ՎՄԶ ծառայություններ մատուցող հաստա­ թյուն­ տու­ ներին մշակել մոնիտորինգի պարզ համակարգեր, որոնք բաժանում են շահառուներին ըստ տարիքի, աղքա­ տության կարգավիճակի, հաշմանդամության կարգա­ վիճակի և խո­ թյան այլ համապատասխան ցուցանիշների՝ ներառմանը ցելիու­ հետևելու հնարավորությունն ապահովելու նպա­ տակով, և տվյալ­ները տրամադրել սոցիալական աշխա­ տողներին՝ բա­ ցառված խմբերի հետ հետագա աշխատանքը տանելու համար: v) Դիտարկել մոնիտորինգի համակարգի մշակման հարցը, որը հետևում է յուրաքանչյուր երեխայի զարգացման հետագծին և զարգացման բոլոր համապատասխան հարթություններում նրանց տրամադրվող առանցքային ծառայությունների արդյու­ նավետ մատչելիությանը, ըստ տարիքային խմբերի ակնկալվող արդյունքների և հնարավոր ռիսկերի (հետևելով Չիլիի նման երկրների օրինակին): vi) Իրականացնել հետագա որակական հետազոտություններ հաշմանդամություն և հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների համար ՎՄԶ ծառայությունների առաջարկի և պահանջարկի վերաբերյալ, քանի որ դա շարունակում է մնալ գիտելիքների հետ կապված հիմնական ճեղքվածքը: բ) Էֆեկտիվության և արդյունավետության ձեռբերումները iii) Ուժեղացնել մանկապարտեզների կադրերը` ներդրումներ կատարելով ՎՄԶ գծով անձնակազմի ուսուցման դաս­ թաց­ ըն­ ներում և ավելացնելով մամնկավարժների/դաս­ տիա­ րակների մասնա­բաժինը: Զրոյական զուտ ինքնարժեքով դրան հասնելու համար դիտարկել մի շարք հաստատությունների միջև նմա­ նատիպ պրոֆիլներ ունեցող օժանդակ անձնակազմի (վար­ չական և ֆինանսական անձնակազմ, խոհարարներ, հա­ վաքարարներ և այլն) բաժանելու հնարավորությունը՝ ծախսերի կրճատման համար: 85 iv) Հավաքել տվյալներ` օժանդակ անձնակազմի տարբեր պրո­ ֆիլները նույնականացնելու համար: v) Բարելավել ծառայության մատուցման որակը հաշման­ դամություն և հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաների համար, օրինակ` անձնակազմի վերապատրաստման և մանկա­ պար­ տեզներում այդ երեխաների համար հատուկ հարմա­ րեցված ուսուցման ծրագրերի մշակման միջոցով: Օգտագործել որա­ կական հետազոտության արդյունքները `գործողությունների հատուկ ծրագիր մշակելու համար: 3) Ընդլայնել ճանաչողական զարգացման/վաղ ուսուցման ծառա­ յություն­ ների մատչելիությունը` ըստ տարիքային խմբի բոլոր տարածքներում և հեռավոր գյուղական համայնքներում բնակվող բոլոր նախա­ դպրոցական տարիքի երեխաների համար (հատկապես երեք տարե­ կանից փոքր երեխաների համար): ա) Աջակցել այլընտրանքային տեղում գտնվող վաղ ուսուցման հնարավորությունների ապահովմանը երեխաների համար` ինչ­ պիսիք են մասնակիաժամկետ ՎՄԶ կենտրոնները և ծնող­ ների և խաների համար փոքրիկների խմբերը` երեք տարեկանից փոքր երե­ (բոլոր վայրերում) և հեռավոր գյուղական վայրերում բնակվող բոլոր նախադպրոցական տարիքի երե­ խաների համար: բ) Աջակցել ծնողական կրթության ծառայությունների մատուց­ մանը այն տարածքներում, որտեղ այդ ծառայությունները բացակայում են կամ ունեն ցածր ծածկույթ, օգտագործել լավագույն փորձի ինտերակտիվ մոտեցումներ (պրակտիկ ցուցադրություններ, խմ­ բային և համայնքային դասընթացներ, հասակակիցների ուսուցում և այլն) և դիտարկել դրանց սո­ ցիալական աշխատանքի հա­ մակարգում ներառելու հարցը (տե՛ս նաև Առաջարկություն 5-ը): Ուղղորդման համակարգ 4) Աստիճանաբար ընդլայնել սոցիալական աշխատողների պատաս­ խանատվությունը խոցելի հաճախորդների անունից ՎՄԶ ծառա­ կարգերի յություններին հետևելու ուղղությամբ՝ ստուգելով ընթացա­ ճիշտ կիրառումը և հետևելով հերթացուցակի շարժին: 5) Ինչ վերաբերում է այն ծառայություններին, որոնք արդեն իսկ ունեն շատ բարձր ծածկույթ (ինչպիսիք են ծննդյան գրանցումը, պատվաս­ տումները, ՀԾԽ և այլն), օգտագործել առկա տվյալները (օրինակ, առողջապահական հաստատություններից)՝ բացահայտելու և թիրա­ 86 խավորելու այն մի քանի անապահով կանանց և երեխաներին, ովքեր դուրս են մնացել ծառայությունների ծածկույթից: Այնուհետև սո­ ցիալական աշխատողները և առողջապահության ոլորտի պա­ տասխանատուները կարող են տունայցերի միջոցով ակտիվորեն շարունակել աշխատել այս տնային տնտեսությունների հետ՝ ծա­ ռայությունից օգտվելը խրախուսելու համար: 6) Հաշվի առնելով ծնողների կրթության ծառայությունների հատ­ վածական մատուցման բնույթը, դիտարկել սոցիալական աշխա­ տողների վերապատրաստման հարցը, որպեսզի նրանք՝ ի լրումն նայցերին, անցկացնեն խմբային դասընթացներ խնամակալների տու­ համար ինտերակտիվ դաստիարակման մոտեցումների ուղղությամբ: 87 ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Alderman, Harold and Lia Fernald. 2017. «The nexus between nutrition and early childhood development.» Annual Review of Nutrition37: 447-76. https://doi. org/10.1146/annurev-nutr-071816-064627. Britto, PR, Lye, SJ, Proulx, K, Yousafzai, AK, Matthews, SG, Vaivada, T, Perez-Escamilla, R, Rao, N, Ip, P, Fernald, LCH, MacMillan, H, Hanson, M, Wachs, TD, Yao, H, Yoshikawa, H, Cerezo, A, Leckman, JF & Bhutta, ZA 2016, «Nurturing care: Promoting early childhood development.» The Lancet. https://doi.org/10.1016/S0140- 6736(16)31390-3 Camacho, Adriana et al. 2014. «Addressing access and behavioral constraints through social intermediation services: a review of Chile Solidario and Red Unidos.» Policy Research Working Paper 7136. Washington, DC: World Bank Group. http:// documents.worldbank.org/curated/en/163481468018056906/Addres­sing-access- and-behavioral-constraints-through-social-intermediation-services-a-review-of-Chile- Solidario-and-Red-Unidos. Engle, Patrice L. et al. 2007. «Strategies to avoid the loss of developmental potential in more than 200 million children in the developing world.» Lancet 369 (9557): 229- 42. Engle, Patrice L. et al. 2011. «Strategies for reducing inequalities and improving developmental outcomes for young children in low-income and middle-income countries.» Lancet 378 (9799): 1339–53. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(11) 60889-1. Grantham-McGregor, Sally M. et al. 2014. «Effects of integrated child development and nutrition interventions on child development and nutritional status». Annals of the New York Academy of Sciences 1308: 11–32. doi:10.1111/nyas.12284. Heckman, James J. 2006. «Skill formation and the economics of investing in disad­ vantaged children,» Science, 2006; 312 (5782): 1900–02.DOI: 10.1126/scien­ ce.1128898.Marini, Alessandra, Claudia Rokx and Paul Gallagher. 2017. Standing Tall: Peru’s Success in Overcoming its Stunting Crisis. Washington, DC: World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/815411500045862444/Stan­ ding­-tall-Perus-success-in-overcoming-its-stunting-crisis. Martirosova, Diana et al. 2017. «The Many Faces of Deprivation: A Multidimensional Approach to Poverty in Armenia.» Policy Research Working Paper 8179. World Bank, Washington, DC. World Bank. https://openknowledge.worldbank.org/han­dle/­10986­ /­28356. 88 Ministry of Labour and Social Affairs (MoLSA) Republic of Armenia. 2016. Draft Order on the Approval of Methodological Instructions on Home Visits, Case Management and Sample Monthly Report on the Number of Home Visits by the Employees of Social Assistance Territorial Agency (Unit). National Statistical Service (NSS) Republic of Armenia. Ministry of Health (Armenia). ICF. 2017. Armenia Demographic and Health Survey 2015-16. https://dhsprogram. com/pubs/pdf/FR325/FR325.pdf. Richter, Linda M. et al. 2016. «Investing in the foundation of sustainable development: pathways to scale up for early childhood development», The Lancet 389 (10064). Roelen, Keetie et al. 2017. «How to Make ‘Cash Plus’ Work: Linking Cash Transfers to Services and Sectors.» Innocenti Working Papers 2017-10, UNICEF, Office of Research - Innocenti, Florence. Rokx, Claudia, Ali Subandoro and Paul Gallagher. 2018. Aiming High: Indonesia’s Ambition to Reduce Stunting. World Bank, Washington, DC. © World Bank. https:// openknowledge.worldbank.org/handle/10986/30151 License: CC BY 3.0 IGO. Save the Children, 2016, Inclusive Early Childhood Care and Development in Armenia: Concept. Save the Children, 2017, Assessment on Access of Children to Pre-school Education Services in Armenia. Statistical Committee of the Republic of Armenia (Armstat). 2018, Social Snapshot and Poverty in Armenia. https://www.armstat.am/en/?nid=82&id=2095, accessed January 125, 2019. UNICEF. 2017. UNICEF Armenia Annual Report, 2017. https://www.unicef.org/about/ annualreport/files/Armenia_2017_COAR.pdf accessed July 10, 2019. UNICEF. 2018. Cost-benefit analysis of alternative pre-school education services in consolidated multi-settlement communities of Armenia. UNICEF; Ministry Labour and Social Issues. 2012, It’s About Inclusion: Access to Education, Health, and Social Protection Services for Children with Disabilities in Armenia. Yerevan, Armenia. van Ravens, Jan. 2008, Scenarios for Early Childhood Development in Armenia: Financial and Legal Analysis of National Preschool Education Programs, Policies and Strategies in the Republic of Armenia. UNICEF. Walker, Susan P. et al. 2011. «Inequality in early childhood: risk and protective factors for early child development.» The Lancet 378 (9799): 1325-1338. DOI:10.1016/ S0140-6736(11)60555-2. 89 World Bank. 2012. Armenia: Assessment of the Early Childhood Development Policies and Programs, Summary of Policy Recommendations. Systems Approach for Better Education Results (SABER). Washington, DC: World Bank. World Bank, 2016a. Armenia: Poverty Reduction and Shared Prosperity. South Caucasus Poverty Team, Poverty and Equity Global Practice. Washington, DC: World Bank. http://documents.worldbank.org/curated/en/898621475640022345/ pdf/­108742-­­WP-P160443-PUBLIC-ArmeniaFYFINALENG.pdf, accessed December 19, 2018. World Bank. 2016b. Armenia Social Protection Improvement Survey (ASPIS). Washington, DC: World Bank. World Bank. 2016c. Childhood Malnutrition in Armenia: Findings from Armenia Social Protection Improvement Survey (ASPIS). Washington, DC: World Bank. World Bank, 2017a. Why Should We Care About Care? The Role of Childcare and Eldercare in Armenia. Poverty and Equity Global Practice, Europe and Central Asia Region. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2017b. Connecting the Dots: Transport, Poverty and Social Inclusion – Evidence from Armenia. Transport and ICT Global Practice, Europe. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2018a. Social Worker as Entry Point to Promote Investments in Early Years: Preparation of a Database on Services Targeted to the Early Years (0 to 5 and Pregnant Women). World Bank. Washington, DC: World Bank. World Bank. 2018b. Armenia: Human Capital Index, https://databank.worldbank.org/ data/download/hci/HCI_2pager_ARM.pdf accessed on 14/05/2019. World Bank. 2018c. 10 Years of Chile Grows with You (Chile Crece Contigo): Key Components and Lessons Learned for the Setting Up of Comprehensive Child Development Support Systems (English). Washington, DC: World Bank Group. http:// documents.worldbank.org/curated/en/992351537159031673/10-Years-of-Chile- Grows-With-You-Chile-Crece-Contigo-Key-Components-and-Lessons-Learned-for- the-Setting-Up-of-Comprehensive-Child-Development-Support-Systems. World Bank. 2019. World Development Indicators Database. https://databank. worldbank.org/data/reports.aspx?source=world-development-indicators, accessed May 14, 2019. 90 ՀԱՎԵԼԱՎԾ 1: ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ ՄԱՏՈՒՑՈՂՆԵՐԻ ՀԱՐՑՄԱՆ ՄԵՋ ՆԵՐԱՌՎԱԾ ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՆԵՐԸ Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը ­Ծա­ռա­յութ­յան լրիվ ան­վա­նու­մը, ե­թե 1. ­Ծա­ռա­յութ­յան ան­վա­նու­մը հա­պա­վում է, գրել ամ­բող­ջա­կան ա­նու­նը 2. Ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար պա­տաս­   խա­նա­տու հաս­տա­տութ­յուն Ե­թե մե­կից ա­վե­լի է, ա­պա նշեք   2.1 ­Հաս­տա­տութ­յան ան­վա­նու­մը ի­րա­կա­նաց­ման հա­մա­կարգ­ման հա­   2.2 Արդ­յո ՞ք այս հաս­տա­տութ­յու­նը… մար պա­տաս­խա­նա­տու մե­կի ա­նու­նը    Պե­ 2.2.1 ­ տա­ կան է      2.2.2 Մ­ ի­ջազ­ գա­յին դո­ ներ են նոր­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»    2.2.3 ՀԿ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»    2.2.4 Այլ, նշել Ն­շեք հաս­տա­տութ­յան մեկ այլ տե­սա­կը     2.3 Արդ­յո՞ք այս կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» տրա­ մադ­ րում է տվյալ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ծա­ռա­ յութ­յու­ նը … ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» 2.3.1 ­Կոնկ­ րետ հա­ մայն­քի հա­մար Ն­շեք կազ­մա­կեր­պութ­յան կող­մից 2.3.2 ­Կոնկ­ րետ շրջա­ նի հա­մար ընդգրկ­ված տա­րած­քի մեկ այլ տե­սա­կը 2.3.3 ­Կոնկ­ րետ մար­ զի հա­մար 2.3.4 Ամ­ բողջ երկ­ րում   2.3.5 Այլ, նշեք 3. ­Տե­ղե­կատ­վութ­յան աղբ­յուր(ներ)ը`այս տվյալ­նե­րի բա­զան լրաց­նե­լու հա­մար   (լրաց­րեք այն ա­մե­նը, ինչ կի­րառ­վում է)     3.1 ­Կայ­քէջ, ե­թե ա­յո, Ամ­բող­ջա­կան ա­նու­մը, պաշ­տո­նը և կոնկ­րետ նշեք ­հաս­տա­տութ­յու­նը     3.2 ­Հար­ցազ­րույց, ե­թե այդ­պես է՝   հար­ցազ­րույ­ցի են­թարկ­ված ան­ձի   ա­նու­նը, կազ­մա­կեր­պութ­յու­նը և   ­պաշ­տո­նը   3.3 Այլ, նշեք 91 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 4. ­Տե­ղե­կատ­վութ­յան հա­վա­քագր­ման Օր/ա­միս/տա­րի ամ­սա­թի­վը (Օր/ա­միս/տա­րի) 5. ­Ծա­ռա­յութ­յան մա­տուց­ման վայ­րը   ՞ք ծա­ռա­յութ­յու­նը 5.1 Արդ­յո     տրա­մադր­վել է …   5.1.1 ­Կենտ­րոն­նե­րի ցան­ցում   (նույն շրջա­նում առ­ կա են ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   տար­բեր վայ­րեր)   5.1.2 ­Հա­տուկ կենտ­րո­նում ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» 5.2 Ե­թե կոնկ­րետ կենտ­րո­նում,     նշեք հաս­ցեն     5.2.1 ­Փո­ղո­ցի հաս­ցե     5.2.2 Շր­ջան       5.2.3 ­Մարզ   ՞ք 6. Արդ­յո ծա­ռա­յութ­յու­նը ...   6.1 ­Հա­մընդ­հա­նուր է ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     6.2 ­Թի­րա­խա­յին (օ­րի­նակ՝   տրա­մադր­վել է ա­նա­պա­հով ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ըն­տա­նիք­նե­րին կամ փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րին) 7. ­Վաղ տա­րի­նե­րին բնակ­չութ­յան ո՞ր խմբերն են օգտ­վում այն ծա­ռա­յութ­յուն­   նե­րից: Ն­շեք այն ա­մե­նը, ինչ կի­րառ­ վում է Կազ­ 7.1 ­ նե­ մում հղի կին ու­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ցող ըն­տա­նիք­ներ   7.2 ­Մինչև մեկ տա­րե­կան   ե­րե­խա ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ներ     7.3 ­Մեկ տա­րե­կա­նից մեծ,   բայց մինչև եր­կու տա­րե­կան ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­ նիք­ներ 92 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 7.4 Եր­կու տա­րե­կա­նից մեծ, բայց մինչև ե­րեք տա­րե­կան ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­ նիք­ներ 7.5 Ե­րեք տա­րե­կա­նից մեծ,   բայց մինչև չորս տա­ րե­կան ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­   նիք­ներ   7.6 ­Չորս տա­րե­կա­նից մեծ,   բայց մինչև հինգ տա­ րե­կան   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­   նիք­ներ     7.7 ­Հինգ տա­րե­կա­նից փոքր   ե­րե­խա­ներ ու­նե­ցող ըն­տա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» նիք­ներ, ընդ­հան­րա­պես 7.8 Ընդ­հան­րա­պես հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ներ ու­նե­ցող ըն­տա­նիք­ներ և հ­ղի կա­նայք 8. Անհ­րա­ժեշտ պայ­ման­ներ՝ ծա­ռա­յութ­ յու­նից օգտ­վե­լու հա­մար, նշեք բո­լոր   կի­րա­ռե­լի­նե­րը 8.1 Աղ­քա­տութ­յան կար­գա­ վի­ճա­կը (ինչ­պես սահ­ման­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ված է սո­ցիա­լա­կան ծրագ­   րե­րով)   8.2 Ծ­նող­նե­րի ազ­գա­յին նույ­   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» նա­կա­նա­ցում (ԱՆ/ID)     8.3 Ծննդ­յան վկա­յա­կան ու­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   նե­ցող ե­րե­խա­ներ   8.4 Բ­նա­կութ­յուն հա­տուկ   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» տա­րած­քում   8.5 Ա­ռող­ջութ­յան անձ­նա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» գիր ու­նե­ցող ե­րե­խա­ներ 93 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 8.6 Ըն­տա­նի­քի կող­մից հե­ տաքրք­րութ­յան կամ ընդ­   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» հա­նուր գրանց­ման մա­սին   հայ­տա­րա­րութ­յուն     Ն­շեք ծա­ռա­յութ­յու­նից օգտ­վե­լու հա­մար 8.7 Այլ, նշեք պա­հանջ­վող մյուս պար­տա­դիր պայ­ ման­նե­րը 9. ­Ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րին առնչ­վող   վճա­րում­ն եր ՞ք ըն­տա­նիք­նե­րը պետք է 9.1 Արդ­յո ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» վճա­րեն այս ծա­ռա­յութ­յան հա­մար:   թե վճա­ 9.2 Ե­ րո­վի չէ, կա արդ­ ՞ք յո   հա­մավ­ճա­րի գա­ղա­փար (օ­րի­նակ, ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» այս ծա­ռա­յութ­յան որ­ևէ մա­սի դի­ մաց) թե անվ­ 9.3 Ե­ քա ճար չէ, որ­ ՞ն է մի­   ջին վճա­րը   9.3.1 Ար­ժույ­թը ֌           ­Պա­տաս­խա­նեք «Օ­րա­կան», «Ամ­սա­   9.3.2 Ո՞րն է այս վճար­ ման կան», «­Տա­րե­կան» «­Մեկ ծա­ռա­յութ­յան հա­ճա­խա­կա­նութ­յու­նը մաց» կամ «Այլ» դի­ 10. Օգ­տա­գործ­ման հա­ճա­խա­կա­նութ­   յու­նը ­Պա­տաս­խա­նեք «Տա­րին մեկ ան­գամ», 10.1 Որ­քա՞ն հա­ ճախ է տի­ «Ե­ռամս­յա­կը մեկ ան­գամ», «Ա­մի­սը պիկ շա­հա­ռուն օգտ­վում այդ մեկ ան­գամ», «­Շա­բա­թը մեկ», «Օ­րա­   ծա­ռա­յութ­յու­նից: կան», «Այլ»     թե այլ է, նշեք 10.2 Ե­ Ն­շեք այլ հա­ճա­խա­կա­նութ­յու­նը   10.3 Արդ­յոք կա ՞ ա­ռա­ջարկ­   ված հա­ճա­խա­կա­նութ­յուն   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» այս ծա­ռա­յութ­յան օգ­տա­   գործ­ման հա­մար:   ­Պա­տաս­խա­նեք «Տա­րին մեկ ան­գամ», թե ա­ 10.4 Ե­ յո, խնդրում ենք «Ե­ռամս­յա­կը մեկ ան­գամ», ­«մի­սը մեկ նշեք ան­գամ», «Օ­րա­կան», «Այլ» 11. ­Ծա­ռա­յութ­յու­նը կար­գա­վո­րող   պե­տա­կան հատ­ված 94 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 11.1 Ա­ռող­ջա­պա­հութ­յուն ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     11.2 Կր­թութ­յուն ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     11.3 ­Սո­ցիա­լա­կան ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   քա­ղա­քա­կա­նութ­յուն   11.4 Երև­խա­նե­րի   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» պաշտ­պա­նութ­յուն     11.5 ­Ներգ­րավ­ված է ա­վե­լի ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   քան մեկ ո­ լորտ   Ն­շեք ծա­ռա­յութ­յու­նը կար­գա­վո­րող այլ   11.6 Այլ, խնդրում ենք նշեք ո­լորտ 12. ­Ծա­ռա­յութ­յան տե­սա­կը, նշեք այն   ա­մե­նը, ինչ կի­րառ­վում է 12.1 Բժշ­կա­կան օգ­նութ­յուն (այ­սինքն ՝ պատ­վաս­տում­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ներ, ֆի­զի­կա­կան աճ, լա­բո­   րա­տոր ստու­գում­ն եր և­ այլն)     12.2 Սնն­դի տրա­մադ­րում   տաց­ (օր. ՝ հարս­ ված սնունդ, ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   սննդի զամբ­յուղ­ներ և­ այլն)   12.3 Սնն­դի բա­ղադ­րա­տոմ­   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» սե­րի ցու­ցադ­րում     12.4 Կրծ­քով կե­րակր­ման ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ա­ջակ­ցութ­յուն   12.5 Ե­րե­խա­նե­րի խնամք ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     12.6 ­Նա­խակր­թա­րան ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     12.7 ­Հա­մայն­քա­յին (հա­սա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   կա­կից­նե­րի) ու­սու­ցում   12.8 Խմ­բա­յին ու­սու­ցում և   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ­մեն­թո­րութ­յուն 12.9 Գր­քե­րի / խա­ղա­լիք­նե­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» րի գրա­դա­րան­ներ 95 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 12.10 Ն­յու­թե­րի տրա­մադ­   րում. Ու­ղե­ցույց­ներ, ին­տե­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   րակ­տիվ աու­դիո / վի­զո­ւ ալ   հրա­հանգ­նե­րի ձեռ­նարկ   12.11 Ե­րե­խա­յի պաշտ­պա­   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» նութ­յու­նը բռնութ­յու­նից   12.12 Այլ, նշեք Ն­շեք ծա­ռա­յութ­յան այլ տե­սակ­նե­րը 13. Ե­ղա­նա­կը, ո­րով մա­տուց­վում է ծա­ռա­յութ­յու­նը; նշեք այն ա­մե­նը, ինչ   կի­րառ­վում է 13.1 ­Կա­նո­նա­վոր ծա­ռա­յութ­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» յուն որ­ևէ կենտ­րո­նում     13.2 ­Տա­նը մա­տուց­վող կա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   նո­նա­վոր ծա­ռա­յութ­յուն   13.3 Ոչ մի կա­ նա­ նո­ վոր ծա­   ռա­յութ­յուն չի տրա­մադր­վել ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ուղ­ղոր­դու­մից հե­տո     13.4 Ոչ կա­նո­նա­վոր ծա­ռա­   յութ­յուն­նե­րի տրա­մադ­րում ` ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ըստ պա­հան­ջի 13.5 Այլ, նշեք Ն­շեք այլ ե­ղա­նակ­նե­րը 14. ­Ծա­ռա­յութ­յան հիմ­ն ա­կան նպա­տա­   կը՝ նշեք այն ա­մե­նը, ին­չը կի­րա­ռե­լի է 14.1 Ա­ջակ­ցել ե­րե­խա­նե­րի ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ա­ռող­ջութ­յան ա­պա­հով­մա­նը   14.2 Ա­ջակ­ցել հղի կա­նանց   ա­ռող­ջութ­յա­նը (և ­հետծննդ­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   յան խնամ­քի ա­պա­հով­մա­նը)   14.3 Խ­թա­նել ա­ռողջ   սնուն­դը (օ­րի­նակ ՝ կրծքով   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» կե­րակ­րե­լը, հա­վա­սա­րա­   կշռված դիե­ տա և­այլն)     14.4 ­Մա­տու­ցել ե­րե­խա­նե­րի ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   խնամ­քի ծա­ռա­յութ­յուն­ներ 14.5 Ա­պա­հո­վել վաղ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ու­սու­ցում և կր­թութ­յուն 96 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 14.6 Խ­թա­նել լավ դաս­տիա­ րա­կութ­յու­նը (սննդի, վաղ   կրթութ­յան / խթան­ման և­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ե­րե­խա­նե­րի պաշտ­պա­նութ­   յան ին­տեգր­ված փա­թեթ)     14.7 Ե­րաշ­խա­վո­րել և խ­թա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   նել ե­րե­խա­յի ի­րա­վունք­նե­րը 14.8 Այլ, նշեք Ն­շեք ծա­ռա­յութ­յան այլ նպա­տա­կը 15. ­Տա­րած­քը, որ­տեղ մա­տուց­վում է ծա­ռա­յութ­յու­նը, նշեք բո­լոր կի­րառ­վող   տար­բե­րակ­նե­րը   15.1 ­Հա­տուկ տա­րած­քում / ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   շրջա­նում/ հա­մայն­քում   15.2 Ընտր­ված շրջան­նե­րում ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     15.3 Ընտր­ված մար­զե­րում ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     15.4 ­Միայն գյու­ղա­կան R ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   15.5 ­Միայն քա­ղա­քա­յին ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     15.6 Ամ­բողջ երկ­րում ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»     Ն­շեք այլ տա­րածք­նե­րը, որ­տեղ մա­   15.7 Այլ, նշեք տուց­վել են ծա­ռա­յութ­յուն­նե­րը   16. Արդ­յո՞ք ծա­ռա­յութ­յու­նը մա­տուց­վում է իր ամ­բողջ հզո­րութ­յամբ (գո­յութ­յուն ու­նե­ցող սար­քա­վո­րում­ն ե­րի, աշ­խա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» տող­նե­րի, կա­պի­տա­լի և­ այլ ռե­սուրս­նե­ րի պայ­ման­նե­րում ա­վե­լի շատ շա­հա­ ռու­ներ չեն կա­րող մաս­նակ­ցել ) 17. ­Շա­հա­ռու­ներ   ցած տա­ 17.1 Ան­ րի քա­ նի՞ հինգ տա­րե­կա­նից փոքր ե­րե­խա է     օգտ­վել ծա­ռա­յութ­յու­նից:     17.2 ­Շա­հա­ռու­նե­րից քա՞­նիսն են…     17.2.1 Հ­ղի կա­նայք   97 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 17.2.2 ­Մեկ տա­րե­կա­նից   փոքր ե­րե­խա­ներ 17.2.3 ­Մեկ տա­րե­կա­նից մեծ, բայց մինչև 2 տա­ րե­կան     ե­րե­խա­ներ     17.2.4 Եր­կու տա­րե­կա­նից   մեծ, բայց 3 տա­րե­կա­նից     փոքր ե­րե­խա­ներ   17.2.5 Ե­րեք տա­րե­կա­նից   մեծ ե­ խա­ րե­ ներ, բայց 4 տա­     րե­կա­նից փոքր     17.2.6 ­Չորս տա­րե­կա­նից   մեծ, բայց 5 տա­ րե­կա­նից     փոքր ե­րե­խա­ներ     17.2.7 ­Մինչև 5 տա­րե­կան   բո­լոր ե­րե­խա­նե­րը 17.2.8 ­Մինչև 5 տա­րե­կան բո­լոր ե­րե­խա­նե­րը և հ­ղի   կա­նայք 17.3 Այս ծա­ռա­յութ­յան շա­հա­ռու­նե­րի մեծ մա­սը...     Ն­շեք բո­լոր կի­րառ­վող տար­բե­րակ­ նե­րը 17.3.1 Ընդ­հան­րա­պես ­ Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   տութ­յան քա­ղա­քա­ցի­նե­րը     17.3.2 ­Կա­րի­քա­վոր­նե­րը   (ինչ­պես սահ­ման­ված է ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րով)   17.3.3 ­Հայ փախս­տա­կան­   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ներ Ի­րա­քից     17.3.4 ­Հայ փախս­տա­կան­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   ներ Ադր­բե­ջա­նից   17.3.5 ­Հա­տուկ կա­րիք­ներ   ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ու­նե­ցող ե­րե­խա­ներ 17.3.6 ­Սի­րիա­հա­յեր ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» 98 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը   17.3.7 Այլ փոք­րա­մաս­նութ­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ»   յուն­ներ     17.3.8 Այլ, նշեք Ն­շեք շա­հա­ռու­նե­րի այլ տե­սակ­նե­րը   ՞սն են… 17.4 Ն­րան­ցից քա­նի   17.3.1 Ընդ­հան­րա­պես ՀՀ     քա­ղա­քա­ցի­նե­րը 17.4.2 ­Կա­րի­քա­վոր­նե­րը   (ինչ­պես սահ­ման­ված է   սո­ցիա­լա­կան ծրագ­րե­րով)     17.4.3 ­Հայ փախս­տա­կան­       ներ Ի­րա­քից   17.4.4 ­Հայ փախս­տա­կան­       ներ Ադր­բե­ջա­նից     17.4.5 ­Հա­տուկ կա­րիք­ներ       ու­նե­ցող ե­րե­խա­ներ   17.4.6 ­Սի­րիա­հա­յեր   17.4.7 Այլ փոք­րա­մաս­նութ­     յուն   17.4.8 Այլ, նշեք   18. ­Ծա­ռա­յութ­յու­նը մա­տու­ցող անձ­նա­   կազմ ­Ծա­ռա­յութ­յու­նը մա­տու­ցե­լու հա­մար ՞ հո­գի է աշ­խա­տում 18.1 ­Քա­նի պա­տաս­խա­նա­տու լրիվ դրույ­քով և ­կես ծա­ռա­յութ­յան մեջ: դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը, նե­րա­ ռեք վար­չա­կան անձ­նա­կազ­մը   Քա­ 18.2 ­ նի գի է ստա­ ՞ հո­ նում լրիվ     աշ­խա­տա­վար­ձը   18.3 ­Քա­նի՞ հո­գի է կա­մա­վոր   (այս­տեղ նե­րա­ռեք նրանց, ով­քեր   կրթա­ շակ են ստա­ թո­ նում, բայց ոչ ամ­բող­ջութ­յամբ) 18.4 ­Քա­նի՞սն են աշ­խա­տում   ծա­ռա­յութ­յու­նում ամ­բողջ դրույ­քով 99 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 18.5 Ն­րան­ցից քա­նիսն ու­նեն քո­լե­   ջի կամ բարձ­րա­գույն կրթութ­յուն   18.6 Ն­ րան­ նիսն են ստա­ ցից քա­ ցել   ու­սու­ցում` վաղ ման­կա­կան զար­   գաց­ման ծա­ռա­յութ­յուն­ներ մա­տու­ ցե­լու հա­մար   ՞սն են… 18.7 Ն­րան­ցից քա­նի   ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող ու­սու­ցիչ­ 18.7.1 Ու­սու­ցիչ­ներ նե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ դրույ­քով և ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող սո­ցիա­լա­ 18.7.2 ­Սո­ցիա­լա­կան աշ­խա­ կան աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք տող­ներ լրիվ դրույ­ քով և կ­ ես դրույ­քով աշ­խա­   տող­նե­րի թի­վը   ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող հո­գե­բան­   18.7.3 ­Հո­գե­բան­ներ նե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ դրույ­քով և   ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը   ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող սննդա­ռա­   18.7.4 Սնն­դա­ռա­գետ­ներ գետ­նե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ դրույ­քով   և ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը   ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող բուժ­քույ­   18.7.5 ­Բուժ­քույ­րեր րե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ դրույ­քով և   ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը     ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող բժիշկ­նե­   18.7.6 Բ­ժիշկ­ներ րի թի­ վը, նե­ րա­ռեք լրիվ դրույ­ կես քով և ­   դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը   ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող հա­ղոր­   18.7.7 ­Հա­ղոր­դակց­ման դակց­ման մաս­նա­գետ­նե­րի թի­վը, նե­ մաս­նա­գետ­ներ րա­ ռեք լրիվ դրույ­ ­ ես դրույ­ քով և կ քով աշ­խա­տող­նե­րի թի­վը ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող թե­ րապևտ­նե­րի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ 18.7.8 ­Թե­րապևտ­ներ դրույ­քով և ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­ րի թի­վը ­Ծա­ռա­յութ­յու­նում աշ­խա­տող օ­ժան­դակ   18.7.9 Օ­ժան­դակ անձ­նա­կազ­մի թի­վը, նե­րա­ռեք լրիվ   անձ­նա­կազմ դրույ­քով և ­կես դրույ­քով աշ­խա­տող­նե­   րի թի­վը   Ն­շեք ծա­ռա­յութ­յու­նը մա­տու­ցող այլ 18.7.10 Այլ, նշեք անձ­նա­կազ­մի թի­վը և ­տե­սա­կը 100 Տվ­յալ­նե­րի հա­վա­քագր­ման ըն­թաց­ ­Փո­փո­խա­կան քում օգ­տա­գործ­ված դի­տար­կում ­ն ե­րը 19. Ո՞րն էր անց­ յալ տար­ վա ընդ­հա­նուր Ընդ­հա­նուր տա­րե­կան բյու­ջեն (ան­ցած բյու­ջեն այս ծա­ռա­յութ­յան հա­մար: (ար­ տա­րի), ար­ժույ­թը ֌ ժույ­թը ֌) 20. ­Ծա­ռա­յութ­յու­նը ֆի­նան­սա­վո­րող   կազ­մա­կեր­պութ­յուն 20.1 ­Ծա­ռա­յութ­յու­նը ֆի­նան­սա­վո­   րող կազ­մա­կեր­պութ­յան ան­վա­նու­   մը 20.2 Արդ­յո ՞ք տվյալ կազ­մա­կեր­   պութ­յունն է ֆի­նան­սա­վո­րում ծա­   ռա­յութ­յու­նը …? 20.2.1 ­Պե­տութ­յուն (­Հա­յաս­     ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յուն) 20.2.2 ­Տե­ղա­կան ինք­նա­կա­     ռա­վար­ման մար­մին (մար­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» զա­յին կամ շրջա­նա­յին) 20.2.3 Ն­վի­րա­տու (դո­նոր) ՝ ազ­գա­յին ՀԿ / քա­ղա­քա­     ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» ցիա­կան հա­սա­րա­կութ­յան կազ­մա­կեր­պութ­յան մի­ջո­ցով 20.2.4 Ազ­գա­յին մաս­նա­վոր     ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» հատ­ված 20.2.5 ՄԱԿ / ­Հա­մաշ­խար­ հա­յին բանկ / մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պութ­յուն / դո­նոր     ՝ մի­ջազ­գա­յին ՀԿ / քա­ղա­ ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կութ­ յան կազ­մա­կեր­պութ­յան մի­ջո­ցով 20.2.6 ­Մի­ջազ­գա­յին մաս­նա­     ­Պա­տաս­խա­նել «Ա­յո» կամ «Ոչ» վոր հատ­ ված   Ն­շեք այս ծա­ռա­յութ­յու­նը ֆի­նան­սա­վո­ 20.2.7 Այլ, նշեք   րող այլ հաս­տա­տութ­յուն­ներ 101 ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2: ՄԱՐԶԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՐՑՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ­Քա­ղա­քա­յին շրջան­ներ թե­րա­ճութ­յուն ­Գեր­քաշ (5 տա­րե­ ­Ման­կա­ (5 տա­րե­կա­նից կա­նից փոքր ե­րե­ ­ ա­կա­վար­յու­ Ս պար­տեզ­նե­ փոքր ե­րե­խա­նե­րի խա­նե­րի նութ­յան ցան­կա­ ­Ծայ­րա­հեղ րը կա­նո­նա­ ԸՆԾ-ի ­Սոց. տո­կո­սը, ո­րոնք տո­կո­սը, ո­րոնք ցած մա­կար­դա­ բազ­մա­չափ վոր կեր­պով շա­հա­ աշ­խա­ ­Մարզ դա­սա­կարգ­վում   դա­սա­կարգ­վում կով 6-59 ամ­ սա­ աղ­քա­տութ­ գոր­ծում ռու­նե­րի տող­նե­րի են որ­պես թերսն­ են որ­պես գիր, կան ե­րե­խա­նե­րի յուն են ամ­բողջ բա­ժի­նը թի­վը ված; 2ՍՇ-ից 2Ս­Շից բարձր, տո­կո­սը տար­վա ըն­ ցածր, բո­յը տա­ քա­շը բո­յի հա­մար) թաց­քում րի­քի հա­մար) Եր­ևան 3.5 11.4 10.4 2.0 94.6 16.0 175.0   Ս­յու­նիք 12.3 12.2 9.8 0.7 100.0 3.4 27.0   ­Լո­ռի 5.6 10.8 33.6 2.8 95.0 19.0 51.0   102 ­Շի­րակ 19.5 18.4 21.4 3.9 81.5 14.3 55.0   ­Կո­տայք 7.7 4.9 20.2 2.3 100.0 8.8 39.0   ­Չա­փում­ն եր 0.33 0.33 0.33   Կ­շիռ­ներ 0.11 0.11 0.11 0.25 0.11 0.11 0.11                   ԸՆԴԱՄԵՆԸ Եր­ևան 0.4 1.3 1.2 0.5 10.5 1.8 19.4 35.0 Ս­յու­նիք 1.4 1.4 1.1 0.2 11.1 0.4 3.0 18.5 ­Լո­ռի 0.6 1.2 3.7 0.7 10.6 2.1 5.7 24.6 ­Շի­րակ 2.2 2.0 2.4 1.0 9.1 1.6 6.1 24.3 ­Կո­տայք 0.9 0.5 2.2 0.6 11.1 1.0 4.3 20.6 Գ­յու­ղա­կան շրջան­ներ (Բ­նակ­չութ­յան 50 տո­կո­սը կամ ա­վե­լին գյու­ղաբ­նակ է) ­Թե­րա­ճութ­յուն ­Գեր­քաշ (5 տա­ (5 տա­րե­կա­նից ­Սա­կա­վար­ ­Ման­կա­պար­ րե­կա­նից փոքր փոքր ե­րե­խա­ յու­նութ­յան տեզ­նե­րը ե­րե­խա­նե­րի ­Ծայ­րա­հեղ նե­րի տո­կո­սը, ցան­կա­ցած կա­նո­նա­վոր ­Սոց. Աշ­ տո­կո­սը, ո­րոնք բազ­մա­ ԸՆԾ-ի շա­ ո­րոնք դա­սա­ մա­կար­դա­ կեր­պով խա­տող­ ­Մարզ դա­սա­կարգ­վում չափ աղ­ հա­ռու­նե­րի կարգ­ վում են որ­ կով 6-59 գոր­ծում նե­րի են որ­ պես գիր, քա­տութ­ բա­ժի­նը պես թերսն­ված; ամ­սա­կան են ամ­բողջ թի­վը 2Ս­Շից բարձր, յուն 2ՍՇ-ից ցածր, ե­րե­խա­նե­րի տար­վա ըն­ քա­շը բո­յի դի­ բո­յը տա­րի­քի տո­կո­սը թաց­քում մաց) հա­մար)   ­Տա­վուշ 7.4 7.8 11.2 2.0 94.4 5.0 20.0   ­Վա­յոց ձոր 11.5 18.9 15.1 1.0 96.4 1.9 18.0   Ար­մա­վիր 9.7 13.1 7.4 2.1 46.4 5.5 31.0   ­Գե­ղար­քու­նիք 9.9 12.3 48.8 1.3 78.3 12.8 39.0   Ա­րա­րատ 13.7 35.9 10.3 1.3 75.8 7.9 36.0   103 Ա­րա­գա­ծոտն 18.1 10.3 11.5 0.4 85.2 5.4 26.0   ­Չա­փում­ն եր 0.33 0.33 0.33   Կ­շիռ­ներ 0.11 0.11 0.11 0.25 0.11 0.11 0.11                   ԸՆԴԱՄԵՆԸ ­Տա­վուշ 0.8 0.9 1.2 0.5 10.5 0.6 2.2 16.7 ­Վա­յոց ձոր 1.3 2.1 1.7 0.3 10.7 0.2 2.0 18.2 Ար­մա­վիր 1.1 1.5 0.8 0.5 5.2 0.6 3.4 13.1 ­Գե­ղար­քու­նիք 1.1 1.4 5.4 0.3 8.7 1.4 4.3 22.7 Ա­րա­րատ 1.5 4.0 1.1 0.3 8.4 0.9 4.0 20.3 Ա­րա­գա­ծոտն 2.0 1.1 1.3 0.1 9.5 0.6 2.9 17.5