ACS9351 Raporti Nr. 83975-XK Republika e Kosovës Rishikimi i financave publike të Kosovës Politikat fiskale për një shtet të ri Qërshor 2014 Njësia për zvoglim të varfërisë dhe menaxhim ekonomik Rajoni i Evropës dhe Azisë qëndrore Deklarata standarde e qëndrimit: . Ky vëllim është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet dhe konkluzionet e shprehura në këtë punim nuk pasqyrojnë domosdo pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutiv të Bankës Botërore ose të qeverive që ata përfaqësojnë. Banka botërore nuk garanton për saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë punim. Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informatat e tjera të paraqitura në ndonjë hartë në këtë punim nuk nënkuptojnë asnjë gjykim nga ana e Bankës Botërore sa i përket statusit juridik të ndonjë territori, ose mbështetje apo pranim të kufijve të tij. . Deklarata për të drejtat e autorit: Materiali në këtë publikim mbrohet me të drejtat e autorit. Kopjimi dhe/ose transmetimi i pjesëve ose i tërë këtij punimi pa leje mund të jetë shkelje e ligjit në fuqi. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore inkurajon shpërndarjen e punës së vet dhe normalisht do të japë leje për riprodhimin e pjesëve të këtij punimi menjëherë. Për lejen për të fotokopjuar ose rishtypur ndonjë pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgoni kërkesë për informata të plota në këtë adresë: Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, USA, telephone 978-750-8400, fax 978-750-4470, http://www.copyright.com/. Të gjitha pyetjet dhe sqarimet tjera në lidhje me të drejtat dhe licensat , përfshirë këtu të drejtat dytësore duhet t’i adresohen kësaj zyre: the Office of the Publisher, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org. VALUTA DHE NJËSITË EKUIVALENTE Njësia valutore= Euro € 1.00 = US$ 1.37 (sipas 3 marsit, 2014) VITI FISKAL 1 Januar – 31 Dhjetor PESHAT DHE MASAT Sistemi metrik AKRONIMET DHE SHKURTESAT ABF Anketa e buxhetit familjar IRJ Ish Republika Jugosllave AFH Arsimi në fëmijërinë e hershme KASH Korniza Afatmesme e Shpenzimeve AFP Anketa e Fuqisë Punëtore KB Kombet e Bashkuara ASK Agjencia e Statistikave të Kosovës KDK Kapja dhe Depozitimi i Karbonit Ndermarrja për distribucion dhe furnizim me ATK Administrata Tatimore e Kosovës KEDS rrymë në Kosovë BE Bashkimi Evropian KEK Korporata Energjetike e Kosovës BPV Bruto prodhimi vendor KFOS Fondacioni Kosovar për shoqëri të hapur Banka Qendrore e Republikës së BQK KfW Kreditanstalt für Wiederaufbau Kosovës Sistemi Kosovar i Transmisionit dhe Operimit EE Efikasiteti i energjisë KOSTT të Tregut EJL Evropa Jug Lindore KpP Kërkesë për propozim EPF Energjia e pa furnizuar KShP Kujdesi shëdetësor primar ER Energjia e ripërtëritshme KWh Kilo Watt orë FEL Fondi Emergjent i Likuiditetit LSSh Ligji i sigurimeve shëndetësore FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar MAShT Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë FPK Fiancim për kokë MB Mbretëria e Bashkuar FSSh Fondi i sigurimeve shëndetësore MeF Ministria e Financave Ligji mbi menaxhimin efinancave publike dhe GPS Sistemi i pozicionimit global LMFPLl llogaridhënje Modeli i ndikimit te ligjit të sigurimeve GSA Grantet specifike të arsimit MNLSSh shëndetësore GWh Giga Watt orë MSA Marrëveshja e Stabilizim Asociimit HBV Të hyrat nga burimet vetanake MSH Ministria e Shëndetësisë HIV Human Immunodeficiency Virus MW Mega Watt Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe IBRD NjTM Njësia e tatimpaguesve të mëdhenj Zhvillim IHD Investimet e huaja direkte NPK Norma e Pritur e Kthimit Institucionet jo-fitimprurëse në shërbim IJFShF NPSH Ndërmarrjet në pronësi shoqërore të familjeve IQK Indeksi i çmimeve të konsumit NQ Ngrohja qëndrore NRB Norma e regjistrimeve bruto ShLP Shkolla e lartë pedagogjike NSV Norma standarde e vdekjeve SHTP Shpenzimet e tërësishme publike NVM Ndermarrje te vogla dhe të mesme SMIA Sistemi menaxhimit të informatave të arsimit NXh Nga xhepi SMP Program i monitoruar nga stafi OBSH Organizata Botërore e Shëndetësisë TAK Tatimi në të ardhurat e korporatave Organizata për Bashkëpunim Ekonomik OECD TAP Tatimi në të ardhura përsonale dhe Zhvillim OJQ Organizatë jo-qeveritare TB Tuberkuloza Programi për vlerësimin ndërkombpëtar PISA TCKR Termo Centrali Kosova e Re të studentëve PPP Pariteti i fuqise blerese TI Teknologjia informative PTK Posta dhe Telekomi i Kosovës TKPK Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës PZT Përceptimet e zbatimit të tatimeve TMK Trupat Mbrojtëse të Kosovës QeK Qeveria e Kosovës TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar QKUK Qendra Klike Universitare e Kosovës UNICEF Fondi i fëmijëve i Kombeve të Bashkuara Plani Kombetar i Veprimit të Efikasitetit Misioni i Përkohshëm Administrativ i PKVEE UNMIK ne Enargji Kombeve të Bashkuara në Kosovë Plani Kombetar i Veprimit per Energji te Agjencioni i Shteteve të Bashkuara për PKVER USAID Riperteritshme Zhvillim Ndërkombëtar Vegla e ndikimit të sektorit energjetik në RFP Rishikim i financave publike VNSEK Kosovë RNM Raporti nxënës mësimdhënës WBI Instituti i Bankës Botërore Republika Socialiste Federative e RSFJ WEO Përmbledhje ekonomike botërore Jugosllavisë RSHP Rishikim i shpenzimeve publike ZRrE Zyra e Rregullatorit të Energjisë SBA Marrëveshja Stand-By me FMNnë Zëvendës President: Laura Tuck, ECAVP Drejtor i shtetit: Ellen Goldstein, ECCU4 Drejtor i sektorit në detyrë: Roumeen Islam, ECSPE Menaxher i sektorit: Satu Kahkonen, ECSPE Udhëheqësit e projektit: Agim Demukaj, ECSPE Simon Davies, ECSPE MIRËNJOHJET Ky raport është përgatitur nga një ekip i Bankës Botërore që punonte në Kosovë gjatë vitit 2013. Autorët kryesor ishin Agim Demukaj dhe Simon Davies, të përkrahur nga ekipi tematik në përbërje të Munawer Khwaja dhe Sandeep Bhattacharya (të hyrat); Rhedon Begolli dhe Karuna Phillips (energjia); Baher El- Hifnawi dhe Robin Carruthers (transporti); Lucas Gortazar dhe Flora Kelmendi (arsimi); Karen Stephanie Coulibaly, Aneesa Arur dhe Marvin Ploetz (shëndetësia); Anita Schwarz dhe Aylin Isik-Dikmelik (mbrojtja sociale); dhe Agim Demukaj (Hyrje, si dhe Konteksti ekonomik dhe sfidat fiskale). Editimi nga Kim Murrell ka ndihmuar shumë në përgatitjen e një raporti më të mirë. Ekipi i bankës botërore i është shumë falënderues Qeverisë së Kosovës për bashkëpunimin e saj të afërt gjatë përgatitjes së raportit. Në veçanti, falënderimet ju drejtohen zyrtarëve të lartë në Ministritë e Financave; Shëndetësisë; Arsimit; Punës dhe Mirëqenjes Sociale; Infrastrukturës; dhe Zyrës së Rregullatorit të Energjisë. Gjithashtu falënderime të posaçme për Satu Kahkonen, Yvonne Tsikata, Abebe Adugna dhe Roumeen Islam nga Banka Botërore, të cilët ofruan përkrahje të vazhdueshme, udhëzime dhe këshilla teknike. Komente të dobishme janë pranuar në punëtorinë e mbajtur në shtator 2013, të organizuar bashkërisht me Ministritë e Financave, Shëndetësisë, Arsimit, Punës dhe Mirëqenjes Sociale dhe Bankës Botërore. Ekipi gjithashtu do të dëshironte të falënderoj edhe komentuesit në vijim për komente dhe këshilla të dobishme: Raymond Bourdeaux (Udhëheqës Sektori, Banka Botërore); William Dillinger (Konsulent i Bankës Botërore); Borko Handjinski (Ekonomist i Lartë, banka Botërore); Ranjit Lamech (Menaxher Sektori, Banka Botërore); Dino Merotto (Ekonomist i Lartë, Banka Botërore); Jacques Miniane (Shef i Misionit për Kosovë, FMN); Valmira Rexhëbeqaj (Drejtor, Njësia për Menaxhimin e Politikave Makroekonomike në Ministrinë e Financave të Kosovës); Heather Worley (Zyrtare e Lartë për komunikim, Banka Botërore); Katelijn Van den Berg (Specialist i Lartë për Ambient, Banka Botërore); dhe UNICEF në Kosovë. Për fund, ekipi dëshiron të falënderojë Ellen Goldstein, Drejtoreshë e Vendit për Evropën Juglindore, dhe Jan-Peter Olters, Menaxher i Vendit për Kosovë, për këshillat dhe udhëzimet e tyre të vlefshme, dhe Mismake Galatis për përkrahjen e tyre në përgatitjen e këtij raporti. PËRMBAJTJA PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE ............................................................................................................................. I A. KONTEKSTI......................................................................................................................................................... I B. SFIDAT .............................................................................................................................................................. II Papunësia dhe varfëria....................................................................................................................... ii Popullsia e re.....................................................................................................................................iii Të hyrat dhe energjia......................................................................................................................... iv C. RRITJA E EFIKASITETIT TË SHPENZIMEVE PUBLIKE ............................................................................................ V D. PËRMIRËSIMI I ALOKIMIT TË SHPENZIMEVE PUBLIKE ..................................................................................... VIII E. PËRFUNDIM ....................................................................................................................................................... X F. TABELA E TRI REKOMANDIMEVE KRYESORE SIPAS SEKTORËVE ................................................................... XIIIII KAPITULLI 1. HYRJE ........................................................................................................................................... 1 A. KONTEKSTI ........................................................................................................................................................1 B. SFIDAT DHE PENGESAT E KOSOVËS PËR RRITJE EKONOMIKE ..............................................................................1 Papunësia, varfëria dhe prosperiteti i përbashkët ............................................................................. 2 Popullsia e re...................................................................................................................................... 3 Kanosja nga mungesa e energjisë ...................................................................................................... 4 "Të hyrat e mbledhura në kufi" po bien.............................................................................................. 4 C. PRESIONET PËR SHPENZIME NUK PËRPUTHEN ME NEVOJAT E VENDIT .................................................................5 D. OBJEKTIVAT DHE MADHËSIA E RISHIKIMIT TË FINANCAVE PUBLIKE .................................................................6 KAPITULLI 2. KONTEKSTI EKONOMIK DHE SFIDAT FISKALE ............................................................. 9 A. MESAZHET KRYESORE ......................................................................................................................................9 B. KONTEKSTI EKONOMIK ......................................................................................................................................9 Themelet makroekonomike janë në rregull ........................................................................................ 9 C. PËRFORMANCA FISKALE 2008 – 2013 ..............................................................................................................13 Numrat kryesor fiskal janë të shëndoshë .......................................................................................... 13 Rritja e të hyrave ishte e fortë por është ngadalësuar ...................................................................... 14 Efikasiteti e shpenzimeve mund të përmirësohet .............................................................................. 17 KAPITULLI 3. ENERGJIA .................................................................................................................................. 23 A. MESAZHET KRYESORE .....................................................................................................................................23 B. PËRMBLEDHJA E SEKTORIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE TË KOSOVËS: PRODHIMI, DISTRIBUIMI DHE HUMBJET....24 C. DUKE PAGUAR ÇMIMIN PËR NJE SEKTOR JO TË PËRKRYER ENERGJETIK ...........................................................26 D. PËRMBUSHJA E KËRKESËS QË PO RRITET: NDËRTIMI I KAPACITETEVE TË REJA PRODHUESE .............................29 E. NDIKIMI I OPSIONEVE TË PRODHIMIT TË RRYMËS ELEKTRIKE: TRE SKENARËT .................................................32 F. MBROJTJA E TË VARFËRVE NGA RRITJA E KOSTOVE TË ENERGJISË ELEKTRIKE ................................................38 G. REKOMANDIMET ..............................................................................................................................................41 KAPITULLI 4. TRANSPORTI ............................................................................................................................ 45 A. MESAZHET KRYESORE ....................................................................................................................................45 B. PËRMBLEDHJE E SEKTORIT TË TRANSPORTIT ....................................................................................................45 C. INVESTIMI NË SEKTORIN E TRANSPORTIT .........................................................................................................48 Investimet në infrastrukturën e transportit janë rritur shpejtë por jo në përputhje me nevojat ....... 48 Efikasiteti i shpenzimeve të investimeve në transport ishte e ulët .................................................... 51 D. NEVOJAT PËR INVESTIME NË TRANSPORT .........................................................................................................52 Rrugët ............................................................................................................................................... 52 Hekurudhat ....................................................................................................................................... 55 E. BURIMET E FINANCIMIT TË MIRËMBAJTJES SË RRUGËVE ..................................................................................57 F. REKOMANDIMET ..............................................................................................................................................60 KAPITULLI 5. ARSIMI........................................................................................................................................ 61 A. MESAZHET KRYESORE .....................................................................................................................................61 Arsimi është i rëndësishëm ............................................................................................................. 622 B. TRENDET E REGJISTRIMEVE PO SHKOJNË NË DREJTIMIN E DUHUR ....................................................................65 C. SHPENZIMET E ARSIMIT NUK PËRQËNDROHEN NË STUDENTË ...........................................................................68 D. PAGAT E MËSIMDHËNËSVE KANË SHTYRË RRITJEN E SHPENZIMEVE NË ARSIM .................................................70 E. FINANCIMI PËR KOKË TË NXËNËSIT DHE KRAHASIMET KOMUNALE .................................................................73 F. REZULTATET E ARSIMIT ..................................................................................................................................76 G. NDRYSHIMET DEMOGRAFIKE MUND TË SJELLIN KURSIME TË SHPENZIMEVE ....................................................78 H. REKOMANDIMET ..............................................................................................................................................79 KAPITULLI 6. FINANCIMI I SHËNDETËSISË, REFORMAT E SEKTORIT, EFIKASITETI DHE BARAZIA ……………………………………………………………………………………………………83 A. MESAZHET KRYESORE .....................................................................................................................................83 B. PËRMBLEDHJE E SEKTORIT TË SHËNDETËSISË ..................................................................................................84 C. REZULTATET NË SHËNDETËSI...........................................................................................................................85 D. PËRMBLEDHJE E SHPENZIMEVE TË SHËNDETËSISË NË KOSOVË ........................................................................86 E. EFIKASITETI E SHPENZIMEVE NË SHËNDETËSI ..................................................................................................90 F. SHPENZIMET NË SHËNDETËSI DHE MBROJTJA FINANCIARE ...............................................................................92 G. NDIKIMI FISKAL I REFORMËS NË SHËNDETËSI: NJË PËRQËNDRIM NË SIGURIMIN SHËNDETËSOR .......................95 H. REKOMANDIMET ............................................................................................................................................100 KAPITULLI 7. MBROJTJA SOCIALE ............................................................................................................ 101 A. MESAZHET KRYESORE ...................................................................................................................................101 B. PËRMBLEDHJE E MEKANIZMAVE TË MBROJTJES SOCIALE ...............................................................................101 C. FINANCIMI I MBROJTJES SOCIALE ..................................................................................................................103 D. TRANSFERET KRYESORE TË MBROJTJES SOCIALE ...........................................................................................105 Pensionet ........................................................................................................................................ 105 Përfitimet e ndërlidhura me luftën.................................................................................................. 105 Skema e asistencës sociale ............................................................................................................. 106 E. NEVOJAT PËR MBROJTJE SOCIALE NË TË ARDHMEN ........................................................................................110 Mbrojtja sociale dhe modernizimi i energjisë dhe shëndetësisë .................................................... 110 Përfitimet e lidhura me luftën ......................................................................................................... 111 Pensionet ........................................................................................................................................ 112 F. REKOMANDIMET ............................................................................................................................................113 KAPITULLI 8. TATIMET DHE POLITIKAT E TË HYRAVE .................................................................... 115 A. MESAZHET KRYESORE ...................................................................................................................................115 B. POLITIKA TATIMORE ËSHTË E MENÇUR POR EKZISTOJNE RREZIQE NË TË ARDHMEN .......................................116 C. STRUKTURA E TË HYRAVE PUBLIKE NË KOSOVË – NJË VARSHMËRI E LARTË NGA TATIMET E MBLEDHURA NË PIKAT NË KUFI .......................................................................................................................................................117 D. METODOLOGJITË E ZBATUARA PËR MATJEN E SEKTORIT INFORMAL DHE POTENCIALIT TË TË HYRAVE ..........119 Madhësia e ekonomisë joformale ................................................................................................... 120 Produktiviteti i tatimeve ................................................................................................................. 120 Analizat e boshllëkut tatimor .......................................................................................................... 120 Evazioni tatimor ............................................................................................................................. 121 Potenciali për të hyra ..................................................................................................................... 122 E. KORNIZA REFORMAVE TË POLITIKAVE TATIMORE PËR KOSOVËN ..................................................................122 Rritja e të hyrave nga tatimi në të ardhurat e korporatave dhe të ardhurat përsonale ................. 123 Rritja e mbledhjet së tatimit në pronë ............................................................................................ 126 Forcimi i mbledhjes TVSHsë dhe Akcizës vendore......................................................................... 127 Përmirësimi i administratës tatimore ............................................................................................ 127 F. REKOMANDIMET ............................................................................................................................................129 KAPITULLI 9. DREJT NJË BUXHETI TË PËRQËNDRUAR NË NEVOJA .............................................. 131 A. KAH PO SHKON BUXHETI? ..............................................................................................................................132 Skenari bazë – status quoja ........................................................................................................... 132 Skenari i përshtatjes ....................................................................................................................... 134 Skenari i krizës energjetike ............................................................................................................. 137 B. PËRFUNDIMET ................................................................................................................................................140 ANEKSI 1: TË DHËNAT MBI KOMUNAT ........................................................................................................ 141 ANEKSI 2: TRANSPORTI .................................................................................................................................... 143 ANEKSI 3: ARSIMI ................................................................................................................................................ 151 ANEKSI 4: TË HYRAT .......................................................................................................................................... 163 ANEKSI 5: TREGUESIT MAKROEKONOMIK................................................................................................ 164 REFERENCAT…………………………………………………………………………………………………….165 TABELAT Tabela 2.1. Treguesit kryesor makroekonomik 2008-2015 ......................................................................................... 12 Tabela 2.2. Përformanca e të hyrave 2008 – 2013 ....................................................................................................... 17 Tabela 2.3. Shpenzimet sipas kategorive ekonomike 2008-2013, % BPV .................................................................. 17 Tabela 2.4. Shpenzimet sipas kategorive funksionale 2008-2013, % BPV ................................................................. 21 Tabela 3.1. Transferet e qeverisë dhe donatorëne në KEK 2008– 2012 në ‘000 euro ................................................. 29 Tabela 3.2. Krahasimet e kostove të energjisë të familjeve pa matës dhe atyre me matës njëtariforë ....................... 40 Tabela 4.1. Krahasimet e dendësisë së infrastrukturës së transportit rrugor ................................................................ 46 Tabela 4.2. Zhvillimi i aksidenteve 2002-2012 ........................................................................................................... 47 Tabela 4.3. Investimet e Kosovës në infrstrukturën e transportit ................................................................................ 49 Tabela 4.4. Pikat referente për investimet në infrastrukturën e transportit në Kosovë ................................................ 50 Tabela 4.5. Krahasimet e investimeve aktuale dhe të dëshirueshme në transport, 2007 deri 2012 ............................. 50 Tabela 4.6. Krahasimet e kostove të ndërtimit të R6 dhe R7 me autostradat tjera ...................................................... 52 Tabela 4.7. Kostot potencialisht të ulura të aktiviteteve të rrugëve lokale prioritare................................................... 53 Tabela 4.8. Testet e ndjeshmërisë për projektin kryesor në vlerësimin e rishikuar ekonomik të R6 .......................... 55 Tabela 4.9. Struktura e çmimeve mesatare të derivateve në Kosovë, 2012 ................................................................. 57 Tabela 4.10. Çmimet me pakicë të benzinës dhe dizelit, US$ Cent për Litër, në nëntor 2012 .................................... 58 Tabela 6.1. Progresiviteti i pagesave nga xhepi ........................................................................................................... 93 Tabela 6.2. Pagesat nga xhepi si pjesë e konsumit të tërësishëm ................................................................................ 93 Tabela 6.3. Incidenca dhe intenziteti i pagesave katastrofike nga xhepi për shëndetësi, 2009 dhe 2011 .................... 94 Tabela 6.4. Incidenca e pagesave katastrofike duke përdorur kufirin prej 40 përqind të konsumit joushqimor .......... 94 Tabela 6.5. Ndikimi i shpenzimeve të shëndetësisë të paguara NXh në varfëri, 2009 dhe 2011 ................................ 95 Tabela 7.1. Përfitimet e lidhura me luftën ................................................................................................................. 106 Tabela 8.1. Krahasimet rajonale të përformancave të tatimeve në të ardhura (duke mos përfshirë tatimet e paragjykuara) 2011 .................................................................................................................................................... 124 Tabela 8.2. Normat e tatimeve në pronë në EJL (% e vlerës së pronës) .................................................................... 127 Tabela 9.1. Supozimet kryesore për secilin skenar .................................................................................................... 139 FIGURAT Figura 1.1: Normat e varfërisë në Kosovë, 2009-2011* ................................................................................................ 3 Figura 1.2. Normat e varfërisë ekstreme në Kosovë, 2009-2011*.................................................................................3 Figura 1.3. Piramida e popullsisë, 2011......................................................................................................................... 4 Figura 2.1.Kontributet në rritjen ekonomike 2008-2012 ............................................................................................. 11 Figura 2.2. Lakorja e incidencës së rritjes ekonomike, 2006-2011 ............................................................................. 11 Figura 2.3. Kreditë dhe depozitat, 2008–12................................................................................................................. 12 Figura 2.4. Treguesit e shëndetit financiar................................................................................................................... 12 Figura 2.5. Burimet e financimit të deficitit fiskal ....................................................................................................... 13 Figura 2.6. Përformanca e të hyrave 2004-2013 .......................................................................................................... 15 Figura 2.7. Të hyrat e tërësishme tatimore në EJL, % BPV ........................................................................................ 16 Figura 2.8. Mbledhja e tatimeve sipas vendit, % të hyrave të tërësishme tatimore ..................................................... 16 Figura 2.9. Struktura e shpenzimeve në EJL ............................................................................................................... 19 Figura 2.10. Shpenzimet e zgjedhura sipas klasifikimit funksional 2012, % BPV...................................................... 19 Figura 3.1. Prodhimi i energjisë elektrike, 2012 .......................................................................................................... 25 Figura 3.2. Prodhimi dhe konsumi i energjisë elektrike GWh 2008-12 ...................................................................... 25 Figura 3.3. Rrjedha e energjisë elektrike, 2012 ........................................................................................................... 26 Figura 3.4. Humbjet në distribucion si % e prodhimit, 2008-12 ................................................................................. 26 Figura 3.5. Shpeshtësia dhe zgjatjet e ndërprerjeve të sistemit, 2012.......................................................................... 27 Figura 3.6. Mesatarja e orëve të ofertës dhe kërkesës së energjisë elektrike, MWh 2012 ........................................... 27 Figura 3.7. Humbjet e vlerësuara në transmision dhe distribucion, milion euro në 2012 .......................................... 277 Figura 3.8. Kostoja dhe sasitë e importeve, 2008-12 ................................................................................................. 277 Figura 3.9. Oferta dhe kërkesa e energjisë elektrike. GWh ......................................................................................... 34 Figura 3.10. Importet dhe eksportet e vleresuara, Gwh ............................................................................................... 35 Figura 3.11. Kostot e vlerësuara, € cent për Kwh ........................................................................................................ 35 Figura 3.12. Oferta dhe kërkesa e energjisë elektrike, Gwh ........................................................................................ 36 Figura 3.13. Kostot mesatare të vlerësuara, €cent për Kwh, 2012 Euro ...................................................................... 36 Figura 3.14. Kostot rezidenciale para tatimit, 2012, €cent per KWh ........................................................................... 37 Figura 3.15. Kostot vjetore buxhetore për ndërtim, € Mil. .......................................................................................... 38 Figura 3.16. Stoku i borxhit publik shtesë, € Mil. ....................................................................................................... 38 Figura 3.17. Pagesat e kamatave vjertore publike shtesë, € Mil. ................................................................................. 38 Figura 3.18. Shpërndarja e subvencioneve të nënkuptuara të energjisë elektrike ë tërë popullsinë, Kosovë 2011 ..... 40 Figura 3.19. Pjesa e shpenzimeve të energjisë në Kosovë, 2011, sipas kuitaleve ....................................................... 40 Figura 3.20. Varfëria e energjisë dhe e shpenzimeve të energjisë në Kosovë, 2009-2011 .......................................... 40 Figura 4.1. Intensiteti i trafikut hekurudhor (ton km plus udhetar km per km të linjës, 2009 (EU =100) ................... 48 Figura 4.2. Shpenzimet në mirëmbajtje të rrugëve nacionale, €/km ............................................................................ 51 Figura 4.3. SEETO rrjeti hekurudhor gjithpërfshirës i evropës juglindore .................................................................. 56 Figura 4.4. Pagesat për qasje (€ për tren km) për një tren tipik 960 ton bruto mallra (2008) ...................................... 59 Figura 5.1. Papunësia sipas nivelit të arsimit 2012 ...................................................................................................... 63 Figura 5.2. Nivelet e arsimit me ofertë të tepërt: Suficit i punëtorëve si % e të papunëve .......................................... 64 Figura 5.3. Profesionet me tepricë të ofertës, Suficiti i punëtorëve si % e të papunëve .............................................. 64 Figura 5.4. Normat e mos-regjistrimit sipas statusit të varfërisë së familjeve: moshat 10-15 ..................................... 67 Figura 5.5. Normat e mos-regjistrimit sipas statusit të varfërisë së familjeve: moshat 16-20 ..................................... 67 Figura 5.6. Shpenzimet në arsim dhe popullsia e re .................................................................................................... 68 Figura 5.7. Shpenzimet e tërësishme publike dhe shpenzimet publike në arsim, %BPV ............................................ 68 Figura 5.8. Shpenzimet publike në arsim si përqind e BPV për Kosovë, vendet evropiane dhe të tjera krahasuese (2011 ose të fundit) ...................................................................................................................................................... 69 Figura 5.9. Shpenzimet publike për nxënës si % e BPV për banorë, Para-Universitar (2011 ose të fundit) ............... 69 Figura 5.10. Shpenzimet sipas nivelit të arsimit, % BPV ............................................................................................ 70 Figura 5.11. Shpenzimet e arsimit sipas kategorive ekonomike, % BPV .................................................................... 70 Figura 5.12. Shpërndarja e mësimdhënësve sipas kualifikimeve para-shërbimit, 2008 dhe 2013 ............................... 72 Figura 5.13. Financimi i shkollave .............................................................................................................................. 74 Figura 5.14. Raporti nxënës mësimdhënës dhe dendësia e popullsisë, sipas komunave (2012) .................................. 74 Figura 5.15. Notat e leximit të klasëve të 5ta sipas komunave .................................................................................... 77 Figura 6.1. Evoluimi i shpenzimeve publike në shëndetësi nga QeK, 2007-2012....................................................... 87 Figura 6.2. Shpenzimet publike në shëndetësi dhe të ardhurat për kokë banori, 2011 ................................................ 87 Figura 6.3. Dallimet regjionale në shpenzimet publike në shëndetësi Për Kokë (të financuar në vend), 2012 ........... 87 Figura 6.4. Evoluimi i shpenzimeve publike sipas kategorisë funksionale ................................................................. 87 Figura 6.5. Shpenzimet publike të kujdesit primar sipas kategorive ekonomike ......................................................... 88 Figura 6.6. Shpenzimet publike të kujdesit spitalor sipas kategorive ekonomike ....................................................... 88 Figura 6.7. Numri i shtretërve të spitaleve për 100,000 veta në zonën e mbulimit ...................................................... 90 Figura 6.8.Mjekë në 1,000 njerëz, 2011 ...................................................................................................................... 90 Figura 6.9. Infermierë në 1,000 njerëz, 2011 ............................................................................................................... 90 Figura 6.10. Vizita në kujdesin primar shëndetësor për kokë banori, 2011 ................................................................. 91 Figura 6.11. Vizita në kujdesin primar shëndetësor/GP/ditë dhe tiparet e popullsisë.................................................. 91 Figura 6.12. Numri i pacientëve të liruar për mjek në spitalet regjionale dhe QKUK, 2012 ....................................... 91 Figura 6.13. Shpenzimet mesatare vjetore NXh në shëndetësi për kokë banori sipas konsumit të kuintaleve, 2009 dhe 2011 ............................................................................................................................................................................. 93 Figura 6.14. Parada e lapsit e bruto shpenzimeve për kokë banori dhe neto pagesave NXh, 2009 dhe 2011 ............. 95 Figura 6.15. Skenarët e të hyrave të vitit të parë, €...................................................................................................... 97 Figura 6.16. Implikimet e shpenzimeve të vitit të parë ................................................................................................ 97 Figura 6.17. Resurset e të hyrave neto të sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari bazë ............................................ 98 Figura 6.18. Shpenzimet neto të sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari bazë ......................................................... 98 Figura 6.19. Resurset e të hyrave neto të sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari i ulët ......................................... 100 Figura 6.20. Shpenzimet neto të sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari i ulët ...................................................... 100 Figura 7.1. Shpenzimet e transfereve në € dhe % BPV ............................................................................................. 104 Figura 7.2 Transferet si pjesë e shpenzimeve të tërësishme publike ......................................................................... 104 Figura 7.3 Përbërja e shpenzimeve të mbrojtjes sociale, EUR, 2008-12 ................................................................... 104 Figura 7.4. Kontributet për rritjen e buxhetit të mbrojtjes sociale 2008-12 ............................................................... 104 Figura 7.5. Numri i marrësve të pensionit bazë(Përjashto ish kontribuesit e sistemit Jugosllav) .............................. 105 Figura 7.6. Shpërndarja e shpenzimeve nga përfitimet e lidhura me luftën në Bosnjë e Hercegovinë ...................... 106 Figura 7.7. Numri i familjeve që përfitojnë nga asistenca sociale ............................................................................. 107 Figura 7.8. Të ardhurat nga asistenca sociale si % e konsumit familjar në kuitalin e varfër ..................................... 107 Figura 7.9. Përfshirja: % e familjeve përfituese në kuintalet në majë dhe në fund .................................................... 108 Figura 7.10. Synimi i cakut: % përfitimet që shkojnë tek familjet në kuintalet në majë dhe në fund ....................... 108 Figura 7.11. Popullsia e pensionuar dhe raporti i varshmërisë së moshës, 2010-2050 .............................................. 113 Figura 7.12. Kosto vjetore e pensioneve , % BPV..................................................................................................... 113 Figura 8.1. Trendet në të hyrat tatimore dhe kontributet pensionale, % BPV ........................................................... 117 Figura 8.2. Struktura e BPVsë, % BPV ..................................................................................................................... 118 Figura 8.3. Importet dhe TVSH në importe, % BPV ................................................................................................. 118 Figura 8.4. Struktura e tatimeve në vitin 2012 (% e Totalit) ..................................................................................... 119 Figura 8.5. Dinamika e strukturës së tatimeve (2004-12) .......................................................................................... 119 Figura 9.1. Të hyrat (pa grantet), Status kuo, % BPV ............................................................................................... 132 Figura 9.2. Përbërja e shpenzimeve në 2012 pa grante, Status kuo % BPV .............................................................. 133 Figura 9.3. Përbërja e shpenzimeve në 2018 pa grante, Status kuo % BPV .............................................................. 133 Figura 9.4. Shpenzimet pa grante, Status kuo % BPV ............................................................................................... 134 Figura 9.5. Deficitet primare pa neto huazimet dhe gratet, Status kuo % BPV ......................................................... 134 Figura 9.6. Të hyrat, pa grante, Skenari i përshtatjes, % BPV .................................................................................. 134 Figura 9.7. Evoluimi i përbërjes së ahpenzimeve, Skenari i përshtatjes % BPV ....................................................... 136 Figura 9.8. Përbërja e shpenzimeve pa grante në vitin 2018, Skenari i përshtatjes % BPV ...................................... 136 Figura 9.9. Shpenzimet pa grante, skenarët e përshtatjes dhe të status kuosë % BPV............................................... 137 Figura 9.10. Deficitet primare pa neto huazimet dhe grantet, skenarët e përshtatjes dhe status kuosë % BPV ......... 137 Figura 9.11. Evoluimi i përbërjes së shpenzimeve sipas senarit të krizës energjetike, % BPV ................................. 138 Figura 9.12. Resurset potencialisht të disponueshme për TCKR, € Mil. ................................................................... 138 KUTITE Kutia 1.1. Veglat analitike të përdorura në RFP dhe përtej RFPsë ................................................................................7 Kutia 2.1. Menaxhimi financiar publik dhe Rregulla Fiskale ...................................................................................... 14 Kutia 3.1. Ngrohja qendrore ...................................................................................................................................... 288 Kutia 3.2. Efikasiteti i energjisë .................................................................................................................................. 31 Kutia 3.3. Vegla për ndikimin e Sektorit Eneergjetik të Kosovës ............................................................................... 33 Kutia 4.1. Vlerësimi ekonomik i Rrugës 6 .................................................................................................................. 54 Kutia 4.2. Propozimi për rehabilitimin e linjes hekurudhore Lindje-Perëndim ........................................................... 56 Kutia 4.3. Opcionet për financimin e mirëmbajtjes së infrastrukturës hekurudhore ................................................... 59 Kutia 5.1. Përmbledhje e sistemit të arsimit në Kosovë .............................................................................................. 65 Kutia 5.2. Arsimi para-shkollor dhe në fëmijërinë e hershme ..................................................................................... 68 Kutia 5.3. Përmirësimi i rezultateve të arsimit dhuke përmirësuar zgjedhjen e mësimdhënësve ................................ 71 Kutia 5.4. Reformat në financimin e arsimit................................................................................................................ 73 Kutia 6.1. Modelimi i ndikimit të Ligjit të Sigurimit Shëndetësor ............................................................................ 988 Kutia 7.1. Subvencionet dhe kostot e energjisë ......................................................................................................... 109 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE A. KONTEKSTI Kosova është shteti më i ri i Evropës, si për nga historia ashtu edhe për nga demografia. Si pjesë e ish Jugosllavisë, Kosova u bë një territorr i veçantë nën administrimin e Kombeve të Bashkuara në vitin 1999, dhe deklaroi pavarësinë e saj në vitin 2008. Deri në shkurt 2014 ajo është pranuar nga 106 vende antare të KBve përfshirë 23 nga 28 antarët e Besë. Kosova është vend potencialisht kandidat për antarësim në Bashkimin Evropian (BE) dhe momentalisht është duke e negociuar një Marrëveshje të Stabilim Associimit (MSA) me Komisionin Evropian (KE). Që nga viti 1999 Kosova ka përdorur Markën Gjermane, dhe që nga viti 2002, valutën pasuese, Euro, si valutë të saj. Kosova është një vend pa qasje në det në Evropën Juglindore (EJL), me rreth 1.8 milion banorë dhe një popullsi të madhe në migracion me banim kryesisht në vendet e evropës perëndimore. Kosova bëri përpjekje të mëdha në rindërtimin e ekonomisë së saj të shkatrruar nga kolapsimi i Jugosllavisë dhe lufta e viteve 1998-99, me shifra të shëndosha fiskale dhe buxhetet e përqëndruara në shpenzime kapitale. Në tërësi treguesit kryesor makroekonomik të Kosovës janë gjithashtu relativisht të shëndoshë. Rritja ekonomike mesatare ishte mbi 4 përqind që nga viti 2000 dhe mbeti positive edhe gjatë viteve të krizës pas vitit 2008. Evidenca nga anketa familjare për vitet 2006-11 sygjeron se të gjitha pjesët e shoqërisë kanë përfituar nga rritja ekonomike por konsumi nga 40 përqindëshi i më të varfërve është rritur më shpejtë sesa për grupet më të pasura. Investimet publike dhe private kanë kontribuar shumë në rritjen ekonomike gjatë pesë viteve të fundit pasi që kanë vazhduar përpjekjet për të rindërtuar ekonominë. Politikat fiskale kryesore ishin kundër-ciklike dhe janë zbatuar me qëllim të përkrahjes së rritjes ekonomike. Buxheti ka shënuar suficite para krizës, të cilat kanë rritur rezerva e parave të gatshme. Këto rezerva kanë ndihmuar në financimin e deficiteve të ulta fiskale – në mesataren prej 1.8 përqind e BPVsë -mes viteve 2008 dhe 2013, duke përkrahur rritjen ekonomike gjatë krizës. Borxhi i ulët publik – më pak se 10 përqind e BPVsë në fund të vitit 20131 – gjithashtu ka ofruar hapsirë për financimin e deficiteve fiskale. Gjatë pesë viteve të fundit, shpenzimet publike ishin të përqendruara në mënyrë të theksuar në shpenzimet kapitale. Shpenzimet kapitale kishin një mesatare prej 39 përqind të të gjitha shpenzimeve publike apo 11 përqind të BPVsë mes viteve 2008 dhe 2012, apo 2.5 herë më shumë se në vendet fqinje. Shpenzimet kapitale ishin më së shumti të përqendruara në projektet e transportit. Mes viteve 2010 dhe 2013, 40 përqind të shpenzimeve kapitale kanë shkuar në autostradën e re. Përmirësimet e rrugëve ndihmuan në ngritjen e lidhshmërisë regjionale dhe qasjes në tregje, përfshirë këtu përmes porteve në Shqipëri. Ato gjithashtu kontribuan në zhvillimin e një sektori më të zhvilluar të ndërtimit, ku mbi gjysma e inputeve materiale dhe 80 përqind të nënkontraktuesve për autostradën për në Shqipëri kanë qenë nga burimet vendore (edhe pse kjo përfshinë edhe naftën). Investimet gjithashtu kanë qenë të larta në sektorin e shëndetësisë - me një mesatare prej 13 përqind të shpenzimeve të tërësishme në sektorin e shëndetësisë publike (ose 0.3 përqind e BPVsë) mes viteve 2010 dhe 2012 – me qëllim të përmirësimit të paisjeve mjekësore në të vetmën klinikë të shëndetësisë terciare në vend. Kosova së fundmi ka adoptuar një rregull fiskale të re, e cila ka për qëllim të siguroj se deficitet fiskale dhe borxhi publik të mirëmbahen në nivele të qëndrueshme në të ardhmen. Rregulla fiskale kërkon që deficitet të jenë të kufizuara në 2 përqind të BPVsë përveç se nën rrethana të veçanta. Për shembull, të hyrat e realizuara nga privatizimi e aseteve shtetërore mund të ri-investohen duke tejkaluar kufirin e deficitit prej 2 përqind. 1 Kjo përjashton borxhin ndaj Klubit të Parisit dhe Klubit të Londrës që paguhet nga Serbia deri në njohjen e pavarësisë së Kosovës nga ajo. i Me gjitë aspektet e saj pozitive, politika fiskale ballafaqohet edhe me qështjet e efikasitetit dhe alokimeve. Ekziston një tendencë për të mbi-investuar në asete të reja dhe për të nën-investuar në mirëmbajtjen e aseteve ekzistuese, një qështje e posaçme në rastin e rrugëve, por gjithashtu shumë shkolla kanë nevojë për përmirësime dhe disa ndërtesa të reja të shëndetësisë janë ndërtuar dobët. Përveç kësaj, Kosova investoi më pak sesa që ka nevojë në arsim dhe shëndetësi. Me një popullsi të re dhe në rritje, kjo mund të dëmtojë rritjen ekonomike dhe financat publike në afat të gjatë. Gjithashtu efikasiteti e shpenzimeve publike ka vend për përmirësime. Për shembull, resurset shëndetësore do të mund të ripërqendrohen në kujdesin primar dhe të arrijnë rezultate më të mira shëndetësore dhe, fondet earsimit do të mund të përcjellnin rrjedhën e nxënësve për të siguruar se shkollat kanë resurset që u nevojiten për të përballur me më shumë studentë. Në disa lëmi mund të ketë hasirë për zvoglimin e shpenzimeve, ndërsa njëkohësisht të arrihen rezultatet e njëjta, por duhet të ndërmirren analiza të kujdesshme për të siguruar se nuk po zvoglohen shërbimet esenciale publike. B. SFIDAT Me gjithë progresin e arritur, Kosova ende ballafaqohet me sfida të numërta. Me rreth 2,900 euro në vitin 2013 (apo afërsisht 6,000 euro pas përshtatjes për nivelin e çmimeve), Kosova e ka BPVnë për kokë banori të dytën më të ultën në Evropë pas Moldavisë. Si vend me të ardhura të ulëta-të mesme, sfidat kryesore të Kosovës lidhen me nivelin e saj të zhvillimit, dhe normat e larta të papunësisë dhe varfërisë. Kosova gjithashtu ka një popullsi të re dhe në rritje, që paraqesin sfida për punësimin dhe aftësimin e të rinjve. Gjetja e mënyrave për të investuar në popullsinë e saj të re do të mund të ndihmonte në tejkalimin e disa nga sfidave kryesore të Kosovës. Papunësia dhe varfëria Kosova ka papunësi të lartë dhe pjesmarrje të ulët në tregun e punës, posaçërisht ndër të rinjtë dhe femrat. Papunësia është vlerësuar në 30.9 përqin në vitin 20122, më e larta në EJL. Rritja e vazhdueshme ekonomike, si dhe migrimi i jashtëm, duket se kanë ndihmuar në zvoglimin e papunësisë në vitet e fundit, por mungesa e të dhënave të besueshme para vitit 2012 e bën të vështirë matjen e këtij efekti. Papunësia tek të rinjtë është posaçërisht e lartë në mbi 55 përqind. Ҫdo vit rreth 30,000 punëkërkues të rinj futen në tregun e punës, ndërsa rritja e tanishme ekonomike krijon rreth 15,000 vende të reja të punës për çdo vit. Si rezultat i kësaj, vetëm rreth 10 përqind e popullsisë së re aktive është duke punuar, dhe kjo bie në më pak se 5 përqind për femrat. Edhe më keq, mbi një e treta e Kosovarëve të rinj nuk janë as në arsim as në punë dhe rrezikojnë të jenë “gjeneratë e humbur”. Edhe për ata me arsim më të lartë, prospektet për gjetjen e një vendi pune duket se janë duke u përkeqësuar, me disa të dhëna që sygjerojnë një numër në rritje të të papunëve me diploma universitare. Në vitin 2012, 15.6 përqind e atyre që kishin diploma univerzitare ishin të papunë, që siq duket paraqet një mospërputhje mes arsimit dhe kërkesës për aftësi në tregun e punës.3 Norma e tërësishme e popullsisë joaktive është më e larta në Evropë me 63 përqind të popullsisë (përfshirë punëkërkuesit e dekurajuar), me normën e femrave joaktive që është prej 82 përqind. Varfëria mbetet e përhapur në Kosovë, e përbërë nga fakti se mbrojtja sociale dhe shërbimet tjera qeveritare dështojnë që të arrijnë shumë nga të varfërit. Në vitin 2011, 29.7 përqind e popullsisë jetonte në varfëri dhe 10.2 përqind jetonte në varfëri ekstreme. Me vetëm një të tretën e familjeve në qerekun e fundit të përkrahura përmes ndihmës sociale, përmirësimet në asistencë sociale si burim i fundit 2 Anketa e fuqisë punëtore 2012, Agjencia e statistikave të Kosovës. 3 Nën punësimi është një problem tjetër i pa diskutuar deri me tash sa duhet. Shumë profesionistë të rinj përfundojnë në vende të punës kualifikimet e tyre arsimore – shumë me diploma universiteti punojnë si kamarierë në bare dhe restorante për shkak të mungesës së mundësive alternative. ii jetese do të mund të ndihmonin në zvogëlimin e varfërisë ekstreme. Zvoglimi i varfërisë mbetet një nga sfidat kryesore për tu tejkaluar. Ekziston një raport negative ndërmjet varfërisë dhe nivelit të arsimit. Në vitin 2011 më shumë se një e treta e individëve të cilët nuk e kanë kryer arsimin fillor ishin të varfër, krahasuar me 12 përqind të individëve me diploma universitare. Pothuajse dy të tretat e të varfërve kanë të kryer më pak sesa shkollimin e mesëm. Rritjen e arsimimit sa i përket përfshirjes në sistemin arsimor dhe përmirësimin e cilësisë do të jenë faktorë kyç në zvoglimin e varfërisë. Të dhënat sygjerojnë se shkollimi në fëmijërinë e hershme është posaçërisht efektiv për të ndihmuar individët që të shkëputen nga kurthi i varfërisë. Përpos kësaj, normat e përfitimit nga kujdesi shëndetsor nga të varfërit është shumë e ulët, që sygjeron se ata po shërbehen më pak me përkujdesje shëndetësore. Popullsia e re Popullsia e re e Kosovës paraqet disa mundësi, sfida dhe rreziqe. Popullsia e Kosovës është më e reja në Evropë, me një moshë mesatare prej rreth 26 vjeç.4 Kosova nuk ballafaqohet me presionet fiskale dhe ekonomike që rezultojnë nga një popullsi në vjetrim, një problem ky me të cilin ballafaqohen shumë nga vendet tjera të evropës lindore.5, 6 Një fuqi punëtore e trajnuar mirë mund të jetë një përparësi krahasuese një resurs kyç për rritje ekonomike. Kjo kërkon përqëndrim të politikave për të siguruar që shpenzimet publike përputhen me nevojat e një popullsie të re dhe ndërmarrjeve që veprojnë në Kosovë. Kosova mund të përfitojë nga “dividenda demografike” që rrjedh nga popullsia e re vetëm nëse e bën arsimin një prioritet. Përdorimi i kësaj dritareje të mundësive për të investuar në arsimin dhe trajnimin e mirëfilltë do t’u ndihmonte punëtorëve që të gjejnë punësim, do të rriste kontributet e tyre tatimore, dhe do ju mundësonte ndërmarrjeve qasje në aftësitë që atyre ju nevojiten. Gjithashtu do të nxiste produktivitetin e fuqisë punëtore dhe do të ndihmonte Kosovën të përparonte drejt sektorëve modern ekonomik që do të rrisnin rritjen ekonomike. Megjithatë, nëse kjo nuk bëhet, atherë “dividenda demografike” mund të shndërrohet në “mallkim demografik”.7 Për adresimin e këtyre sfidave duhet konfrontuar dy pengesa kyçe ndaj rritjes ekonomike. E para, të hyrat e mbledhura në kufi kanë filluar të zvoglohen dhe ka të ngjarë se do të zvoglohen më tutje edhe në të ardhmen. Këto “të hyra të mbledhura në kufi” – që krijohen nga tatimimi i importeve dhe tatimi në vlerën e shtuar (TVSH) të tatuara nga mallrat e importuara8 – kanë përbërë 71 përqind të të hyrave të tërësishme në vitin 2012. Me zgjërimin e ngadaltë të prodhimit vendor që po e zëvendëson importin, nënshkrimi i marrveshjes së tregtisë me Turqinë kohëve të fundit, dhe përafrimi me BEnë, të hyrat e mbledhura në kufi ka të ngjarë se do të bien tutje në afat të mesëm. Gjetja e zëvendësuesve vendor për të hyrat e mbledhura në kufi do të jetë esencial për financimin e investimeve publike të nevojshme për mbarëvajtjen e rritjes ekonomike dhe për adresimin e sfidave të shumta të Kosovës. E dyta, Kosova përballet me një kërcënim potencial për krizë energjetike. Me rritjen e kërkesës për energji dhe me 4 Në Kosovë 38.1 përqind e popullsisë është nën moshën 19 vjeqare, shumë më shume se në vendet fqinje sikurse Shqipëria (32.5 përqind), Bosna (24.6 përqind), Serbia (23.4 përqind), Sllovenia (19.1 përqind) ose Mali i zi (26.7 përqind). 5 Shikoni Banka Botërore “Nga e kuqja në të përhiturën: Tranzicioni i tretë i plakjes së popullsisë në evropën lindore dhe në ish bashkimin sovjetik”. 6 Në evropën lindore, Bullgaria posaçërisht përballet me sfida të mëdha për shkak të plakjes së popullsisë së saj. Shiko Banka Botërore, 2013, “Lehtësimi i ndikimit të popullsisë në plakje: opsionet për Bullgarinë”. 7 Një krahasim potencialisht interesant, edhe pse jo i përkryer, mund të iste me Tunisinë. Shiko, për shembull, Boughzala (2013), “Punësimi i të rinjve dhe tranzicioni ekonomik në Tunis”, Brookings Global Economy and Development Working Papers 57. 8 TVSH zakonisht nuk konsiderohet tatim kufitar sepse mendohet të mbledhet nga konsumatori i fundit. Megjithatë në Kosovë rreth 81 përqind e TVSHsë mbledhet në kufi, dhe TVSHja përbën 50 përqind të tatimeve të mbledhura në kufi. Vetëm rreth 7.7 përqind e TVSHsë e mbledhur në kufi refondohet mbrenda vendit. Këto fakte nënkuptojnë se shumica e TVSHsë mund të konsiderohet si “tatim i mbledhur në kufi” në Kosovë. iii termocentralin e vjetruar të paraparë për tu mbyllur, Kosova nuk do të jetë në gjendje të përmbushë nevojat energjetike për ndërmarrjet dhe familjet e saj. Rritja ekonomike, edhe ashtu tashmë e dëmtuar nga ndërprerjet e rrymës elektrike, rrezikon të ndikohet negativisht edhe më shumë. Të hyrat dhe energjia Të hyrat e mbledhura në kufi përbëjnë mbi 70 përqind të të hyrave të tërësishme por tashmë kanë treguar shenja të rënjes e cila do të vazhdojë. Të hyrat nga tarifat doganore dhe të hyrat tjera të mbledhura në kufi filluan të ngadalësohen gjatë vitit 2012 dhe vazhduan të bien në vitin 2013.9 Problemi i varshmërisë në tatimet që rrjedhin nga importet ka filluar të bëhet më i dukshëm në dy vitet e fundit. Marrëveshja e Stabilizim Asocimit (MSA) me BEnë10 dhe marrëveshja e tregtisë me Turqinë11 me siguri se do të rezultojë në rënje të mëtutjeshme në të hyrat e mbledhura në kufi në një afat të mesëm. Kur vendet tjera të EJLsë nënshkruan MSAnë, të hyrat e mbledhura në kufi ranë me një pjerrtësi të madhe dhe me përshtatjen e sjelljeve në pritje të zbatimit të tyre. Ministria e Financave (MeF) ka vlerësuar se MSA me BEnë do të ketë një efekt negative në të hyra prej rreth 60 milion euro në vit, ose 1.2 përqind e BPVsë, ndërsa një marrëveshje tregtare me Turqinë vlerësohet të zvoglojë të hyrat për 20 milion euro ose 0.4 peërqind të BPVsë në vit. Këto dy marrëveshje pritet të bëhen efektive në vitin 2016 dhe 2015 respektivisht. Përderisa mbledhja e të hyrave ka filluar të ngadalësohet kohëve të fundit, ekzistojnë opcione për të kompensuar rënien e të hyrave nga kufiri. Mbledhja e të hyrave nuk arriti planin e vitit 2012 dhe u përkeqësua më shumë në vitin 2013, edhe pse mbledhja ishte më e mirë në tremujorin parë të vitit 2014. Është shumë heret për të vlerësuar nëse kjo paraqet një rimëkëmbje të plotë. Mospërmbushja kryesore erdhi nga të hyrat e mbledhura në kufi për shkak të zëvendësimit të importeve, çmimeve më të ulta të importeve dhe rënjes së kërkesës vendore. Mund të ndërmerren angazhime në disa lëmi për të kompenzuar për rënien e të hyrave nga kufiri. Një boshllëk i madh tatimor i kombinuar me treguesit e korrupcionit janë tregues të evazionit të lartë tatimor, i cili mund të ulet. Rritjen e mbledhjeve të të hyrave në nivel vendor gjithashtu janë një opsion, në mënyrë të dukshme përmes tatimit në pronë, i cili është më i ulëti në EJL, dhe taksat e përdoruesve, për shembull të rrugës. Përpos kësaj, prezentimi i sigurimit shëndetësor universal mund të ndihmonte në zgjerimin e bazës tatimore dhe në krijimin e të hyrave të reja për sistemin shëndetësor të financuar jo sa duhet. Një barrierë e dytë potenciale për rritjen ekonomike vjen për faktin se sektori energjetik i Kosovës dështon në prodhimin e energjisë së mjaftueshme për nevojat e vendit dhe “boshllëku energjetik” që rezultonte është një pengesë për rritjen ekonomike dhe për të bërit biznes në vend. Sipas një studimi të kohëve të fundit nga USAIDi12, furnizimi me energji elektrike të pamjaftueshme u kushton bizneseve Kosovare rreth 260 milion euro ose 5 përqind të BPVsë çdo vit. Anketa e ndërmarrjeve e vitit 2009 ka gjetur se problem i furnizmit me elektricitet ishte pengesa më e madhe në të bërit biznes në vend. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë grupi më i ndikuar. Me mbylljen e planifikuar të termocentralit Kosova A në një të ardhme të afërt, e që është njëri nga dy prodhuesit që prodhon rreth një të tretën e rrymës elektrike, boshllëku elektrik do të zgjerohet dukshëm përveç se nëse nuk realizohen investime të mëdha në ngritjen e efikasitetit energjetik dhe në ndërtimin e elektranave të reja. 9 Doganat e Kosovës kanë raportuar se të hyrat e mbledhura në kufi në vitin 2013 kanë qenë 8.8 përqind më të ulëta se plani dhe kanë qenë për 1 përqind më të ulëta se në vitin 2012, por janë vërejtur disa përmirësime në muajt e parë të vitit 2014. 10 Kosova ka filluar Negociatat e Stabilizim Asociimit me BEnë me 28 tetor 2013. Marrëveshja pritet të nënshkruhet në vjeshtën e vitit 2014. 11 Një marrëveshje tregtare me Turqinë është nënshkruar në tetot të vitit 2013 dhe do jetë efektive nga fillimi i vitit 2015. 12 Efekti nga energjia elektrike e padispnueshme dhe kualiteti në biznese kosovare, USAID 2012. iv Energjia është e lidhur ngushtë me qëndrueshmërinë fiskale. Ato të dyja janë të lidhura ngushtë përmes kredive dhe granteve nga qeveria ndaj sektorit energjetik, përmes nevojës për të mbrojtur të varfërit nga rritja e çmimit të rrymës elektrike, dhe nevojës potenciale të shtrejtë për të siguruar furnizim të mjaftueshëm me rrymë elektrike për vendin:  Mes viteve 2008 dhe 2012 borxhi nga kompanitë (kryesisht me pronësi shtetërore) në sektorin e energjisë, është rritur dhjetë fish. Nga fundi i vitit 2012, borxhi i kompanive energjetike arriti në 5 përqind të BPVsë ose mbi tri të katërtat e të hyrave të tyre vjetore. Përpos kësaj, ato varen nga grantet nga donatorët dhe kreditë nga qeveria e Kosovës (QeK) për rreth 20 përqind të të hyrave të tyre të tërësishme.  Nëse nuk mund të krijohen resurse të mjaftueshme nga sektori privat për të garantuar furnizimin e ardhshëm me rrymë elektrike, atherë QeK do të duhej të gjente alternative tjera për të financuar costot për ndërtimin e një tremocentrali të ri, të cilat vlerësohen nga 20 deri 30 përqind të BPVsë. Masat për përmirësimin e efikasitetit energjetik dhe energjisë së ripërtëritshme gjithashtu do të jenë me rëndësi. Disa nga këto shpenzime duhet të mbulohen nga buxheti.  Këto investime të mëdha do të rrisin koston për prodhimin e energjisë elektrike. Përpos këtyre, tarifat e tanishme nuk janë në nivelet të cilat mundësojnë mbulimin e kostove. Nëse tarifat e rrymës elektrike rriten për të reflektuar kostot e prodhimit, atherë do duhet të ndërmerren hapa për të mbrojtur të varfërit dhe grupet e cënueshme të shoqërisë përmes sistemit të mbrojtjes sociale. C. RRITJA E EFIKASITETIT TË SHPENZIMEVE PUBLIKE Edhe pse Kosova ka arritë sukses në përqëndrimin e shpenzimeve publike në investime kapitale, resurset nuk janë alokuar për t’u ballafaquar me sfidat në mënyrën më të mirë. Posaçërisht, përderisa Kosova investoi në stokun e kapitalit të ri fizik, nuk i ka kushtuar vëmendje të mjaftueshme kapitalit të saj ekzistues fizik dhe kapitalit njerëzor. Është e rëndësishme të krijohet barazpeshë në mes investimeve në stokun e kapitalit të ri dhe në mirëmbajtjen e objekteve ekzistuese. Përderisa Kosova ka një histori të mirë të investimeve në kapitalin e ri, disa mirëmbajtje bazike janë neglizhuar. Përkrah autostradave të reja, rrugët ekzistuese janë në gjendje të dobët. Kjo rrjedhë nga një buxhet për mirëmbajtje të rrugëve i cili është përgjysmë më i vogël se në Serbinë apo Bosnën fqinje krahasuar për kilometër. Buxheti për rehabilitimin e rrugëve është tkurrrur nga investimet e reja dhe, në vititn 2012, ishte vetëm sa qereku i buxhetit të vitit 2009 (para ndërtimit të autostradës). Rënje të ngjajshme kanë ndodhur në buxhetet për financimin e rrugëve lokale dhe regjionale. Një studim i ri ka identifikuar nevojën për përmirësim të 39 rrugëve lokale me normën ekonomike të kthimit deri me 81 përqind. Investimet mesatare vjetore që nevojiten për të mbuluar këto përmirësime do të jenë më pak se një qerek i kostos së ndërtimit të autostradës por këto pothuajse nuk janë prekur fare. Ngjajshëm në sektorin e shëndetësisë, investimet janë bërë në paisje të reja mjekësore dhe ndërtesa, ndërsa ka prishje në sistemin bazik të kanalizimeve dhe ujsjellësve në institucionet shëndetësore. Vendimet për shpenzimet rrjedhëse nuk kanë qenë gjithmonë ekonomikisht racionale. Rritjet e pagave për-të-gjithë në sektorin publik shpesh kanë qenë të motivuara politikisht dhe kanë shpërblyer njësoj si puntorët e mirë ashtu edhe ata të dobët dhe kanë krijuar presione fiskale në ministritë me fatura të larta të pagave. Për shembull, në mes viteve 2008 dhe 2012 pagat janë rritur prej 76 në 83 përqind të buxhetit të arsimit dhe prej 67 në 70 përqind të buxhetit të shëndetësisë, në kurriz të shpenzimeve tjera. Për më tej, buxheti për mbrojtjen sociale është ri-orientuar në mënyrë progressive tutje nga mbrojtja e të varfërve dhe në të mirë të grupeve të posaçme të interest. Përfitimet e ndërlidhura me luftën dhe pensionet v për grupe të favorizuara kanë përpirë pothuajse të tërë rritjen në shpenzimet e mbrojtjes sociale mes viteve 2008 dhe 2012. Në të njejtën kohë, shpenzimet në skemën sociale si burim i fundit i të ardhurave, që synon të varfërit, dhe pensioni bazë kanë rënë për 0.2 përqind të BPVsë. Kosova investon më pak sesa që duhet në asetet e saja kryesore: njerëzit e saj. Me 38 përqind të popullsisë së saj në moshat nën 19 vjeçare dhe një nga popullsitë e pakta në rritje në evropë, Kosova ka një mundësi për të përfituar nga “dividenta demografike” nëse investon në rininë e saj. Në vend të kësaj, shteti investon 4.1 përqind të BPVsë në arsim – që është nën vendet krahasuese me të ardhuar të njejta në rajon, posaçërisht kur merret parasysh popullsia e saj e re. Pak fëmijë përfitojnë nga arsimi parashkollor edhe pse është dukshëm evidente rendësia që ka në të arriturat gjatë jetës dhe roli i saj në shmangien e varfërisë mes gjeneratave. Në mënyrë të ngjajshme shpenzimet në shëndetësinë publike janë të financuara më pak se që duhet, në vetëm 2.6 përqind të BPVsë. Kosova dështon të përmbushë nevojat më themelore të popullsisë së saj që rezulton në norma të larta të vdekshmërisë së nënave dhe fëmijëve që mund të parandaloheshin. Të varfërit pësojnë nga investimet e pamjaftueshme në shëndetësi dhe në arsim. Shkalla e regjistrimit (pjesmarrjes) në arsim në Kosovë është e mirë në krahasim me vendet fqinje por, në 2.9 përqind, shaklla e mosregjistrimit janë dyfish më të larta për fëmijët nga familjet e varfëra sesa për të tjerët dhe edhe më keq për ata në varfëri ekstreme. Në të njejtën kohë, ka të dhëna se qereku i poshtëm ka mungesë qasjeje të mjaftueshme në përkujdesin shëndetësor për shkak të pagesave të larta nga xhepi për ilaqe. Simulimet duke përdorur të dhënat e familjeve tregojnë se shkalla e varfërisë është rreth 7 përqind më e lartë për shkak të shpenzimeve në ilaqe, dhe klasa e mesme po bëhet gjithnjë e më e cënueshme ndaj shpenzimeve mjeksore varfëruese. Disa shërbime shëndetësore të cilat ka të ngjarë që grupet e më të varfërve i konsumojnë më shumë janë posaçërisht të financuara pamjaftueshëm. Për shembull, pjesmarrja e shpenzimeve të kujdesit shëndetësor primar publik ka rënë nga 21 përqind në vitin 2007 në vetëm 13 përqind në vitin 2012. Presionet për të vazhduar të shpenzohet në fushat jo-urgjente vazhdon të jetë i fortë. Presionet për shpenzime sot rrjedhin kryesisht nga grupet e fuqishme lobuese politike. Presionet përfshijnë (i) pensionet; (ii) përfitimet e veteranëve; (iii) përfitimet e ish të burgosurve politik; (iv) pagat publike; dhe (v) infrastruktura e transportit me vlerë të ulët. Këto shpenzime, nuk kontribojnë për të siguruar rritje të qëndrueshme, për të ofruar punësim, dhe për të përmirësuar standardin e jetës për shtetasit e Kosovës. Ato rrezikojnë tkurrjen e investimeve në shëndetësi, arsim dhe projekte tjera kapitale të cilat do ta nxisnin rritjen ekonomike dhe do të zvoglonin varfërinë. Buxheti i vitit 2014 dhe premtimet paraelektorale që atherë i ilustrojnë këto presione. Përfitimet e reja për ish të burgosurit politik dhe veteranët e luftës bashkarisht kanë të ndara 15 milion euro në buxhetin e vitit 201413, ndërsa për rritjen e pagave në sektorin publik ishin ndarë 45 milion euro (0.9 përqind e BPV). Alokimi për paga prej 45 milion euro mbulon zbatimin e reformës për pagat dhe gradimin14, përfshirjen e strukturave të Serbëve të Kosovës në komunat veriore në sistemin e Kosovës15 dhe rritjen e pagave. Premtimet para-elektorale i rriten tutje kostot e rritjes së pagave në mbi 2 përqin e BPVsë për vit. Përderisa vetëm 15 milion euro kanë qenë të ndara në buxhet për përfitimet e veteranëve të luftës të regjistruar rishtazi, pakoja e përfitimeve duket të jetë e lartë 13 Në dhjetor të vitit 2013 Qeveria e Kosovës (QeK) vendosi për t’u dhuruarskemës së të burgosurve politik një shumë prej 55 milion euro si kompenzim për kohën e kaluar nga ata në burg, që do të paguhet gjatë katër viteve. 14 Zbatimi i reformës së pagave dhe gradimeve vlerësohet të kushtojë rreth €18 mil ion edhe pse nuk ka garanci se reforma do të ndodhë me kohë dhe që këto para nuk do të përdoren për rritje të pagave gjatë këtij viti zgjedhor. 15 Marrëveshja politike në mes Kryeministrit të Kosovës dhe Kryeministrit të Serbisë e datës 19 prill 2013, parashef shpërbërjen e strukturave paralele serbe në komunat veriore të Kosovës dhe përfshirjen e disave prej personeit të tyre në sistemin e qeverisë së Kosovës. Edhe pse nuk ka ndonjë vlerësim të qartë të kostove, pritet që të ktë një kosto prejrreth 13 milion euro në paga dhe mëditje – e cila është përfshirë në alokimet e tanishme prej 45 milion euro. vi ku vetëm pagesat me para arrijnë diku 40 milion euro (0.8 përqind e BPVsë) në vit ose më shumë. Shpenzimet shtesë në arsim, shëndetësi, strehim, investime afariste dhe përfitimet tatimore, mes tjerash, ka të ngjarë se do i rrisin shpenzimet më tutje me kalimin e kohës. Megjithatë, këto kosto është vështirë për tu vlerësuar pasi që interpretimi i ligjit të ri mbi veteranët e luftës është ende i paqartë dhe procesi për verifikimin e kërkesave është duke vazhduar kështu që numri i veteranëve me të drejtë përfitimi nuk është i qartë.16 Kostot e plota finale mund të jenë të larta. Një autostradë e re që lidh Prishtinën me kufirin e IRJ të Maqedonisë rrezikon të tkurrë investimet tjera publike. Autostrada e re e aprovuar rishtazi17 ndërmjet Prishtinës dhe IRJ të Maqedonisë - Rruga 6 – vlerësohet të kushtojë përafërsisht 750 milion euro18 ose 14.4 përqind e BPVsë. Ajo do t‘i pamundësoj investimet tjera kapitale me prioritet të lartë, siq bëri edhe Rruga 7 për ne Shqipëri që është pothuajse e kryer. D. PËRMIRËSIMI I ALOKIMIT TË SHPENZIMEVE PUBLIKE Pa ristrukturim të të hyrave dhe shpenzimeve, kombinimi i të hyrave në rënje dhe shpenzimeve në rritje në Kosovë do të rezultontë ose në një rritje të shpejtë të deficitit fiskal ose në tkurrjen e shpenzimeve që janë të përqëndruara në rritje dhe zhvillim. Simulimet e këtij “skenari të status kuosë“ sygjeron se të hyrat jashtë granteve do të bien nga 25.8 përqind e BPVsë në vitin 2013 në 24.7 përqind në vitin 2018 për shkak të rënjes së të hyrave të mbledhura në kufi duke tkurrur kështu burimet publike. Në të njëjtën kohë shpenzimet duke mos përfshirë ato nga grantet do të rriteshin nga 28.7 përqind në vitin 2013 në 29 përqind në vitin 2018, të shtytura nga rritja e përfitimeve të veteranëve dhe rritjen e pagave publike. Deficiti do të arrinte 4.3 përqind të BPVsë në vitin 2018 – dukshëm mbi kufirin prej 2 përqind të përcaktuar nga rregulla e re fiskale19. Një atlternativë për Kosovën do të ishte që edhe më shumë të tkurrë investimet në njerëzit e saj dhe/ose shpenzimet në mirëmbajtjen e infrastrukturës së saj. Edhe më keq, investimet në autostradën që nuk është urgjente, shpenzimet në përfitimet e veteranëve dhe 16 Mbi 67,000 njerëz kanë aplikuar për statusin e veteranit të luftës. Procesi i verifikimit ka qenë i ngadaltë dhe pritet të kryhet në qershor të vitit 2014. Nga numri i aplikacioneve të verifikuara del se 35 përqind janë konsidruar si jo legjitime. Një kalkulim i thjeshtë do të sygjeronte se numri i veteranëve legjitim do të jetë rreth 40,000. 17 Kjo autostradë e re (Rruga 6) do të lidhë Prishtinën me Maqedoninë në pikën kufitare Hani i Elezit. Është aprovuar nga një komision ndër-ministror me 10 janar 2014, dhe kontrata iu ka ofruar konzorciumit Turk-SHBA Bechtel-ENKA, i cili gjithashtu e ka ndërtuar autostradën Rruga 7 që lidhë Prishtinën dhe Tiranën, në Shqipëri. 18 €600 milion për projektin plus një shumë e vlerësuar prej €150 milion për shpronësime. 19 Nenet kryesore të rregullës fiskale janë: (i) të mirëmbajnë deficitin e tërësishëm fiskal në 2 përqind të BPVsë së projektuar në vitin e tanishëm buxhetor. Niveli i deficitit zbatohet për buxhetin e konsoliduar qëndror dhe kpmunal; (ii) Pjesa e pashpenzuar e buxhetimeve të vitit paraprak mund të përdoren sio burime të të buxheteve të reja në shpenzime kapitale, dhe nuk do të konsiderohet me qëllim të përmbushjes së kufirit të deficitit fiskal; (iii) të hyrat e pranuara më shume sesa ato të buxhetuara në vitin paraprak, mund të transferohen në kategorinë e shpenzimeve kapitale, dh nuk do të konsiderohen për qëllim të përmbushjes së kufirit të deficitit fiskal; (iv) Të hyrat nga privatizimi dhe shpenzimet e tyre nuk do të jenë pjesë e kufirit të deficitit fiskal. Këë të hyra do të mund të përdoren vetëm për investime në projekte kapitale, nëse niveli i balancit bankar të përdorshëm të qeverisë arrin shumën prej së paku 4.5 e BPVsë së projektuar; (v) qfarëdo lloj teprice e deficitit fiskal të projektuar që tejkalon 0.5 përqind të BPVsë duhet të kompenzohet mbrenda tri viteve fiskale në vijim. Për më shumë, rregulla fiskale specifikon situatat në të cilat rregulla mundtë suspendohet përkohësisht, siq janë: (i) recesioni ekonomik, kur të hyrat nominale të tatimeve janë të barabarta apo më të ulëta se sa të hyrat tatimore të mbledhura gjatë periudhës së njejtë të vitit paraprak fiskal, duke përjashtuar efektet nga politikat fiskale dhe të hyrat e njëhershme tatimore; (ii) Një emergjencë sikurse një katastrofë natyrore; (iii) Në raste të krizave në sistemin banker të identifikuara edhe nga ministri i financave si dhe nga Guvernatori I Bankës Qëndrore të Kosovës (BQK), me propozim të BQKsë; ose (iv) kur nevojitet të ëpaguhet ndonjëp nga garancionet shtetërore nga ana e shtetit dhe e cila ka ndikim në shpenzimet e tërësishme me mbi 1.5 përqind të BPVsë së projektuar. vii rritjen e pagave do të lente pakëz hapsirë për manovër nëse resurset publike do të nevojiteshin për të siguruar furnizim të mjaftueshëm me rrymë elektrike. Historiati i diciplinës buxhetore të Kosovës tregon se vendi ka aftësi për marrjen e vendimeve të vështira të domosdoshme për të ballafaquar sfidat e saj, dhe tash ka një mundësi të ri-orientojë shpenzimet drejt fushave që i adresojnë këto sfida reale. Përshtatja e shpenzimeve me nevojat reale të shtetit do të kërkojë më shumë sesa të sigurohemi se numrat kryesor fiskal të jenë të shëndoshë, siç tentoj të sigurojë rregulla fiskale. Edhe pse ka nevoja reale në shumë fusha, resurset e kufizuara nënkuptojnë se ato duhet të rialokohen drejt fushave të cilat e zhbllokojnë potencialin e rritjes ekonomike dhe ndihmojnë në zvoglimin e papunësisë dhe varfërisë. Përveç kësaj, përmirësimi i shërbimeve publike kërkon përmirësime në efikasitet, kryesisht në shëndetësi dhe arsim. Adresimi i sfidave kryesore të Kosovës kërkon përpjekje në (i) rritjen e të hyrave të mbledhura në vend për të kompenzuar rënjen e të hyrave të mbledhura në kufi; dhe (ii) përqendrimi i buxhetit në shëndetësi, arsim dhe në mbrojtjen e të varfërve, duke mirëmbajtur dhe përmirësuar infrastrukturën ekzistuese. Këto investime mund të financohen duke vonuar ndërtimin e autostradës Rruga 6, duke zvogluar subvencionet në sektorin e energjisë, duke devijuar fondet nga pagesa per veteranët e shëndoshë në moshë pune dhe në favor të të varfërve, dhe duke përshtatur pagat e shërbyesve civil me një shpejtësi më të ngadalshme dhe të shkëputur nga cikli politik dhe me fokusim më të madh në shpërblimin e përformancës sesa rritje për-të-gjithë. Megjithatë, vlera e investimeve në fushat tjera do të vuaj nëse kosova nuk është në gjendje të ofrojë energji elektrike të mjaftueshme për familjet dhe bizneset e saja. Këshut që, fonde të mëdha publike ndoshta do të nevojiten të devijohen në të mirë të ndërtimit të një termocentrali të ri elektrik. Gjithashtu ka hapsirë të mjaftueshme për rritjen e efikasitetit mbrenda sektorëve. Në arsim, shpenzimet duhet të përcjellin nxënësit si me ndryshimin e përbërjes demografike dhe me migrimin e familjeve nga zonat rurale në ato urbane. Në shëndetësi, mund të kemi rezultate më të mira nëse përqendrohemi në kujdesin primar shëndetësor për të përmbushur nevojat themelore sesa në spitale. Në transport, cilësia e rrugëve në tërësi mund të përmirësohet duke rialokuar resurse duke i hequr nga ndërtimet e reja dhe duke shpenzuar më shumë në mirëmbajtje më të mirë të rrugëve ekzistuese. Në mbrojtjen sociale, përkrahja duhet të përqendrohet në të varfërit e jo në grupet e posaqme të interesit. Në të gjithë sectorët, praktikat e përmirësuara të prokurimit mund të kursejnë shuma të mëdha. Posaçërisht ka mbipagesa për ilaqe, dhe ndërtimi i shkollave dhe rrugëve të reja është i shtrenjtë marrë parasysh terenin. Rekomandimet e posaçme për secilin sektor na shpiejnë edhe në drejtim të nevojës për të rialokuar resurset ndërmjet sektorëve por edhe mbrenda sektorëve me qëllim të relaizimit të një vlere më të madhe për paratë e shpenzuara.  Energjia: (i) të sigurohet se oferta për rrymë elektrike do të plotësoj kërkesën për të, përmes një strategjie të kordinuar mirë të energjisë që kombinon promovimin e efikasitetit enrgjetik, energjinë e ripërtëritshme dhe dhe një termocentral të ri, edhe nëse resurset publike duhet të gjenden duke i vonuar investimet tjera; (ii) të sigurohet se trajektorja e tarifave ështp e vendosur në mpënyrë të tillë që me kalimin e kohës tarifat reflektojnë kostot e prodhimit dhe erojnë nxitje të reja në zvoglimin e humbjeve dhe të inkurajojë sektorin privat për të marrë pjesë njëkohësisht duke garantuar mekanizma të mbrojtjes sociale që në mënyrë të mjaftueshme mbrojn të cënuarit nga rritja e tarifave.  Transporti: (i) të vonohet ndërtimi i Rrugës 6 dhe të devijohen këto resurse për mirëmbajtjen më të mirë të rrugëve ekzistuese dhe në përmirësimin apo rehabilitimin e rrugëve rurale dhe regjionale (me norma më të larta të kthimit ekonomik sesa Rruga 6) si dhe për sektorët prioritar viii siç është energjia; (ii) të rriten taksat për përdorim të rrugëve dhe për regjistrim të automjeteve për të siguruar fonde të mjaftueshme për mirëmbajtjen e rrugëve në afat të gjatë.  Arsimi (i) të përdoren disa resurse të kyrsyera nga vonimi i Rrugës 6 për të rritur resurset në dispozicion të arsimit parauniversitar. Këto resurse duhet të përdoren për të rritur regjistrimin në arsimin parafillor, i cili ka norma të larta të kthimit ekonomik dhe social, dhe të sigurohen resurse të mjaftueshme për arsimin e mesëm të lartë të përballet me ndryshimet demografike; (ii) të rritet efikasiteti e resurseve ekzistuese duke identifikuar kursimet që mund të arrihen përmes racionalizimit të rrjetit të shkollave – posaqërisht në zonat rurale me klasë të vogla – dhe duke marrë masa për përmirësimin e formulës për financimin e shkollave sikurse me thjeshtësimin e saj dhe ofrimin e trajnimit të mjaftueshëm për menaxherët financiar të shkollave; (iii) të rriten mundësitë për trajnim të mësimdhënësve dhe të depolitizohet rritja e pagave këshut që ajo të bazohet pjesërisht në trajnim dhe në përformancë.  Shëndetësia: (i) të arrihen rezultate më të mira në shëndetësi dhe të zgjerohet mbulimi me shërbime shëndetësore për grupet më të varfëra të shoqërisë duke i ripërqëndruar shpenzimet në kujdesin shëndetësor primar dhe duke përmirësuar mirmëmbajtjen e objekteve ekzistuese në vend se të shpenzohet në ndërtimin e objekteve të reja apo në pajisje mjekësore nga të cilat përfitojnë vetëm një grup i vogël i njerëzve; (ii) të përmirësohet sistemi i prokurimit të produkteve farmaceutike për të arritur vlerë më të lartë për paranë e shpenzuar dhe të zgjerohet lista e barërave esenciale që ofrohen , posaçërisht për familjet më të varfëra që janë të shërbyer më pak se që duhet; (iii) të futet një skemë e sigurimit shëndetësor për të krijuar resurse shtesë për sektorin shëndetësor dhe për të ndihmuar në krijimin e të hyrave shtesë nga vendi duke e zgjeruar bazën tatimore. Kjo do të krijonte resurse shtesë për sektorin shëndetësor të pa financuar sa duhet, pa marrë parasysh se a vonohet rruga 6 apo jo.  Mbrojtja sociale: (i) të përdoret buxheti i mbrojtjes sociale për të mbrojtur të varfërit e jo të ofrojë përfitime për grupet e posaqme të interest. Veçanërisht, duhet të rimendohen përfitimet nga ligji i ri i veteranëve të luftës, të cilat rrezikojnë që të kushtojnë më shumë se 0.8 përqind e BPVsë në vit në përfitime të pagesave në para dhe mund të kushtojnë shumë më shumë në përfitime nga zvoglimi i të hyrave tatimore; (ii) të zgjerohet sistemi i mbrojtjes sociale për të përfshirë të varfërit dhe kategoritë e cënuara përfshirë këtu efektin nga rritja e çmimeve të energjisë elektrike; (iii) të mirëmbahet sistemi i tanishëm pensional, i cili është tashmë i qëndrueshëm dhe i ngritë të ardhuart e pensionerëve në nivelin e kufirit të varfërisë, dhe mos të bëhen rritje të paqëndrueshme. Edhe nëse nuk vonohet rruga 6, buxheti për mbrojtjen sociale mund të merrte më shumë resurse duke i rialokuar subvencionet e rrymës elektrike për të mbrojtur më të cënuarit.  Të hyrat: përpos zgjerimit të të hyrave përmes sigurimit shëndetësor dhe taksave të sektorit të transportit: (i) të forcohet administrate tatimore të zvoglojë evazionin tatimor dhe të zgjerojë bazën tatimore; (ii) të rriten përpjekjet për zgjerimin e mbledhjes së tatimit në pronë, një nga tatimet më së paku tronditëse; (iii) të konsiderohen ndryshimet në tatimin në të ardhura përsonale për të zvogluar tatimin në nivelet më të ulta të të ardhuarve dhe për të ngritur në të ardhurat më të larta. Kjo do të inkurajonte edhe formalizimin e tregut të punës. Zbatimi i këtyre rekomandimeve do të zvoglonte deficitet fiskale ndërsa do të ripërqëndronte buxhetin në një mënyrë që i adreson më mirë nevojat e Kosovës. Një simulim ilustrues i këtij “skenari të përshtatjes” tregon se si të hyrat mund të përformojnë me reforma të tilla dhe se si shpenzimet me një buxhet të madhësisë së ngjashme sikurse sot do të mund të ripërqëndrohet. Paraqitja e sigurimit shëndetësor publik të detyrueshëm është vlrësuar se mund të krijojë të hyra rreth 0.8 përqind të BPVsë deri në vitin 2018, dhe të hyrat nga tatimi në pronë mund të dyfishohen në 0.5 përqind të BPVsë (edhepse do të mbetej i ulët sipas standardeve regjionale) duke ju faleminderuar përpjekjeve për të rritur ix regjistrimin e tokës dhe ndërtesave dhe duke forcuar zbatimin, kështu që do të mund të kompenzonte deri në një masë për zvoglimin e të hyrave të mbledhura në kufi. Mbledhja e rritur e TVSHsë vendore – edhe si rezultat i përmirësimit të administratës tatimore si dhe për shkak të rritjes ekonomike – gjithashtu do të ndihmojë. Mes tyre, këto dhe masat tjera do të mund të ndihmonin për të nxitur rritjen e të hyrave pa përfshirë grantet prej 25.8 përqind të BPVsë në vitin 2013 në 26.2 përqind në vitin 2018. Në të njejtën kohë, shpenzimet në ndërtimin e rrugës do të zvogloheshin prej 5.7 përqind të BPVsë në vitin 2012 në 2.1 përqind në vitin 2018. Kur çmimi i energjisë elektrike fillon të reflektoj më mirë kostot, shpenzimet publike në sektor do të bien nga 0.8 në 0.3 përqind të BPVsë. Fushat tjera do të kishin zgjerim: shpenzimet në arsim do të rriteshin nga 3.9 në 4.8 përqind të BPVsë; dhe shëndetësia – e financuar përmes kontributeve të sigurimit shëndetësor – do të rritej prej 2.6 në 3.7 përqind të BPVsë (të dyja duke mos përfshirë grantet). Shpenzimet e mbrojtjes sociale do të kenë nevojë për t’u rritur prej 3.9 në 4.7 përqind të BPVsë edhe për të luftuar varfërinë dhe për të ndihmuar në mbrojtjen e të varfërve dhe të cënuarve nga shoku nga rritja e çmimeve të energjisë elektrike. Qështjet tjera ekonomike, përfshirë mirëmbajtjen e rrugëve, do të rriteshin prej 2.1 në 2.7 përqind të BPVsë. Në tërësi, nën këtë skenar të përshtatjes, shpenzimet duke mos përfshirë grantet do të binin prej 28.7 përqind të BPVsë në vitin 2013 në 28.2 përqind në vitin 2018 me një rënje të madhe në fillim të periudhës. Mes yre, të hyrat e rritura dhe shpenzimet e zvogluara or të ripërqëndruara do të siguronin që deficit fiskal do të kufizohej në 2 përqind ose më i vogël çdo vit në mes 2014 dhe 2018. Resurset publike do të mund të duhet të devijohen nga rruga 6 për në sektorin e energjisë, nëse kërkohet që të sigurojnë furnizim të mjaftueshëm më energji elektrike. Mbrenda kufirit të njëjtë fiskal dhe niveleve të njëjta të deificiteve sikurse në skenarin e mëparshëm, rreth 550 milion euro do të mund të bëheshin të disponueshme mes viteve 2014 dhe 2018 për të ndihmuar në ndërtimin e kapaciteteve të reja prodhuese, nëse nevojitet përmes vonimit të ndërtimit të rrugës 6. Kjo mund të mos mjaftojë për të ndërtuar plotësisht termocntral me kapacitet 2×300 MW20 vetëm nga resurset publike, por (i) do të mund të përkrahte një partneritet publiko privat për termocentralin 2×300MW me financim publik dhe privat ose (ii) do të mund të plotësonte financimin nga huazimi ndërkombëtar. Megjithatë, pasi që Kosova nuk ka përvoja në tregjet ndërkombëtare të borxheve dhe nuk ka lëshuar asnjëherë ndonjë borxh afatgjatë, ky opcion mund të paraqiste sfida të mëdha por mund të ishte një opcion me përkrahjen e institucioneve financiare ndërkombëtare. Mundësitë tjera gjithashtu do të mund të merreshin parasysh për të përmbyllur boshllëkun e financimit, sikurse ndërtimi në faza në periudhë të caktuar kohore duke siguruar fondet e domosdoshme për ndërtim të vetëm njërit nga njësitet e planifikuara –një termocentral me kapacitet 300 MW. Kjo do të mjaftonte që të mbyllej zbrazëtira e energjisë elektrike në një të ardhme të afërt por me siguri se do të rriste koston për njësi të kapaciteteve për shkak të zvoglimit të ekonomisë së shkallës krahasuar me ndërtimin e plotë me një hap të vetëm. E. PËRFUNDIM Kosova investoi shumë në kapitalin fizik, duke ndihmuar në përkrahjen e rritjes ekonomike dhe duke kompenzuar për dëmet për shkak të shpërbërjes së Jugosllavisë dhe nga lufta, por ka neglizhuar mirëmbajtjen e aseteve kapitale ekzistuese dhe nuk investoi sa duhet në kapitalin njerëzor të saj. Përpjekjet e Kosovës për të mbajtur investimet të larta janë për tu lavduar por gjithashtu duhet bërë përpjekje për të siguruar se kapitali ekzistues mirëmbahet mirë. Rritja ekonomike afatgjatë gjithashtu varet nga investimet në fushat që nuk klasifikohen si investime kapitale, siq janë investimet në kapitalin njerëzor përmes arsimit dhe shëndetësisë. Vafrëria dhe papunësia e lartë në Kosovë mund të zvoglohet pjesërisht duke investuar në njerëzit e saj dhe kjo gjithashtu mund ta nxisë rritjen ekonomike. Por në vend që të adresohet varfëria dhe papunësia, zgjerimi i propozuar i përfitimeve nga veteranët do ta orientojë më tutje buxhetin për mbrojtjen sociale drejt grupeve të veçanta të interest në vend se drejt të 20 Plani i propozuar është për ndërtimin e dy njësive prodhuese me kapacitet prej 600 MW, nga 300 MW secila. x varfërve, dhe bile edhe përmban nxitje për të mos punuar apo për t’u larguar nga tregu formal i punës. Kjo po ndodhë në të njejtën kohë kur ka potencial se do rriten çmimet e energjisë elektrike për shkak të mos rritjes dy viteve të fundit dhe për shkak të nevojës së zbatimit të investimeve për rritje të efikasitetit të energjisë elektrike, investimen në energjinë e ripërtëritshme dhe zëvendësimit të Kosovës A me një termocentral të ri. Rritja potenciale e çmimeve të energjisë do të thotë se të varfërit dhe të cënuarit do të kërkojnë më shumë shërbime më të orientuara të mbrojtjes sociale. Gjithashtu sikurse edhe investimi në njerëzit e saj, rritja ekonomike do të kërkoj që dritat të jenë të ndezura, dhe qeveria e Kosovës duhet të ketë parasysh që resurset publike do të mund të nevojiten pët të siguruar energji elektrike të mjaftueshme për familjet dhe bizneset e saj. Përmbushja e të gjitha këtyre sfidave do të jetë e vështirë në një ambient ku të hyrat e bledhura në kufi po bien, e të cilat janë mbi 70 përqind të të hyrave të tërësishme. Nevojiten politika dhe përpjekje administrative për të rritur të hyrat vendore si kompenzim. Kosova ka aprovuar kohëve të fundit një rregull fiskale e cila kufizon deficitet fiskale dhe borxhin publik në nivele të qëndrueshme në të ardhmen, njëkohësisht duke lejuar investime shtesë mga të hyrat e realizuara nga privatizimet ose kursimet nga vitet paraprake. Por ndërsa treguesit kryesor fiskal duken mirë, sfida do jetë në ripërqëndrimin e shpenzimeve për të adresuar më mirë nevojat e vendit. Rishikimi i financave publike (RFP) analizon efkasitetin e shpenzimeve mes viteve 2008 dhe 2013 dhe propozon mënyra sipas të cilave alokimet do të mund të përshtaten si mbrenda ashtu edhe ndërmjet sektorëve në mënyrë që të adresohen më mirë sfidat kryesore të Kosovës. xi xii F. TABELA E TRI REKOMANDIMEVE KRYESORE SIPAS SEKTOREVE Rekomandimet kryesore Vazhdoni të mirëmbani deficite fiskale dhe nivele të borxhit të qëndrueshme duke iu përmbajtur rregullës fiskale të aprovuar kohëve të fundit. Sigurohuni se kërkesa për energji elektrike do të përmbushet për të siguruar rritje ekonomike, ndërsa duke siguruar që tarifat të lëvizin drejt trajektores e cila i mbulon kostot. Realokimi e resurseve nga rruga e 6 e propozuar në mirëmbajtje të infrastrukturës dhe investime në sektorët social. Depolitizimi i rritjes së pagave të shërbyesve civil duke i kushtëzuar ato me rishikimin nga një komision i pavarur, rritja bazuar në përformancë ose duke i shndërruar në rritje të rregullta bazuar në një formulë, varësisht nga kërkesat e secilit sektor. Realokimi i resurseve prej zgjerimit të propozuar të përfitimeve të veteranëve dhe në të mirë të të varfërve dhe pjestarëve të cënuar të shoqërisë, përfshirë mbrojtjen e tyre nga ndikimi prej rritjes së çmimeve të energjisë. Lansimi i skemës së sigurimeve shëndetësore për të krijuar të hyra shtesë për sektorin e shëndetësisë që nuk është i financuar sa duhet. Bëni përpjekje për të arritur vlerë më të mirë për paratë e shpenzuara publike në prokurimet publike ku kosto e barërave dhe mirëmbajtja e rrugëve duket të jetë dukshme e shtrenjtë. Ndërmerrni hapa për të rritur mbledhjen e të hyrave vendore për të kompenzuar për rënien e të hyrave të mbledhura në kufi përmes, ndër tjera, eliminimin e disa përjashtimeve nga tatimet, ndjekjen e mospaguesve përmes sistemit ligjor, dhe duke konsideruar rritjen e disa normave tatimore. Përmirësoni kapacitetet e Administratës Tatimore dhe autoriteteve lokale për mbledhjen e tatimit në pronë nëpër komuna. Energjia Sigurohuni që kërkesa për energji elektrike të përmbushet shpejtë duke lehtësuar investimet dhe duke përkrahur politikat që përmirësojnë efikasitetn e energjisë në sektorët publik dhe privat për të zvogluar përdorimin e energjisë elektrike dhe për të krijuar kursime fiskale. Rialokimi i resurseve publike në sektorin e energjisë sipas domosdoshmërisë duke riprioritizuar investimet tjera publike. Inkurajoni furnizimin me energji të ripërtëritshme duke thjeshtësuar aplikacionin komplet për burimet e energjisë së ripëtëritshme, duke promovuar zgjidhje të qëndrueshme dhe të ripërtëritshme për ngrohjen e hapsirës dhe ujit. Sigurohuni që trajektorja e tarifave elektrike është e drejtuar drejt paraqitjes së plotë të kostove dhe të ofrojë nxitje për kursimin e energjisë elektrike. Të garantojë autonomi të plotë të Zyrës së Rregullatorit të Energjisë për të maksimizuar potencialin e pjesmarrjes së sektorit privat në energjetikë dhe për të minimizuar subvencionet në energji, ndërsa në të njejtën kohë të të përdoret mekanizmi i mbrojtjes sociale për të mbrojtur të varfërit dhe familjet e ndjeshme nga rritja e tarifave. Transporti Resurset që do të përdoreshin për ndërtimin e rrugës 6 do të mund të përdoreshin më mirë si mbrenda sektorit të transportit (në mirëmbajtjen më të mirë dhe rehabilitimin e rrugëve ekzistuese) dhe në sektoret tjera. Duhet rritur taksat për përdoruesit e rrugëve dhe taksat për regjistrim të automjeteve për të rritur resurset e disponueshme për mirëmbajtjen afatgjate të rrugëve. Gjeni mënyra për të bërë rrjetin hekurudhor të qëndrueshëm financiarisht përmes zvoglimit të sherbimeve dhe përqendrimit në industritë eksportuese. Arsimi Zgjerojeni qasjen në arsim, posaçërisht atë parafillorë, të financuar pjesërisht nga kursimet e shpenzimeve që do të xiii rezultonin nga ndryshimet demografike, dhe kuptoni më mirë nevojat në arsimin e mesëm të lartë që do të rezultojnë prej ndryshimeve demografike, rritjen e regjistrimeve dhe migracionit nga zonat rurale në ato urbane. Përmirësojeni funksionimin e formulës së financimit nga komuna-në-shkolla duke e thjeshtësuar atë, duke ofruar trajnim për zbatimin e saj për menaxhmentin e shkollave, dhe duke inkurajuar zotimet e forta politike në nivel komunal për të racionalizuar rrjetin e shkollave. Sigurohuni se janë të vendosura nxitjet e drejta për të tërhequr dhe mbajtur mësues shumë efektivë përfshirë atë që mësuesit të marrin trajnimin e obliguar dhe të ndërmerren masat ndëshkuese në rastet e përformancës së dobët në mësim. Shëndetësia Ripërqëndrimi në shpenzimet e kujdesit shëndetësor primar ndërkohë që kufizohen më tutje investimet kapitale në të mirë të mirëmbajtjes së objekteve ekzistuese, dhe të mos rriten pagat e përsonelit mjekësor pa u bazuar në përformancë. Të rritet efikasiteti në blerjen e barërave duke përmirësuar sistemet e prokurimit, dhe të rriten shpenzimet në barëra dhe furnizime mjekësore, posaçërisht duke përdorur disa nga fondet e reja të krijuara përmes futjes së sigurimit shëndetësor. Futeni skemën e sigurimeve shëndetësore me kushtet në vijim: (i) norma e kontributeve duhet të jetë 5 e jo 7 përqind; (ii) vetëm grupet e të varfërve duhet të përjashtohen nga pagesa e premisë dhe bshkëpagesat; (iii) sigurimi shëndetësor duhet të zbatohet në një mënyrë fiskale neutrale për të siguruar qëndrueshmërinë e buxhetit dhe për të garantuar që sektoret tjera nuk kanë pasoja dhe barrë të papërballueshme; (iv) Të ndërtohet kapaciteti i përshtatshëm për të administruar një sistem të sigurimit shëndetësor dhe të sigurohet një transfer i lehtë nga Agjencia për Financim të Shëndetësisë në Fondin për Sigurime Shëndetësore. Mbrojtja sociale Filloni përpjekjet për të future një sistem i cili i identifikon më mirë të varfërit dhe të cënuarit për të mundësuar një përfshirje më të gjërë nga skema e asistencës sociale ndërkohë që të vazhdohet me minimizimin e rrjedhjeve drjet grupeve më të pasura dhe duke siguruar se skema e asistencës sociale ofron përkrahjen e domosdoshme për familjet për të dalur nga varfëria, për shembull, duke ofruar trajnime dhe duke lejuar që përfitimet të “ndërpriten ngadalë duke u zvogluar” kur një përfitues gjenë punë e jo të ndalen përfitimet menjëherë. Vazhdoni të zbatoni sistemin e tanishëm pensional pa ndryshime të mëdha: nuk ka nevojë “të ndreqet” diqka që nuk është e prishur. Ligjit të ri të veteranëve duhet t’i përcaktohet kostoja e plotë dhe të rimendohet para se të aprovohet dhe zbatohet përndryshe ky ligj mund të ketë pasoja serioze negative fiskale, ekonomike dhe sociale. Politikat e tatimeve dhe të të hyrave Të forcohet administrata tatimore duke përfshirë ngritjen e cilësisë dhe numrit të inspektorëve tatimor, përmirësimi i moduleve për vlerësimin e rrezikut, bërjen praktikë kontrollet e rastësishme për të vlerësuar vendet ku duhet përmirësuar në vlerësimin e rreziqeve, dhe të rriten përpjekjet për luftimin e evazionit tatimor. Të konsiderohen ndryshimet në sistemin tatimor siq janë rritja e normës së tatimit në korporata në 15 përqind dhe ndryshimi i strukturës së normës së tatimeve në të ardhura përsonale për ta bërë më progressive dhe të barabartë, dhe eliminoni disa nga lirimet tatimore të cilat nuk kanë vend në një sistem të mirë tatimor, siq janë: (i) dividendat në pronësi të pronarëve të huaj; (ii) kamatat në instrumentet financiare të emetuara nga autoritetet publike; dhe (iii) përfitimet e tjera të ofruara nga punëdhënësit. Ndërmerrni hapa për rritjen e mbledhjes së tatimit në pronë përmes (i) zgjerimit të bazës së tatimit në pronë duke filluar tatimimin e tokës bujqësore dhe llojet tjera të pronës; dhe (ii) të konsiderohet rritja e normës së tatimit në pronë të mbledhur nga komunat; dhe (iii) të përdoren grantet e qeverisë në shpërblimin e komunave që krijojnë të hyra vetanake xiv KAPITULLI 1. HYRJE A. KONTEKSTI 1.1. Republika e Kosovës është shteti më i ri në evropë. Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë (RSFJ) u shpërbë gjatë viteve 1990, dhe në janar 1999 Kosova u bë një territor i ndarë nën Administrimin e Misionit të Përkohshëm të Kombeve të Bashkuara (UNMIK), një situatë që zgjati deri në shkurt të vitit 2008. Me 17 shkurt 2008 Kosova deklaroi njëanshëm pavarësinë e saj dhe deri në shkurt të vitit 2014 është pranuar mga 106 vende anëtare të KBve, përfshirë 23 nga 28 vendet anëtare të BEsë. Kosova është një shtet në Evropën Juglindore21 (EJL), pa dalje në det, me rreth 1.8 milion banorë, dhe një popullsi të madhe në migracion kryesisht të vendosur në vendet e evropës perëndimore. Shteti bëri përpjekje në rindërtimin e ekonomisë së shkatërruar nga shpërbërja e RSFJsë në pjesën e parë të viteve 1990 dhe pastaj në luftën e viteve 1998-99. 1.2. Republika e Kosovës si vend potencial për të qenë kandidat për t’u antarësuar në Bashkimin Evropian (BE) është një vend me të ardhura të ulëta të mesme me një përformancë solide të rritjes ekonomike që nga përfundimi i luftës në vitin 1999. Është një nga katër vendet e vetme në evropë që shënuan rritje në çdo vit gjatë periudhës së krizës 2008-12, me një mesatare prej 4.2 përqind. Aftësia e mbijetesës së ekonomisë së Kosovës ka reflektuar: (i) integrimin e kufizuar ndërkombëtar në ekonominë botërore; (ii) suksesin e diasporës së saj në tregjet e punës posaçërisht në vendet gjermanisht folëse të evropës qëndrore, duke siguruar një rrjedhë të pandryshueshme të dërgesave të diasporaës; (iii) një përbërje të buxhetit kryesisht pro rritjes, me rreth 40 përqind të shpenzimeve publike të përdorura për investime; dhe (iv) një rrjedhë e pandryshueshme e donacioneve në vend. 1.3. Me gjithë përpjekjet e saj, Kosova ende mbetet mbrapa fqinjëve të saj dhe vendeve evropiane në shumicën e aspekteve të zhvillimit. Kosova ka të ardhurat për kokë banori më të ulëtat në evropë përpos Moldavisë, me një bruto prodhim vendor (BPV) për kokë banori prej 2,858 euro në vitin 2013. Ajo gjithashtu ka shkallën më të lartë të varfërisë në EJL, me 29.7 përqind të popullsisë që jetojnë nën kufirin e varfërisë në vitin 2011, dhe vuan nga norma më e lartë e papunësisë në EJL, e vlerësuar në 30.9 përqind në vitin 2012. Edhe më keq, 63 përqind e popullsisë së saj është ekonomikisht joaktive. 1.4. Një arsye kryesore se pse Kosova mbetet mbrapa – përpos historisë së saj – është kapitali i ulët institucional dhe njerëzor i saj, dhe vetëm rritja e qëndrueshme ekonomike mund të ndihmojë vendin në adresimin e këtyre sfidave dhe në përafrimin me fqinjët e saj evropian. Ngushtimi i këtyre zbrazëtirave kërkon investime shtesë, por resurset e Kosovës janë të pamjaftueshme për të adresuar të gjitha nevojat menjëherë. Për këtë arsye shpenzimet duhet të prioritizohen në ato nevoja të cilat janë më të rëndësishmet për rritjen ekonomike. Së dyti, resurset duhet të përdoren në mënyrë efikase që të mund të makSMIAlizojnë ndikimin e tyre në zvoglimin e varfërisë ekstreme dhe në përmirësimin e prosperitetit të përbashkët. B. SFIDAT DHE PENGESAT E KOSOVËS PËR RRITJE EKONOMIKE 1.5. Kosova ballafaqohet me sfida të numërta, shumë nga të cilat mund të adresohen pjesërisht përmes politikës fiskale. Si një vend me të ardhuar të ulëta të mesme, sfidat kryesore të kosovës janë të ndërlidhura me nivelin esaj të zhvillimit. Posaçërisht nevojiten të adresohen normat e sajë të larta të 21 Evropa Juglindore i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor: Shqipëria, Bosna dhe Hercegoviva, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i zi, dhe Serbia. 1 papunësisë dhe varfërisë. Kosova gjithashtu ka një popullsi të re dhe në rritje, që paraqet sfidë për punësimin e rinisë dhe aftësimin e saj. Gjetja e mënyrave për të investuar në popullsinë e saj të re mund të ndihmojë në tejkalimin e disa prej sfidave kryesore të Kosovës. 1.6. Për të adresuar këto sfida duhet përballur me dy pengesa ndaj rritjes ekonomike. E para, Kosova ballafaqohet me kërcënim prej një krize të energjisë. Me rritjen e kërkesës për energji elektrike dhe me vjetërsimin e termocentraleve të parapara për tu mbyllur, Kosova nuk do të jetë në gjendje të përmbushë kërkesat me energji elektrike nga ndërmarrjet dhe familjet e saj. Rritja ekonomike, veq se e dëmtuar nga dërprerjet e rrymës elektrike, rrezikon që të pengohet edhe më tutje. E dyta, të hyrat e mbledhura në kufi veq se kanë filluar të bien dhe ka të ngjarë që do të vazhdojnë të bien më tutje. Këto “të hyra të mbledhura në kufi” – të përbëra nga tatimet tregtare dhe tatimi në vlerën e shtuar (TVSH) e mbledhur nga importi i mallrave22 – përbënë 71 përqind të të hyrate të tërësishme në vitin 2012. Me zgjerimin e ngadalshëm të prodhimit vendor që po zëvendëson importet, nënshkrimin e marrëveshjes tregtare me Turqinë kohëve të fundit, dhe ngritjen e lidhjeve me BEnë, të hyrat e mbledhura në kufi ka të ngjarë se do të bien edhe më tutje në një afat të mesëm. Gjetja e zëvendësuesve vendor për të hyrat e mbledhura në kufi do të jetë esencial në financimin e investimeve publike të nevojshme për rritje ekonomike të qëndrueshme, dhe në adresimin e sfidave të shumta të Kosovës. Ky raport vlerëson sfidat e Kosovës dhe pengesat për rritje ekonomike, dhe ofron rekomandime të politikave për adresimin e tyre. Papunësia, varfëria dhe prosperiteti i përbashkët 1.7. Papunësia e lartë dhe pjesmarrja e ulët në tregun epunës, posaçërisht tek të rinjtë dhe femrat, janë sfidat kryesore për Kosovën. Papunësia është vlerësuar në 30.9 përqind në vitin 201223, më e larta në EJL. Rritja e vazhdueshme ekonomike, si dhe emigrimi, duket se ka ndihmuar në zvoglimin e papunësisë në vitet e fundit, por mungesa e të dhënave të krahasueshme për para vitit 2012 e bën të vështirë vlerësimin e këtij efekti. Papunësia e të rinjve është posaçërisht e lartë me bi 55 përqind. Çdo vit përafërsidht rreth 30,000 punëkërkues të rinj futen në tregun e punës por rritja e tanishme ekonomike krijon jo më shumë se rreth 15,000 vende të reja pune në vit. Si rezultat i kësaj, vetëm rreth 10 përqind e popullsisë aktive të re është në punë, dhe kjo bjen nën 5 përqind për femrat. Edhe më keq është fakti se mbi një e treta e Kosovarëve të rinj nuk janë as në procesin arsimor e as të punësuar – një kategori e cila mund të quhet “gjenerata e humbur”. Edhe për ata me arsimim më të lartë, prospektet duket se janë duke u përkeqësuar, me të dhëna që sygjerojnë se është një numër në rritje e atyre me diploma universitare që mbesin të papunë, që ndoshta reflekton një mospërputhje në mes arsimimit dhe aftësive të kërkuara në tregun e punës.24 Me 63 përqind të popullsisë (përfshirë punëkërkuesit e dez-inkurajuar), norma e tërësishme e popullsis pasive është më e larta në evropë, me normën e pasivitetit të femrave prej 82 përqind. 1.8. Varfëria mbetet tepër e lartë në Kosovë por mbrojtja sociale dështon në arritjen e shumë prej të varfërve. Në vitin 2011, 29.7 përqind e popullsisë kanë jetuar në varfëri dhe 10.2 përqind ishte në varfëri ekstreme (Figura 1.1 dhe Figura 1.2). Si varfëria ashtu edhe varfëria ekstreme janë përkeqësuar në vitin 2011. Me vetëm një të tretën e familjeve në kuintalin e poshtëm që kanë arritë të marrin asistencë 22 TVSH zakonisht nuk konsiderohet tatim i mbledhur në kufi sepse mendohet të mbledhet nga konsumatori final. Megjithatë në Kosovë rreth 81 përqind e TVSHsë mbledhet në kufi, dhe TVSHja përbën 50 përqind të tatimeve t] mbledhura në kufi. Vetëm rreth 7.7 përqind e TVSHsë së mbledhur në kufi refondohet mbrenda vendit. Këto fakte bëjnë që shumica e TVSHsë mund të konsiderohet si “tatim i mbledhur në kufi”në Kosovë. 23 Anketa e fuqisë punëtore 2012, Agjencia e Statistikave të Kosovës. 24 Një problem tjetër, I pa diskutuar aq shumë deri me tash, është nën-punësimi, I cili duket të jetë mjaft evident pasi që mjaftë profesionist të rinj përfundojnë duke punuar në punë tretsore (shumë përsona që posedojnë diploma universitare punojnë si kamariera nëpër bare dhe restorante) pasi që tregu nuk krijon mjaft vende pune kualitative. 2 sociale, përmirësimet në skemën e asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave do të mund të ndihmonin në zvoglimin e varfërisë ekstreme. Zvoglimi i varfërisë mbetet një nga sfidat kryesore. Figura 1.1:Normat e varfërisë në Kosovë, 2009- Figure 1.2. Normat e varfërisë ekstreme në 2011* Kosovë, 2009-2011* 40 14 13.2 12.5 35.3 34.5 12.1 35 31.1 31.5 30.7 12 10.7 29.7 29.2 10.2 30 26.7 26.7 10 9.4 8.5 8.5 25 7.8 8 20 6 15 4 10 5 2 0 0 Urbane Rurale Totali 2009 2010 2011 2009 2010 2011 Urbane Rurale Totali Burimi: ASK dhe Banka Botërore (2013) Burimi: ASK dhe Banka Botërore (2013) *Kufir i varfërisë (€ /day): 2009: 1.55; 2010: 1.61; 2011: *Kufiri i varfërisë ekstreme (€ /day): 2009: 1.02; 2010: 1.72 1.07; 2011: 1.20 1.9. Rritja ekonomike mes viteve 2006 dhe 2011 ka favorizuar të varfërit dhe 40 përqindshin e popullsisë me të ardhura më të ulëta. Të dhënat e familjeve tregojnë se ndërmjet vitit 2006 dhe 2011, rritja ekonomike në kosovë është shpërndarë gjerësisht, duke shpjesë në përmirësimin edhe të varfërisë edhe të “prosperitetit të përbashkët” (e definuar si përqindja e pasurisë që shkon tek 40 përqind e popullsisë më të varfër). Gjatë kësaj periudhe, si të varfërit ashtu edhe 40 përqind e popullsisë më të varfër kanë pasur rritje vjetore të kosumit për rreth 4 përqind, ndërsa 20 përqind e pjesës më të pasur të popullsisë kanë pasur rritje të konsumit prej një deri tre përqind në vit gjatë asaj periudhe. Me një normë të varfërisë prej 29.7 përqind në vitin 2011, varfëria dhe prosperiteti i përbashkët janë të lidhura ngusht në Kosovë. Për këtë arsye duke u përqëndruar në varfërinë si një nga qështjet kyçe në vend, ky raport gjithashtu mbulon edhe prosperitetin e përbashkët. 1.10. Ekziston një raport negativ në mes të varfërisë dhe nivelit të arsimimit, dhe të varfërit nuk mund të marrin kujdes shëndetësor të mjaftueshëm. Në vitin 2012, më shumë se një e treta e individëve të cilët nuk e kanë kryer arsimin fillor ishin të varfër krahasuar me 12 përqind të individëve me diploma universiteti. Gati dy të tretat e të varfërve kanë pasur të kryer më pak sesa arsimin e mesëm. Rritja e arsimimit sa i përket gjithpërfshirjes dhe cilësisë do të jetë një faktor kyç në zvoglimin e varfërisë. Të dhënat sygjerojnë se arsimimi në fëmijërinë e hershme është posaçërisht efektiv për të ndihmuar individët që të shkëputen nga kurthi i varfërisë. Përpos kësaj normat e shfrytëzimit të kujdesit shëndetësor nga të varfërit janë të ulëta, që sygjeron se ata janë të shërbyar më pak se sa që duhet. Popullsia e re 1.11. Popullsia e re e Kosovës paraqet mundësi dhe sfida. Popullsia e Kosovës është më e reja në evropë me një moshë mesatare prej rreth 26 vjeç (Figura 1.3).25 Për këtë arsye nuk përballet me presionet fiskale dhe ekonomike që rezultojnë nga një popullsi në plakje, një problem ky me të cilin përballen 25 Në Kosovë, 38.1 përqind e populsisë ka moshën në 19 vjeçare, shumë më shumë krahasuar me shtetet fqinje si Shqipëria (32.5 përqind), Bosna (24.6 përqind), Serbia (23.4 përqind), Sllovenia (19.1 përqind) apo Mali i zi (26.7 përqind). 3 shtetet tjera të evropës lindore.26, 27 Një fuqi punëtore e trajnuar mirë mund të ishte resursi kryesor për rritje ekonomike. Megjithatë, sigurimi që shpenzimet publike janë në përputhje me një popullsi të re paraqet një sfidë. 1.12. Kosova mund të përfitojë nga një “dividendë demografike” që vjen me popullsinë e re nëse e bën arsimin një prioritet. Përdorimi i kësaj dritareje të mundësive për të investuar në arsimim të mirëfilltë dhe trajnim do të ndihmojë puntorët që të gjejnë punë, do të rrisë kontributet e tyre tatimore, dhe do t’u mdihmojë ndërmarrjeve të kenë qasje në Figura 1.3. Piramida e popullsisë, 2011 aftësitë që atyre u duhen. Gjithashtu do të nxisë rritjen e produktivitetit të fuqisë punëtore dhe do të ndihmojë Kosovën të kalojë në sektorë modern ekonomik që do përshpejtojnë rritjen. Megjithatë, nëse kjo nuk bëhet, atherë “dividenda demografike” mund të kthehet në ‘mallkim demografik’. Kanosja nga mungesa e energjisë 1.13. Sektori energjetik i Kosovës dështon në prodhimin e enrgjisë së mjaftueshme elektrike për nevojat e vendit dhe “boshllëku elektrik” që rezulton është një nga pengesat kryesore për rritje ekonomike dhe për të bërit biznes në vend. Sipas një studimi të kohëve të fundit nga USAIDi28 energjia elektrike e padisponueshme u kushton bizneseve Kosovare rreth 260 milion euro ose 5 përqind e BPVsë çdo vit. Anketa e ndërmarrjeve e Burimi: Statistikat e Bankës Botërore të shëndetësisë, vitit 2009 (shiko në kapitullin e energjisë) ka Ushqimit dhe popullsisë. përcaktuar se problemi i furnizimit me energji elektrike ishte pengesa më e madhe në të bërit biznes në vend. Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë grupi i atyre që më së shumti ndikohen negativisht. Me mbylljen e Kosova A, njëri nga dy termocentralet e vjetra të vendit, boshllëku në furnizim me rrymë do të zgjerohet edhe më. 1.14. Do të kenë një boshllëk të theksuar të energjisë elektrike pas mbylljes së termocentralit Kosova A nëse nuk do të jetë ndërtuar termocentrali i ri. Pa marrë parasysh përmirësimet në furnizimin vendor në vitet e fundit, për shkak të përmirësimeve në prodhimin e energjisë elektrike dhe të përkrahura nga subvencionet e qeverisë për importin e energjisë elektrike, situata mbetet e cënuar. Rritja ekonomike do të sjell një kërkesë gjithnjë në rritje për energji elektrike. Mbyllja e boshllëkut për energji elektrike kërkon ndërtimin e një stacioni të ri për prodhim të elektricitetit i cili është vlerësuar se do të kushtojë mes 1 miliard dhe 1.5 miliard euro – ose mes 20 dhe 30 përqind të BPVsë – dhe do t’i duhet së paku katër vite për t’u kompletuar. “Të hyrat e mbledhura në kufi” po bien 1.15. Të hyrat e mbledhura në kufi përfaqësojnë 70 përqind të totalit të të hyrave por tashmë kanë treguar shenja të një rënie e cila do të vazhdojë. Të hyrat nga tarifat doganore dhe të hyrat tjera 26 Shiko Banka Botërore “Nga e kuqja në të përhitur: tranzicioni i tretë i plakjes së popullsisë në evropën lindore dhe ish bashkimin sovjetik”. 27 Në evropën lindore, Bulgaria në veçanti përballet me sfida të mëdha për shkak të plakjes së popullsisë së saj. Shiko Banka Botërore, 2013, “Lehtësimi i ndikimit të një popullsie në plakje: opcionet për Bullgarinë”. 28 Efektet e ofertës së energjisë elektrike të pasdisponueshme dhe kualiteti në bizneset kosovare, USAID 2012. 4 të mbledhura në kufi filluan të ngadalësohen gjatë vitit 2012 dhe vazhduan të bien në vitin 2013.29 Rënia e të hyrave në vitin 2013 ishte pjesërisht e ndikuar nga efektet e çmimeve dhe pjesërisht për shkak të efektit të zëvendësimit të importeve. Një Marrëveshje e Stabilizim Asociimit (MSA) me BEnë30 dhe një marrëveshje tregtare me Turqinë31 pothuajse me siguri që do të rezultojnë në rënien e mëtutjeshme të të hyrave të mbledhura në kufi në një afat të mesëm. Ministria e Financave (MeF) ka vlerësuar se MSAja me BEnë do të ketë efekt negativ në të hyrat prej rreth 60 milion euro çdo vit, ose 1.2 përqind e BPVsë, ndërsa marrëveshja tregtare me Turqinë ëshë vlerësuar se do të zvoglojë të hyrat me 20 milion euro ose 0.4 përqind e BPVsë çdo vit. Këto dy marrëveshje do të hynë në fuqi në vitin 2016 dhe 2015 respektivisht, por kur vendet tjera të ballkanit perëndimor kanë nënshkruar MSAtë, të hyrat e tyre të mbledhura në kufi kanë rënë shpejtë pasi që sjelljet u përshtaten në pritje të zbatimit të tyre. C. PRESIONET PËR SHPENZIME NUK PËRPUTHEN ME NEVOJAT E VENDIT 1.16. Presioni për shpenzime në fushat që nuk kanë urgjencë është i fortë. Presionet për shpenzime vijnë kryesisht nga aktorët e fuqishëm politik që përfaqësojnë: (i) pensionet; (ii) përfitimet e veteranëve; (iii) përfitimet për ish të burgosurit politik; (iv) pagat publike; dhe (v) infrastruktura e transportit. Për dallim nga fushat e theksuara më heret, këto shpenzime nuk janë kritike për të siguruar rritje ekonomike të qëndrueshme, për të ofruan punësim, dhe për të përmirësuar kushtet e jetesës për shtetasit e saj. Përkundrazi, ky shpenzim rrezikon tkurrjen e investimeve në shëndetësi, arsim dhe projekte tjera kapitale, të cilat do të mund të përshpejtonin rritjen ekonomike dhe të zvogëlonin varfërinë. Buxheti i vitit 2014 ilustron këto presione. Për të burgosurit politik dhe përfitimet e reja për veteranët e luftës janë ndarë bashkarisht një shumë prej 15 milion euro32 në buxhetin e vitit 2014, ndërsa për pagat e sektorit publik janë ndarë 45 milion euro. Ky 45 milionësh mbulon zbatimin e reformës së pagave dhe gradimit33, përfshirjen e strukturave të serbëve të Kosovës në komunat veriore në sistemin e Kosovës34 dhe rritjen e pagave. Përderisa vetëm 15 milion euro janë ndarë në buxhetin e vitit 2014 për veteranët e luftës të regjistruar rishtazi, pakoja e përfitimeve duket se do të jetë e madhe ku vetëm pagesat në para të gatshme janë vlerësuar se do të arrijnë rreth 40 million euro në vit. Për më shumë shëndetësia, arsimi, strehimi, investimet në biznese dhe përfitimet tatimore, mes tjerash, ka të ngjarë se do të rrisin shpenzimet ndërkohë, edhe pse është vështirë për të kalkuluar kostot pasi që interpretimi i ligjit të ri mbi veteranët e luftës është ende i paqartë dhe se procesi i verifikimit të kërkesave po vazhdon kështu që numri i përfituesve nuk është i qartë.35 Kostot e plota fiskale do të mund të jenë të larta. 29 Doganat e Kosovës raportuan se në vitin 2013 të hyrat e mbledhura në kufi nuk përmbushën planin për 8.8 përqind dhe ishin për 1 përqind më të ulëta se në vitin 2012. 30 Kosova me 28 tetor 2013 filloi Negociata për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit me BEnë, të cilat pritet të përmbyllen me marrëveshje të nënshkruar gjatë vjeshtës së vitit 2014. 31 Një marrëveshje tregtare me Turqinë është nënshkruar në tetor 2013 dhe do të jetë e zbatueshme duke filluar me 2015. 32 Në dhjetor 2013 Qeveria e Kosovës (QeK) vendoi të dhuronte skemës së ish të burgosurve politik një shumë prej €55 milion si kompenzim për kohën e tyre të kaluar në bueg, për t’u paguar mbrenda katër viteve 33 Zbatimi i reformës së pagave dhe gradimeve vlerësohet të kushtojë rreth €18 mil ion edhe pse nuk ka garanci se reforma do të ndodhë me kohë dhe që këto para nuk do të përdoren për rritje të pagave gjatë këtij viti zgjedhor. 34 Marrëveshja politike në mes Kryeministrit të Kosovës dhe Kryeministrit të Serbisë e datës 19 prill 2013, parashef shpërbërjen e strukturave paralele serbe në komunat veriore të Kosovës dhe përfshirjen e disave prej personeit të tyre në sistemin e qeverisë së Kosovës. Edhe pse nuk ka ndonjë vlerësim të qartë të kostove, pritet që të ktë një kosto prejrreth €13 milion në paga dhe mëditje – e cila është përfshirë në alokimet e tanishme prej €45 milion. 35 Mbi 67,000 njerëz kanë aplikuar për statusin e veteranit të luftës. Procesi i verifikimit ka qenë i ngadaltë dhe pritet të kryhet në qershor të vitit 2014. Nga numri i aplikacioneve të verifikuara del se 35 përqind janë konsidruar si jo legjitime. Një kalkulim i thjeshtë do të sygjeronte se numri i veteranëve legjitim do të jetë rreth 40,000, dhe varësisht nga niveli ipërfitimeve do të kalkulohet edhe një kosto e tërësishme për këtë skemë. 5 1.17. Përpos kësaj, një autostradë e re që lidh Prishtinën me kufirn e IRJ të Maqedonisë rrezikon tkurrjen e shpenzimeve tjera publike. Autostrada Rruga 6 mes Prishtinës dhe IRJ Maqedonisë e aprovuar rishtazi36 është vlerësuar të kushtojë përafërsisht 750 milion euro37 apo 14.4 përqind e BPVsë. Kontrata për ndërtim është ende duke u përgatitur dhe jetëgjatësia e projektit është e hapur, edhe pse ka indikacione që tregojnë se ka të ngjarë se do të ndërtohet mbrenda pesë viteve. Megjithatë, ka të ngjarë të tkurrë investimet tjera kapitale me prioritet të lartë, siq bëri edhe Rruga 7 pothuajse e kompletuar për Shqipëri. Në veçanti, kjo do të shteroj resurset që nevojiten për të investuar në kapacitetet prodhuese të energjisë elektrike, në rast se fondet e mjaftueshme private nuk do jenë në dispozicion. 1.18. Kosova ka një mundësi që të bëjë riorientimin e shpenzimeve drejt fushave që adresojnë sfidat e saj të vërteta. Edhe pse ka nevoja të arsyeshme në shumë fusha, resurset e kufizuara do të thotë se fondet duhet të ri-orientohen drejtë fushave të cilat do të mund të zhbllokonin potencialin për rritje ekonomike dhe do të ndihmonin të zvoglohej papunësia dhe varfëria. D. OBJEKTIVAT DHE MADHËSIA E RISHIKIMIT TË FINANCAVE PUBLIKE 1.19. Objektivat e këtij Rishikimi të Financave Publike (RFP) jnë: (i) të identifikojë nevojat kryesore për shpenzime në Kosovë për përshpejtimin e rritjes ekonomike, duke mbrojtur të varfërit dhe të cënuarit, dhe duke gjetur mënyra për të përfituar nga popullsia e re e vendit, dhe të krahsoj këto nevoja me presionet e tanishme për shpnzime; (ii) të identifikojë opcionet për të akomoduar këto objektiva përmes rishpërndarjes së buxhetit, dhe të gjejë mënyra në të cilat efikasiteti i shpenzimeve publike mund të përmirësohet për të arritur vlerë më të mirë për paratë e shpenzuara; dhe (iii) të identifikojë masat të cilat ndihmojnë për t’u përshtatur me rënjen e të hyrave të mbledhura në kufi duke rritur mbledhjen e të hyrave mbrenda vendit në mënyrat të cilat promovojnë rritjen ekonomike dhe formalizimin e tragut të punës. Për arritjen e këtyre objektivave RFP është organizuar në katër pjesë tematike. 1.20. Pjesa e parë e raportit paraqet kontekstin makroekonomik dhe përformancat e kaluara. Kjo ofron një analizë të shkurtër të politikave fiskale, përformancën e të hyrave dhe shpenzimeve mes viteve 2008 dhe 2013. Sekcioni i të hyrave analizon performanceën e të hyrave tatimore, ndërsa sekcioni i shpenzimeve vlerëson trended e shpenzimeve sipas kategorive ekonomike dhe funksionale, dhe ofron një përmbledhje të: (i) investimeve "të forta" në energji elektrike dhe transport – fusha prioritare për investimet publike në infrastrukturë; dhe (ii) investimeve “të buta” në arsim, shëndetësi dhe mbrojtje sociale. 1.21. Pjesa e dytë analizon deri në detaje efikasitetin e tanishëm të shpenzimeve dhe nevojat dhe opcionet e ardhshme për shpenzime në: (i) energji, (ii) transport, (iii) arsim, (iv) shëndetësi, dhe (v) mbrojtje sociale. Secili nga këta kapituj paraqet përformacen e kaluar sektorale dhe nevojat afatmesme fiskale, dhe vlerëson reformat e ardhshme që po vijojnë dhe implikimet e tyre fiskale. 1.22. Pjesa e tretë rishikon përformancën e të hyrave. Duke mbajtur parasysh se sektori publik do të vuaj nga rënia e të hyrave të mbledhura në kufi në një afat të shurtër dhe të mesëm, analizat identifikojnë mundësitë për mobilizim të mëtutjeshëm të tëhyrave vendore përmes përshtatjes së politikave tatimore dhe forcimit të administratës tatimore. 36 Kjo autostradë e re (Rruga 6) do të lidhë Prishtinën me Maqedoninë në pikën kufitare Hani i Elezit. Është aprovuar nga një komision ndër-ministror me 10 janar 2014, dhe kontrata iu ka ofruar konzorciumit Turk-SHBA Bechtel-ENKA, i cili gjithashtu e ka ndërtuar autostradën Rruga 7 që lidhë Prishtinën dhe Tiranën, në Shqipëri. 37 600 milion euro për projekt plus një shume e vlerësuar prej 150 milion euro për shpronësim. 6 1.23. Pjesa e fundit ofron një përmbledhje të shkurtër se si mund të evoluojnë financat publike sipas skenarëve të ndryshëm. Në veçanti, ajo ofron një skenar “të pandryshueshëm nga e tanishmja”, dhe një skenar i cili tregon se si financat publike do të mund të përshtateshin, bile edhe mbrenda një kornize me resurse të kufizuara, për të adresuar më mirë sfidat e Kosovës. Kutia 1.1. Veglat analitike të përdorura në RFP dhe përtej RFPsë Puna e bërë në këtë RFP ka kërkuar jo vetëm të anlizojë të hyrat dhe shpenzimet publike por gjithashtu të ofrojë njohuri të thella për sektorët dhe vegla për analiza të mëtutjeshme. Shembujt përfshijnë:  BOOST i Kosovës përdor të dhënat nga thesari në një fletë pune excel për të gjetur lehtësisht shpenzime shumë të disagreguara në mes viteve 2007 dhe 2012 nga një tabalë pivot lehtësisht e përdorshme.  Vegla për Matjen e Ndikimit të Sektorit Energjetik të Kosovës (VNSEK) tregon ndikimin në tarifat e konsumatorve, subvencionet dhe borxhin publik nga zgjidhjet e ndryshme të financimit dhe skenarëve të ndryshëm të kërkesës në sektorin energjetik. Ndikimin fiskal dhe në tarifa të skenarëve energjetik janë vlerësuar duke përdorur këtë model. VMNSEK mund të përdoret për të ofruar informata në rezultatet e mundshme për opcionet e ndryshme për investimet në sektorin energjetik. Në veçanti, ndikimi i reformave në tarifa mund të ndihmojë në dizajnimin e përgjigjeve për mbrojtje sociale ndaj çmimeve më të larta të energjisë elektrike.  Një bazë e të dhënave e arsimit integron katër baza të ndryshme të të dhënave, të pakombinuara më heret për nxënësit, mësimdhënësit, shkollat dhe rezultatet e testeve, u mundëson punëtorëve të Ministrisë së Arsimit që të kuptojnë më mirë inputet dhe outputet e sistemit të arsimit. Kjo bazë e të dhënave i kontribon analizave të efikasitetit të inputeve të arsimit.  Të dhënat e popullsisë në Kosovë nuk mbulojnë si duhet minoritetin serb. Puna për RFPnë ka përdorur burime të të dhënave për të gjetur një përafrim më të mirë të popullsisë sipas Komunave. Shiko shtesën 1 për detaje.  Një model të ndikimit të ligjit mbi sigurimet shëndetësore tregon ndikimin fiskal të menjëhershëm dhe afatmesëm të futjes së sigurimit shëndetësor sipas skenarëve të ndryshëm, sikurse janë normat e premiumeve, normave të pagesave dhe lirimeve. Ndikimi i LSSh është vlerësuar duke përdorur këtë model.  Një analizë e boshllëkut të tatimeve është kryer duke përdorur një varg të gjatë të dhënash për të vlerësuar dallimet në mes të mbledhjes së tatimeve dhe potencialit tatimor. Rezultatet e këtij studimi janë paraqitur në kapitullin e të hyrave.  Një anketë rreth Përceptimeve mbi zbatimin e ligjeve të tatimeve (PZLT) në mes ndërmarrjeve të mëdha si dhe atyre të mesme tenton që të tregoj koston e korrupcionit për sistemin tatimor. Rezultatet e këtij studimi janë paraqitur në kapitullin e të hyrave. 7 8 KAPITULLI 2. KONTEKSTI EKONOMIK DHE SFIDAT FISKALE38 A. MESAZHET KRYESORE  Treguesit kryesor makroekonomik dhe fiskal të Kosovës janë relativisht të shëndoshë. Ekonomia e Kosovës ka vazhduar të rritet, edhe gjatë krizës ekonomike, borxhi publik është i ulët, inflacioni është mbajtur nën kontrollë, dhe treguesit e sektorit bankar janë të shëndoshë. Duke ju falënderuar të hyrave fiskale që janë rritur shpejtë dhe rezervave të akumuluara më heret, kur është paraqitur kriza, Kosova ishte në gjendje të adaptonte një politikë kundër-ciklike fiskale me investime në projektet e infrastrukturës, që kanë ndihmuar në përkrahjen e rritjes ekonomike.  Për Kosovën, sfidë kryesore për shvillim paraqet krijimi i një shtegu të rritjes ekonomike i cili krijon në mënyrë të qëndrueshme më shumë vende të punës dhe më cilësore për popullsinë e saj të re dhe zvoglon varfërinë. Politika fiskale është instrumenti kryesor makroekonomik për të arritur atë sepse vendi ka përvetësuar euron si valutë të veten në mënyrë të njëanshme. Rrjedhimisht, politika fiskale luan një rol kyç për stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike si dhe në adresimin e sfidave të papunësisë, varfërisë dhe popullsisë së re.  Megjithatë, ndarja e tanishme e resurseve publike e kombinuar me shpenzime joefikase do të vështirësojnë adresimin e sfidave kryesore me të cilat ballafaqohet Kosova dhe nxitjen e rritjes ekonoike. Ekzistojnë të dhëna se ndarja e resurseve mbrenda sektorëve mund të ndryshohet për të arritur resultate më të mira (sa u përket ofrimit të shërbimeve publike, rritjes ekonomike dhe zvoglimit të varfërisë), kryesisht në shëndetësi, arsim dhe transport. Përveç rindarjeve mbrenda sektorëve, rindarjet ndërsektorale do të mund të ndihmonin Kosovën për të përmbushur disa nga sfidat e saj kryesore, kryesisht në sektorin e energjisë. Për më shumë se sa rindarja e resurseve, ka të dhëna se korrupcioni si në të hyra ashtu edhe në prokurimin publik po e dëmton sektorin publik. B. KONTEKSTI EKONOMIK 2.1. Themelet makroekonomike të Kosovës janë të mira me rritje positive solide të shtyrë nga investimet. Përvetësimi i njëanshëm i euros ka ofruar stabilitet të çmimeve dhe sektori financiar mbeti i shëndoshë gjatë krizës. Ky stabilitet makroekonomik duhet ë mirëmbahet si një pikë fillimi e mirë në përgatitjen e politikave të cilat mund të sjellin rritje më të lartë. Themelet makroekonomike janë në rregull 2.2. Rritja ekonomike e Kosovës ka shënuar një mesatare vjetore prej 4 përqind që nga përfundimi i luftës në vitin 1999 dhe ka mbetur pozitiv gjatë gjithë krizës ekonomike botërore. Rritja ekonomike është zvogluar nga pika më e lartë e saj prej 7.2 përqind39 në vitin 2008 por ka mbetur positive gjatë krizës financiare globale, e mbrojtur nga integrimi i kufizuar i vendit në ekonominë globale dhe aftësisë së Qeverisë së Kosovës (QeK) për të udhëhequr një politikë fiskale kundër ciklike duke rritur dukshëm investimet publike gjatë periudhës së krizës. Shikoni tabelën A.21 në Shtesën 4 për treguesit makroekonomik. 38 Kapitulli i përgatitur nga Agim Demukaj. 39 BPV sipas qasjes së shpenzimeve 2004-2012, Agjencia e Statistikave të Kosovës. 9 2.3. Investimet, si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, kanë luajtur një rol kyç në shtytjen e rritjes ekonomike që nga viti 2008, duke kontribuar pozitivisht edhe në vitet 2012 dhe 2013. Investimet publike janë dyfishuar në vitin 2008, duke i dhënë një shtytje të madhe rritjes ekonomike atë vit, dhe duke kompenzuar tkurrjen reale të investimeve private. Investimet publike vazhduan të rriten gjatë viteve në vijim, edhe pse me një normë më të ngadaltë se në vitin 2008. Në të njejtën kohë, investimet private janë përshpejtuar pas vitit 2009, duke kontribuar në rritje ekonomike me më shumë se 2 pikë përqindjeje në vitet 2010 dhe 2011 dhe paksa më pak në vitin 2012. Përderisa investimet publike në rrugë kanë tkurrur investimet tjera publike të mundshme, investimet private sihin, deri në një masë, “të nxitura” nga investimet publike pasi që ndërmarrjet private u themeluan për furnizim të sektorit ndërtues të transportit me mallra dhe shërbime. 2.4. Neto eksportet kontribuan negativisht në rritje ekonomike. Importet e tërësishme ishin në rank të 52-57 përqind e BPVsë ndërsa eksportet e tërësishme u lëkundën mes 16 dhe 21 përqind të BPVsë gjatë viteve 2008-2012. Eksportet e mineraleve u rritën më shumë se dyfish në mes viteve 2008 dhe 2011 dhe eksportet e mallrave tjera u rritën paksa, pasi që baza prodhuese në vend u rrit ngadalë. Por kriza e eurozonës e fundosi kërkesën e jashtme dhe eksportet ranë në vitin 2012. Eksportet e shërbimeve, të cilat ishin të ndërlidhura shumë me shpenzimet e diasporaës që e vizitonte Kosovës, kanë mbetur të larta pa marrë parasysh klimës së dobët ekonomike jashtë vendit. Njëkohësisht, importet e mallrave për investime u ngritën dhe importet për mallrat e konsumit u zvogluan. 2.5. Në tërësi, normat e rritjes ekonomike të kosovës kanë qenë kryeisht të pandryshueshme, ndërsa shtytësit kryesor kanë ndryshuar gjatë viteve të fundit (Figura 2.1). Rritja ekonomike ndërmjet viteve 2008 dhe 2011 është krijuar nga nivelet e larta të investimeve publike dhe konsumi vendor që u rrit shumë, ky i fundit i mundësuar nga rritja e kreditimit dhe dërgesat e pandryshueshme nga diaspora. Rritja e BPVsë është ngadalësuar dukshëm që nga atherë për shkak të arsyeve të jashtme (krizës së euro zonës) dhe atyre të mbrendshme (ngadalësimi në kreditim dhe kërkesën e mbrendshme). Konsumi gjithashtu është ngadalësuar, duke u kthyer kështu nga kontribuesi pozitiv ne negativ në rritjen ekonomike në vitin 2012. 2.6. Nga rritja ekonomike kanë përfituar të gjitha shtresat e shoqërisë por të varfërit kanë përfituar më së shumti. Anketa e buxheteve familjare (ABF) nxjerr në pah se si të varfërit ashtu edhe prosperiteti i përbashkët kanë përfituar nga rritja ekonomike në Kosovë.40 Mes viteve 2006 dhe 2011, pjesa prej 40 përqind të më të varfërve të popullsisë kishte rritje vjetore të konsumit prej afër 4 përqind (Figura 2.2). Normat e rritjes ishin paksa më të larta për pjesën prej 30 përqind të popullsisë e definuar si e varfër në vitin 2011. Duke marrë parasysh afërsinë mes të varfërve dhe prosperitetit të përbashkët si dy grupe të shoqërisë, pjesa në vijim e këtij raporti, kudo që është e nevojshme, do të diskutoj për varfërinë në përgjithësi. 40 Të definuara si përqindje e të ardhurave që shkojnë tek 40 përqind e pjesës më të varfër të popullsispë. 10 Figura 2.1. Kontributet në rritjen ekonomike Figura 2.2. Lakorja e incidencës së rritjes 2008-2012 ekonomike, 2006-2011 15% 10% 5% 0% -5% -10% 2008 2009 2010 2011 2012 Konsumi Investimet Neto Eksportet Rritja reale e BPV Burimi: kalkulimet e stafit të Bankës Botërore Me and Burimi: Banka Botërore, raporti Ekonomik i Rregullt, World Bank staff calculations. Dhjetor 2013. 2.7. Inflacioni ka mbetur nën kontroll duke falënderuar pjesërisht përvetësimin e njëanshëm të euros, (Tabela 2.1). Pas luftës së viteve 1998-99, Kosova ka përvetësuar Markën Gjermane si valutën e saj, dhe në vitin 2002 ka kaluar në euro, duke kufizuar mundësinë e përdorimit të instrumenteve të politikës monetare. Përvetësimi i euros ka luajtur një rol të rëndësishëm në mbajtjen e inflacionit nën kontroll. Por pasi që ekonoma e kosovës është pranues i çmimeve, dhe në këtë mënyrë ndikohet nga luhatjet e çmimeve ndërkombëtare në mallrat kryesore të tregtisë së saj – në radhë të parë në ushqim dhe energji. Indeksi i Ҫmimeve të Konsumit (IҪK) tenton të pasqyrojë çmimet globale, të cilat ndryshojnë nga faktorët të ndikuar nga moti, konfliktet dhe kërkesa globale. Për këtë arsye çmimet u ngritën në pjesën e dytë të vitit 2010 dhe pjesën e parë të vitit 2011 dhe përsëri në vitin 2013 si përgjigje ndaj rritjes së shpejtë të çmimeve të ushqimit për shkak të thatësisë. Rritjet e çmimeve të energjisë në vitet 2010 dhe 2012 ndikuan në mënyrë të ngjajshme në IҪK. 2.8. Sektori bankar është dëshmuar të jetë elastik ndaj përkeqësimit të ambientit ekonomik të jashtëm, por normat e rritjes së kreditimit kanë rënë. Sektori bankar ka përformuar mirë gjatë periudhës së krizës duke ju faleminderuar kryesisht parashikimeve të tyre konzervative dhe vendimeve të kreditimit duke ju shmagur rreziqeve si para, gjatë dhe pas kesaj krize. Sistemi financiar që dominohet nga bankat e huaja ka mbetur i kapitalizuar mirë, likuid, dhe i shëndoshë gjatë gjithë periudhës. Megjithatë, normat e rritjes si të depozitave ashtu edhe të kredive kanë mbetur positive por janë ngadalësuar. Depozitat janë rritur për 8 përqind dhe kreditë për 3.8 përqind në vit në fund të vitit 2012, që është më ulët sesa 10.1 dhe 16.5 përqind respektivisht në vitin 2011 (Figura 2.3). Kreditë e këqija janë rritur në 8.7 përqind në vitin 2013 por kanë mbetur të ulëta krahasuar me rajonin (Figura 2.4). Përformanca më e dobët financiare ka ndikuar negativisht në rritjen ekonomike në vitet 2012 dhe 2013. 11 Figura 2.3. Kreditë dhe depozitat, 2010–13 Figura 2.4. Treguesit e shëndetit financiar Burimet: Banka Qëndrore e Republikës së Kosovës, dhe Burimet: Banka Qëndrore e Republikës së Kosovës, dhe vlerësimet e puntorëve të Bankës Botërore. vlerësimet e puntorëve të Bankës Botërore. 2.9. Banka Qëndrore e Republikës së Kosovës (BQK) dhe Ministria e Financave (MeF) janë përqëndruar në ruajtjen dhe forcimin e stabilitetit të sektorit bankar. Reformat e dizajnuara për arritjen e kësaj përfshijnë: (i) Krijimin e një Fondi Emergjent të Likuiditetit (FEL) në vitin 2012; (ii) krijimi i një Fondi për Sigurimin e Depozitave (FSD); dhe (iii) një ligj të ri mbi bankat, institucionet mikrofinanciare, dhe krijimin e institucioneve financiare jo-bankare. FELi është krijuar gjatë krizës së euro zonës për të ofruar likuiditet të nevojshëm sektorit financiar në Kosovë. Ai ka 92 milion euro, nga të cilat gjysma janë dhënë nga QeK dhe gjysma nga BQK. FEL nuk është përdorur asnjëherë por fondet mbesin të disponueshme nëse nevojiten. Tabela 2.1. Treguesit kryesor makroekonomik 2008-2015 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Vleresim Parashikim Normat e rritjes reale BPV rritja reale 6.9 2.9 3.9 4.5 2.7 3.0 3.5 3.5 IҪK, mesatarje vjetore 9.4 -2.4 3.5 7.3 2.5 1.9 1.0 1.0 pjese e BPVse Te hyrat (perfshire grantet buxhetore) 23.9 28.3 26.7 27.2 26.7 26.5 26.8 26.3 Shpenzimet (dhe neto kredite) 24.1 29.0 29.3 29.1 29.2 29.5 28.8 28.3 Deficiti primar -0.2 -0.7 -2.4 -1.7 -2.3 -2.6 -1.7 -1.7 Deficiti i teresishem -0.2 -0.7 -2.6 -1.9 -2.6 -3.0 -2.0 -2.0 Balanci bankar i qeverise (i perdorshem) 10.8 8.7 5.8 3.5 4.3 3.2 2.8 2.6 Borxhi publik 0.0 6.1 6.4 6.0 8.7 9.7 11.4 13.0 Investimet 28.6 32.3 33.9 33.2 32.6 33.2 32.3 32.1 IHDte 8.7 6.8 7.6 7.9 4.3 6.0 6.5 6.5 Bilanci i Llogarise Rrjedhese -11.7 -9.2 -11.9 -13.8 -7.6 -10.9 -9.5 -8.2 BPV (€, Mil) 3,940 4,046 4,334 4,770 5,017 5,213 5,442 5,644 BPV per koke banori (€) 2,255 2,297 2,441 2,665 2,779 2,858 2,955 3,034 Popullsia (Mil.) 1.75 1.76 1.78 1.79 1.81 1.82 1.84 1.86 Burimi: MeF, Agjencia e Statistikës e Kosovës dhe vlerësimet e puntorëve të bankë Botërore. 12 C. PËRFORMANCA FISKALE 2008 – 2013 2.10. Ky RFP përqendrohet në analizën e përformancës fiskale mes viteve 2008 dhe 2013, dhe përfshin si të hyrat ashtu edhe shpenzimet. Numrat kryesor fiskal siç janë nivelet e deficitit dhe borxhit janë të shëndoshë dhe shfaqin një masë të stabilitetit. Megjithatë mbledhja e të hyrave ka filluar të stagnojë së fundmi dhe shpenzimet kanë nevojë për përmirësim të efikasitetit për të arsyetuar rritjen e mëtutjeshme. Ky seksion do të diskutojë numrat e përgjithshëm fiskal, të përcjellur nga përformanca e të hyrave dhe efikasiteti i shpenzimeve. Numrat kryesor fiskal janë të shëndoshë 2.11. Për shkak të përdorimit të euros si valutë, Figura 2.5. Burimet e financimit të deficitit fiskal politika fiskale është vegla kryesore për stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike në Kosovë. Politika fiskale është menaxhuar relativisht mirë kohëve të fundit. Kosova ka pasur suficite buxhetore të vazhdueshme mes viteve 2000 dhe 2008, duke akumuluar një sasi të parasë së gatshme për mbi 420 milion euro (4.8 përqind e BPVsë). Kjo ka Burimi: Departamenti Makroekonomik MeF. lejuar që politika fiskale të shndërrohet në ekaspansioniste në vitin 2008, kur rritja ekonomike ishte duke u rrezikuar për shkak të efekteve të krizës globale financiare. Paratë e gatshme të akumuluara më heret kanë financuar deficitet fiskale mes viteve 2009 dhe 2011, dhe borxhi ka financuar deficitin fiskal të vitit 2012, dhe prapë paratë e gatshme të akumuluar më heret financuan deficitin fiskal të vitit 2013 (Figura 2.5). Rregulla fiskale e aprovuar së fundmi ka riforcuar qëllimet e QKs për mirëmbajtjen e niveleve të qëndrueshme të deficiteve dhe borxhit (shiko Kutia 2.1). 2.12. Stoku i borxhit publik të Kosovës është i vogël por duke u rritur ngadalë. Kosova ka borxhin publik më të ulët dhe deficitin fiskal ndër më të ulëtin në EJL. Borxhi i përgjithshëm është vlerësuar në 9.7 përqind të BPVsë në fund të vitit 2013. Kosova ka trashëguar një borxh nga ish Jugosllavia ndaj BNRZH, i cili përbëhej nga tri kredi, njëra nga të cilat është paguar në tërësi në shtator të vitit 2009 (pjesërisht e financuar nga paratë e donatorëve). Qeveri ka emetuar 74 milion euro borxh të mbrendshëm në vitin 2012 dhe 80 milion euro në vitin 2013. Megjithatë, qeveria po planifikon që të rrisë borxhin e vet në vitet në vijim, dhe të ripërtërijë borxhin e mbrendshëm afatshkurtër duke e rifinancuar me borxh vendor me maturitet më të gjatë. Një analizë e qëndrueshmërisë së borxhit, e cila përfshinë borxhin potencial ndaj Klubit të Parisit dhe të Londrës (ata do të jenë pjesë e borxhit kur Serbia të pranojë paravësinë e Kosovës, në ç’rast do të shtonte edhe 9 pikë përqindje të BPVsë në stokun e borxhit publik), sygjeron se treguesit e borxhit publik janë të qëndrueshëm. 13 Kutia 2.1. Menaxhimi financiar publik dhe Rregulla Fiskale Për të ruajtur qëndrueshmërinë fiskale, Kosova ka përvetësuar korniza të ngushta kushtetuese dhe ligjore për të parandaluar deficitet fiskale dhe politikat e borxheve të paqëndrueshme. Sipas Kushtetutës, çdo borxh i ri i jashtëm duhet të miratohet me një shumicë prej dy të tretave në Parlament. Pos kësaj ligji mbi menaxhimin e financave publike dhe llogaridhënjes (LMFPLL) kërkon që buxhetet shtesë duhet të jenë neutrale sa i përket deficitit. Në vitin 2013 Kosova ka miratuar një rregull të re fiskale e cila është bërë pjesë e ligjit të saj kryesor fiskal. Rregulla fiskale ka krijuar kufizime të politkave në deficitin fiskal, nivelin e borxhit publik, shpenzimet e përgjithshme dhe treguesit tjerë për të kontrolluar qëndrueshmërinë makro-fiskale. Ajo prcakton deficitin fiskal në 2 përqind të BPVsë, duke zvogluar kështu rreziqet e futjes në borxhe tjera. Pikat kryesore të rregullës fiskale në plotësimin/ amendamentimin e LMFPLL ishin si vijon: a) Të mirëmbajë deficitin e tërësishëm fiskal në 2 përqind të BPVsë së paraparë në vitin e tanishëm buxhetor. Nivelet e deficiteve zbatohen për të dy nivelet e buxheteve qendrore dhe komunale; b) Pjesa e pashpenzuar e buxheteve të ndara nga viti paraprak mund të përdoret si burim i financimit të ndarjeve të reja buxhetore në shpenzime kapitale, dhe nuk do të llogariten me qëllim të përmbushjes së kufirit të deficitit fiskal; c) Të hyrat e pranuara që tejkalojnë të hyrat e buxhetuara nga viti paraprak, mund të transferohen në vitin vijues për ndarjet e reja buxhetore në kategorinë e shpenzimeve kapitale, dhe nuk do të llogariten me qëllim të përmbushjes së kufirit të deficitit fiskal; d) Të hyrat nga privatizimet dhe shpenzimi i tyre nuk do të jenë pjesë e kufirit të deficitit fiskal. Këto të hyra mund të përdoren vetëm për projekte të investimeve kapitale, nëse niveli i balancit bankar arrin të paktën 4.5 përqind të BPVsë së paraparë; e) Ҫdo tepricë e deficitit fiskal të paraparë me më shume se 0.5 përqind të BPVsë duhet të kompenzohet mbrenda tri viteve fiskale të ardhshme. Rregulla fiskale gjithashtu specifikon situatat kur rregulla mund të suspendohet përkohësisht, sikurse: a) Recesioni ekonomik, kur të hyrat tatimore nominale janë të barabarta me ose më të ulëta se të hyrat tatimore të mbledhura gjatë periudhës së njejtë të vitit fiskal paraprak, duke përjashtuar ndikimin e politikave dhe të hyrave të njëhershme; ose b) Një emergjencë sikurse katastrofa natyrore; ose c) Në rast të ndonjë krize në sistemin bankar e identifikuar edhe nga Ministra e Financave edhe nga guvernatori i BQKsë, me propozim të BQKsë; ose d) Kur një garancion shtetëror kërkohet që të paguhet nga qeveria dhe që ka një ndikim përmbi 1.5 përqind të BPVsë në shpenzimet e përgjithshme. Burimi: Stafi i Bankës Botërore dhe KASH, Ministria e Financave e Republikës së Kosovës, prill 2013. Rritja e të hyrave ishte e fortë, por është ngadalësuar 2.13. Rritja e të hyrave me 40 përqind mes viteve 2008 dhe 2012 dhe balancat bankar të akumuluar më heret prej 10.5 përqind e BPVsë mundësuan rritjen e shpenzimeve gjatë krizës. Megjithatë, stagnimi i të hyrave kohëve të fundit dhe zvoglimi i parave të gatshme të disponueshme në 3.2 përqind e BPVsë në fund të vitit 2013 kanë paraqitur një kufizim buxhetor. Dështimi në privatizimin e 75 përqind të Postë Telekomit të Kosovës (PTK) në vitin 2013 ka krijuar një situateë ku do të nevojitet një prioritizim më rigoroz i shpenzimeve dhe përmirësim i efikasitetit të shpenzimeve. 2.14. Përformanca e të hyrave ishte e fortë deri në vitin 2011 por është ngadalësuar që nga atherë (Figura 2.6). Të hyrat e tërësishme u rritën me 44 përqind mes viteve 2008 dhe 2012, me rritjen e të hyrave tatimore prej 27 përqind. Dy të tretat e të hyrave u mbledhën nga tatimet indirekte. Për shkak të 14 rritjes ekonomike të vazhdueshme, përformanca e të hyrave në Kosovë ishte e fortë edhe gjatë krizës41 dhe shenoi një rritje rekorde prej 18 përqind në vitin 2011. Tatimet në mallra dhe shërbime u rritën për 33.6 përqind gjatë asaj periudhe, nga të cilat TVSH u rrit më së shpejti (53.2 përqind), e përcjellur nga akciza (20 përqind). Megjithatë, rritja e tërësishme e të hyrave filloi të stagnojë në vitin 2013, me rënjen e të hyrave të mbledhura në kufi për 1 përqind. Figura 2.6. Përformanca e të hyrave 2004-2013 Te hyrat totale Te hyrat tatimore Tatimet direkte Tatimet indirekte Te hyrat jo-tatimore 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Burimi: Departamenti i thesarit, Ministria e Financave. 2.15. Edhe pse të hyrat tatimore u rritën në pesë vitet e fundit, Kosova ka një ndër raportet më të ulëta të tatimeve të tërësishme ndaj BPVsë në EJL dhe varet dukshëm në të hyrat e mbledhura në kufi. Në EJL vetëm Shqipëria mbledhë më pak të hyra tatimore sesa Kosova si përqind e BPVsë (Figura 2.7). Duke qenë mes vendeve më të varfëra në EJL me norma të larta të papunësisë dhe varfërisë, zgjedhja e miksit të duhur të të hyrave për zbutje të varfërisë dhe rritje të dukshme të punësimit bëhet kritik. Prandaj, tatimimi i ulët dhe i thjeshtë i përqëndruar në tatimet indirekte konsiderohet si i qëlluar. Për shkak të varshmërisë në tatimet e importeve, shumica e tatimeve (rreth 71 përqind në vitin 2012, Figura 2.8) janë mbledhur në kufi. Kjo përfshinë tatimin në vlerën e shtuar (TVSH)42, që ishte 48 përqind e të thyrave të tërësishme në vitin 2012, e përcjellur nga akcizat me pjesmarrje prej 26 përqind. Vendet tjera të EJL mbledhin mesatarisht rreth 10 përqind të BPVsë si kontribute të sigurimit social. Kosova ka sistem pensional të shtyllës së dytë, dhe 10 përqind nga paga bruto mbledhet në Trustin e Kursimeve Pensionale të Kosovës (TKPK) nga të cilat 5 përqind paguhen nga punëdhënësi dhe 5 përqind nga i punësuari. TKPK është një fond privat i mirëbesimit dhe nuk përfshihet në të hyrat buxhetore. 41 Të hyrat u rritën me 22 përqind në vitin 2009 përfshirë dividendën ose 0.5 përqind pa dividenda, dhe 2.7 përqind në vitin 2012. 42 TVSH zakonisht nuk është tatim kufitar sepse mendohet të mbledhet nga konsumatori final, por në Kosovë rreth 81 përqind e TVSHsë mbledhet në kufi, ose TVSH është 50 përqind e të hyrave tëmbledhura në kufi. Vetëm rreth 7.7 përqind e TVSHsë së mbledhur në kufi refondoteh mbrenda vendit. 15 Figura 2.7. Të hyrat e tërësishme tatimore në Figura 2.8. Mbledhja e tatimeve sipas vendeve, % EJL, % BPV e të hyrave të tërësishme tatimore Te hyrat tatimore te mbledhura mbrenda 29% Te hyrat tatimore te mbledhura ne kufi 71% Burimi: Vlerësimi i punëtorëve të Bankë Botërore. Burimi: Ministria e Financave. 2.16. Tatimet në pronë nuk luajnë ndonjë rol të rëndësishëm në Kosovë. Tatimet në pronë krijojnë mesatarisht rreth 0.6 përqind të BPVsë në EJL, rreth dy herë sa mbledh Kosova nga ky burim. Është duke u përpiluar një tatim i ri mbi pronën në tokën bujqësore dhe mund të zbatohet nga viti 2015. Kjo do të mundësonte një rritje në të hyrat nga tatimi në pronë. 2.17. Të hyrat jotatimore dhe të hyrat nga burimet vetanake të komunave (HBV) kanë përformuar mjaftë mirë nëse përfshihen edhe dividendat nga ndërmarrjet në pronësi publike (NPP), por nëse përjashtojmë dividendat atherë u rritën vetëm për 5.5 përqind mes viteve 2008 dhe 2012. Rritja në kategoritë kryesore të të hyrave jo-tatimore nuk ishte e njejtë. Të hyrat jo-tatimore të nivelit qëndror u rritën me 67 përqind mes viteve 2008 dhe 2012, ndërsa të hyrat nga burimet vetanake të nivelit qëndrorë43 ranë për 38 përqind gjatë periudhës së njejtë. Të hyrat nga burimet vetanake të komunave u rritën për 31 përqind, nga të cilat mbledhja e tatimit në pronë u rrit për 24 përqind. Një dividendë nga NPP Posta dhe Telekomi i Kosovës (PTK) (i futur fillimisht në vitin 2009) ka luajtur një rol të rëndësishëm në rritjen e madhe të të hyrave (Tabela 2.2). 2.18. Tarifat doganore dhe tatimet tjera të mbledhura në kufi kanë trguar shenja të ngadalësimit gjatë vitit 2012 dhe kanë rënë në vitin 2013. Rënia e të hyrave në vitin 2013 ishte shtyrë pjesërisht nga efekti i çmimeve dhe pjesërisht nga efekti i zëvendësimit të importeve. Një Marrëveshje e Stabilizim Asociimit (MSA) me BEnë dhe një marrëveshje e tregtisë me Turqinë nënkuptojnë se të hyrat tatimore do të zvoglohen më tutje në afat të mesëm (shiko Kapitulli 1). Kur vendet tjera të EJLsë nënshkruan MSAtë, të hyrat e mbledhura në kufi kanë rënë dukshëm duke paraprirë marrëveshjeve dhe më shumë gjatë zbatimit të tyre. Për shembull, si në Shqipëri edhe në Bosne, të cilat i kanë nënshkruar MSAtë në vitet 2009 dhe 2008 respektivisht, të hyrat nga trifat doganore kanë rënë prej 6 përqind e të hyrave të tërësishme në vitin 2006 në 2 përqind në vitin 2012. Në Serbi, të hyrat nga tarifat doganore ranë nga 5.2 përqind e të hyrave të tërësishme në vitin 2006 në 2.6 përqind në vitin 2012 duke pritur MSAnë, e cila u nënshkrua në vitin 2013. 43 Te hyrat nga burimet vetanake të nivelit qendror përfshijne të hyrat nga: taksat dhe pagesat për shërbime të ndryshme të ofruara nga qeveria qendrore, licensat, gjobat dhe denimet, inspekcionet, qeraja, etj. 16 Tabela 2.2. Përformanca e të hyrave 2008 – 2013 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Preliminare Te hyrat e teresishme (perfshire grantet) 23.9 28.3 26.6 27.2 26.4 25.8 Te hyrat tatimore 20.4 19.3 20.5 22.2 21.6 21.2 tatimi ne Vleren e Shtuar (TVSH) 8.7 9.0 9.9 10.8 10.3 10.0 Tarifat doganore 2.4 2.3 2.4 2.5 2.3 2.3 Akciza 5.2 4.9 5.3 6.0 6.0 5.8 Tatimi ne profit 3.0 2.2 1.9 1.7 1.8 1.9 Tatimi ne te ardhura personale (TAP) 1.1 0.9 1.0 1.2 1.2 1.3 Te hyrat jo-tatimore 3.5 8.2 5.4 4.6 4.1 2.7 Tehyrat jo-tatimore niveli qendror 2.4 7.0 4.2 3.5 3.2 1.6 n/c Dividenda nga PTK 0 4.9 2 1.3 0.9 0.8 Burimet vetanake te Komunave 1.1 1.2 1.2 1.2 1.2 1.1 Grantet per perkrahje buxhetore 0.0 0.8 0.7 0.4 0.7 0.0 Burimi: Departamenti i thesarit, MeF. Efikasiteti i shpenzimeve mund të përmirësohet 2.19. Pjesmarrja e investimeve kapitale në shpenzimet e tërësishme është shumë e lartë në 40 përqind (Tabela 2.3), por prioritizimi drejt sektorëve që sjellin rritje ekonomike dhe efikasiteti i shpenzimeve duhet përmirësuar. Kosova shpenzon më shumë në investime kapitale se shtetet tjera të EJLsë. Përderisa kjo mund të nevojitet për të krijuar infrastrukturën bazike që mungon, investimet nuk adresojnë gjithmonë sfidat kryesore me të cilat përballet Kosova. Prandaj ndarja e buxhetit mes sektorëve dhe kategorive ekonomike mund të prioritizohet më mirë dhe përmirësimet e efikasitetit mbrenda sektorëve janë të nevojshme. Tabela 2.3. Shpenzimet sipas kategorive ekonomike 2008-2013, % BPV 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Preliminare Shpenzimet e teresishme 24.1 29.0 29.3 29.1 29.2 28.8 Shpenzimet rrjedhese 15.0 17.1 17.2 17.2 17.5 18.1 Pagat 5.8 6.5 7.2 8.1 8.1 8.0 Mallrat dhe sherbimet 4.0 4.2 4.2 3.7 3.8 4.1 Subvencionet 5.3 6.3 5.8 5.4 5.6 6.0 Shpenzimet kapitale 8.8 9.9 10.5 11.1 11.0 10.2 Shpenzimet tjera (neto kredite) 0.2 2.0 1.6 0.9 0.7 0.5 Burimi: Departamenti i thesarit, Ministria e Financave. 2.20. Ekzekutimi i shpenzimeve është përmirësuar mes viteve 2008 dhe 2012, dukshëm në investimet kapitale. Ekzekutimi i buxhetit është rritur prej 80 përqind në vitin 2008 pr të arritur majën në 93 përqind në vitin 2010 por ka mbetur rreth këtij niveli që nga atherë. Ekzekutimi i projekteve kapitale ka shënuar përmirësime të theksuara prej një pozite të ulët me 63 përqind ekzekutim në vitin 2008 në 93 përqind në vitin 2010. Kjo ishte kryesisht për shkak të një investimi të madh në transport (Rruga 7). Gjithashtu kapacitetet më të mira institucionale kanë ndihmuar, përfshirë këtu përmirësimet në ligjin e prokurimit të cilat shkurtuan procedurat e tenderimit dhe krijuan transparencë më të lartë prandaj shkurtuan ankesat e pjesmarrësve në tendere që humbnin kohë. Megjithatë shkurtimet fiskale që u 17 përdoren si masa përshtatjeje të dizajnuara për të mbrojtur deficitet fiskale44, kanë ulur ekzekutimin e buxheteve në vitet 2012 dhe 2013. Përderisa pagat janë ekzekutuar me 98-99 përqind, ekzekutimi i mallrave dhe shërbimeve ishte gjithmonë i ulët – mes 85 përqind në vitin 2008 dhe 91 përqind në vitin 2011. 2.21. Kosova shpenzon një pjesë më të lartë në investime kapitale se shtetet tjera të EJLsë. Rreth 40 përqind e buxhetit të saj shpenzohet në investime kapitale, e që është sa dyfishi i pjesëmarrjes së shpenzimeve kapitale në shtetin që renditet i dyti – në Shqipëri. Përkundrazi, pjesmarrja e transfereve sociale në shpenzimet e tërësishme është vetëem sa një e treta deri te gjysma e asaj që shpenzojnë vendet tjera (Figura 2.9). Investimet kapitale mund të përkrahin rritjen ekonomike. Por rreth 40 përqind e investimeve kanë shkuar në një projekt të vetëm, autostradën që lidhet me kufirin e Shqipërisë (rruga 7), e cila i ka pamundësuar investimet tjera kapitale gjatë viteve 2010-13.45 Kjo është përcjellur nga subvencionet për NPPtë46, më së shumti në sektorin e energjisë (shiko kapitullin e energjisë), dhe në Ndërmarrjet me Pronësi Shoqërore (NPSH).47 Një autostradë e re drejt Maqedonisë (Rruga 6) është përfshirë në buxhtin e vitit 2014 me një kosto prej 750 milion euro ose 14.4 përqind e BPVsë dhe ka gjasa që të pamundësojë invetimet tjera.48 Për më shumë, pagat e punëtorëve publik kanë vazhduar të rriten, me një rritje të theksuar (si përgjigje ndaj presioneve publike) të dhuruara gjatë fushatës elektorale të vitit 2010-11 dhe prapë u përsëritën në vitin 2014.49 Pensionet gjithashtu janë rritur dukshëm, por asistenca sociale jo. 2.22. Shpenzimet në “qështjet ekonomike” të cilat përfshijnë infrastrukturën e transportit janë sa dyfishi i mesatares së EJL (Figura 2.10). Gjatë viteve 2008-2010 një pjesë e madhe e investimeve në transport u orientuan në rehabilitimin dhe zgjerimin e rrugëve kryesore nga Prishtina në Pejë dhe nga Prishtina në Mitrovicë që mundësojnë lidhjet e mbrendshme rrugore të Kosovës. Gjatë periudhë së njejtë ka pasur një një shtrirje më të gjërë në ndërtimin e rrugëve lokale, të financuara nga buxhetet komunale dhe të përkrahura me grante nga Ministria e Transportit. Kjo rezultoi me zgjerimin e rrjetit të rrugëve të shtruara me asfalt në të gjithë Kosovën. Megjithatë pjesën më të madhe të buxhetit të transportit që nga viti 2010 e mori Rruga 7, e cila sjelli ndaljen e projekteve ndërtimore të rrugëve tjera. Në vitin 2012 buxheti për rehabilitimin e rrugëve ishte vetëm sa qereku i vitit 2009 (para ndërtimit të autostradës). Ky 44 Kosova ishte me program të FMNsë që nga viti 2010 – i cili vendosi kritere strikte – ku kryesori ishte deficiti fiskal. Prandaj varësisht nga përformanca e të hyrave (të cilat ishin më të ulëta sesa plani gjatë viteve 2012 dhe 2013) QeK shkurtoi shpenzimet pëtë mirëmbajtur deficitet fiskale të dakorduara. Kjo rezultoi në shpenzime më të ulëta krahasuar me buxhetet origjinale dhe prandaj norma më të ulëta të ekzekutimit. Megjithatë nëse ekzekutimet do të mateshin duke krahasuar buxhetet e dakorduara në fund, atherë ato janë përmirësuar vazhdimisht. 45 Rruga 7 (autostrada Merdare-Morinë) është prioritet kombëtar qqë synon përmirësimin e integrimit regjional dhe evropian. Megjithatë, efiçenca e projektit është e diskutueshme. Kosotot e rrugës 7 kanë ndalur investimet në investimet tjera kapitale në Kosovë, sikurse janë rehabilitimi dhe zgjerimi I rrugëve kryesore që lidhin Prishtinën me Pejën dhe Prishtinën me Mitrovicën, dy qytete kryesore. Rruga për Pejë ka trafikun më të ngarkuar pasi që lidh dy regjionet kryesore të Kosvës. Rehabilitimi dhe zgjerimi I saj u ndal në vitin 2010 për shkak të rialokimit të resurseve buxhetore në rrugën 7 46 Këto referohen si Ndërmarrje në Pronësi Publike apop NPP në Kosovë. Këto ishin kryeisht subvencione për përkrahjen e investimeve në Korporatën Energjetike të Kosvës (KEK). 47 Kjo i referohet subvencioneve për Ndërmarrjet me rëndësi në Pronësi Shoqërore NPSH siç është miniera e Trepçës. 48 Edhe pse në vitin 2014 projektit të Rrugës 6 i janë ndarë vetëm €102 milion buxhet, i cili krahasohet me €244 milion të ndara për Rrugën 7 në vitin 2013, projekti pritet të kryhet në 4 vite; prandaj buxheti vjeor do të rrritet dhe madje do të dyfishohet duk filluar nga viti 2015, e me siguri do bëhet në kosto të tkurrjes së invetimeve tjera kapitale. 49 Pagat në tërësi u rritën për 27 përqind në vitin 2011 të nxitura nga premtimet elektorale. Rritja e pagave iu dhurua të gjithë punëtorëve publik, me disa dallime mes sektorëve. Kjo sjelli ndërprerjen e programit të FMNsë në pranverë të vitit 2011. Një “ngrirje” e pagave u zbatua në vitet në vijim. Megjithatë kjo politikë krijoi ciklikalitet dhe presionet në rritje sollen një rritje të re të pagave prej 25 përqind në ciklin tjetër elektoral të vitit 2014. 18 rredh nga një buxhet i mirëmbajtjes së rrugëve i cili është më pak se gjysma e asaj në Serbinë apo Bosnën fqinje krahasuar për kilometra rrugë. Rezultati është që krahas autostradës së re, rrugët ekzistuese janë në gjendje të mjerueshme. Për më keq, normat e kthimit ekonomik në autostrada janë krahasimisht të ulëta dhe vënë në pikpyetje zgjedhjen e prioritizimit të ketyre shpenzimeve para investimeve në enerji elektrike, arsim dhe shëndetësi si dhe mirëmbajtjen e rrugëve ekzistuese. Kapitulli i transportit të këtij raporti i diskuton këto zhvillime dhe zgjidhjet potenciale para nesh më detajisht. Figura 2.9. Struktura shpenzimeve në EJL Figura 2.10. Shpenzimet e zgjedhura sipas klasifikimit funksional në 2012, % BPV 100% 9.4 12.7 13 9.7 17.1 80% 39.5 Economic affairs 33 25 35 32 36 60% Education 23 40% 31.5 42.7 29.3 30.3 29.3 13 Social protection 20% Health 0% ALB BIH KOS MKD MNE SRB 0.0 5.0 10.0 15.0 Wages and salaries Social transfers Other current spending Capital spending Small CIS Other SEE* EU11 Kosovo Shenim: ALB=Shqiperia, BIH=Bosnje Hercegovina, Shenim: grupi ‘Small CIS’ përfshinë Armenia, Gjeorgjia, dhe KOS=Kosova, MKD=IRJ Maqedonise, MNE=Mali i zi, dhe Moldavia. ‘Other SEE’ përjashton BeH dhe Malin e zi për SRB=Serbia. Burimi: Banka Botërore. shkak te mungeses se te dhenave. 2.23. Sektori i energjisë momentalisht po merr përkrahje të madhe financiare nga sektori publik që i dhurohet në baza ad-hok dhe, përderisa kjo është joefikase, investime të mëdha të reja publike në energji elektrike mund të nevojiten nëse sektori privat nuk shpreh wullnetin apo nuk mundet të investoj në një kapacitet të ri të prodhimit të energjisë elektrike. Subvencione të mëdha nga QeK dhe donatorët, të përqëndruara në investime kapitale për rehabilitim dhe mirëmbajtje të kapaciteteve ekzistuese të prodhimit dhe distribucionit, kanë ndihmuar në mbajtjen e çmimit të ulët të energjisë elektrike. Pos kësaj, QeK ka ofruar një grant të posaqëm për energji për familjet në asistencë sociale dhe ka subvencionuar importin e energjisë elektrike 50 për të gjithë. Kosova gjithashtu përballet me mungesa të energjisë elektrike dhe ka nevojë për ndërtimin e një termocentrali të ri për të përmbushur kërkesën ndërsa e mbyll Kosovën A, një central i vjetër dhe ndotës. QeK duhet të konsiderojë opcionet tjera të finanimit për të mënjanuar ndërprerjet e mëdha të energjisë elektrike kur të mbyllet Kosova A. Një analizë më detale e sektorit të energjisë, me zhvillimet në të kaluarën dhe situatën e tanishme, si dhe me skenarët potencial për të ardhmen dhe rezultatet e tyre janë diskutuar në kapitullin e energjisë në këtë RFP. 2.24. Shpenzimi në arsim, si përqindje e BPVsë51, është paksa më i lartë se në vendet tjera të EJLsë, por më i ulët se në vendet e BE-1152 dhe vendet e Shteteve të Pavaruara të Komonwelthit (CIS). Por edhe pse shpenzimet në arsim janë rritur për gjysmë53 mes viteve 2008 dhe 2012, shpenzimi 50 Subvencionet e mëdha në importine energjisë elektrike janë future në buxhetin e kosovës që nga viti 2008 (€23 milion), janë rritur në vitin 2009 dhe 2010 (€42 dhe €40 milion respektivisht), kanë rënë paksa në vitin 2011(€27 milion) dhe kanë rënë në dy vitet e fundit (rreth €12 milion). 51 Në vitin 2011 shpenzimet në arsim arritën të jenë 4 përqind e BPVsë. 52 BE-11 përbëhet nga Polonia, Sllovenia, Republika Ҫeke, Sllovakia, Hungaria, Lituania, Letonia, Estonia, Bullgaria, Rumania, dhe Kroacia. 53 Shpenzimet e arsimit janë rritur prej €130 milion në vitin 2008 në €197 milion në vitin 2012. 19 për nxënës është më i ulët se në BE-11, CIS apo EJL. Kosova shpenzon 14 përqind të shpenzime të tërësishme në arsim, me pjesën më të madhe të shpenzimeve të arsimit që shkojnë në paga dhe mëditje. Përderisa shpenzimet në paga arsyetohen për shkak të natyrës së punës së arsimit që ka shumë puntorë, rritjet e larta të pëagave të motivuara politikisht kanë parandaluar funksionimin efektiv të rritjeve të pagave bazuar në meritë54. Një fushpë tjetër e rëndësishme e shpenzimeve të arsimit ishte investimi në objekte të shkollave të dizajnuara për të eliminuar shkollat “me tri ndrrime”, e që u kry me sukses deri në vitin 2010. Përderisa kemi ende shkolla “me dy ndrrime”, këto në masën më të madhe mund të eliminohen me ndryshimet demografike dhe nuk duhet të shihen si prioritete kryesore. Në vend të kësaj, ka prioritete tjera në arsim që bëjnë më shumë presion. Veçanërisht, mund të bëhen përpjekje për të përhapur arsimin parashkollor – një investim me shpagim të lartë individual dhe shoqëror, posaqërisht për fëmijët nga famijet më të varfëra, dhe resurset mund të drejtohen nga rehabilitimi dhe mirëmbajtja e shkollave të vjetra. Fatkeqësisht, prapë ka presione për ofrimin e rritjes së pagave të motivuara politikisht55 të cilat edhe më tutje do të minonin rritjen e pagave në baza meritore dhe do të devijonin resurset nga nevojat më urgjente në arsim. Kapitulli i arsimit elaboron më tutje. 2.25. Shpenzimet në kujdesin shëndetësor – një shpenzim kritik i domosdoshëm për zhvillim të qëndrueshëm – është më i ulët, si përqindje e BPVsë56, sesa në vendet tjera në EJL si dhe në vendet e voglat të CIS.57 Shpenzimet në kujdesin shëndetësor publik llogariten për vetëm rreth 60 përqind të shpenzimeve të tërësishme dhe pjesmarrja e pagesave nga xhepi është relativisht e lartë. Ka të dhëna se të varfërit konsumojnë më pak se që kanë nevojë për barëra. Shpenzimet e kujdesit shëndetësor publik58 janë rritur më shumë se dyfish59 në terma real gjatë pesë viteve të kaluara, por të dhënat nga Anketa e Buxheteve Familjare (ABF) sygjerojnë se shpenzimet në shëndetësi ende po e varfërojnë një numër të familjeve në Kosovë. Një skemë e re e sigurimit shëndetësor duket të jetë e famshme dhe mund të ndihmojë në krijimin e resurseve shtesë për këtë sektor të financuar jo sa duhet, ndërsa duke kompenzuar ca nga mosrealizimet e planeve për të hyrat e mbledhura në kufi (të diskutuara në kapitullin e të hyrave). Suksesi i skemës do të varet kryesisht në faktin se resurset e reja do të përdoren dhe të duken se po përdoren mençur. Përpos kësaj, do të jetë me rëndësi të mbrohen grupet e më të varfërve nga rritja e shpenzimeve që rezulton. Qështjet e shpenzimeve në shëndetësi janë të elaboruara më tutje në kapitullin e shëndetësisë në këtë raport. 2.26. Shpenzimet në mbrojtje sociale janë margjinale krahasuar me vendet tjera evropiane, e që pjesërisht e sqaron incidencën më të lartë të varfërisë. Pensioni bazë paraqet komponentin më të madh në shpenzimet e mbrojtjes sociale në Kosovë. Mbi 115,000 individë përfituan nga pensionet bazë (shtylla e parë) në vitin 2013. Ata morën mesatarisht 60 euro në muaj, të financuara drejpërsëdrejti nga buxheti i shtetit. 35,830 përfitues tjerë të cilët mund të vërtetonin kontribute mbi 15 vjet në sistemin e vjetër Jugosllav morën përveç pensionit bazë edhe një shtesë mujore prej 52 euro. Kjo shtesë ka parë rritjen më të shpejtë nga secila fushë e mbrojtjes sociale që nga viti 2008. Kishte rritje të kërkesës për të zgjeruar mbulimin me këtë përfitim edhe pse pensioni bazë i nxjerrë pensionerët mbi kufirin e varfërisë60. 54 Sektori i arsimit në Kosovë po i nënshtrohet reformave të mëdha dhe këto rritje të mëdha të pagave për të gjithë po i minojnë reformat. 55 Kryeministri i Kosovës në shtator 2013 u premtoi punëtorëve të arsimit se një rritje tjetër e madhe do t’u dhurohet shpejtë pa e përcaktuar kohën. Ky premtim rriti pritjet dhe presionet buxhetore. Pagat u rritën në prill 2014 për 25 përqind për të gjithë. 56 Shpenzimet në shëndetësi ishin 2.6 përqind e BPVsë në vitin 2012. 57 Armenia, Gjorgjia, dhe Moldavia. 58 Detalet e përkrahjes jashtë-buxhetore të donatorëve janë kryesusht të padokumentuara. Prandaj analiza e thellë në këtë kapitull trajton shpenzimet e financuara nga shteti si shpenzime të sektorit publik të shëndetësisë. 59 Shpenzimet e sektorit publik të shëndetësisë janë rritur nga €68.2 milion në vitin 2007 në €128.4 milion në 2012. 60 Në maj 2014 parlamenti i Kosovës vendosi të njeh kontributet e ish puntorëve të sistemit parallel të viteve 90ta dhe të përfshijë ata në këtë skemë pensionale nëse kalojnë totalin prej 15 vjet. Kjo me siguri se do të rrisë numrin e përfituesve dhe koston totale. 20 Përfitimet elidhura me luftën gjithastu janë rritur shpejtë dhe grupet e veçanta të interesit vazhdojnë të bëjnë presion për zgjerim të tyre. Ndihma sociale, e cila merret me varfërinë ekstreme, megjithatë, kishte një zvoglim në shpenzime reale mes viteve 2008 dhe 2012, dhe numri i përfituesve ka rënë për 21 përqind me gjithë vazhdimin e normës së lartë të varfërisë. Kapitulli i mbrojtjes sociale të këtij raporti elaboron më tutje në këto qështje. Të dhëna detale të shpenzimeve janë dhënë në Tabelën 2.4 më poshtë. Tabela 2.4. Shpenzimet sipas kategorive funksionale 2008-2013, % BPV 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Aktuale Preliminare Qeshtjet ekonomike 7.0 7.2 7.6 8.8 8.6 7.4 Arsimi 3.3 3.6 3.7 4.0 3.9 3.9 Shendetesia 2.0 2.5 2.5 2.5 2.6 2.6 Mbrojtja sociale 3.6 3.9 3.7 3.6 3.9 4.2 Sherbimet e pergjithshme 4.7 5.9 6.1 5.5 5.3 6.0 Rendi publik dhe siguria 2.0 2.2 2.3 2.2 2.3 2.2 Mbrojtja 0.5 0.5 0.6 0.6 0.6 0.6 Sektoret tjere 0.8 1.1 1.1 1.0 1.2 1.3 Burimi: Departamenti i Thesarit, MeF. Kjo tabelë përfshinë shpenzimet primare por nuk përfshinë huazimet a pagestat e borxhit. Prandaj, nëse shtohen këto kategori nuk përputhet me shpenzimet e tërësishme si në tabelat tjera. 2.27. Prioritizimi në mes sektorëve, marrë parasysh kufizimin e buxhetit, ishte një sfidë për Kosovën në të kaluarën dhe po bëhet edhe më relevante në të ardhmen e afërt. Shumica e resurseve janë ndarë për pak projekte të favorizuara, të cilat nuk kanë ofruar gjithmonë vlerën më të lartë për paratë e shpenzuara. Në të ardhmen Kosova ka nevojë të adresojë më mirë nevojat për shpenzime dhe të përgatisë opcione të arsyeshme se si ti financojë ato. Stagnimi i tanishëm i rritjes së të hyrave të tërësishme, e shtyrë nga rënia e të hyrave të mbledhura në kufi, dhe dështimi për të krijuar të hyra të njëhershme nga privatizimi i PTKsë, kanë krijuar një kufizim buxhetor të ngushtë dhe nevojën për prioritizim më të mirë të shpenzimeve buxhetore. Një analizë e detajuar sektorale e përqëndruar në sektorët e energjisë, transportit, arsimit, shëndetësisë dhe mbrojtjes sociale, do të diskutojë më tutje situatën e tanishme, nevojat për ndarje më të mirë të buxhetit për financim në mes sektorëve që janë të nevojshëm për mirëmbajtjen e rritjes ekonomike, dhe prosperitet. 2.28. Rrezultatet zhvillimore në secilën kategori funksionale varen jo-vetëm nga shuma por gjithashtu edhe nga efikasiteti dhe efiktshmëria e shpenzimeve. Fatkeqësisht, të dhënat në dispozicion tregojnë për efikasitet të dobët në shpenzime në të gjitha kategoritë kryesore të shpenzimeve, dhe posaçërisht në sektorët si shëndetësia, arsimi dhe transporti. Prandaj ky raport analizon efikasitetin e shpenzimeve mbrenda secilit sektor. Një analizë e detajuar e efikasitets së shpenzimeve në sektorët e shëndetësisë, arsimit dhe transportit është prezentuar në kapitujt e posaqëm të sektorëve që vijojnë. 21 22 KAPITULLI 3. ENERGJIA61 A. MESAZHET KRYESORE  Sistemi jostabil i energjisë elektrike në Kosovë nuk mund të përmbushë kërkesën e tanishme, duke rrezikuar kështu rritjen e ardhshme ekonomike. Edhe pse prodhimi i energjisë elektrike është rritur në vitet e fundit, rritja ekonomike e pandërprerë ka sjellur një rritje të madhe të kërkesës për energji elektrike, dhe centralet e vjetruara të Kosovës nuk janë në gjendje të prodhojnë energji elektrike të mjaftueshme. Kjo ka rezultuar në ndërprerje të kushtueshme të rrymës elektrike: një studim i kohëvetë fundit nga USAIDi62 ka kalkuluar se furnizimi i parregullt me energji elektrike në Kosovë u kushton bizneseve përafërsisht 260 milion euro (5 përqind e BPVsë) në vit. Për më shumë, Anketa e Bizneseve e vitit 2009 ka identifikuar mungesën e energjisë së rregullt elektrike si pengesën numër një në të bërit biznes në Kosovë. Është gjetur se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë ndikuar më së shumti negativisht. Kosova A, një termocentral i vjetruar i cili prodhon rreth një të tretën e energjisë elektrike në vend, është paraparë për t’u mbyllur dhe pa pasur termocentralin e ri, boshllëku në mes ofertës dhe kërkesës për energji elektrike (“boshllëku i energjisë elektrike”) do të rritet edhe më shumë.  Mbyllja e boshllëkut të energjisë elektrike kërkon një strategji gjithpërfshirëse të energjisë, përfshirë zbatimin e masave për efikasitet të energjisë (zvoglimin e humbjeve dhe efikasitetin e energjisë në ndërtesa), dhe përkrahjen e energjisë elektrike të ripëtëritshme dhe ndërtimin e një centrali të ri elektrik për të përmbushur kërkesën bazë. Kostoja e ndërtimit të tij është vlerësuar të tejkalojë 20 përqind të BPVsë, sipas STudimit të Opcione nga Banka Botërire e bërë në vitin 201163. Marrë parasysh këto kosto dhe nevojën për teknologji të fjalës së fundit, pjesmarrja e sektorit privat në financimin dhe menaxhimin e centralit është e dëshirueshme.  Masat për të mbyllur boshllëkun e energjisë elektrike përfshijnë zvoglimin e humbjeve të distribucionit dhe investimet në energji të ripërtëritshme dhe në efikasitet të energjisë: o Energjia e ripërtëritshme merrë pjesë me vetëm 3 përqind të tërë energjisë elektrike të prodhuar në Kosovë. Edhe pse tarifa hyrëse janë të dizajnuara për të tërhequr investitorët, koha e gjatë për miratim për projektet e reja të energjisë së ripërtëritshme ka rezultuar me miratimin e vetëm pak kërkesave. Kjo duhet të ndryshojë për të pasur një rritje të shpejtë të resurseve energjetike të ripërtëritshme. o Në vitin 2012, humbjet e tërësishme të distribucionit ishin 37 përqind apo 1,859 GWh, e që është pak më shumë sesa prodhimi i tërësishëm vjetor i Kosovës A. Humbjet komerciale (vjedhjet dhe mospagesa) janë vlerësuar të jenë afër gjysma e e këtyre humbjeve, shumica e mosefikasiteteve në sistem dalin nga kufizimet politike të përmirësimit të mbledhjeve në very të vendit dhe një infrastrukturë e shkatërruar e distribucionit. Kompania për Distribucion Elektrik të Kosovës (KEDS) është privatizuar 61 Chapter prepared by Rhedon Begoli (principal author) and Karuna Phillips. 62 The Effect e Unreliable Power Supply and Quality on Kosovar Businesses, USAID 2012. 63 World Bank (2011), “Development and evaluation e power supply options for Kosovo”. Report available from: http://siteresources.worldbank.org/INTENERGY2/Resources/Kosovo_generation_options_report_12312011.pdf 23 në vitin 2013 dhe pronari i ri është zotuar se do të realizojë investime të mëdha rehabilituese dhe do të zvoglojë humbjet komerciale me nga 3 pikë përqindje në vit. o Në vitin 2011, Ministria e Zhvillimit Ekoonomik ka miratuar Planin kombëtar të Vepërimit të efikasitets së Energjisë64, i cili parashef kursime në energji prej 9 përqind në tërë ekonominë (përfshirë sektorin publik) mes viteve 2010 dhe 2018, krahasuar me rritjen bazë të kërkesës për energji elektrike  Nevojiten investime në përmirësimin e infrastrukturës së energjisë elektrike në mënyrë që të sigurohet një qëndrueshmëri në furnizim dhe të shmanget kriza energjetike përndryshe e pashamangeshme. Marrë paraysh nevojën e rekuperimit të costove të investimeve, kostoja e furnizimit do të duhet të rritet. Investimet e reja do të rrisin koston e furnizimit dhe mbrojtja e konsumatorëve nga efekti i plotë i kësaj kostoje të rritur do të jetë një sfidë nga përspektiva fiskale, edhe pse e domosdoshme për segmentin më të varfër të popullsisë. Subvencionet janë zvogluar me sukses në vitet e fundit dhe kthimi mbrapa i këtij progresi është i padëshiruar dhe i paqëndrueshëm në aspektin fiskal. Tarifat e enrgjisë elektrike tani janë në nivelet më të ulëta në evropë përveç Serbisë. Mbajtja e këtyre tarifave në ballafaqimin me rritjen e kostove do të kërkonin subvencione të papërballueshme fiskale. Autoritetet duhet të sigurojnë mënyra për të mbuluar kostot përmes një trajektoreje afatmesme të tarifave me përshtatje graduale gjatë kalimit të kohës. Duhet ndërmarrë hapa për të mbrojtur të varfërit dhe grupet e ndjeshme përmes sistemit të rrjetit të mbrojtjes sociale. B. PËRMBLEDHJA E SEKTORIT TË ENERGJISË ELEKTRIKE TË KOSOVËS: PRODHIMI, DISTRIBUIMI DHE HUMBJET 3.1. Prodhimi i energjisë elektrike dominohet nga dy termocentrale në plakje. Përafërsisht 97 përqind e energjisë elektrike të prodhuar në vitin 2012 ka ardhur nga dy termocentrale në plakje që djegin linjit, Kosova A dhe Kosova B. Këto termocentrale së bashku kanë prodhuar 5,218 gigawat orë (GWh) në vitin 2012 (Figura 3.1). Hidro energjia përmbush shumicën e prodhimit përej 3 përqind të mbetur, me një hidrocentral me madhësi të mesme (Ujman/Gazivodë) që ka kontribuar me rreth 65 GWh dhe një numër të instalimeve më të vogla që së bashku kanë prodhu rreth 31 GWh. Kohëve të fundit, turbinat e para me erë në vend janë instaluar por nuk po operojnë për shkak të qështjeve me licensat. 3.2. Prodhimi i energjisë elektrike është rritur në vitet e fundit por ka dështuar në përmbushjen e kërkesës. Progjimi i energjisë elektrike ëshë rritur vazhdimisht prej 4,527 GWh në vitin 2008 në 5,314 GWh në vitin 2012, një rritje prej 17 përqind (Figura 3.2). Kjo rritje ka ardhur nga përmirësimet teknike të centraleve elektrike ekzistuese. Duke iu faleminderuar pjesërisht rritjes së prodhimit, boshllëku mes prodhimit dhe konsumit është mbajtur në rreth 10 përqind gjatë shumicës së periudhës. Ajo ka rënë në vetëm 3 përqind në vitin 2012 kryesisht për shkak të zvoglimit të kërkesës si rrjedhojë e një dimri më të butë sesa në vitin paraprak dhe për shkak të ngadalësimit të rritjes ekonomike. Vlerësimi i tanishëm sygjeron se prodhimi i energjisë elektrike ka arritur kufirin marrë parasysh gjendjen dhe moshën e centraleve ekzistuese. 64 Për periudhën 2010-2018 24 Figura 3.1. Prodhimi i energjisë elektrike, 2012 Figura 3.2. Prodhimi dhe konsumi i energjisë elektrike, GWh, 2008-12 5800 5600 5400 5200 5000 4800 4600 4400 4200 4000 2008 2009 2010 2011 2012 Prodhimi Konsumi Burimi: Kalkulimet nga Banka Botërore bazuar në Burimi: Raporti vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Raportin Vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Energjisë. Energjisë. 3.3. Sektori i energjisë elektrike është relativisht i thjeshtë në Kosovë por kjo e bën atë mjaft jofleksibil. Energjia elektrike nga Kosova A, Kosova B dhe hidroelektranat e mëdha futen në sistemin e transmisionit, i menaxhuar nga operatori publik i transmisionit KOSTT (Figura 3.3). Në mes tyre këto burime kanë kontribuar me 5,283 GWh në vitin 2012. Importeve hyjnë dhe eksportet dalin nga sistemi i transmisionit, duke shtuar hyrje neto prej 154 GWh në vitin 2012. Humbjet në sistemin e transmisionit janë më të vogla se 2 përqind e energjisë elektrike të pranuar. Konsumuesit më të mëdhenj industrial janë të lidhur drejpërsëdrejti me sistemin e transmisionit65, dhe kanë konsumuar 473 GWh mes tyre në vitin 2012. Ndërmarrja prodhuese e energjisë elektrike KEK dhe miniera e linjitit që e furnizon atë konsumojnë edhe 118 GWh shtesë. Energjia elektrike e mbetur pranohet nga kompania distribuese nga sektori privat, KEDS. Në vitin 2012, KEDS ka pranuar 4,736 GWh nga rrjeti i transmisionit dhe 31 GWh tjera nga hidrocentralet e vogla të lidhura drejtpërsëdrejti në rrjetin e distribuimit. Nga kjo 3,019 GWh kanë arritur tek konsumatorët ndërsa rreth 1,750 GWh (37 përqind) kanë humbur si humbje teknike (humbjet fizike të energjisë elektrike, potencialisht përmes lidhjeve ilegale të panjohura në rrjet) dhe humbjet komerciale (shumica fatura të papaguara). 3.4. Humbjet e distribucionit janë zvogluar në vitet e fundit por ato mbesin të larta. Humbjet e distribucionit kanë rënë nga 43 përqind e energjisë elektrike e futur në rrjetin e distribucionit në vitin 2008 në 37 përqind në vitin 2012 (Figura 3.4). Në vitin 2012 humbjet janë përbërë nga rreth 20 përqind humbje komerciale dhe 17 përqind humbje teknike. Pothuajse tërë përmirësimet janë për shkak të përpjekjeve për përmirësim të mbledhjeve të parave të faturuara, me rënien e humbjeve të distribucionit nga 26 në 20 përqind gjatë periudhës. Më pak se 1 pikë përqindje e zvoglimit ka rrjedhur nga përmirësimi i humbjeve teknike. 65 Këto ishin Ferronikeli – një shkritore e hekurit – dhe miniera e Trepçës janë furnizuar përmes linjave të veçanta 110 KWh. 25 Figura 3.3. Rrjedha e energjisë elektrike, 2012 Figura 3.4. Humbjet e distribucionit si % e prodhimit, 2008-12 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2008 2009 2010 2011 2012 Humbjet komerciale Humbjet teknike Burimi: Kalkulimet nga Banka Botërore bazuar në Burimi: Raporti vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Raportin Vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Energjisë. Energjisë. C. DUKE PAGUAR ÇMIMIN PËR NJE SEKTOR JO TË PËRKRYER ENERGJETIK 3.5. Kostoja e humbjeve është e lartë dhe paguhet nga konsumatorët e energjisë elektrike ose bie në kuletën publike. Në tërësi, energjia elektrike e vlerësuar në vlerën prej 57.6 milion euro ka humbur në rrjetin e transmisionit dhe distribucionit në vitin 2012, një faturë që duhej të paguhej nga tatimpaguesit ose nga ata që paguajnë faturat e energjisë elektrike me rregull. Humbjet nga rrjeti i transmisionit u vlerësuan në 4.4 milion euro në vitin 2012 (në çmime me shumicë) (Figura 3.7). Humbjet nga distribucioni janë vlerësuar të jenë 53.2 milion euro në vitin 2012, 6.6 milion euro prej të cilave ishin furnizuar për në veriun e Kosovës dhe nuk ishin faturuar. 3.6. Humbjet e mëdha të distribucionit së bashku me boshllëkun e energjisë elektrike, rezultojnë në shumë ndërprerje të paplanifikuara të energjisë elektrike, me kosto të mëdha për bizneset. Eenergjia elektrike vazhdon të mos jetë e furnizuar në mënyrë të rregullt dhe është më e ulët sesa standardet e kërkuara nga rregullatori i energjisë. Në vitin 2012, Energjia e Pa Furnizuar (EPF) tek konsumatorët e distribucionit është vlerësuar në 68.5 GWh, ndërsa mesatarja vjetore e numrit të ndërprerjeve për konsumator ishte 59.5 herë, 2.6 herë nga të cilat ishin të planifikuara (Figura 3.5). Zgjatja mesatare e ndërprerjeve ishte 114.5 orë, nga të cilat 4.9 orë ishin të planifikuara. Gjatë vitit 2012 në disa periudha gjatë ditës prodhim i energjisë elektrike ishtë më i ulët se sa kërkesa për energji elektrike (Figura 3.6). Një studim i kohëve të fundit nga USAIDi ka treguar se kostoja e tërësishme vjetore dhe humbjet e ndërmarrjeve Kosovare ishin rreth 260 milion euro për shkak të furnizimit të çrregullt me energji elektrike, dhe ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë ndikuar më së shumti negativisht. Ndërprerjet e shpeshta të energjisë elektrike janë pengesë kryesore e operacioneve ditore dhe një kufizim si për investime në paisje të reja dhe në zgjerim të biznesit, ndikojnë në krijimin e vendeve të punës, punësimin dhe investimet. 26 Figura 3.5. Shpeshtësia dhe zgjatjet e Figura 3.6. Oferta dhe kërkesa mesatare e ndërprerjeve të sistemit, 2012 energjisë elektrike sipas orëve, MWh 2012 1000 Paplanifikuara Planifikuara 800 4.9 600 400 2.6 200 109.6 0 56.9 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 Ore ne dite Shpeshtesia (SAIFI) Zgjatja ne ore (SAIDI) Konsumi Prodhimi Burimi: Zyra e Rregullatorit të Energjisë, raporti vjetor Burimi: Raporti vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të 2012. Energjisë. 3.7. Boshllëku i madh mes ofertës dhe kërkesës gjithashtu krijon nevojën për importe të kushtueshme. Edhe pse prodhimi është rritur, rritja e kërkesës ka sjellur nevojën për më shumë importe mes viteve 2008 dhe 2011(Figura 3.8). Importet ranë në vitin 2012 kryesisht për shkak të kërkesës më të ulët vendore. Kostoja e importeve lëvizë lartë e poshtë gjërësisht me çmimet ndërkombëtare dhe kushtet e motit. Këto të fundit ndikojnë si kërkesën ashtu edhe ofertën në rajon. Gjatë dimrit të vitit 2012 çmimet e importit u rritën në rreth 120 euro për MWh – dyfish më të larta se mesatarja e çmimeve vendore me pakicë - pasi që kërkesa për energji elektrike për ngrohje për shkak të një dimri posaçërisht të ftohtë dhe oferta ka rënë për shkak të mungesës së të reshurave për hidrocentrale në rajon (për më shumë rreth ngrohjes, shiko kutinë 3.1). Figura 3.7. Humbjet e vlerësuara të Figura 3.8. Kostoja dhe sasitë e importeve, transmisionit dhe distribuimit, € Mil., 2012 2008-12 Kosova Transmisioni veriore 4.4 6.6 Humbjet teknike 20.7 Humbjet komerciale 25.9 Burimi: Kalkulimet nga Banka Botërore bazuar në Burimi: Raporti vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Raportin Vjetor 2012 nga Zyra e Rregullatorit të Energjisë. Energjisë. 27 Kutia 3.1. Ngrohja qëndrore Ngrohja nuk është e qëndrueshme as financiarisht e as nga aspekti i ambientit në Kosovë me Ngrohjen Qëndrore (NQ) që luan një rol të vogël në sektorin e energjisë. Kapacitetet e tërësishme të instaluara prej 183.5 MW prodhojnë vetëm 130 GWh/p.a. (termale). Vetëm 3 përqind e kërkesës së tërësishme për ngrohje në Kosovë janë të lidhura me NQ. Burimet kryesore të energjisë për ngrohjene hapsirave dhe ujit në Kosovë janë biomasa (kryeisht druri për djegje) dhe elektriciteti, që së bashku llogariten për mbi 80 përqind të konsumit për ngrohje. Konsumimi i lartë dhe i pamenaxhuar i drurit për djegje rezulton në degradimin e pyjeve, duke dhënë mundësi ndikimeve negative ambientale, ekonomike dhe shëndetësore. Elektriciteti i prodhuar nga linjiti përdoret në mënyrë joefikase dhe për këtë ka varirime të gjëra sezonale në kërkesë. Kjo shpeshton ndërprerjet e furnizimit me energji elektrike dhe krijon nevojën për import të saj, posaçërisht gjatë sezonit (dimror) për nxemje. Vetëm dy nga katër ndërmarrjet e ngrohjes qëndrore janë funksionale – NQ Termokosi në Prishtina dhe NQ Gjakova në Gjakovë. Të dy ndërmarrjet e NQ përballen me problem serioze pasi që kërkesa për ngrohje e tejkalon ofertën, dhe humbjet termale janë shumë të larta, që llogariten deri në 18 përqind në NQ Termokos. Përpos kësaj, sistemet e izoluara të NQ po operojnë me derivate të shtrenjta, të cilat kur kombinohet me humbjet e mëdha në rrjetin e shpërndarjes dhe norma e ulët e pagesave të faturatve, i bën këto ndërmarrje shumë të varura nga subvencionet komunale dhe qeveritare. Banka Gjermane për Zhvillim KfW ka filluar një projekt të bashkëprodhimit për të përkrahur NQ Termokos për të marrë furnizim me ngrohje nga avulli që lirohet nga turbinat e termocentralit Kosova B. Projekti duhet të ofrojë furnizim më të sigurtë dhe të përballueshëm të energjisë termale për NQ Termokos, kështu që do përmirësoj furnizimin me ngrohe të hapsirave për konsumatorët e Prishtinës. Projekti prej 28 milion euro pritet të kompletohet në fund të vitit 2014 me financim nga KfW, Komuna e Prishtinës si dhe nga grantet prej KE, dhe agjencive zhvillimore të Suedisë dhe Luksemburgut. QeK duhet të promovojë një ambient të mirë i cili do nxisë rritjen e mëtutjeshme të sistemeve të Ngrohjes Qëndrore si dhe të bëjë të qëndrueshme biomasën si opcion për zëvendësimin e energjisë elektrike si burim i ngrohjes. 3.8. Sektori i energjisë ka marrë subvencione të mëdha por këto kanë rënë viteve të fundit. Subvencionet e sektorit të energjisë kanë rënë nga 69 milion euro (1.7 përqind e BPVsë) në vitin 2009 në 18 milion euro (0.4 përqind e BPVsë) në vitin 2012. Për të mbrojtur konsumatorët nga çmimet e larta të importit, përmbi 150 milion euro (0.7 përqind e BPVsë) janë shpenzuar në subvencionim të importeve mes viteve 2008 dhe 2012. Subvencionet e importit arrijnë 78 përqind të subvencioneve të tërësishme në sektor. Qeveria gjithashtu ka subvencionuar kostot e energjisë elektrike për përfituesit e programit të ndihmë sociale si burim fundit i të ardhurave (të diskutuara më në detaje në kapitullin e mbrojtjes sociale të këtij raporti). Këto subvencione kanë arritur shumën prej 4.5 milion euro (përafërsisht 0.1 përqind e BPVsë) në vit mes viteve 2008 dhe 2012. 3.9. Ndërmarrjet pjesmarrëse në sektorin e energjisë elektrike përveç subvencioneve në para të gatshme, gjithashtu kanë marrë grante dhe kredi nga donatorët ose nga sektori publik për financimin e riparimeve dhe përmirësimeve. KEKu, ndërmarrja publike energjetike e cila ishte e integruar vertikalisht deri në vitin 2010, ka marrë grante të mëdha si nga buxheti ashtu edhe nga donatorët, dhe ndërmarrjet trashëguese kanë vazhduar të marrin fonde (Tabela 3.1). Këto grante kryesisht financojnë riparimet apo përmirësimet kapitale. Vetëm në vitin 2009, QeK ka trasferuar 3.8 përqind të BPVsë në KEK në formë të granteve dhe kredive në shumë të tërësishme prej 141 milion euro. Shumica nga kjo u investua në Minierën e Sibovcit edhe pse shuma të mëdha gjithashtu janë shpenzuar në rehabilitimin e Kosovës A dhe modernizimin e rrjetit të transmisionit.66 Grantet kapitale ndaj sektorin u zvogluan pas vitit 2008 por mbetën të larta: për shembull 16.5 milion euro u shpenzuan nga buxheti për përmirësimin e rrjetit të transmisionit mes viteve 2010 dhe 2012. Grantet dhe kreditë nga QeK dhe 66 Në 2008-09, shpenzimet e drejtpërdrejta nga buxheti kanë përfshirë gati 21 milion euro në Minierën e Sibovcit, 4.6 milion euro në rehabilitimin e termocentralit Kosovo A dhe 5.2 milion euro në përmirësim të rrjetit të transmisionit. 28 donatorët u zvogluan nga pothuajse 60 përqind e të ardhuarve të tërësishme për sektorin në vitin 2009 por ende përbëjnë mbi një të pestat e të ardhurave të raportuara në vitin 2012. Raportet e auditimit shpalosin se borxhi i akumuluar i KEKut është rritur çdo vit mes viteve 2008 dhe 2012. Për më shumë, asnjë raport i auditimit gjatë kësaj periudhe nuk ka treguar ndonjë shenjë se ndrërmarja po kryen pagesat e kamatave në stokun e borxhit të tyre. Rezultati është se borxhi nga sektori është rritur nga rreth 21 milion euro në vitin 2008 në mbi 200 milion euro në fund të vitit 2012, ose rret 4 përqind e BPVsë. Tabela 3.1. Transferet e qeverisë dhe donatorëve në KEK 2008– 2012 në ‘000 Euro Viti 2008 2009 2010 2011 2012 Obligimet Borxhi i akumuluar (kreditë) 20,827 97,540 157,540 187,540 206,274 Rrjedha e parasë nga aktivitetet e financimit Grantet e marrura gjatë vitit nga QeK 87,744 64,197 51,961 28,024 13,682 Neto kreditë e marrura gjatë vitit nga QeK 487 76,713 60,000 13,682 10,802 Të ardhurat Të ardhurat nga grantet (QeK + donatorët) 47,695 58,472 44,055 38,033 46,470 Të hyrat nga energjia elektrike (shitjet) 163,043 174,392 192,757 215,960 222,591 Të ardhurat e tërësishme 210,738 232,864 236,812 253,993 269,061 Të ardhurat nga grantet dhe neto kreditë nga QeK si 23% 58% 44% 20% 21% përqindje e të ardhurave të tërësishme (%) 3.10. Këto subvencione, kredi dhe grante kanë mbajtur çmimet e energjisë elektrike artificialisht të ulëta. Edhe pse humbjet e distribucionit janë të mëdha, ka disa shtete në evropë konsumatorët e të cilave paguajnë çmime më të ulëta të energjisë elektrike sesa në Kosovë. Me mbi 12 cents për KWh në vitin 2012, tarifat e energjisë elektrike në Kroaci dhe Turqi janë dyfish më të larta se ato në Kosovë.67 Këto tarifa të ulëta në Kosovë janë pjesërisht për shkak se Kosova A dhe B ishin në gjendje të prodhonin energji elektrike me çmime me shumicë me më pak se 2.5 cents për KWh duke iu faleminderuar granteve dorëshlira dhe kredive (të papaguara) për financim të riparimeve dhe përmirësimeve kapitale. D. PËRMBUSHJA E KËRKESËS QË PO RRITET: NDËRTIMI I KAPACITETEVE TË REJA PRODHUESE 3.11. Kosova ka nevojë të përmirësoj efikasitetn e energjisë elektrike, të inkurajojë përdorimin e energjisë së ripërtëritshme dhe të financojë në një kapacitet të ri prodhues dhe të përmirësoj lidhjet regjionale të transmisionit për të përmbushur kërkesën gjithnjë në rritje për energji elektrike. Përmbushja e një kërkese në rritje do të kërkojë përpjekje në disa fronte. E para, ndërtimi i një termocentrali të ri sipas Studimit mbi Opcionet Energjetike nga Banka Botërore është vlerësuar se do kushtojë më shumë se 20 përqind të BPVsë 68 edhe pse ka të panjohura që janë vlerësuar me plus po minus rreth 25 përqind. Për atë arsye, kostoja në këtë raport është konsideruar të jetë diku në mes 1 miliard euro dhe 1.5 miliard euro ose mes 20 dhe 30 përqind e BPVsë së vitit 2012. Centralit të ri do t’i duhen rreth katër vite për t’u ndërtuar plotësisht. Marrë parasysh kostot e mëdha dhe nevojën për teknologji të fjalës së fundit, do të ishte e dëshirueshme që sektori privat të udhëheqë në financimin dhe menaxhimin me centralin e ri të energjisë elektrike. Kufizimet e disponueshmërisë së financimit nga 67 Në terma absolute e jo në krahasim me fuqinë blerëse të parasë. 68 Banka Botërore (2011), “Zhvillimi dhe vlerësimi i opcione të furnizimit me energji elektrike në Kosovë ”. Raporti mund të gjinddet në linkun: http://siteresources.worldbank.org/INTENERGY2/Resources/Kosovo_generation_options_report_12312011.pdf 29 sektori privat do të përcaktojnë nevojën për financim public plotësues nga burime të ndryshme. Kjo do të nënkuptonte se projektet tjera kapitale muynd të ndodh të shtyhen kur të rialokohen resurset. E dyta, marrë parasysh boshllëkun në furnizim me energji elektrike edhe në afat të shkurtër, do të jetë e një rëndësie të posaqme që të sigurohet lidhshmëri ndër regjionale e mjaftueshme për të qenë në gjendje për të importuar energjinë elektrike sipas domosdoshmërisë. E treta, investimi në burimet e energjisë elektrike të ripërtëritshme (ER), mund të ndihmojë në plotësimin e një pjese të vogël të boshllëkut, diversifikimin e burimeve energjetike të Kosovës dhe të ndihmojë vendin në përmbushjen e obligimeve ambientale evropiane. Deponitë e hidroenergjisë gjithashtu mundtë jenë të dobishme për të përmbushur kërkesën për energji elektrike kur arrinë majat e saj. 3.12. Planet për përmirësimin e lidhjeve të transmisionit ndërkombëtar të Kosovës veqse kanë filuar (edhe pse ka kapacitete të kufizuara të disponueshme për import në rajon). Rrjeti i transmisionit të Kosovës është në gjendje të mirë por në pritje të një investimi në një linjë ndërlidhëse prej 400 kV me Shqipërinë. Tani Kosova është e lidhur në sistemin regjional përmes ndërlidhjeve me 400 kV me Serbinë, Maqedoninë, dhe Malin e Zi dhe me një linjë 220 kV për Shqipëri. Projekti i lidhjes së re me Shqipërinë, i cili po financohet nga KfW, do të lehtësojë këmbimin e energjisë elektrike mes sistemeve komplementare energjetike në të dy vendet. Në dhjetor të vitit 2013, operatorët e transmisionit nga Kosova dhe Shqipëria nënshkruan kontratat për ndërtimin e linjës 400 kV. Kostoja e tërësishme e investimeve nga ana e Kosovës është 33.5 milion euro (16.5 milion euro grant dhe 17 milion euro kredi nga KfW) e financuar nga qeveria Gjermane bazuar në një marrëveshje të nënshkruar në mes të KfWsë, Ministrisë së Financave të Kosovës dhe KOSTTit. Kontrata specifikon se ndërtimi duhet kryer mbrenda 24 muajve. 3.13. Kosova mund të arrijë një sistem energjetik të balancuar mirë përmes zhvillimit të një miksi dinamik të resurseve, përfshirë zhvillimin ambicioz të energjisë së ripërtëritshme. Në tetor të vitit 2012, Kosova ka vendosur një cak ambicioz të ER në 25 përqind të konsumit të tërësishëm të saj në vitin 2020. Interesi i sektorit privat në sektorin e ER në Kosovë është rritur dukshëm. Deri në fund të vitit 2013, Zyra e Rregullatorit të Energjisë (ZRrE) ka pranuar 26 kërkesa për licensë për projekte të hidroelektranave dhe mullinjëve me erë me kapacitete prodhimi në një tërësi prej 350 MW. Rreth 157 MW e kapacitetit prodhues nga fuqie e erës dhe rreth 201 MW nga hidroelektranat e vogla janë dorëzuar ne ZRrE. Megjithatë siq janë rastet tipike me prjektet e energjisë së ripërtëritshme, kërkesat nuk do të mund të realizohen në tërësi. 3.14. Përdorimi i energjisë së ripërtëritshme nuk po përhapet aq shpejtë sa është e mundshme, pjesërisht për shkak të pengesave administrative. Numri i kërkesave në rritje nga sektori privat për licensa për energji të ripërtëritshme ka rritur presionin në ZRrE për të kryer në mënyrë efikase mandatin e saj sa i përket procesimit të kërkesave për energji të ripërtëritshme. Megjithatë, deri me tash, vetëm dy kërkesa për hidrocentrale në një total prej 30 MW të kapacitetit të instaluar dhe dy kërkesa për energji nga era për një total prej mbi 60 MW kanë marrë autorizim përfundimtar nga ZRrE. Kërkesat tjera kanë marrë vetëm një autorizim paraprak. Përpos prodhimit për rrjetin elektrik, gjithashtu ka një potencial të madh për të inkorporuar më shumë zbatime të energjisë së ripërtëritshme në ngrohjen e hapsirave dhe ujit, pasi që praktikat e tanishme varen nga derivatet fosile, siq janë linjiti dhe nafta, energjia elektrike apo biomasa e paqëndrueshme. Ngrohja e ujit, për shembull, paraqet 15 përqind të kërkesës për ngrohje dhe kryesisht përdor energjinë elektrike e cila është joefikase. Përdorimi i biomasës së qëndrueshme për të zëvendësuar ngrohjen me energjie elektrike mund të jetë një opcion politik atraktiv nëse mund të bëhet në mënyrë më të qëndrueshme. 30 Kutia 3.2. Efikasiteti e energjisë Kosova ka relativisht intensitete të energjisë së lartë përafërshisht 2.5 herë më të lartë se në vendet evropiane. Sektori i banimit përfaqëson konsumin më të madh të energjisë me 38 përqind. Promovimi i efikasitetit të energjisë në sektorin publik, të banimit dhe atë privat do të mund të ndihmonte në kursimin e parave dhe zvoglimin e kërkesës për energji elektrike. Duke ngushtuar kështu boshllëkun e energjisë elektrike. Efikasiteti i energjisë (EE) mund të ndihmojë në adresimin e qështjeve të ndërlidhura me sigurimin e energjisë elektrike (deficitin e llogarisë rrjedhëse dhe disponueshmërinë e importeve), ndërsa do të zvoglonte shpenzimet publike në energji elektrike dhe ndikimin në ambient nga përdorimi i energjisë elektrike. Qeveria e Kosovës ka zbatuar një Plan Kombëtar të Veprimit të Efikasitetit në Energji (PKVEE) elektrike për periudhën 2010-18 i cili kërkon një kursim kumulativ prej 9 përqind të energjisë elektrike prej tri periudhave me nga tri vjet secila. Në periudhën e parë të PKVEE prej 2010-12 kanë qenë 33 masa të EEsë të përfshira të cilat kanë rezultuar me përmbushjen e cakut për kursimin e energjisë elektrike për 3 përqind të konsumit të tërësishëm (360 GWh). Kursimet e EE nga masat gjatë kësaj periudhe janë ndarë gati në mënyrë të barabartë mes sektorit të banimit dhe të shërbimeve me përafërsisht nga 10 kilo ton naftë ekuivalent (ktoe) secila. Masat ishin të koncentruara në sektorët e banimit dhe ato të shërbimeve (vetëm në sektorin publik), por gjithashtu janë përfshirë masa të zgjedhura në sektorët e industrisë, transportit, dhe bujqësisë, të cilat së bashku përbëjnë 53 përqind të përdorimit të energjisë. Në vitin 2013 Instituti i Bankës Botërore (WBI) ka kryer një vlerësim preliminar të potencialit të tregut për investime në EE që përfshinë tërë ndërtesat në Kosovë. Sektori i ndërtesave (ndërtesat e banimit, publike, dhe komerciale) llogariten për 47.5 përqind të konsumit final të energjisë elektrike në vitin 2011, me sektorin e banimit që ka shumicën e konsumit të energjisë elektrike. Potenciali për kursim të energjisë elektrike në tërë sektorin e banesave është vlerësuar në më shumë se 44 përqind. Si përqindje e furnizimit të tërësishëm me energji elektrike, potenciali për kursim të energjisë elektrike për sektorin e ndërtesave në Kosovë arrin përafërsisht në 20 përqind. Për të zbatuar masat e domosdoshme, nevojitet një investim në sektorin e ndërtesave prej 1.37 miliard euro. Nevojat për investime kryeshisht ishin të koncentruara në sektorin e banimit, dhe përfaqësonin 80 përqind të investimeve të tërësishme të nevojshme. Por zhbllokimi i investimeve të nevojshme do të jetë i vështirë, dhe do kërkojë potencialisht masa për stabilisim të efikasitetit të energjisë elektrike. Ekziston një potencial për kursime të mëdha në ndërtesat publike. Për ndërtesat e qeverisë qëndrore, kursimet e energjisë janë vlerësuar të jenë rreth 49 përqind. Për ndërtesat komunale, ndërtesat e sektorit të shëndetësisë mund të kursejnë 47 përqind, shkollat 38 përqind dhe ndërtesat tjera komunale 46 përqind, bile edhe me përmirësime modeste në nivelet e tanishme të komforit. Kursimet e tilla ofrojnë kursime substanciale buxhetore. Vlerësimet tregojnë se QeK ka shpenzuar 41 milion euro në vitin 2011 në energji elektrike në ndërtesat e saj dhe mund të kursej deri në 18.9 milion euro çdo vit nga masat kosto efektive të EE. Bazuar në të dhënat nga projektet e ngjajshme në vendet fqinje, periudhat e kthimit të investimit për përmirësimet në ndërtesat publike janë prej 6 – 8 vite periudhë kohore. 3.15. Kostoja e energjisë së ripërtëritshme do të rrisë koston e tërësishme të furnizimit dhe do të kërkojë integrim në shtegun e qëndrueshëm të tarifave. Në nëntor të vitit 2013, QeK miratoi Planin e saj Kombëtar Të Veprimit për Energji të Ripërtëritshme (PKVER) për vitet 2010-2020, duke zotuar shtetin për të arritur një cak prej 25 përqind ER (të konsumit përfundimtar të energjisë) deri në vitin 2020 me një cak vulnetar të pak mbi 29 përqind. Sa i përket sektorit elektrik, PKVER parashef rritje të prodhimit të ER prej 240 MW shtesë të hidroelektranave të vogla, 305 MW të hidroelektranave të mëdha, 150 MW nga era, 14 MW nga biomasa dhe 10 MW nga dielli. Për të inkurajuar investimet në energji elektrike të ripërtëritshme, ZRrE ka vendosur tarifat e energjisë hyrëse në rrjet për prodhimin e energjisë elektrike nga era në €85/MWh, ndërsa për hidrocentralet e vogla ZRrE ka paraparë tarifat hyrëse prej €63/MWh. Një tariffë hyrëse e €71.3/MWh është vemdosur për biomasë/biogas dhe tarifa për energji solare fotovoltaike është duke u përgatitur momentalisht. Energjia e ripërtëritshme nuk do të mund të përmbushë rritjen e plotë të kërkesës, dhe veçanërisht nuk do të jetë në gjendje të përmbushë kërkesën kur arrin majat sepse nuk janë kapacitete nga të cilat mund të varesh. Racionalizimi i çmimeve të 31 energjisë elektrike do të jetë themelore për sektorin sepse nëse janë të ulëta i bëjnë opcionet e ER plotësisht jokonkurruese. E. NDIKIMI I OPSIONEVE TË PRODHIMIT TË RRYMËS ELEKTRIKE: TRE SKENARËT 3.16. Zëvendësimi i centralit Kosovo A do të kishte përfitime të menjëhershme ekonomike dhe sociale. Kostot shëndetësore nga ajri i ndotur janë vlerësuar në 2.3 përqind e BPVsë në vitin 201069 – gati aq sa tërë buxheti publik për shëndetësi. Edhe pse janë disa burime kryesore të ndotjes së ajrit, përfshirë përdorimi i druve dhe linjitit për ngrohje të shtëpive, termocentralet janë një burim shumë i madh i ndotjes70.Ditët e humbura të punës dhe shkollës i shtojnë kostot ekonomike dhe sociale. Përfitimet tjera (jo-ambientale) nga zëvendësimi i Kosovës A me një prodhues të ri, sipas standardeve të BEsë71, do të jenë edhe më të mëdha. Autoritetet janë gjithmonë në dijeni të rëndësisë së ndërtimit të një kapaciteti të ri dhe kanë filluar procesin e kërkimit të investitorëve nga sektori privat për ndërtimin e një termocentrali të ri. 3.17. Për zgjatjen e jetës së tij dhe përmbushjes së standardeve ambientale gjithashtu do të jetë i domosdoshëm rehabilitimi i termocentralit Kosova B. Rehabilitimi i termocentralit Kosova B do të rriste kapacitetin e prodhimit neto nga 550 MW sa është tash në 600 MW, ndërkohë që do të përmirësonte kontrollet e saj të ndotjes për të përmbushur Direktivat ambientale të Bashkimit Evropian. Një studim parafizibiliteti i bërë nga USAIDi ka përcaktuar koston e rehabilitimit në rreth 350 milion euro gjatë një periudhe katër vjeçare nga fillimi i projektit. Rehabilitimi i termocentralit Kosova B do të zgjaste jetën e tij por nuk do të ishte në gjendje të përmbushë i vetëm kërkesën në rritje për energji elektrike1. 3.18. Për qëllim të këtij raporti, është zhvilluar një vegël për modelim detal për të vlerësuar implikimet financiare për qeverinë dhe konsumatorët duke përdorur disa skenarë energjetik. Një vegël e modelimit sektoral – Vegla për Ndikimin e Sektorit Energjetik të Kosovës (VNSEK) – është zhvilluar duke u bazuar kryesisht në modelin e kalkulimit të kostove që përdoret nga ZRrE. Vegla gjithashtu bazohet në modelin financiar të zhvilluar për të vlerësuar ndikimin në koston me shumicë të kostove të ndryshme të mundshme dhe skenarëve të ndryshëm të mundshëm të financimit për ndërtimin e termo centralit të ri. Një analizë delale u bë e mundshme duke përdorur këto dy modele, si dhe raportet tjera në dispozicion, dhe ofron një të kuptuar të implikimeve financiare për kostot e përdoruesit final, subvencionet, importet-eksportet, prodhimin e energjisë elektrike, dhe ofertën dhe kërkesën. 3.19. Modeli VNSEK është vetëm ilustrativ. Ai është dizajnuar vetëm për të dhënë një vlerësim të ndikimeve potenciale të zgjidhjeve të ndryshme politike ose rezultate tjera. Përdoruesit mund të ndryshojnë parametrat për të parë rezultatet e mundshme për më shumë se njëqind kombinime të ndryshme të politikave. Nga shumë skenarë të mundshëm të cilat mund të prezentohen duke përdorur veglën për modelim të sektorit, tri të zgjedhurat për prezentim në këtë raport janë: i) Mosndryshimi (mosveprimi); ii) Strategjia energjetike; dhe iii) Burimi i fundit. Këta janë skenar hipotetik dhe janë 69 Banka Botërore (2012), Analizat ambientale të vendit: Kosova http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/01/17485553/kosovo-country-environmental-analysis-kosovo- country-environmental-analysis-cea 70 Në vitin 2013, KEKu ka përfunduar instalimin e filterave elektrostatik të pluhurit në të gjitha njësitë operatiove të termocentralit Kosova A (njësitë A3, A4 dhe A5). Gjithashtu KEKu ka instaluar transportit e lagur të hirit duke zëvendësuar sistemin e vjetër të hapur të rripave. 71 Termo Centrali Kosova e Re (TCKR) do jetë në përputhje me direktivën e re të BEsë 2001/80/EC mbi kufizimin e emetimit të ndotësve të caktuar në ajër, Direktivën e BEsë 2008/1/EC lidhur me mbrojtjen dhe kontrollin e intergruar të ndotjes dhe Direktivën e BEsë 2010/75/EC mbi emisionet industrial e cila ka ardhur në fuqi në vitin 2012, si dhe me dokumentat per Referenca mbi Teknikat më të Mira të Disponueshme të sektorit (RTMD) (të fundit të publikuara në vitin 2006). 32 dizajnuar për të shërbyer si pikënisje të dobishme për analizimin e rezultateve të mundshme sipas zgjidhjeve të ndryshme të politikave. Kutia 3.3. Vegla për Ndikimin e Sektorit Energjetik të Kosovës Vegla për Ndikimin e Sektorit Energjetik të Kosovës (VNSEK) është zhvilluar për të modeluar ndikimin e opcioneve të sektorit të energjisë në furnizimin me energji elektrike dhe kërkesën e saj, kostot mesatare, subvencionet publike, borxhin publik, dhe importet dhe eksportet. Ajo është bazuar në një model të përdorur nga Zyra e Rregullatorit të Energjisë për të përcaktuar kostot mesatare. VNSEKu modelon të gjitha fazat e sektorit të energjisë elektrike në Kosovë në mes viteve 2012 (të dhënat aktuale) deri në vitin 2030. Prandaj kjo i merr në konsideratë kostot (përfshirë kostot përtëritëse, investimet/amortizimin dhe fitimet e lejuara) dhe të hyrat për kompanitë publike ose private që operojnë minierën, prodhimin e energjisë elektrike, transmisionin dhe distribucionin. Ajo gjithashtu i merr parasyshë sasitë e vogla të energjisë elektrike të prodhuar që është e lidhur drejtpërsëdrejti në rrjetin e distribucionit si dhe konsumatorët e mëdhenj industrial që e marrin energjinë e tyre elektrike drejtpërspdrejti nga rrjeti i transmisionit. Parametrat mund të ndryshohen mbrenda modelit. Në VNSEK, importet dhe eksportet janë përdorur si balancues për të balancuar ofertën dhe kërkesën. Modeli bazë konsideron se, me përjashtim të subvencioneve për konsumatorët e varfër, të gjitha kostot barten tek konsumatori i fundit. VNSEK është shumë i lehtë për t’u përdorur. Përdoruesit munden të përshtasin lehtësisht parametrat përmes mënysë varëse në dashboard dhe efektet e ndryshimeve të bëra në ofertën dhe kërkesën e energjisë elektrike, kostot mesatare, subvencionet, borxhin publik dhe importet dhe eksportet (krahasuar me modelin bazë) shfaqen në formë grafike në të njejtën faqe. Duke kombinuar ndryshimet e ndryshme, përdoruesi është në gjendje që të krijojë lehtësisht skenar energjetik sikurse këta qe janë prezentuar në këtë raport. Parametrat kryesor në VNSEK janë paraqitur më poshtë: Parametrat e kërkesës për energji elektrike:  Sipas modelit bazë, kërkesa për energji elektrike rritet me rreth 4.5 përqind në vit si për konsumatorët e mëdhenj industrial ashtu edhe për gjithë të tjerët (ekonomitë familjare, shumica e ndërmarjeve të sektorit privat). Energjia elektrike e përdorur nga vet termocentralet dhe të tjerëve të ndërlidhur (p.sh. miniera) mbetet në funksion konstant me prodhimin e tyre gjatë gjithë periudhës. Përdoruesi mund të ndryshojë rritjen e kërkesës mes 2.5 dhe 6 përqind në vit. Ndryshimet ndikojnë në importe dhe eksporte, dhe pasi që këto nuk tregtohen në çmime të njëjta sikurse prodhimi vendor, kjo ndikon në ndryshimin e kostos mesatare vendore. Parametrat e furnizimit me energji elektrike:  Përdoruesi ka mundësi të ndryshojë koston e projektit, normën e kamatës, grejs periudhën, kombinimin e financimit (përfshirë opcionet e financimit publik) dhe vitet e ndërtimit.  Sipas modelit bazë, përdoruesi mund të zgjedhë se në cilin vit do mbyllet termocentrali Kosova A.  Sipas modelit bazë, termocentrali Kosova B renovohet gjatë tri viteve kur TCKR të futet në funksion, i financuar nga sektori publik dhe me kosto të dhënë nga raporti i USAIDit i vitit 2012. Është më efikas (dhe pas renovimit përmbushë standardet evropiane për emetim të gazrave). Përdoruesi mund të zgjedhë burimin e financimit (privat, borxh publik ose drejtpërsëdrejti nga buxheti), vitin e renovimit ose mund të zgjedhë të lejojë termocentralin të vazhdojë prodhimin në gjendjen e tanishme në një afat të mesëm.  Vegla gjithashtu përmban një numër të madh të parametrave tjerë të cilat përdoruesi mund t’i përshtasë. Këto përfshijnë: humbjet e distribucionit, të cilat bien vazhdimisht nga 37 përqind në vitin 2012 në 11 përqind në vitin 2030 sipas modelit bazë (kjo është përgjegjëse për kursimin në paga, i cili kursim mund të bartet tek konsumatorët); prodhimin e ri të energjisë elektrike të ripëtëritshme; faktorët e kapaciteteve të energjisë së erës dhe të ujit; ndryshimet drastike në çmime të exporteve dhe importeve; elasticiteti i çmimeve të importeve (i rëndësishëm në disa skenarë pasi që Kosovës do të mund t’i duhen importe të mëdha nga një rajon që ka mungesë të energjisë elektrike dhe këshut që mund të ndikojë në çmimet regjionale të energjisë elektrike); dhe humbjet nga furnizimi i pafaturuar. *Përdoruesit e VNSEKut që nuk kanë qasje në këttë model mund të përdorin një version të thjeshtësuar të VNSEKut, i cili krijon rezultate të ngjajshme por jo të njejta. 33 i) Skenari 1: Mosveprimi (mosndryshimi) 3.20. Kosova nuk e ndërton TCKR dhe Figura 3.9. Oferta dhe kërkesa e energjisë vazhdon të operojë me termocentralet e saj të elektrike, GWh vjetra për kohën makSMIAle të lejuar nga Marrëveshjet e Komunitetit të Energjisë. Kosova A ishte fillimisht i planifikuar për t’u mbyllur në fund të vitit 2017. Sipas këtij skenari Kosova B do të vazhdojë të operojë pafundësisht edhe pse nuk është rahabilituar sipas këtij skenari. Boshlleku Do të ketë pak pjesmarrje nga operatorët privat në energjise energjinë elektrike të ripërtëritshme. Në të njejtën elektrike kohë, kërkesa vendore do të vazhdojë të rritet. 3.21. Sipas këtij skenari, do të hapet një boshllëk i madh mes ofertës dhe kërkesës që do të kërkojë një sasi në rritje të importeve e cila do të duhet të paguhet ose përmes rritjes së kostove ose përmes subvencioneve. Zvoglimi i prodhimit të Kosovës A dhe mbylljes së pastajme të saj do të lërë një boshllëk të madh në kapacitetet prodhuese (Figura 3.10). Disa burime rë reja të energjisë elektrike pritet të instalohen dhe të jenë Burimi: VNSEK. aktive në atë kohë dhe këto do të ndihmojnë vendin të reduktojë importet e nevojshme por në tërësi do të kemi një boshllëk të energjisë elektrike edhe në afat të shkurtër dhe të mesëm. Pas kësaj periudhe, boshllëku i energjisë elektrike do të rritet dukshëm. Deri në vitin 2030, prodhimi do mbulojë më pak se 60 përqind të kërkesës vendore, që do rezultojë në importe të mëdha të kushtueshme. 3.22. Zëvendësimi i termocentralit Kosova A me importe nuk është opcion por edhe sikur të ishte, importet do të sjellin një barrë të rëndë financiare për konsumatorët ose për buxhetin. VNSEKu supozon se do të jetë e mundshme për të importuar sasi të mjaftueshme të energjisë elektrike për të përmbushur kërkesën, edhe pse me çmime më të larta. Nuk është e qartë se kjo do të jetë e mundur pasi që disponueshmëria e importeve varet nga raporte të pasigurta me vendet fqinje, nga kapacitetet e panjohura të prodhimit të energjisë elektrike në rajon, dhe nga kushtet e motit, të cilat ndikojnë si në kërkesë ashtu edhe në ofertë në rajon. Një pjesë e madhe e energjisë elektrike në rajon (98 përqind në Shqipëri dhe rreth 40 përqind në Bosne dhe Hercegovinë për shembull) prodhohet nga hidrocentralet, prodhimi i të cilave do të bëhet më i luhatshëm me efektet më të mëdha të ndryshimeve klimatike. Edhe nëse do të jetë e mundur të importohet sasi e madhe e energjisë elektrike, kostot do të jenë të larta. Importet do të rriteshin nga 300 në 700 GWh në vit gjatë dekadës së fundit në mbi 4,500 GWh (Figura 3.11) me një kosto prej mbi 480 milion euro në vit ose 5 përqind e BPVsë në vitin 2030.72 Kjo do të mund të ishte më e lartë apo më e ulët varësisht nga elasticitetet e çmimeve (të panjohur dhe vështirë të vlerësohen). Nëse të gjitha këto kosto barten tek konsumatorët, mund të pritet një rritje e kostos mesatre në rreth 10.3 euro cent për KWh edhe nëse përjashtohet inflacioni, krahasuar me më pak se 6 euro cent sot, ose një rritje prej 72 përqind (Figura 3.12). 72 Në euro të vitit 2012 (d.t.th duke përjashtuar inflacionin). 34 Figura 3.10. Importet dhe eksportet e Figura 3.11. Kostot e vlerësuara, € cent për Kwh vlerësuara, Gwh Burimi: VNSEK. Burimi: VNSEK. ii) Skenari 2: Strategjia e energjisë 3.23. Një termocentral i ri paraqet opcionin më të mirë edhe pasi që të përfshihen kostot e eksternaliteteve (nëse taksat për grumbullimin e karbonit do të zbatoheshin në Kosovë). Disa strategji alternative të energjisë janë marrë parasysh përfshirë ato që janë të përqëndrura në energji elektrike të ripërtëritshme dhe në ndërtimin e një termocantrali të ri. Autoritetet kanë elaboruar një strategji të energjisë, e cila përfshinë energjinë elektrike të prodhuar nga energjia e ripërtëritshme dhe ndërtimi i një termocentrali të ri – TCKR – për të plotësuar boshllëkun për energji elektrike të krijuar nga rritja e kërkesës dhe mbyllja e termocentralit Kosova A. Studimi i opcioneve, i bërë nga Banka Botërore në vitin 2011 ka hulumtuar alternativa të ndryshme për të mbyllur boshllëkun e energjisë elektrike përfshirë edhe energjinë elektrike të ripërtëritshme, importet, një central të ri me gaz natyror dhe një termocentral të ri. 3.24. Sipas skenarit të strategjisë së energjisë, energjia elektrike e ripërtëritshme dhe TCKR i ndërtuar dhe menaxhuar nga sektori privat e zëvendësojnë termocentralin Kosova A. Strategjia e energjisë përfshinë më shumë energji të ripërtëritshme sesa në skenarin e mosveprimit me qëllim të përmbushjes së caqeve të parapara me Planin Kombëtar të Veprimit të Energjisë së Ripërtëritshme (PKVER)73. Ndërtimi i TCKR do të fillonte në vitin 2015 me një kosto të tërësishme të vlerësuar nga Studimi i Opsioneve në 1.2 miliard euro (kostot e tërësishme momentalisht janë të paqarta dhe mund të jenë mes 20 dhe 30 përqind e BPVsë), dhe pritet që të financohen plotësisht nga investitorët privat. Centrali do të fillojë të operojë në të njejtën kohë kur do të mbyllet Kosova A (Figura 3.12). Meqenëse TCKR do të përmbushë më shume sesa që është boshllëku i energjisë elektrike në afat të shkurtër, kjo do të ishte një peruidhe ideale për rehabilitimin e Kosovës B, prodhimi i së cilës prandaj do të zvoglohej gjatë një periudhe të shkurtër. 3.25. Tarifat hyrëse për energjinë elektrike të ripërtëritshme (mes 63 euro dhe 85 euro për MWh) dhe kostot për investime në efikasitet të energjisë të kombinuara me koston e ndërtimit të TCKR 73 Në dispozicion nga: http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/2570177.pdf 35 do të rrisin kostot e tërësishme të energjisë. Kostot e tërësishme të projektit prej 1.2 miliard euro, përfshirë kamatën, për TCKR do të rrisin kostot mesatare në një çmim të vlerësuar në 8.55 euro cent për KWh para se të fillojnë të zbresin kur të zbresin edhe humbjet e distribucionit, nëse të gjitha kostot do të barten tek konsumatorët (Figura 3.13). Megjithatë, duke e zbutur rritjen e kostove, përshtatja mesatare e tarifave do të mund të zbutej përgjatë kohës. Vlerësimet e paraqitura nuk përfshijnë kostot e pagesës (kthimit) të 206 milion euro (të paraqitura në tabelën 3.1 më lartë) që sektori i energjisë i ka borxh qeverisë. Integrimi i këtyre pagesa do ta rriste tutje koston për konsumatorët. Figura 3.12. Oferta dhe kërkesa e energjisë Figura 3.13. Kostot mesatare të vlerësuara, € elektrike, Gwh cent për Kwh, 2012 Euro Burimi: VNSEK. Burimi: VNSEK. Shënim: Skenari bazë supozon costo të ndëtimit €0.95 miliard dhe simulimi supozon kosto të ndërtimit €1.28 miliard. 3.26. Edhe me përshtatje, kostot do të mbesin të ulëta krahasuar me shumicën e vendeve të EJL dhe evropës lindore. Kosova tani ka kostot mesatare rezidenciale para tatimit më të ulëtat në EJL dhe vendeve krahasuese të evropës lindore, me përjashtim të Serbisë (Figura 3.14)74. Kostot krahasimisht të ulëta të Kosovës janë për shkak të kostove të lira të prodhimit nga termocentralet e saj të vjetruara, sepse kostot e ndërtimit janë amortizuar plotësisht. Përderisa do të jetë e vështirë të mirëmbahen tarifat e tilla të ulëta pas ndërtimit të termocentralit të ri, një përshtatje e butë e kostove do të ndihmonte për t’u siguruar që kostot të mbesin mes më të ulëtave në evropën lindore. Duhet të shënohet se këto kosto nuk përfshijnë pagesat e eksternaliteteve siq janë tatimet e karbonit, dhe nuk janë planifikuar ende futja e këtyre tatimeve në Kosovë. 3.27. Kostot e ulëta të tanishme të energjisë elektrike nuk do të mund të mirëmbahen pas investimebe të mëdha në efikasitet të energjisë, energjisë elektrike të ripërtëritshme ose një termocentrali të ri. Mirëmbajtja e çmimeve të vitit 2013 pas investimeve të mëdha të çfarëdolloji do të kërkonte subvencione gjithashtu të mëdha nga qeveria për sektorin e energjisë. Nëse nuk do të zbatohen kostot e zbutura, këto subvencione verësohet se do të arrijnë majat në rreth €40 milion euro në vit në vitin 2020, e që do të ishte e vështirë nga përspektiva fiskale. Një opcion alternative për minimizimin e pasojave sociale dhe ekonomike do të ishte zbutja e përshtatjes së kostove. 74 Kostot pas tatimeve gjithashtu janë më të ulëtat përpos atyre në Serbi. 36 3.28. Ndikimi i investimeve të mëdha në kostot Figura 3.14. Kosto rezidenciale para tatimit, me pakicë duhet të menaxhohet me kujdes, 2012, € cent për KWh75 pjesërisht duke zbutur përshtatjen e kostove për 16 konsumatorët. Me një vlerë prej mes 20 dhe 30 përqind e BPVsë, investimet në TCKR – si dhe ato 14 në efikasitet të energjisë dhe energji elektrike të 12 ripërtëritshme – do të duhet të kompenzohen. Nëse të gjitha kostot barten deri te konsumatori, rritja mund 10 të kenë pasoja ekonomike dhe sociale kur familjet 8 dhe ndërmarrjet të shofin faturat të rriten. Vëmendje e posaçme duhet t’u kushtohet të varfërve dhe të 6 cënuarve, sikurse ata që përfitojnë nga skema e asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave. 4 Një mënyrë tjetër për të zvogluar ndikimin negative 2 do të ishte po t’u ofrohej kohë familjeve dhe ndërmarrjeve për t’u përshtatur. Ndryshimet duhet të 0 SRB EE LT LV TU ALB BiH HR PL SK HU KOS BG MKD MNE RO MDA bëhen në mekanizmat e përshtatjes së tarifave për të lejuar për rritje të butë përgjatë një periudhe më të gjatë kohore. Burimi: Asociacioni Regjional i rregullatorve të Energjisë: http://www.erranet.org/ iii) Skenari 3: Burimi i fundit 3.29. Nëse nuk gjinden burime të mjaftueshme private të disponueshme për TCKR, autoritetet do të duhet të marrin në konsideratë financimin e ndërtimit të tij duke rindarë mjete nga buxheti. Strategjia e energjisë supozon se TCKR do të zhvillohet duke përdorur burimet private. Sikurse me çdo termocentral të tenderuar për sektorin privat, ekziston paqartësi rreth aftësisë apo vullnetit të sektorit privat për të ndërmarrë një projekt të tillë, posaçërisht në kontekstin e kushteve të ngushtuara financiare. Nëqoftë se dëshmohet si e pamundshme për sektorin privat të financojë një projekt të tillë, sigurimi i furnizimit me energji elektrike në Kosovë mund të kërkojë që TCKR të kthehet në një projekt të financuar nga mjetet publike. Ky nuk do të ishte një opcion i preferuar dhe duhet të konsiderohet vetëm si opcion i fundit. Megjithatë do të ishte më i preferuar sesa skenari i mosveprimit i detajuar më lartë. Opcionet e disponueshme për financim do të ishin (i) përdorimi i financimit buxhetor i rialokuar nga projektet e tjera të mëdha investive, kryesisht nga sektori i transportit; (ii) emetimi i borxhit posaçërisht për të financuar ndërtimin e termocentralit duke supozuar se mund të përfshihet mbrenda kornizës së rregullës fiskale, dhe/ose gjetja e të hyrave të shumta nga privatizimet për të financuar ndërtimin; (iii) rialokimi i një pjese të buxhetit kapital të transportit për të bashkë-financuar ndërtimin e TCKR së bashku me investitorët privat; dhe (iv) një kombinim i këtyre opcioneve. Në të gjitha rastet, autoritetet do të duhet të sigurohen se tarifat do të reflektojnë kostot për të kompenzuar investimin e tyre ose paguar borxhin. Këtu, ne tegojmë ndikimin e vlerësuar në shpenzimet e qeverisë, borxhin publik dhe pagesat e kamatave nëse sektori publik financon TCKR me koston e ndërtimit prej 950 milion euro, duke përdorur kombinimin e 50 përqind pagesa nga buxheti dhe 50 përqind borxh. 75 ALB=Shqipëria; BiH=Bosne dhe Hercegovinë; BG=Bullgaria; HR=Kroacia; EE=Estonia; LV=Letonia; LT=Lituania; MKD=IRJ Maqedonisë; MDA=Moldavia; MNE=Mali i zi; PL=Polonia; RKS=Kosova; RO=Rumania; SRB=Serbia; SK=Sllovakia; TU=Turqia 37 3.30. Ky opcion do të kishte ndikime të mëdha Figura 3.15. Kostot vjetore buxhetore për fiskale dhe në borxhin publik por mund të jetë i ndërtim, € Mil. domosdoshëm për të siguruar rritje ekonomike të qëndrueshme. Sipas këtij skenari, kostot buxhetore vjetore do të ishin mes 107 milion euro dhe 160 milion euro (2 dhe 3 përqind e BPVsë) në vit gjatë katër viteve të para të ndërtimit (Figura 3.15). Borxhi publik do të rritej gjatë periudhës së ndërtimit me emetimin e borxhit të çdo vit. Në majën e tij, borxhi publik shtesë do të ishte në vlerë prej 591 milion euro apo 12 përqind BPVsë së vitit 2012, më shumë se dyfishim i borxhit të tanishëm prej 11 përqind (Figura 3.16). Do të duheshin burime jo vetëm për financimin e kostove buxhetore afatshkurtëra, por gjithashtu për të kthyer borxhin (Figura 3.17). Këto do të duhej të gjindeshin duke siguruar se kosto dhe tarifat mbesin në përputhje me përshtatjen e tarifave, dhe përfaqësojnë qështjet e njejta sociale dhe ekonomike sikurse TCKR të financohej nga sektori privat. Kthimi i borxhit do të Burimi: VNSEK. fillonte kur termocentrali të fillojë me punë. Vetëm pagesa e kamatave do të arrinte në 48 milion euro atë vit. Përderisa ky skenar mund të jetë i pashmangshëm, autoritetet dhe partnerët e tyre duhet të bëjnë edhe përpjekjen e fundit që të sigurojnë financim privat për TCKR dhe të mënjanojnë presionin në buxhet. Për të mënjanuar një borxh kaq të lartë dhe pagesat e kamatave, QeK mund ti duhet të merr në konsideratë rialokimin e mjeteve nga investimet tjera kapitale, sikurse ndërtimi i propozuar i Rrugës 6. Figura 3.16. Stoku i borxhit publik Figura 3.17. Pagesat e kamatave vjetore shtesë, € Mil. publike shtesë, € Mil. Burimi: VNSEK. Burimi: VNSEK. F. MBROJTJA E TË VARFËRVE NGA RRITJA E KOSTOVE TË ENERGJISË ELEKTRIKE 3.31. Pa marrë parasysh se çfarë zgjidhjesh për energji elektrike bëhen, familjet e varfëra do të goditen në mënyrë disproporcionale nga përshtatjet e çmimeve. Përpjekjet e tanishme për mbrojtjen e të varfërve janë të papërshtatshme. Energjia elektrike përfaqëson një pjesë më të madhe të shpenzimeve të familjes nga të varfërit sesa jo-të varfërit. Edhe pse ndoshta mund të ketë pak përshtatje në sjellje, rritja e kostos e paraparë me skenarin e strategjisë së energjisë do të jetë e vështirë të absorbohet nga disa familje. Përveç 4.5 milion euro të shpenzuara çdo vit mes viteve 2008 e 2012 duke 38 subvencionuar energjinë për përfituesit e skemës së ndihmës sociale, struktura e tarifave të energjisë është menduar të ofrojë energji më të lirë për konsumatorët më të varfër. 3.32. Struktura e tarifave ishte dizajnuar pjesërisht të ofrojë një subvencion të nënkuptuar nga konsumatorët e pasur për konsumatorët e varfër. Struktura e tarifave të energjisë është komplekse me 61 çmime të ndryshme76 varësisht nga lloji i lidhjes, tipi i matësit, sezona dhe koha ditore, plus nja gjashtë taksa fikse të lidhjeve. Familjet mund të ngarkohen me një nga 21 tarifat e ndryshme plus një taksë fikse për lidhje varësisht nga faktorët e njejtë. Kjo strukturë ishte dizajnuar për të ofruar një subvencion të nënkuptuar nga konsumatorët e mëdhenj (që supozohen të jenë më të pasur) tek onsumatorët e vegjël (që supozohet të jenë më të varfër. Për shembull, nga qershori i vitit 2012, një familje me një matës një tarifor ka paguar 3.22 euro cent për kilowatt orë (KWh)77 për 200 KWh e para të konsumuara në sezonin e ulët (verë), ndërsa konsumi i më shumë se 600 KWh ka sjellë një çmim prej 6.49 euro cent/KWh. 3.33. Struktura e tanishme e tarifave nuk ishte mënyrë efikase për të ndihmuar të varfërit. Një analizë e kohëve të fundit e bërë nga Banka Botërore ka treguar se mekanizmi i tanishëm i tarifave është në fakt regresiv. Konsumatorët më të pasur përfituan më shumë sesa të varfërit në vitin 2011, ku kuintali i më të pasurve ka marrë 27 përqind të subvencioneve dhe ai më i varfër vetëm 11 përqind (Figura 3.18). Dështimi i subvencionimit të nënkuptuar duket se ka ardhur nga tri burime kryesore: e para, familjet më të pasura ishin në gjendje më të mirë të përfitojnë nga subvencionet sesa të varfërit sepse familjet më të pasura kanë përdorur më shumë paisje që konsumojnë energji – 11 përqind e kuintalit më të pasur kanë raportuar se kanë ngrohje qëndrore78 në ABF të vitit 2011 krahasuar me më pak se 2 përqind e atyre në kuintalin më të varfër – ata kanë shpenzuar mesatarisht më shumë energji. Kjo do të thotë se ata ishin në gjendje të përfitojnë plotësisht nga energjia e subvencionuar, ndërsa familjet e varfëra nuk ishin në gjendje. E dyta, sistemi ka lejuar konsumatorët në matësit më të komplikuar të përshtatit konsumin e tyre të energjisë që të përfitojnë nga çmimet e ulëta të energjisë në periudha të caktuara kohore gjatë ditës (për shembull duke instaluar nxemëse me akumulim). E treta, për familjet pa matësa elektrik çmimet varen nga vlerësimi se sa kanë konsumuar energji, dhe ata paguajn shumë më shumë për energjinë elektrike sesa konsumatorët tjerë. Për shembull, një familje pa matës e vlerësuar të ketë shpenzuar mes 200 dhe 600 KWh të energjisë elektrike për muaj ka paguar një ngarkesë mujore prej 42.37 euro që nga qërshori i vitit 2012. Në anën tjetër, një konsumator me matës një tarifor mund të ketë konsumuar 670 KWh energji elektrike për të njejtin çmim gjatë sezonit të dimrit, dhe ka paguar edhe më pak në sezonin me kërkesë të ulët (Tabela 3.2). Nëse konsumatorët më të varfër kanë më shumë gjasa të mos kenë matës, efektshmëria e subvencioneve të nënkuptuara të energjisë elektrike qo të ketë qenë më e ulët sesa që është shpresuar. Për shkak të këtyre të metave, subvencionet e nënkuptuara të energjisë elektrike krahasohen dobët me skemës e ndihmës sociale të Kosovës, e cila bëri që 82 përqind e shpenzimeve të shkojnë tek 40 përqind e popullsisë më të varfër në vitin 2011 (dhe e cila ka përfshirë disa subvencione të energjisë elektrike). Thjeshtësim i tarifave dhe sigurimi i neutralitetit të saj sa i përket të ardhurave mund të merret në konsideratë. 76 Duke mos përfshirë ndriqimin e rrugëve, e cila i ka çmimet e veta të posaqme. 77 Duke mos përfshirë TVSHnë. 78 Shënim qe ngrohja qëndrore këtu dallon nga nga ngrohja qëndrore e ofruar nga distrikti, e para ofrohet kryesisht një shtëpie zakonisht duke përdorur energjinë elektrike në Kosovë 39 Figura 3.18. Shpërndarja e subvencioneve të Tabela 3.2. Krahasimet e kostove të energjisë së nënkuptuara të energjisë elektrike në tërë familjeve pa matësa dhe atyre me matës njëtariforë popullsinë, Kosovë 2011 90 Proporcioni i subvencioneve te 80 Ngarkesa mujore Konsumi i energjise pranuara nga secili grup 70 60 Grupi i konsumit te per konsumin e nekostot e njejta me 50 vleresuar, familjet vlereuar, €, familjet sezonin e larte per familjet 40 30 pa matesa pa matesa me matsa njetarifor 20 10 <200kWh 23.41 360 KWh 0 200-600 42.37 670 KWh Poor Non Poor quintile 2 quintile 3 quintile 4 quintile 5 quintile 1 >600kWh 71.4 990 KWh Burimi: Zyra Rregullatore e Energjisë dhe kalkulimete Bankës Botërore. Burimi: ABF Kosovë 2011. 3.34. Përveç kësaj, edhe pse ishin subvencionet e nënkuptuara, më të varfërit shpenzuan një pjesë më të madhe të shpenzimeve të tërësishme në energji elektrike sesa jo-të varfërit në vitin 2011 dhe “varfëria e energjisë” ishte e lartë. Familjet e varfëra shpenzuan mesatarisht 8.4 përqind të shpenzimeve të tyre në energji elektrike në vitin 2011, krahasuar me 5.9 përqind për familjet jo-të varfëra (Figura 3.19), sipas Anketës së Buxheteve Familjare (ABF) të vitit 201179. Varfëria e energjisë, e definuar si shenzim i më shumë se 10 përqind e shpenzimeve familjare në energy, ishte 23 përqind në vitin 2011 edhe pse kishte rënë nga 38 përqind në vitin 2009 edhe pse kostot u rritën prej 6.13 euro cent/KWh në atë vit (Figura 3.20). 52 përqind e familjeve në kuintalin e poshtëm raportuan se nuk kishin shpenzime të energjisë elektrike në vitin 2011, si indikacion se ata ose nuk kishin qasje në energji elektrike ose nuk paguanin për të. Figura 3.19. Pjesa e shpenzimeve të energjisë në Figura 3.20. varfëria e energjisë dhe shpenzimet Kosovë, 2011, sipas kuintaleve të energjisë në Kosovë, 2009-2011 15 50% Përqind e shpenzimeve totale 40% 10 30% 5 20% 10% 0 Poor Non Poor 0% electricity share gas share LPG share 2009 2010 2011 wood share oil share other fuel share Energy poor no energy expenditures Burimi: ABF Kosovë 2011. Burimi: ABF Kosovë 2011. 79 Kjo mund të krahasohet me disa krahasues të zgjedhur rajonal: Në Bullgari, për shembull kuintali i më të pasurve vlerësohet se shpenzon 16 përqind të të ardhurave të tërësishme në energji ndërsa kuintali më i varfër shpenzon 9.5 përqind. Në Hungari: kuintali më i pëasur shpenzon 12.6 përqind dhe ai më i varfër 20.9 përqind; në Poloni kuintali më i pasur shpenzon 12.3 përqind dhe më i varfëri 13.5 përqind. Shiko Banka Botërore (2013), Veprimi i barazimit:Shkurtimi i subvencioneve, mbrojtja e përballueshmërisë, dhe investimi në sektorin e energjisë në evropën lindore dhe azinë qëndrore. E disponueshme në: https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/12296/9780821397893.pdf?sequence=7 40 G. REKOMANDIMET 3.35. Sektori i energjisë është tepër i rëndësishëm për qëndrueshmërinë fiskale dhe rritjen ekonomike në Kosovë. Edhe pse duhet inkurajuar fort pjesmarrjen e sektorit të rëndësishmëm privat, ende është e paqartë se sa do të involvohet ai. Prapëseprapë, ky do të jetë faktori më i rëndësishëm në përcaktimin e shpenzimeve publike në sektor në afat të mesëm. Pa marrë parasysh madhësinë e pjesmarrjes së sektorit privat, ekzistojnë reforma që mund të bëjnë sektorin më të qëndrueshëm dhe të zvoglojnë subvencionet ad-hok të sektorit. 3.36. Mes shumë nevojave që konkurojnë mes veti në Kosovë, qëllimi më i rëndësishëm për politikat fiskale dhe të energjisë duhet të jetë sigurimi i përmbushjes së kërkesës për energji elektrike për mbarëvajtjen e rritjes ekonomike. Pa këtë, resurset për investime afatgjata në sektorët tjerë mund të mos materializohen. Prandaj ky raport rekomandon:  Të siguroheni se do të përmbushet kërkesa për energji elektrike, edhe nëse resurset publike do të duhej të gjendeshin duke vonuar investimet tjera. Eshe pse parashikimet e kërkesës për konsum të energjisë elektrike janë të ndryshme, është e qartë se do ketë rritje të kërkesës. Termocentralet e vjetruara nuk do të mund të përmbushin kërkesën në rritje për energji elektrike dhe do të duhet të mbyllen. Deri me tash, Kosova nuk ka ndërtuar kapacitete të reja të planifikuara prodhuese dhe është e paqartë se si do të furnizohet energji elektrike e mjaftueshme për të përmbushur kërkesën e ardhshme, një brengë e veçantë marrë parasysh se shumica e vendeve fqinje gjithashtu kanë mungesë të energjisë elektrike. Varshmëria në furnizim të jashtëm nuk është reale si nga përspektiva e furnizimit ashtu edhe e kostove. QeK duhet të sigurohet se rritja e kërkesës do të mund të përmbushet përmes në kombinimi të EE, ER dhe prodhimit të energjisë elektrike nga termocentralet, me ndërtimin e TCKR. Ҫdo përpjekje duhet bërë për të tërhequr financimin të mjaftueshëm privat. Megjithatë sigurimi i furnizimit adekuat me energji elektrike mund të kërkojë vendim të vështirë për shtyerjen e investimeve tjera të mëdha publike, përfshirë autostradën e re Rruga 6 për në IRJ të Maqedonisë. Përderisa të dy investimet mund të duket të rëndësishme, ndikimi negative në dështimin e përmbushjes së kërkesës për energji elektrike do të ishte posaçërisht i dëmshëm për rritjen ekonomike.  Duhet thjeshtuar kërkesat komplekse për resurset e energjisë elektrike të ripërtëritshme që të rritet furnizimi me energji elektrike të ripërtëritshme. Me miratimin e vetëm 15 përqind të kërkesave për kapacitete hidroelektrike dhe ballafaqimin me progress të ngadalshëm të të gjitha kërkesave të reja në pocesin e miratimit nga rregullatori, Kosova mund të jetë duke humbur mundësinë për të tërhequr resurset e energjisë së ripërtëritshme që do të rrisnin pavarësinë e saj energjetike dhe do të ngadalësonte boshllëkun në rritje në mes të ofertës dhe kërkesës për energji elektrike. Për tërheqjen e financimit privat për energjinë elektrike të ripërtëritshme, ZRrE duhet të kërkojë zhvillimin e një kornize rregullatore të shëndoshë, përfshirë lehtësimin e procesit të licensimit. 3.37. Politikat tjera në sektori e energjisë elektrike gjithashtu mund të kenë ndikim pozitiv në positën fiskale, të zvoglojnë ndikimet negative që mund të kenë investimet e reja, dh të rrisin gjasat për pjesmarrje më të madhe të sektorit privat në sektorin e energjisë elektrike, duke zvogluar kështu barrën fiskale. Këto politika përfshijnë:  Të sigurohemi se tarfifat do të reflektojnë plotësisht kostot dhe të garantohet një autonomi e ZRrEsë për të maximizuar potencialin për pjesmarrje të sektorit privat në energji elektrike dhe të minimizohen kërkesat për subvencione të energjisë. Pasi që QeK ka planifikuar një rol të madh për sektorin privat në zhvillimin e sektorit të energjisë elektrike 41 në Kosovë, është tepër me rëndësi që investitorët të përfitojnë nga një ambient i drejtë dhe i parashikueshëm i tregut. Investitorët kanë vejonë për besueshmëri se investimet mund t’u kthehen plotësisht përmes tarifave të cilat reflektojnë kostot. Për më shumë, investitorët duhet të binden se ZRrE dotë rregullojë tregun e energjisë në mënyrë të pavaruar pa favorizuar ndonjë pjesmarrës në treg, përfshirë ndërmarrjet e sektorit publik. Pa këto garanci do të jetë vështirë të sigurohet pjesmarrja e sektorit privat. Tarifat e enrgjisë elektrike reflektuese të kostove gjithashtu do të zvoglojnë nevojën që sektori publik të ofrojë subvencione ad-hok dhe kredi (të pakthyeshme) që momentalisht absorbojnë një pjesë të madhe të buxhetit.  Duhet konsideruar qështjen e përballueshmërisë kur të vendoset se si të adresohen mungesat e energjisë elektrike në të ardhmen. Investimet e reja do të duhet të paguhen ose nga konsumatorët final ose nga subvencionet e qeverisë. QeK duhet të analizojë se si këto investime të ndryshme do të ndikojnë në kostot e përdoruesit të fundit dhe nëse të gjithë konsumuesit do të mund të përballojnë ngritje të tillë të çmimit. Njëkohësisht, kërkohet një realizëm nëse këto kosto do të mund të barten nga buxhetet e shtetit. Një “shteg i mesëm” mund të gjindet duke ngritur gradualisht kostot për t’u dhënë kohë familjeve dhe ndërmarrjeve që të përshtaten, dhe duke kompenzuar konsumatorët e varfër dhe të cënuar nga përshtatjet e çmimeve, përmes mekanizmave të mbrojtjes sociale.  Heqjen e përdorimit të tarifave të energjisë elektrike si mekanizëm i mbrojtjes sociale. Ky mekanizëm moentalisht është joefikas dhe regresiv. Mekanizmit complex i tarifave gjithashtu mund të thjeshtohet. Matësit elektrik do të mund të instaloheshin në të gjitha famijet pasi që ata lejojnë për energji më të lirë, si dhe ofrojnë edhe nxitjen edhe mundësinë për të përshtatur sjelljen për të zvogluar konsumin (në kohët e kërkesë më të madhe), duke lehtësuar barrën e kostove të energjisë elektrike për familjet e varfëra. Në të njejtën kohë, kjo do t’i ndihmonte sektorit të energjisë elektrike të caktonte çmime kost-efektive, duke zvogluar nevojën për subvencione të qeverisë. Në vend të kësaj, sistemi i asistencës sociale duhet të përdoret për të mbrotur të varfërit nga rritja e çmimeve të energjisë elektrike (shiko kapitullin e mbrojtjes sociale). 3.38. Masat për efikasitet të energjisë elektrike gjithashtu mund të luajnë një rol në përmbushjen e kërkesës për energji elektrike. Investimet në efikasitet të energjisë janë investime nga të cilat fitojnë të gjithë, duke ofruar kursime në faturat e energjisë për konsumatorët final zvoglim i investimeve dhe importeve nga qeveria, dhe zvoglim i ndikimeve në ambient. Nëse masat e EEsë zbatohen në ndërtesat publike, kursehen energji në një total të barabartë prej 239.055 kiloton naftë (ktoe), ose një e treta e importit të paraparë të energjisë elektrike për vitin 2014 (729.87 ktoe), që do të mund të rezultonte në 198 milion euro kursime të tërësishme të energjisë elektrike në vit80 nga konsumi i zvogluar. Kjo nuk përfshinë vlerën monetare të importeve të zvogluara. Gjthashtu mund të ketë kursime në kosto nga kuleta publike. Mënyrat për të bërë këtë përfshijnë:  Vazhdimi i promovimit të efikasitetit të energjisë në sektorët publik, privat dhe të banimit për të zvogluar përdorimin e energjisë elektrike dhe për të krijuar kursime fiskale. Përdorimi i energjisë elektrike në ndërtesa publike do të mund të zvoglohet me mbi 40 përqind pa humbur komforin për shkak të humbjeve të larta të tanishme të energjisë. Investimi i 79 milionë euro në masa për kursimin e energjisë elektrike në ndërtesat publike komunale dhe qëndrore do të mund të kursente afër 19 milion euro në vit nga fatura për energji elektrike nga sektori publik. QeK ka kërkuar të bëjë investime të tilla81. Edhe pse 80 WBI Building Stock Study, faqe 109; Tabela 10-22. 81 Banka Botërore është duke përkrahuar QeK në zbatimin e masave të efikasitetit të energjisë në ndërtesat publike përmes një proekti 31 million dollarë amerikan, Projekti për Efikasitetin e Energjisë dhe Enerjinë e Ripërtëritshme në Kosovë (KEEREP). 42 sektori i banimit paraqet shumicën e konsumit të energjisë elektrike në sektorin e ndërtesave dhe për këtë arsye ka potencialin më të madh, kursimet e energjisë elektrike në sektorin e banimit do të ishte më vështirë të zhbllokohen, dhe me siguri se do të kërkojnë masa të subvencionuara të efikasitetit-të energjisë elektrike. Një studim i kujdesshëm i kostove dhe përfitimeve dhe studimet pilot do të mund të bëheshin.  Promotvimi i rritjes së zgjidhjeve të qëndrueshme dhe të ripërtëritshme për ngrohjen e ujit dhe hapsirës. Me rritjen e kostove dhe sfidat për përmbushjen e kërkesës për energji elektrike, paguesit që përdorin elektricitetin për ngrohje të hapsirave dhe ujit duhet medoemos të nxiten dhe të informohen për të kaluar në një zgjidhje më të qëndrueshme dhe më të përballueshme siq është ngrohja qëndrore nga distrikti, Biomassa e qëndrueshme, pompat e ngohjes dhe ngrohja solare e ujit. Qeveritë qëndrore dhe lokale duhet të promovojnë një ambient të përshtatshëm që do të bënte të disponueshme zgjidhjet për ngrohjen e qëndrueshme për familjet që përdorin elektricitetin për ngrohje gjithashtu duke ofruar nxitje që ata të kalojnë në lloje tjera të ngrohjes. 43 44 KAPITULLI 4. TRANSPORTI82 A. MESAZHET KRYESORE  Krahasuar me vendet tjera të Evropës Jug Lindore (EJL), Kosova ka një numër të madh të rrugëve për kilometër katrorë dhe për dollarë amerikan të BPVsë, por duhet përmirësuar kushtet në shumë nga ato. Në mes 10 vendeve krahasuese në evropën lindore, Kosovoa rënditet mjaft lartë në dendësinë e rrugëve të cilat do të kërkonin ndrrimin e përqëndrimit në ruajtjen e rrugëve ekzistuese kryesore.  Kosova ka shpenzuar një pjesë të madhe të buxhetit të saj kapital në ndërtimin e një autostrade të vetme edhe pse përmirësimet e rrugëve tjera më të vogla do të kishin kthimit ekonomik më të lartë të investimeve. Investimet në transport kishin një mesatare prej 4 përqind të BPVsë mes viteve 2007 dhe 2012 por gati 70 përqind e kësaj është përdorur në ndërtimin e autostradës Rruga 7 për Shqipëri. Në të njejtën kohë, investimet me kthim ekonomik deri në 81 përqind janë injoruar dhe buxheti për mirëmbajtje të rrugëve është tkurrur.  Duhet dhënë më shumë vëmendje optimizimit të investimeve në rrugë të reja në mënyrë që të maksimizohet kthimi i tyre ekonomik dhe social. Marrja në konsideratë e investimeve të reja të mëdha në rrugë si entitete të vetme, në vend se të ndahen në segmented e tyre kryesore, nuk përputhet me menaxhim të shëndoshë ekonomik dhe financiar.  Resurset për mirëmbajtje të rrugëve do të mund të rriteshin përmes taksave për përdorim të rrugëve dhe regjistrimit të automjeteve. Kosova ka taksa të ulëta të regjistrimit të automjeteve krahasuar me shumicën e vendeve në evropë dhe ka hapsirë për rritjen e tyre. Rritja e këtyre taksave do të rriste resurset për të përmirësuar rrugët, dhe gjithashtu do to ndihmonte të kompenzohet zvoglimi i të hyrave të mbledhura në kufi.  Rrjeti hekurudhor i Kosovës kërkon racionalizim. Nuk është e qartë se hekurudha është mënyra më efikase për udhëtimin e njerëzve në një vend të vogël veçanërisht kur investimet në rrugë të reja do të zvoglojnë edhe më tutje aftësinë konkuruese të hekurudhës. Përveç kësaj, pa bërë një ndryshim të madh në mënyrën se si operon hekurudha, subvencionet për të do të jenë një barrë në rritje në shtet. Veprimet për përmirësimin e përformancës së saj financiare përfshinë bërjen e një analize të kostove dhe përfitimeve të linjave dhe mbylljen e shërbimit për udhtarë (kur transporti alternativ me autobus ofron cilësi më të mirë të shërbimit me kosto më të ulët) si dhe pjesët e pavlefshme nga aspekti komercial të rrjetit. Për pjesën e mbetur të rrjetit ekziston një potencial për transport më të madh hekurudhor të mineraleve, kontejnerëve, naftës dhe cementit. B. PËRMBLEDHJE E SEKTORIT TË TRANSPORTIT 4.1. Mënyrat kryesore të transporti në Kosovë– rrugët dhe hekurudha – ishin në gjendje të keqe kur u bë pavarësia për shkak të efekteve të luftës dhe viteve të investimeve të ulëta dhe 82 Kapitulli është përgatitur nga Robin Carruthers dhe Baher El-Hifnawi. 45 mirëmbajtjes së dobët, dhe nevojat janë ende të mëdha. Rrugët janë mënyra kryesore e transportit në Kosovë, që përmban më shumë se 90 përqind të infrastrukturës së transportit sipas gjatësisë dhe 98 përqind sipas ofrimit të shërbimeve (kilometra ton/pasagjerë). Pavarësisht rindërtimit të rrugëve kryesore dhe objekteve hekurudhore që nga lufta dhe investimet në autostrada të reja, burimet nuk janë përqendruar në ofrimin e një niveli të përshtatshëm për mirëmbajtjen e infrastrukturës. 4.2. Në përgjithësi, infrastruktura e transportit rrugor të Kosovës është e krahasueshme më vendet tjera të evropës lindore. Në mesin e një grupi prej dhjetë vendeve krahasuese në evropën lindore83, Kosova renditet lartë në masat e "densitetit të transportit rrugor", që përkufizohet si mesatarja e gjatësisë rrugore për kilometër katror, per dollar të BPVsë dhe për kokë banori (Table 4.1). Renditja e Kosovës sipas dendësisë është në mesatare kur matet si gjatësia mesatare e rrugës për njëmijë banorë. Tabela 4.1. Krahasimet e dëndësisë së infrastrukturës së transportit rrugor Kilometra për: Shteti Njëmijë banorë Njëmijë km2 US Dollar e BPV E E E E E E Totali Totali Total shtruar pashtruar shtruar pashtruar shtruar pashtruar Shqipëria 2.0 3.1 5.1 244 382 626 559 875 1,434 Bosna & 1,21 5.3 0.5 5.8 413 35 448 104 1,323 Hercegovina 9 Bullgaria 5.2 0.1 5.3 358 5 363 777 12 789 Kroacia 5.9 0.6 6.5 471 48 519 471 49 520 Kosova 2.9 2.1 5.0 461 327 788 780 553 1,333 1,11 Moldavia 1.8 0.3 2.1 238 38 276 177 1,288 1 1,25 Mali i zi 8.4 3.8 12.2 381 171 552 559 1,809 0 Rumania 2.4 1.9 4.3 195 151 346 275 211 486 Serbia 3.5 2.1 5.6 300 174 474 688 400 1,088 Sllovenia 19.0 0.0 19.0 1,920 0 1,920 857 0 857 Mesatarja 5.5 1.6 7.1 476 155 631 762 331 1,093 Kosova % mesatares 27 215 70 51 352 125 54 278 122 Kosova renditja 6 3 6 2 2 2 5 3 3 Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur të dhëna nga CIA Factbook (2012). 4.3. Kosova rënditet lartë mes shteteve krahasuese për sa i përket dendësisë në bazë të rrugëve të pashtruara. Proporcioni i rrugëve të shtruara dallon shumë në mostër, prej 100 përqind në Slloveni deri në 39 përqind në Shqipëri (58 përqind në Kosovë). Një rënditje e lartë në tërësinë e densitetit të rrugëve është një tregues i nivelit të lidhshmërisë mbrenda shtetit, përderisa që rrugët e pashtruara të jenë në gjendje të mirë. Nëse ato nuk janë në gjendje të mirë, përmisërimi i gjendjes së tyre do të ishte një mënyrë me kosto-efikase në rritjen e lidhshmërisë pa pasur nevojë të investohet në rrugët e shtruara.84 Një rënditje e lartë në dendësinë e rrugëve të shtruara është tregues se sa është e mirë lidhja e qendrave 83 Shqipëria; Bosna & Hercegovina; Bullgaria; kroacia; Kosova; Moldavia; Mali i zi; Rumania; Serbia; dhe Sllovenia. 84 Treguesit që përfshijnë rrugët e paasfaltuara (dhe rrugët e tërësishme) duhet të trajtohen me pak rezervë pasi që specifikimi se çka është përfshirë sir rugë e paasfaltuar dallon dukshëm ndërmjet shteteve. Në njërin ekstrem, disa përfshijnë çdo udhë të dukshme ndërsa ekstremi tjetër përfshinë vetëm rrugët që kanë disa themele inxhinierike janë të përfshira. 46 kryesore të populluara me njëra tjetrën, dhe kur merret renditja me gjatësinë për euro të BPV, gjithashtu është një tregues se sa mirë mund të përballojë rrjeti rrugor kërkesat e trafikut. 4.4. Përpjekjet e fundit për të përmirësuar rrjetin rrugër të Kosovës janë përqendruar në autostrada ndërsa shumë rrugë kombëtare, regjionale dhe lokale nuk kanë marrë shumë vëmendje. Shumica e rrugëve kryesore të nivelit të lartë janë zhvilluar dhe modernizuar – disa seksione me standard të magjistraleve. Me rëndësi të veçantë, është Rruga 7, një autostradë e re për në Shqipëri, e përfunduar në nëntor të vitit 2013. Që nga viti 2008, QeK gjithashtu ka bashkëpunuar me komunat për të përmirësuar rreth 1,100 km të rrugëve lokale dhe rajonale nga toka dhe zhavori deri në sipërfaqet e asfaltuara me një kosto prej 200 milion euro. Me gjithë këto përpjekje, shumë rrugë regjionale ose lokale mbesin në gjendje të keqe, duke kufizuar qasjen në ndërmarrjet, shkollat dhe objektet shëndetësore. 4.5. Trendi i fundit në numrin e vdekjeve rrugore nga aksidentet me fatalitet është pozitiv por aksidentet e trafikut dhe lëndimet kanë qenë në rritje. Numri i aksidenteve fatale është rritur ndjeshëm prej 107 në vitin 2002 në 156 në vitin 2006, ka rënë në 118 në vitin 2008 vetëm për t’u rritur prapë në 158 në vitin 2010 (Tabela 4.2). Aksidente fatale megjithatë kanë qenë në një trend në rënje nga viti 2011 deri 2013. Trendi në numrin e vdekjeve ishte në tërësi në përputhje me numrin e aksidenteve fatale. Dënimet më të larta për shkeljet, zbatimi më rigoroz i ligjit dhe një program i madh për ndërtimin e rrugëve (të cilat e kanë ngadalësuar trafikun) ishin arsye kryesore për zvoglimin e numrit të aksidenteve fatale dhe vdekjeve. Megjithatë, përderisa aksidentet fatale dhe vdekjet kanë pasë një trend në rënje, numri i përsonave të lënduar është rritur më shumë se katër fish gjatë dekadës së kaluar prej 1,983 në vitin 2002 në 8,561 në vitin 2012. Edhe pse shkalla e vdekjeve, rreth 6.7 vdekje për 100,000 banorë në vitin 2012, është e krahasueshme me shifrat në shumë vende të BEsë, numri i fataliteteve për 10,000 automjete (rreth 4.2 në vitin 2012) është 7-8 herë më i lartë sesa në shtetet me përformancën më të mirë në BE, dhe më shumë se 4 herë mesatarja, që imponon një kosto të madhe në ekonominë e vendit.85 Tabela 4.2. Zhvillimi i aksidenteve 2002-2012 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Aksidentet me dëme 8,126 4,019 5,097 11,266 11,413 12,978 11,313 14,330 12,594 13,338 14,043 materiale Aksidentet 1,153 1,415 1,326 2,506 3,013 3,901 3,850 4,730 4,327 4,462 4,555 me lëndime Aksidentet me vdekje 107 107 141 145 156 127 118 152 158 128 116 Numri i 132 130 170 155 178 139 133 176 175 155 121 vdekjeve Numri i përsonave të 1,983 2,012 2,053 4,206 4,789 6,264 6,427 7,984 7,731 8,324 8,561 lënduar Burimet: (1) Të dhënat për 2002 – 2010 nga Strategjia dhe Plani I Veprimit të Sigurisë në Rrugë në Kosovë, Egis International, Mars 2012; (2) Të dhënat për 2011 – 2012 nga Aksidentet rrugore për pesë vitet e fundit 2007 -2012. 85 Aksidentet rrugore për pesë vitet e fundit (2007-2012), IRTAD Raporti Vjetor i Sigurisë në Rrugë 2013 47 4.6. Është e rëndësishme për të mbështetur jo vetëm uljen e aksidenteve fatale që kanë ndodhur në mes të viteve 2011 dhe 2013, por edhe për të zvogëluar numrin e lëndimeve të trafikut rrugor. Me qëllim të përmbushjes së objektivave të parapara me Strategjinë e Sigurisë në rrugë dhe Planin e Veprimit të vitit 2012, duhet të rritet vëmendja ndaj zbatimit të planit të veprimit. Kostoja e vlerësuar e zbatimit të Plant të Veprimit deri në vitin 2020 është 2.5 million euro. Duhet bërë një analizë e kujdesshme e arsyeve prapa rritjes së vazhdueshme të aksidenteve të trafiikut dhe lëndimeve, me qëllim të të kuptuarit më të mirë dhe rrjedhimisht përgjigjes më të qëlluar ndaj përoblemit. 4.7. Rrjeti hekurudhor i Kosovës është i vogël krahasuar me shumicën e vendeve të EJLsë, edhe nëse merret parasysh madhësia e saj. Kosova ka 330 kilometra hekurudhë e përbërë nga dy linja. Linja very-jug shkon nga Serbia në Polje përmes Prishtinës në Maqedoni tek Hani i Elezit, edhe me shërbimin e mallrave edhe me atë të udhëtarëve dhe është pjesë e korridorit X të Rrjetit Gjithpërfshirës Hekurudhor të Observatorit të Transportit të Evropës Jug-Lindore (SEETO). Linja lindje-perëndim shtrihet në perëndim për rreth 140 km nga Prishtina në Pejë me një degë jugore për Prizren, ndërsa në lindje ajo rrinë kufirin e Serbisë në Podujevë, me shërbimin për udhëtar deri në Bardhosh. Intensiteti hekurudhor i kombinuar ton kilometra mall dhe pasagjer kilometra për kilometër është i dyti më i ulëti në EJL dhe është vetëm 7 përqind të mesatares së hekurudhave në BE (Figura 4.1). Megjithatë, kur shikojmë në densitetin e hekurudhave duhet marrë në konsideratë nevojat. Marrë parasysh sipërfaqen e vogël gjeografike të Kosovës shumica e distancave të transportit janë tepër të shkurtëra që transporti hekurudhor të jetë alternativë e vlefshme ndaj rrugëve. Figura 4.1. Intensiteti i trafikut hekurudhor 4.8. Sikurse rrugët, edhe infrastrujtura (ton km plus udhëtar km per km të linjës, hekurudhore ka vuajtur nga dekadat e të lënit 2009 (EU =100) pasdore dhe nga lufta dhe po dëshmohet se riparimi i saj është i shtrenjtë dhe i vështirë. 180 Shumë nga stacionet e saj, urat, tunelet dhe 160 ujësjellësat ishin shkatërruar. As të hyrat nga 140 Njesi trafiku per km transporti i udhëtarëve e as nga ai i mallit nuk janë 120 në gjendje të mbulojnë kostot e operimit dhe kështu 100 që nuk ofrojnë të hyra të mjaftueshme për 80 mirëmbajtje dhe modernizim të infrastrukturës. 60 Megjithatë, mund të ekzistojnë pak pika të shëndritshme në horizon. Për shembull rritja e 40 prodhimit minerar dhe e eksporteve do të mund të 20 ofronte mundësi për kompanitë e minierave të 0 EU Slovenia BH ZFBH BH ZFBH Montenegro Croatia FYROM Serbia Germany Poland Kosovo Turkey Romania Bulgaria BH ZRS kontraktojnë një pjesë të operacioneve të transportit Albania të mallrave. Burimi: Banka Botërore (2011), Reforma hekurudhore në Evropën Jug Lindore dhe Turqi. C. INVESTIMET NË SEKTORIN E TRANSPORTIT Investiment në infrastrukturën e transportit janë rritur shpejtë por jo në përputhje me nevojat 4.9. Mes viteve 2007 dhe 2012, investimet në transportin e Kosovës ishin përqëndruar në ndërtimin e rrugëve të reja. Mes viteve 2007 dhe 2012 kishte një ndryshim të madh në madhësinë dhe përmbajtjen e investimeve të transportit, të matura si në euro ashtu edhe si pjesë e BPVsë (Table 4.3). Si pjesë e BPVsë, mesatarja e gjashtë viteve ishte 4.0 përqind e BPVsë, por u luhat nga në minimum prej 0.4 48 përqind e BPVsë në vitin 2007 në një përqindje të lartë të paqëndrueshme prej 6 përqind e BPVsë në vitet 2011 dhe 2012. Pothuajse e tërë kjo rritje në investime ishte për shkak të ndërtimit të Rrugës 7, autostradës së re për Shqipëri86. Investimet në mirpëmbajtje/rehabilitim të rrugëve gjithashtu u rritën ndjeshëm në vitin 2009 para se të zbresin prapa në më pak se 0.5 përqind e BPVsë, pasi që shpenzimet në Rrugën 7 filluan të tkurrin investimet tjera në sektorin e transportit. Tabela 4.3. Investimet e Kosovës në infrastrukturën e transportit Shpenzimet vjetore në milion € Aktiviteti Average 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Average as % e BPV Rehabilitimi i rrugëve 6.0 8.4 9.7 11.2 8.6 6.6 8.4 0.20% Mirëmbajtja e rrugëve 10.3 50.0 64.1 48.1 20.2 13.4 34.3 0.81% Ndërtimi i rrugëve të reja 1.0 30.6 37.8 143.7 270.3 258.8 123.7 2.91% Mirëmbajtja e hekurudhës 3.0 3.4 3.4 3.7 4.1 4.3 3.6 0.08% Investimet e tërësishme 20.4 92.4 114.9 206.6 303.2 283.1 170.1 4.00% BPV (€ mil) 3,461 3,940 4,008 4,291 4,776 5,012 4,248 100.0% Investimet e transportit si % e 0.6% 2.3% 2.9% 4.8% 6.3% 5.6% 4.0% BPVsë Burimet: Analizat e autorit nga të dhënat e buxhetit dhe IMF Global Prospects, tetor 2013 4.10. Edhe pse me kthim të ulët ekonomik, ndërtimi i Rrugës 7 ka pasur disa efekte positive ekonomike. Ndërtimi i rrugës 7 ka krjuar punësim të përkohshëm, ka ndihmuar në zhvillimin e disa zingjirëve lokal të furnizimit, dhe ka krijuar të hyra tatimore. Prej fillimit të projektit e deri në mes të vitit 2013, janë vlerësuar se janë krijuar rreth 11,084 vende pune, nga të cilët 73 përqind e përsonelit të projektit kanë qenë të punësuar vendor. Rreth 52 përqind e materialeve të blera për projektin kanë buruar nga vendi, duke ndihmuar kështu zhvillimin e ndërmarrjeve vendore, edhe pse rreth tri të katërtat e kësaj kanë qenë naftë e importuar. Në vitin 2012, ndërmarrja kryesore kontraktuese, Bechtel, ka kontribuar përafërsisht me 19.5 përqind të Tatimit në Vlerën e Shtuar (TVSH) dhe 3.9 përqind të tatimit në të Ardhurat e Korporatave (TAK) të pranuara nga Njësia e Tatimpaguesve të Mëdhenj (NjTM). Këto përfitime duhet të peshohen kundër kostos dhe përdorimit alternativ të mjeteve të angazhuara buxhetore. 4.11. Shtyerja e investimeve në ndërtimin e Rrugës 7 do të kishte rritur kthimet ekonomike në investime. Norma e vlerësuar e kthimit të mbrendshëm ekonomik për Rrugën 7 ishte rreth 8 përqind.87 Nuk është e qartë se ndërtimi i Rrugës 7 ka pasur kthimin më të lartë në investim: jashtë sektorit të transportit, duket se ka edhe nevoja të tanishme edhe nevoja për investime potenciale që janë më të mëdha se nevoja për Rrugën 7. Edhe mbrenda sektorit të transportit, një analizë e fundit ka treguar normat ekonomike të kthimit prej deri në 81 përqind për përmirësimin e disa rrugëve më të vogla. Investimet aktuale në transport prandaj duken se nuk përputhen me ato që do të sillnin normat më të larta të kthimit. 86 Shiko Aneksin 2 për një diskutim të tregtisë dhe infrastrukturës ndërkombëtare të transportit. 87 Egis International, Vlerësimi ekonomik i projektit të rrugës: shembulli 2: Autostrada Rruga 7 nga Morina në Merdare në Kosovë, qershor 2011. 49 4.12. Kosova investoi tepër në rrugë të reja në kurriz të fushave tjera. Në disa raste investimet e mëdha në transport mund të arsyetohen me periudhat e mëhershme të investimeve të pakta që kanë rezultuar në një gjendje tepër të keqe të infrastrukturës për përmbushjen e kërkesave të një ekonomie në rritje. Por edhe në raste të tilla, investimet duhet të bëhen në nivele të përballueshme. Tabela 4.4 ofron disa krahasime ndërkombëtare për investimet dhe mirëmbajtjet. Krahasuar me pikat referuese ndërkombëtare Kosova investoi tepër në rrugë të reja dhe investoi pamjaftueshëm në rehabilitim dhe mirëmbajtje në disa vite të fundit, si dhe në mirëmbajtjen e hekurudhave (Tabela 4.5) (Shiko aneksin 2 për më shumë detaje në krahasimin ndërkombëtar të investimeve në transport.) Tabela 4.4. Krahasimet për investimet në infrastrukturën e transportit në Kosovë ITF MED11/AICD Mesatare Kosovo Mirëmbajtja e rrugëve të reja dhe të tanishme 1.0% 1.0% 1.0% 1.0% Rrugët e reja dhe të modernizuara 0.6% 1.8% 1.2% 2.9% Mirëmbajtja e hekurudhave 0.4% 1.2% 0.8% 0.1% Totali 2.0% 4.0% 3.0% 4.0% Burimet: Forumi ndërkombëtar i transportit, Statistics Brief, 2012 dhe Infrastruktura e transportit për vendet MED11, rrjeti CASE, Raportet 108, 2012. Tabela 4.5. Krahasimet e investimeve aktuale dhe të dëshirueshme në transport, 2007 deri 2012 Mesatare Aktiviteti aktuale % BPV Nevoiten % BPV Mirëmbajtja dhe rehabilitimi 42.7.0 1.0% 42.7 1.0% Ndërtimi i rrugëve të reja 123.2 2.9% 51.0 1.2% Mirëmbajtja e hekurudhave 4.3 0.1% 34.0 0.8% Investimi i tërësishëm 167.5 4.0% 127.4 3.0% Burimi: Të dhënat nga tabelat e mësipërme. 4.13. Investimi mesatar i Kosovës në mirëmbajtje dhe rehabilitim mes viteve 2007 dhe 2012 ishte në përputhje me krahasimet ndërkombëtare, por ka rënë dukshëm në disa vite të fundit. Shpenzimi për mirëmbajtje të rrugëve në Kosovë për kilometër rrugë është i ulët krahasuar me vendet tjera të EJL (Figura 4.2)88. Përderisa ekzistojnë përjashtime të mëdha lidhur me këtë krahasim89, rezultate tregojnë një financim të pamjaftueshëm për mirëmbajtje në Kosovë, por kostot janë matur. 88 Ҫmimet për njësi për mirëmbajtje në Serbi janë të vendosura administrativisht, dhe jo konkuruese, që ka të ngjarë të jenë më të larta se çmimet mesatare. 89 Ҫdo autoritet kombëtar dhe institucion ndërkombëtar përdor definicione unike të mirëmbajtjes së rrugëve dhe përfshinë lloje të ndryshme të rrugëve. Për shembull, në krahasimin e paraqitur në këtë kapitull, rrugët nacionale në Kosovë janë të vetmet rrugë të përfshira. Megjithatë, në shtetet tjera, mirëmbajtja mund të përfshijë vetëm mirëmbajtjen rutinë ose mund të përfshijë edhe rindërtimin e rrugëve të asfaltuara. Përfundimisht, aktivitetet mund të financohen në mënyra të ndryshme këshut qënd të jenë të përfshira ose jo nga vlerësimi i shpenzimeve të mirëmbajtjes. Për shembull, nëse rindërtimi financohet nga IFNtë kostoja mund të jetë humbur në linjen buxhetore të amortizimit të kredisë. Krahasimet që përfshijnë të gjitha rrugët dhe/ose shpenzimet që dallojnë mes tyre, mund të japin numra të ndryshm. 50 4.14. Investimet në hekurudha gjithashtu kanë Figura 4.2. Shpenzimet në mirëmbajtje të qenë të ulëta dhe të varura nga përkrahja buxhetore. Në vitin 2011 hekurudhat e Kosovës janë ndarë në dy rrugëve nacionale, €/km ndërmarrje për të operuar në përputhje me kërkesat e 10,000 Mirembajtja e rrugeve €/km 9,000 BEsë: infrastruktura tashmë është përgjegjësi e 8,000 7,000 ndërmarrjes INFRAKOS dhe operacionet në 6,000 5,000 ndërmarrjen TRAINKOS. E para është përgjegjëse për 4,000 mirëmbajtjen e rrjetit hekurudhor prej 333 km, ndërsa 3,000 2,000 përgjegjësia e asaj të fundit është ofrimi i sërbimeve për 1,000 0 udhëtar dhe për transport të mallrave. Serbia (2012) Kosovo(2007-2012) Romania (2011) Albania (2012) Bosnia (RS, 2011) Bosnia (FBH, 2011) 4.15. Mes tyre, INFRAKOSi dhe TRAINKOSi kanë planifikuar të marrin mbi 6 milion euro ose 0.12 përqind e BPVsë në subvencione dhe grante tjera nga QeK në vitin 2013.90 Plani i biznesit i INFRAKOSit91 për vitin 2013 përfshinte subvencione në vlerë prej 2.3 Burimi: Rishikimi i financave publike të milion euro dhe një pagesë shtesë prej 1.9 milion euro si Shqipërisë, 2013. kompenzim për një kërkesë nga Ministria e Infrastrukturës për të zvogluar çmimet nën atë që do të kërkohej normalisht për të mirëmbajtur hekurudhën në një gjendje të sigurtë pa pasë nevojë për të vendosur kufizime më rigoroze të shpejtësisë ose boshteve. Mes tyre këto të hyra, në vlerë prej 0.08 përqind e BPVsë, janë llogaritur si 71 përqind e të hyrave të INFRAKOSit në vitin 2013. Plani i biznesit i TRAINKOSit për vitin 2013 përfshinte subvencione në vlerë prej 1.9 milionë euro shtesë ose 0.04 përqind e BPVsë, që llogariteshin për rreth 30 përqind të të hyrave të saj të tërësishme. Në tërësi megjithatë, ndërmarrjet e hekurudhës përdorin më pak se 2 përqind të investimeve nga QeK në transport. Efikasiteti i shpenzimeve të investimeve në transport ishte i ulët 4.16. Përveç se nuk përputheshin plotësisht me nevojat, disa investime të fundit në transport mund të kenë pasur çmime të fryra. Kostoja për ndërtimin e Rrugës 7 duket të jetë e lartë krahasuar me koston mesatare për kilometër për autostrada me katër shirita të ndara në mes nëpër vendet në zhvillim, por rreth e njejta kosto për kilometër sikurse në vendet e BEsë (Tabela 4.6).92 Kostot e larta të Kosovës duhet pjesërisht t’i atribuohen kostove më të larta se mesatarja të strukturave civile (për shembull gjatësisë së tuneleve, përforcimeve dhe prerjeve, dhe urave). Për të përcaktuar nëse kostot janë të arsyeshme, totali do të duhej të ndahej nëpër komponentet kryesore, përfshirë ato lloje të strukturave civile.93 Mosefikasitetet e tenderëve gjithashtu mund të kenë rritur kostot. 90 Të gjitha kalkulimet nuk përfshijnë resurset e donatorëve, për të cilat nuk ka të dhëna të mira. 91 Shiko Tabelën A.2 në Aneksin 2 për përmbledhje të planeve të biznesit. 92 Krahasimi është bazuar në kostot e përshtatura me çmimet e fundit të vitit 2012. Disa rrugë ishin ndërtuar në fillim të viteve të 2000ta dhe që nga atherë ka pasur një përshkallëzim të madh me kosto në kostot e projekteve në autostradë. 93 Kostot e ndërtimit për autostradat e reja janë ritur në mënyrë dramatike në 5 vitet e fundit, këshut që krahasimet me projektet e mëhershme nuk ndihmojnë asgjë. 51 Tabela 4.6.Krahasimet e kostove të ndërtimit të R 6 dhe R 7 me autostradat tjera Shteti Projekti €m/km 2 projekte të rrugëve shmangëse, gjatësia Argjentina totale 17.7km 3.0 India 7,000km tp autostradave të shpejta 4.5 Autostradat e ndara me 4 shirita në rajone Shtetet e Bashkuara rurle dhe bjeshkë 10.4 deri 14.8 Projektet e Autostradave të shpejta në 14 3.1 deri 14.1 me mesatare Bashkësia Evropiane shtete prej 8.1 Kosova Rruga 7 10.6 12.5 (deiri në 23 për 15 km Kosova Rruga 6 më jugore) Burimi: Vlerësimet ekonomike nga COWI dhe Vlerësimi i vleftshmërisë ekonomike të R6 dhe R7 nga qeveria, të ndryshëm për të tjerët. 4.17. Megjithatë, modernizimi i magjistralës 9 (M9) kishte kosto efikase. Edhe pse disa seksione të rrugës M9 janë modernizuar në vitin 2000 dhe seksioni nga Prishtina për në aeroport në vitin 2009, edhe disa seksione ende mbesin për t’u përmirësuar. Modernizimi original i 76 kilometrave ka përfshirë rindërtimin dhe sipërfaqen e re, por jo zgjerim të kapaciteteve, me një kosto prej 1.9 milion euro (me çmime të vitit 2012), ose rreth 25,000 euro për kilometër. D. NEVOJAT PËR INVESTIME NË TRANSPORT Rrugët 4.18. Nevojat e identifikuara për infrastrukturë në transport mbesin të mëdha por përmbushja e tyre do të kërkonte një përqëndrim më të madh në mirëmbajtjen e rrugëve sesa në rrugë të reja. Dy studime kanë detajuar nevojat për mirëmbajtje të rrugëve në afat të mesëm por shumë nga këto investime nuk janë kryer për shkak të efektit tkurrës të Rrugës 7. Nevojat për investime mund të jenë rritur me përkeqësimin e gjendjes së rrugëve; megjithatë nuk duket se është përditësuar baza e të dhënave të gjendjes së rrugëve kështu që është veshtirë të vlerësohen ndryshimet. Pa marrë parasyshë, ka të ngjarë që edhe sot janë nevojat e ngjajshme dhe mund të ketë hapsirë për kursime në rrugë në vlerësimet e kostove për mirëmbajtje të rrugëve të përfshira në bazën e të dhënave, veçanërisht në mirëmbajtjen e rugëve lokale. 4.19. Ekzistojnë dy vlerësime dukshëm të ndryshme për mirëmbajtjen e rrugëve lokale. I pari, Inventari i Rrugëve Lokale i ndërmarrë në vitin 2010, i cili thote se janë 39 sekcione të rrugëve me “kthime të pranueshme të investimit” që kërkojnë investime prej përafërsisht 234 milion euro, ose përafërsisht 46.8 milion euro në vit përgjatë një periudhe pesë vjeqare. Studimi i dytë, gjithashtu i bërë në vitin 2010, ka vlerësuar kërkesat vjetore për investime në rrugë prej rreth 25.4 million euro.94 Ky vlerësim ishte dizajnuar të ishte në përputhje me Kornizën Afatmesme të Shpenzimeve (KASH) për vitet 2009 deri 2011 dhe prandaj ishte i kufizuar ndjeshëm nga buxheti. Vlerësimet më të larta të Inventarit të Rrugëve Lokale nuk bënë përpjekje të zvoglojnë kostot për njësi duke përdorur teknologji alternative të verifikuara, dhe prioritizon sekcionet e rrugëve me Normën Ekonmike të Mbrendshme të Kthimit (NEMK) të lartë deri në 81përqind. 94 23 milion euro në çmimet e vitit 2010. 52 4.20. Ekziston mundësia për të zvogluar kostot e mirëmbajtjes së rrugëve lokale. Inventari i rrugëve lokale ka identifikuar tri lloje të aktiviteteve që do të kërkoheshin për mirëmbajtjen e rrugëve lokale: (i) mbulimi i gropave në një rrugë të ndërtuar me dhe apo me zhavor (i cili klasifikohet si investim i ri e jo si mirëmbajtje); (ii) asfaltimi i rrugëve (atyre që tani janë me dhe apo me zhavor); dhe (iii) shtrimi i një shtrese të re të asfaltit në rrugën ekzistuese të asfaltuar. Kursimi i kostove mund të identifikohet në secilën nga këto aktivitete:  Kursimet potenciale të kostove për mbulimin e gropave në rrugët me dhe apo me zhavor: Trafiku mesatar ditor në rrugët me dhe apo zhavor të përfshira në studim ishte vetëm 100 automjete për ditë - nën minimumin e 250/ditë që kërkohet normalisht për investime të reja rrugore. Kur mbullja e gropave në një rrugë konsiderohet e dëshirueshme në baza jo- ekonomike ekzistojnë metoda më pak të kushtueshme dhe që zgjasin më shumë për të arritur këtë qëllim. Në fakt, rrugët e mbyllura mund të kushtojnë përafërsisht një të katërtën e 370,000 euro për km95 të cituara në këtë vlerësim.  Kursimi i kostove për shtrimin me asfal të ri të rrugëve ekzistuese të asfaltuara dhe asfaltimi i rrugëve të reja: Kostot e larta të këtyre vlerësimeve me volume të ulëta të trafikut prodhojnë kthime ekonomike shumë të ulëta, madje edhe negative. Shtrimi i sipërfaqeve të sipërme dhe veshja e tyre janë intervenime më të arsyeshme, duke marrë parasysh nivelet e trafikut dhe çmimet për njësi. Një shpjegim i mundshëm është se kostot për njësi janë rreth një e treta më të larta se mesatarja e vendeve të tjera.96 4.21. Në përgjithësi, mund të jetë e mundur të ulet kostoja e investimeve të projekteve të asfaltit në një të katërtën e vlerësimeve të tanishme, dhe të ulen kostot e shtrimeve të reja dhe veshjes së sipërfaqeve me të paktën një të tretën. Ndikimi i uljes së këtyre kostove do të ishte në uljen e kostove të përgjithshme të aktiviteteve të rrugëve lokale prej 234 milion euro në 125 milion euro dhe të rriste normën ekonomike të kthimit prej 21.2 përqind në 26.9 përqind (Tabela 4.7). Kostoja mesatare e investimeve vjetore do të ulej prej 46.8 milion euro në vit në 24.9 milion euro. Tabela 4.7. Kostot potencialisht të ulura të aktiviteteve të rrugëve lokale prioritare Origjinali E Rishikuar Gjatësia Kost/km NPK total kosto Kosto NPK Aktiviteti Km € % € milion € milion % Asfaltimi i ri 206 372,538 1.6 76.8 19.2 6.3 Mbulesa me asfalt 818 138,000 21.8 112.9 75.6 29.0 Veshja e sipërfaqes 531 84,000 23.7 44.6 29.9 31.5 Totali/Mesatare 1,555 138,000 21.3 234.3 124.7 26.9 Burimi: Analizat e autorit të të dhënave në Inventarin e Rrugëv Lokale në Kosovë, Raporti Final, 2010. 4.22. Duhet krijuar një sistem për mirëmbajtjen e rrugëve lokale. Qeveria e vendit bëri investime të mëdha në rrjetin e rrugëve lokale që nga viti 2008, por mirëmbajtja e këtyre rrugëve bëhet në mënyrë ad-hok. Për këtë arsye është me rëndësi që të themelohet një sistem për mirëmbajtjen e rrugëve lokale në mënyrë që të mos humbet investimi i bërë. 95 Qasja e rrugëve e mbyllura me vëllim të vogël është përdorur në shumë vende në zhvillim dhe mund të ofrojë një rrugë të mbyllur me jetë të gjatë (për shembull me një kombinim Otta Seal dhe Cape Seal për rreth 80,000 euro për km). 96 Kostot për njësi të treguara në € për km janë pothuajse vlera e njejtë numerike sikurse që gjenden diku tjetër në $ për km. 53 4.23. Gjithashtu kërkohen investime të mëtutjeshme në rrugët nacionale dhe regjionale. Vlerësimi i dizajnuar që të jetë në përputhje me KASHin ka treguar se nevojiten rreth 46.4 milion euro për investime vjetore në rrugët nacionale dhe regjionale97. 4.24. Trendi i kërkesës për infrastrukturë të transportit gjithashtu do të ndikojë se ku duhet të drejtohen investimet. Vendet sikurse Kosova me sektore të mëdha të bujqësisë dhe të minierave, kanë intensitete të larta të transportit të mallrave të kërkesës (ton-kilometra për € të BPVsë) dhe kanë nevojë për një infrastrukturë të gjërë dhe të ruajtur mirë të transportit. Ndërsa sa i përket transportit të udhëtarëve, vendet që janë kryesisht rurale (të dhënat e fundit tregojnë se urbanizimi në kosovë është i ulët në 35 përqind të popullsisë së tërësishme) kanë intensitete relativisht të ulëta të transportit (numër të udhëtimeve për kokë banori) dhe kanë vështirësi në mbajtjen e transportit të fiksuar (hekurudhës) të qëndrueshme dhe mbështeten shumë më tepër në transportin me autobusë dhe atë joformal. 4.25. Kërkesa për transport dhe nevoja për mirëmbajtje të infrastrukturës ekzistuese tregon se Kosova kërkon një infrastrukturë të gjërë të transportit por me kapacitet të ulët. Ekzistojnë përjashtime të rëndësishme të këtyre përgjithësimeve, sikurse që është nevoja për linja hekurudhore për aktivitetet minerare dhe për infrastrukturën e treansportit në korridorët kryesor të eksportit por ato tregojnë se ku do të ishin më të dobishme investimet e ardhshme në infrastrukturën e transportit: (i) modernizimi dhe mirëmbajtja e rrugëve regjionale dhe lokale; (ii) modernizimi dhe mirëmbajtja e sektorëve të vlefshëm në rrjetin hekurudhor; dhe (iii) zgjerimi i korridoreve tregtare për eksport të prodhimeve. 4.26. Sikurse në investuimet e kaluara, planet për investimet e ardhshme të Kosovës nuk duken t’i përshtaten përmbushjes së nevojave të vendit. Autoritetet kanë pranuar kohëve të fundit një ofertë tenderuese për ndërtimin e autostradës së madhe prej Prishtinës deri në kufirin me IRJ të Maqedonisë me një kosto të vlerësuar në rreth 750 milion euro prej tri deri në pesë vite98 (shiko Kutia 4.1). Përderisa kjo do të kontribonte përmirësimit të koridoreve tregtare, siq duket do të pamundësoj investimet tjera në sektorin e transportit të cilat u nevoiten eksportuesve (siq ka ndodhur më heret me investimet në Rrugën 7). Gjithashtu do të mund të pamundësojë investimet në hekurudhë të cilat do të mund të përkrahnin eksportin e mineraleve. Pasi që investimet e transportit përdorin resurset e pakta buxhetore, investimet në kapitalin njerëzor – shumë të nevojshme në një shtet të ri – gjithashtu do të mund të pamundësohen apo tkurren. Kutia 4.1. Vlerësimi ekonomik i Rrugës 6 Kostot për autostradën rruga 6 janë vlerësuar në 750 milion euro (përfshirë shpronësimin), ose rreth 12.5 milion euro për km, e që është rreth 47 përqind më e shtrenjnjë sesa rruga 7 me kosto të lartë. Rreth 150 milion euro janë vlerësuar se do të duhen për shpronësim. Rruga 6 do të lidhë Prishtinën përmes Shkupit me portin detar të Selanikut përmes terrenit malor në jug të Kosovës dhe përmes Maqedonisë. Koha e tanishme për të përshkruar udhëtimin nga Selaniku në Prishtinë (312km) është 4 orë e 15 minuta. Distanca mes portit detar të Durrësit dhe Prishtinës (355km) ishte mbi 7 orë e 45 minuta, por ishte shkurtuar në rreth 3 orë e 30 minuta duke përdorur Rrugën 7. Autostrada Rruga 6 në fillim (në vitin 2008) është konsideruar në dy pjesë, njëra në veri të Prishtinës e tjetra në jug. NPKI në pjesën veriore ishte vlerësuar në 11.9 përqind por ishte shumë e ndjeshme sa i përket parashikimeve të trafikut, me 20 përqind ulje të mundshme të trafikut që rezultonte me NPKI prej vetëm 3.3 përqind. Vlerësimi nuk ka përfshirë asnjë kombinim të testeve të ndjeshmërisë apo nuk ka ofruar ndonjë vlerë në këmbim99 të 97 42 milion euro me çmime të vitit 2010. 98 600 milion euro për ndërtimin e rrugës dhe 150 milion euro për shpronësim. 99 Vlera e ndrrimit është ajo e cila do të ndryshonte një rezultat pozitiv në një negative. Ofrimi I vlerave të ndrrimit dhe testet e ndjeshmërisë që përfshijnë një kombinim të parametrave janë kërkesë standard për vlerësimet ekonomike të projekteve të transportit nga Banka Botërore. Shiko WB Transport Note TRN7, Janar 2005. 54 parametrave kryesor. Vlerësimi ekonomik i pjesës jugore ka treguar rezultate negative edhe me vlera të parametrave bazë. Testet e ndjeshmërisë përfshinë një varg të kostove të ndërtimit prej +20 përqind në -50 përqind, edhe pse nuk ka ndonjë rast të evidentuar të projekteve të rrugëve që kanë pasur një rezultat aq më të ulët të kostove sesa vlera bazë. Një vlerësim pasues i rishikuar ekonomik dha një rezultat pozitiv (NPKI prej 8.25) për të dy pjesët së bashku. Megjithatë është kundër praktikave të shëndosha financiare dhe ekonomike për të kombinuar në këtë mënyrë dy projekte të palidhura pasi që kjo mundëson fshehjen e investimeve të këqia duke e përfshirë si pjesë të investimeve tjera të mira. Megjithatë një vlerë alternative mund të gjindet duke përdorur Tabela 4.8. Testet e ndjeshmërisë për projektin kryesor në rezultatet e një studimi më të vlerësimin e rishikuar ekonomik të R6 vonshëm duke hequr supozimin SKENARI I NDJESHMERISE EIRR NPV se kostot për operim të Kostot e ndertimit - 10% 6.6 67.57 automjeteve dhe kostot për kohën Vlera e kursimit ne kohe +10% 6.5 65.26 e automjeteve do të uleshin për 10 Vlera e perfitimeve ne aksidente +10 5.9 28.37 përqind (Tabela 4.8). Së bashku Perfitimet nga operimi me automjete +10% 5.9 25.23 këto do të mund të RASTI BAZE 5.8 23.00 konsideroheshin të barabarta me supozimin e një përdorimi të Perfitimet nga operimi me automjete -10% 5.8 20.78 rrugës nga një numër prej 10 Vlera e perfitimeve ne aksidente -10 5.8 17.63 përqind më pak të automjeteve Vlera e kursimit ne kohe -10% 5.2 -19.25 sesa parashikimi. Kjo do të ulte Kostot e ndertimit + 10% 5.2 -21.56 NPKI për rreth 17 përqind – nga Burimi: Përditësimi i vlerësimit të trafikut dhe ai ekonomik të autostradës 8.25 në rreth 6.9 përqind. Nëse rruga 6, projekt raport, Dhjetor 2012. ndikimi i këtij zvoglimi të trafikut për 20 përqind kombinohet me vlerën e ofruar për rritje të kostove të ndërtimit prej 20 përqind, na rezulton një NPKI prej 5.8 përqind.100 Marë parasysh ndikimin e këtyre rezultateve në kredibilitetin e projektit, bërja e më shumë analizave para zbatimit të projektit do të mund të kishte rezultuar në një investim që do ia vlente, posaçërisht kur vlerësimet tjera tregojnë kthime ekonomike dukshëm më të larta nga projektet tjera të transportit dhe Kosva duhet të përmbushë shumë nevoja në fushat tjera. Vonimi i ndërtimit të rrugës 6 apo ndërtimi vetëm i pjesëve me norma të larta të kthimit do të mund të kishin qenë opcione. Hekurudhat 4.27. Mirëmbajtja e infrastrukturës hekurudhore të Kosovës duket se do të kërkojë invetime në një vlerë mes 14 milion euro dhe 21 milion euro në vit, por marrë parasysh se sa përdoret hekurudha, nuk është e qartë nëse ky do ishte përdorim i mirë i resurseve. Kërkohen përafërsisht 21,600 euro për km, përfshirë shpenzimet e përgjithshme, për të parandaluar prishjen e infrastrukturës hekurudhore dhe për të mbajtur atë në gjendje të mirë. Me 333 km hekurudha, çdo vit do të kërkoheshin rreth 7.2 milion euro në Kosovë. Megjithatë, infrastruktura e hekurudhave të Kosovës, është në gjendje të keqe dhe përvoja ndërkombëtare sygjeron se këto kosto mund të dyfishohen apo trefishohen në mes 14 milion dhe 21 milion euro në vit. Disa renovime të sygjeruara mund të kushtojnë shumë (Kutia 4.2). 4.28. Përpos kësaj, shumica e mjeteve të vjetruara në përdorim nga TRAINKOS do të duhet të zëvendësohen në një afat të mesëm. Lokomotivat e riparuara vlerësohet të kushtojnë secila me rreth 0.6 milion euro dhe nëse TRAINKOS dëshiron të mbaj operacionet në nivelet e tanishme do të duhet të blej 6 me një kosto totale prej 3.6 milion euro. 100 Në raportin e rishikuar të vlerësimit ekonomik ekziston një mospërputhje në mes tekstit që përshkruan testet e ndjeshmërisë dhe tabelës që tregon këto rezultate. 55 Kutia 4.2. Propozimi për rehabilitimin e linjes hekurudhore Lindje – Perëndim Përpos investimeve të kërkuara për mirëmbajtjen e niveleve të tanishme të shërbimeve, është duke u përgatitur një projekt për rehabilitimin dhe modernizimin e linjes hekurudhore Lindje-Perëndim, përfshirë pjesët e hekurudhës në mes Podujevës (kufiri me Serbinë) dhe Pejës së bashku me linjat e degëve jugore: prej Kline në Prizren dhe prej Fushë Kosove deri në Aeroportin e Prishtinës, me përkrahjen e BEsë përmes Kornizës së Investimeve në Ballkanin Perëndimor (KIBP) (Figura 4.3). Gjatësia e tërësishme për rehabilitim është rreth 190 km në një kosto të vlerësuar prej 104 milion euro ose rreth 0.54 milion euro për km – mjaftë e ulët duke marrë në konsideratë numrin e strukturave dhe stacioneve që duhet rindërtuar. Do të duhet të ndërtohet rreth 1 km linjë e re për të lidhur aeroportin me linjen ekzistuese që kalon nga kufiri i pronës së aeroportit. Thuhet se një studim i kësaj linje ka nxjerrë rezultate ekonomike pozitive. Përvoja ndërkombëtare sygjeron se zakonisht kërkohet të ketë 5 milion udhëtar të aeroportit (me përdorim të hekurudhës prej rreth 35 përqind e tyre) për të krijuar mjaftë të hyra për të mbuluar koston operacionale të hekurudhës së aeroportit.101 Niveli tanishëm i udhëtarëve në aeroport është rreth 1.5 milion në vit dhe po rritet me një normë mesatare vjetore prej rreth 10 përqind që nga viti 2008. Me këtë rritje, niveli i udhëtarëve do të arrijë në 5 milion kah viti 2025 dhe kjo duket të jetë koha optimale për hapjen e linjës hekurudhore me aeroportin. Ende nuk janë gjetur financimet për rehabilitim, dhe as mënyra në të cilën hekurudha do të mund të operohej si kompani publiko private. Edhe me financime substanciale publike, operacionet e hekurudhës nuk do të jenë të arsyeshme financiarisht për operatorët privat me rritjen e trafikut bazuar në nivelet e tanishme. Domosdoshmërisht nevojitet bërë një studim i kujdesshëm për lidhjen me aeroportin për të përcaktuar kohën optimale për investime. Do të kërkohen investime në rehabilitimin Figura 4.3. SEETO rrjeti hekurudhor gjithpërfshirës i kryesor të infrastrukturës hekurudhore me intensitet të trafikut të barabartë me së paku evropës juglindore 5 milion ton për km në vit (i cili mund të ishte një kombinim i transportit të mallit dhe të udhëtarëve). Me më pak se 1 milion ton mall dhe 0.3 milion udhëtarë në tërë rrjetin hekurudhor, vështirë mund të shihet se si ky rehabilitim mund të jetë ekonomikisht i arsyeshëm përveç se nëse merret në konsideratë një trafik i ri i madh i mallrave. Vizioni për të ardhmen përfshinë lidhjet prej Prizrenit me kufirin Shqiptar dhe deri në portin e Durrësit. Pjesa e vetme e rrjetit Kryesor të hekurudhës në EJL që do të binte transit nëpër Kosovë është Rruga 10 e cila mund të lidhet me Koridorin 10 që bie transit nëpër Serbi me lidhjen e saj me Rrugën 11 dhe Rrugën e VIII afër Shkupit. Megjithatë, një hartë e prezentuar nga Hekurudhat e Burimi: SEETO Kosovës në vitin 2011 e tregon në vend të kësaj një linje prej Prizrenit (terminalin e degës jugore të hekurudhës lindje-perëndim) duke u lidhur me hekurudhat e Shqipërisë dhe portin e Durrësit. Duhet bërë analizën e rrugës për secilën linje për të përcaktuar vlefshmërinë e tyre financiare dhe ekonomike. Nëse rruga ofron shërbim social dhe kërkon të subvencionohet, atherë është me rëndësi për të vlerësuar alternativat, posaçërisht transportin rrugor. 101 Pa qasje në studimin e fizibilitetit nuk është e mundur të jemi më të saktë në rezultatin e vlerësimit ekonomik dhe financiar. 56 E. BURIMET E FINANCIMIT TË MIRËMBAJTJES SË RRUGËVE 4.29. Fondet për mirëmbajtjen e rrugëve mund të krijohen pjesërisht përmes taksave të përdoruesve të rrugëve për të zvogluar barrën në buxhet dhe tkurrjen e fondeve të mbetura që duket se ka rezultuar nga ndërtimi i autostradës së re. Momentalisht Kosova vendos taksa për regjistim të automjeteve (që paguhet në kohën kur blehet një automjet) dhe taksa për liçenca të automjeteve (që paguhen çdo vit), dhe akcizën në karburant por këto të hyra nuk janë të destinuara për mirëmbajtje të rrugëve. Mund të ketë hapsirë për rritjen e këtyre pagesave dhe ndarjen e këtyre resurseve në një mënyrë që do të motivonte përpjekjet për mbledhjen e tyre dhe të sigurojë se fondet janë përdorur për të ndihmuar në mirëmbajtjen e rrugëve lokale dhe regjionale. 4.30. Të ardhura shtesë do të mund të grumbulloheshin nga taksat e regjistrimit të automjeteve. Të hyrat e vlerësuara nga taksat për regjistrimin e automjeteve kanë qenë afër 16 milion euro në vitin 2012, dhe duke marrë parasysh rritjen e paraparë të numrit të automjeteve (rreth 6 përqind në vit) kjo do të rritej tek rreth 25 milion euro në vitin 2020102. Nëse do të rriteshin per 100 përqind taksat mesatare për regjistrim të automjeteve (në 50 euro për vetura 100 euro për kamionë – ende më pak se qereku i normave mesatare në BE103) të hyrat do të arrinin në rreth 50 milion euro në vitin 2020. Do të ishte vështirë të zbatohej një rritje prej 100 përqind menjëherë, kështu do të mund të bëhej rritja me nga 20 përqind çdo vit prj vitit 2014 deri në 2018, që do rezultonte në një dyfishim eventual të taksës me një mesatare prej 65 euro për automjet. Të hyrat e rritura kumulative mes viteve 2014 dhe 2020 do të ishin rreth 170 million euro. 4.31. Mënyra më produktive e përdorimit të të hyrave nga taksa e regjistrimit të automjeteve do të ishte financimi i mirëmbajtjes së rrugëve. Pasi që shumica e mirëmbajtjes së rrugëve është barrë e komunave për mirëmbajtjen e rrugëve lokale, të hyrat më së miri do të ndaheshin për ta.104 Ekzistojnë shumë shembuj nga vendet që përdorin Fondet për mirëmbajtjen e rrugëve se si të hyrat nga regjistrimi i automjeteve mund të ndahen për financimin e mirëmbajtjes së rrugëve lokale dhe të kushtëzohen me plotësimin e standardeve teknike.105 4.32. Sipas nëntorit 2012, çmimet nëpër pompa të benzinës ishin më të ulëta se ato në rajon, që Tabela 4.9. Struktura e çmimeve mesatare sygjerojnë se mund të ketë hapsirë për rritjen e të derivateve në Kosovë, 2012 akcizave të derivative të transportit. Ҫmimet finale të Komponenti i çmimit € për litër, 2012 derivative të transportit nëpër pompa në Kosovë Importi 0.68 përmbanjnë çmimin e importit, taksën e akcizës, Akciza 0.35 komponentet e kostos dhe fitimt të shpërndarësit dhe TVSH 0.16 TVSHnë (Tabela 4.9). Nuk është e mundur të dallohet Shpërndarja 0.10 konsumi i benzinës nga ai i dizelit. Kështu që është Totali 1.29 supozuar një strukturë e njejtë e çmimeve dhe një çmim Burimi: Analizat e autorit bazuar në të dhënat nga mesatar për të dya. Marrë parasysh se çmimet mediane Ministria e Zhvillimt Ekonomik. të benzinës dhe naftës në rajonin e EJL janë rreth 10-15 US$ cent më të larta se ato në Kosovë, ekziston hapsira për rritjen e çmimeve në Kosovë mbi çmimet e 102 Shiko Shtesa 2 përnjë diskutim të Taksat për regjistrim të makinave dhe taksat e rrugës në BE. 103 Normat mesatare për dy kategoritë më të vogla të veturave janë rreth 220 euro në vit, për veturat më të mëdh rreth 400 euro në vit dhe për kamionat rreth 1,100 euro. 104 Një opcion do të ishte të bëheshin ndarjet komunale të kushtëzuara me ofrimin e një Plani për mirëmbajtje të rrugëve (PMRr) dhe ndarjet e secilit vit të jenë të varura nga një auditim i kënaqshëm tekni (për të siguruar përputhjen me PMRr), financiar dhe të përmbushjes me PMRr në ndarjet e vitit të përparmë.. 105 Për shembull, procedurat për ndarjen e fondeve mes agjencive të ndryshme të rrugëve, Banka Botërore, http://www.worldbank.org/transport/roads/rf_docs/annex15.pdf 57 tanishme nëpër pompa të derivateve (Tabela 4.10). Mënyra më e pranueshme e rritjes së akcizës në derivate është kur çmimet e ndryshueshme të karburantit janë të ulëta. Tabela 4.10. Ҫmimet me pakic të benzinës dhe dizelit, US$ cent për litër, në nëntor 2012106 Shteti Benzina Shteti Nafta Sllovenia 198 Serbia 180 Mali i zi 182 Shqipëria 179 Shqipëria 181 Sllovenia 177 Serbia 178 Mali i zi 175 Kroacia 177 Rumania 173 MEDIANI 176 MEDIANI 171.5 Maqedonia 175 Kroacia 170 Rumania 170 Bullgaria 168 Bullgaria 169 Bosna 162 Kosova 165 Kosova 160 Bosna 159 Maqedonia 155 4.33. Mund të krijohen të hyra shtesë prej rreth 50 milion euro. Nëse supozojmë një rritje të njejtë prej 6 përqind në numrin e automjeteve si në vlerësimin e rritjes së të hyrave nga taksat e regjistrimeve të automjeteve dhe të njëjtat e zhbëjnë rritjen e kilometrave për automjet përmes zvoglimit të konsumit të derivateve, në vitin 2014 mund të mbledhet një e hyrë shtesë prej 50 milion euro dhe të rritet deri në rreth 71 milion euro në vitin 2020. 4.34. Të hyrat nga një rritje e taksës së akcizës në derivate më së miri do të përdoreshin nga Ministria e infrastrukturës për mirëmbajtjen e autostradave dhe rrugëve regjionale. Kjo bazohet në dy premisa. E para, se të hyrat nga taksat e përdoruuesve duhet sa më shum që të jetë e mundur të ndahen për nivelin e qeverisë në të cilin mbledhen ato taksa. Këshut që pasi që taksat për regjistrim dhe përdorim të automjeteve mbledhen nga niveli lokal qeverisës, përdorimi më i përshtatshëm i tyre është në mirëmbajtjen e rugëve lokale. Ngjajshëm, tatimi mbi akcizën e derivative vendoset si tatim nga qeveria qendrore ashtu që është më së miri të përdoret për mirëmbajtje dhe zhvillim të autostradave dhe rrugëve regjionale. E dyta është se të hyrat nga taksat e përdoruesve më së miri përdoren për shpenzimet ripërtëritëse (mirëmbajtje) pasi që është mbledhur nga përdoruesit e tanishëm. Investimet në rrugë të reja janë kryesisht për të përhapur kapacitetin për përfitime nga përdoruesit e rrugëve në të ardhmen dhe kështu që më së miri financohen nga tatimet kombëtare dhe ndahen nga qeveria qendrore e cila ka përgjegjësi sociale që të ofrojë si për përdoruesit e tanishëm të rrugëve ashtu edhe për ata në të ardhmen. Kutia 4.3 diskuton opcionet e financimit për mirëmbajtjen e infrastrukturës hekurudhore. 106 Ҫmimet ndërkombëtare të derivateve, 2012-2013, GIZ, 2013 http://www.giz.de/expertise/downloads/Fachexpertise/giz2013-en-ifp2013.pdf 58 Kutia 4.3. Opcionet për financimin e mirpëmbajtjes së infrastrukturës hekurudhore Do të ishte e dëshirueshme që të hyrat për përdorimin e binarëve hekurudhor të mbulonin një pjesë më të madhe të kostove për mirëmbajtjen e binarëve. Kjo do t’a bënte më të mundur përdorimin e subvencioneve të tanishme për mirëmbajtjen e binarëve drejt investimit në përmirësimin e cilësisë së infrastrukturës për ato pjesë të linjave ku ekziston një mundësi biznesore për ta bërë atë. Katër opcionet kryesore për rritjen e të hyrave të taksave për përdorinim e binarëve janë që të: (i) rritet trafiku hekurudhor; (ii) rriten taksat për përdorim të binarëve; (iii) zvoglohen kostot e mirëmbajtjes; dhe (iv) transferimi i përgjegjësisë për mirëmbajtjen e pjesëve të rrjetit tek përdoruesi i tyre i vetëm. Me një kosto të vlerësuar prej rreth 300 milion euro për të modernizuar tërë rrjetin nuk ka gjasa shmangje e ndonjë kombinimi i të gjitha katër masave. Rritja e trafikut: Të hyrat e ulëta dhe pjesa e të hyrave që rrjedhin nga taksat e përdorimit reflektojnë densitet shumë të ulët të trafikut në rrjet. Për të eliminuar deficitin e INFRAKOSit në tarifat ekzistuese të përdorimit107 do të kërkonte një nivel të trafikut prej 3.5 herë më të lartë se sa që është tash (rreth 3.5 milion ton në vit dhe 1 milion udhëtarë në vit), ose ndonjë kombinim i cili arrinë në totalin e njejtë. Për të rritur shpenzimet e mirëmbajtjen në nivelin i cili do të parandalonte prishjen e mëtutjeshme (të paktën 14 milion euro në vit) të hyrat nga tarifat e përdorimit të binarëve do të duhet të rriten edhe për 2 ose 3 herë). Për të mbuluar deficitin në shpenzimet e tanishme të mirëmbajtjes do të kërkonte një nivel të trafikut të rreth 7 milion ton në vit (ose sasi e barabartë në ton dhe udhëtarë) dhe për mirëmbajtje të domosdoshme rreth 14 milion ton. Nuk ka fare gjasa se mund të realizohen këto nivele të trafikut në të ardhmen e parashikueshme, bile edhe me hekurudhë plotësisht të rehabilituar, posaçërisht pasi që dy autostradat kryesore në ndërtim do të konkurojnë drejpërsëdrejti me hekurudhën. Prandaj, pritja për të mbuluar të gjitha shpenzimet për mirëmbajtjen e infrastrukturës përmes të hyrave nuk do të jetë e arsyetueshme. Rritja e tarifave për përdorimin e binarëve: pa e ditur se cilat janë tarifat e tanishme është e vështirë të dihet se çfarë rritje është e mundshme. Ka shumë baza të ndryshme për vlerësimin e tarifave për përdorim të binarëve108, por shumica kanë një lloj kombinimi të kostove për tren kilometer dhe kostove për bruto ton kilometër të trenave. Cilido sistem që të pordoret, gjithashtu bëhen disa ndarje të kostove ndërmjet udhëtarëve dhe mallrave, pasi që trenat e udhëtarëve krijojnë kosto tjera nga ato të mallrave. Figura 4.4. Pagesat për qasje (€ për tren km) për një Figura 4.5 tregon tarifat për përdorim të tren titpik 960 ton bruto mallra (2008) binarëve në vendet e BEsë në vitin 2008. Hekurudhat me tarifa më të larta mendohet se përdorin mesataren e mbulimit të kostove si bazë për tarifat e tyre. Measatarja e këtyre tarifave më të larta në vitin 2008 ishte rreth 6.5 euro për tren kilometër, dhe për disa vende në vitin 2012 ishte rreth 9.4 euro për tren kilometër. pasi që dendësia e trenave në Kosovë është e ulët krahasuar me vendet që përdorin tarifat sipas kostove mesatare - Republika Ҫeke, Bullgaria, Lituania, Burimi: Pagesat për përdorim të infrastrukturës hekurudhore Estonia dhe Letonia – një tariffë mesatare 2008, Forumi Ndërkombëtar i Transportit. për Kosovën do ishte diku rreth 13 euro për tren km. Për të krijuar të hyra prej 14 milion euro, kjo do të kërkonte një mesatare prej rreth 20 trena në ditë.109 Vendosja e çmimeve sipas kostove margjinave nuk duket real për Kosovën. Zvoglimi i kostove të mirëmbajtjes: Një mënyrë për të zvogluar kostot e mirëmbajtjes për rreth 9 përqind do të ishte zvoglimi i pjesës së kostos së përgjithshme prej 25 përqind të totalit në 18 përqind si më e zakonshme. Kjo do të krijonte kursime në shpensime prej rreth 9 përqind të kostove të tanishme. Edhepse një zvoglim i vlefshëm, 107 Këto pagesa nuk janë të disponueshme dhe nuk mund të vblerësohen nga të dhënat e pakta të disponueshme të trafikut. Si minimum numri i njësive të trafikut (shuma neto t/km dhe neto udhëtar/km) do të nevojitej. 108 Pagesat për përdorim të infrastrukturës hekurudhore 2008, Forumi Ndërkombëtar i Transportit. 109 Edhe pse ekgistojnë të dhënat nuk ka gjasa që treni mesatar i mallrave në Kosovë ka 960 ton bruto. Vlerësimi i numrit të trenave supozon që secili tren udhëton 150 km. 59 vetvetiu nuk do të merret me dallimin mes kostove të mirëmbajtjes dhe të hyrave. Një mënyrë më signifikante që mund të përdorin hekurudha për të zvogluar kostot e saj të mirëmbajtjes është suspendimi i shërbimeve dhe mirëmbajtjes në pjesët e rrjetit që kanë më së paku trafik, posaçërisht kur ka alternativë të arsyeshme si për transport të mallrave ashtu edhe të udhëtarëve. Për shumë hekurudha vendimi për të mbyllur linjat me trafik të vogël është marrë kur është nevojitur një investim i madh për të mbajtur operimin e vet komercialisht të vlefshëm (kjo është pa vendosur kufizime të tepërta të ngarkesës së boshtit dhe pa kufizime të shpejtësisë). Linja Lindje-Perëndim po i afrohet kësaj gjendje, jo vetëm me kufizime për ngarkesat e boshtit dhe kufizime të shpejtësisë, por edhe me suspendimin e shërbimeve për udhtarë në shumicën e gjatësisë së linjës. Nëse hekurudhat e Kosovës reduktohen vetëm në linjën veri-jug, ndoshta pasi që vetëm ajo pjesë është pjesë e rrjetit kryesor hekurudhor të EJLsë, gjatësia e rrjetit për t’u mirëmbajtur do të zvoglohej në rreth 43 përqind të totalit të tanishëm. Nëse kostot e mirëmbajtjes janë proporcionale me gjatësinë e rrugës, atherë kostot mesatare vjetore të mirëmbajtjes do të zvogloheshin nga 14 milion euro në 6 milion euro që është më e menaxhueshme. Kontraktimi i mirëmbajtjes së pjesëve të rrjetit tek përdoruesit e tij: Disa pjesë të rrjetit bartin vetëm minerale nga minierat lokale. Meqenëse kostoja e operimit të këtyre pjesëve të infrastrukturës hekurudhore bëhet për përfitime vetëm të minierave, kostoja e tërësishme e mirëmbajtjes së tyre mund të kompenzohet si tarifë ndaj minierës, e jo të subvencionohen kostot nga përdoruesit e tjerë të hekurudhës. Kjo mund të bëhet përmes një koncesioni të operimeve, ose edhe më praktike do ishte përmes një kontrate të operimeve. Kursimi i kostove nga kjo masë nuk mund të vlerësohet me të dhënat që tash kemi në dispozicion, por gjatësia e rrugës së përfshirë nuk ka gjasa të jetë më e gjatë se 20 përqind e totalit, dhe shumica e kësaj do të ishte në linjen Lindje-Perëndim e cila do të mbyllej sipas propozimit të mëparshëm për kursim të kostove. Edhe pse ndarja financiare e infrastrukturës së hekurudhën nga opracionet ndihmon në sqarimin e asaj se cilat pjesë të rrjetit janë financiarisht të qëndrueshme, zbatimi i ndonjë strategjie për aplikimin e cilësdo nga metodat e sygjeruara për rritjen e kompenzimit të mirëmbajtjes do të sjellte përparësi. F. REKOMANDIMET 4.35. Resurset që me gjasë do të përdoren në ndërtimin e Rrugës 6 do të mund të përdoreshin më mirë. Kostot e ndërtimit e Rrugës 6 për në IRJ të Maqedonisë prej 750 milion euro janë të larta për kilometër krahasuar me rrugët e ngjajshme në vendet tjera me të ardhura të mesme. Normat ekonomike të kthimit janë gjithashtu shumë më të ulëta se projektet e ndërtimit të rrugëve alternative dhe projektet e mirëmbajtjes të identifikuara, dhe sektorët tjerë të diskutuar në këtë raport kanë kërkesa që janë të paktën aq të mëdha sa ajo për autostradën e re. Prandaj ky raport rekomandon vonesën e ndërtimit të Rrugës 6 dhe përdorimin e disa nga ato resurse të kursyera për të përmirësuar dhe mirëmbajtur më mirë rrugët ekzistuese dhe për të investuar në fusha tjera. 4.36. Taksat për përdoruesit e rrugëve dhe për regjistrimin e automjeteve mund të rriten, për garantimin e mirëmbajtjes afatgjatë të rrugëve ekzistuese. Për të motivuar përpjektjet për mbledhjen e tyre, taksat e përdoruesve të rrugëve mund të mbledhen dhe të shpenzohen në mirëmbajtjen e rrugëve nga komunat. Në të njejtën kohë, taksat për regjistrim të automjeteve që mbledhen në nivelin qëndror do të mund të dyfishoheshin mes viteve 2014 dhe 2020, duke mbledhur 170 milion euro shtesë në total gjatë periudhës dhe ende të mbesin ndër më të ulëtat në evropë. 4.37. Duhet ndërmarrë intervenime gjithpërfshirëse dhe konsistente për të ofruar sigurinë në rrugë. Përveçse nga zbatimi i pjesërishëm i planeve të veprimeve për zbatim të ligjit, QeK duhet të fus në përdorim resurset e nevojshme njerëzore dhe financiare. 4.38. Duhet konsideruar shumë seriozisht gjetjen e mënyrave për bërjen e rrjetit hekurudhor të qëndrueshëm. Me gjasë kjo do të kërkojë një kombinim të zvoglimit të shërbimeve dhe përqendrimin në shërbimin e kompanive që eksportojnë produkte të rënda minerare. 60 KAPITULLI 5. ARSIMI110 A. MESAZHET KRYESORE  Kosova mund të përfitojë nga ‘dividenda demografike’ e cila për shkak të popullsisë së re vetëm nëse i rritë aftësitë e fuqisë së saj punëtore. Arsimi është një pjesë esenciale e përpjekjeve të Kosovës për një rritje të shpejtuar ekonomike, rritje të produktivitetit dhe pagave dhe zvoglim të papunësisë. Dallimet e mëdha regjionale në rezultatet e arsimit – edhe pas kontrollimit për karakteristika sociale dhe ekonomike – sygjerojnë se nevojiten përmirësime të mëtutjeshme për të zvogluar dallimet në cilësinë e arsimit në mes komunave. Pjesërisht si rezultat i kësaj, në disa sektor të ekonomisë është paraqitur mungesa e aftësive. Njëkohësisht, pjesa më e madhe e popullsisë së Kosovës do t’i bashkangjitet tregut të punës në disa vitet të ardhme. Për të ndihmuar në luftimin e këtyre sfidave, autoritetet do të mund të bëjnë shumë më shumë në rritjen e standardeve të arsimit në të gjithë vendin përmes ndarjes së resurseve shtesë si dhe duke përdorur në mënyrë më efikase resurset ekzistuese.  Shpenzimet publike në arsim janë rritur si pjesë e BPVsë gjatë viteve të fundit por ende janë të ulëta krahasuar me mesataren për Evropë dhe Azi Qëndrore (EAQ) dhe në vendet me të ardhura të mesme. Në bazën krahasuese për nxënës, Kosova është edhe më mbrapa vendeve në rajon dhe në grupin e vendeve me të ardhura të njejta. Zbrazëtira e madhe mes nevojave të tanishme dhe resurseve nënkupton se mund të bëhet rritje e shpenzimeve të planifikuara mirë. Kufizimet fiskale, të kombinuara me ndryshimet e parapara demografike kërkojnë që qeveria të përshtatë trended e saj të shpenzimeve mbrenda sektorit në mënyrë që të arrijë rezultate efikase dhe të barabarta. Ndryshimi demografik gjithashtu mund të ndihmojë Kosovën në përmbushjen e sfidave të saj përmes investimeve të mençura.  Ndryshimi demografik do të mundësoj adresim më lehtë të përmirësimit të qasjes në arsim me më pak investime të reja kapitale sesa që do të kërkohej përndryshe në afat të mesëm. Edhe pse rgjistrimi në arsimin publik është i plotë në arsimin fillor dhe të mesëm të ulët, ka nevojë që të rriten mundësitë dhe qasja në arsimin parashkollor dhe shkollat e mesme të larta. QeK është zotuar që të arrijë mbulim të plotë me arsimin parashkollor (klasa 0) deri në vitin 2016. Edhe spe kjo është një objektivë ambicioze, presionet për shpenzime do të mund të lehtësoheshin pasi që më pak nxënës të ri futen në sistem për shkak të ndryshimeve demografike. Disa klasë do të lirohen pasi që nxënësit fillor të rritur nuk do të zëvendësohen me nxënës të rinj. Pasi që nivelet para-fillor dhe fillor janë zakonisht të integruara në ndërtesa të njejta, do të ketë nevojë të kufizuar për investime në klasë të reja, posaçërisht në zonat rurale ku numrat mesatar të nxënësve për klasë janë të ulët. Më pak fëmijë gjithashtu do të bëjnë më të lehtë të arrihet përfshirja e plotë në shkollat e mesme të larta. Megjithatë, marrë parasysh se institucionet e shkollave të mesme të larta nuk janë të integruara me nivelet tjera të arsimit, do të ketë nevojë për të investuar për zvoglimin e madhësisë mesatare të klasave dhe në përmirësimin e ambientit të mësimit.  Politikat që përforcojnë zhvillimin e mësimdhënësve janë të domosdoshme e jo rritja e njëtrajtshme e pagave. Qeveria ka rritur pagat e të gjithë mësimdhënësve dhe menaxhmentit të shkollës në mënyrë të konsiderueshme gjatë viteve të fundit. Ky zgjerim i 110 Kapitulli i përgatitur nga Lucas Gortazar dhe Flora Kelmendi, me inpute nga UNICEFi lidhur me arsimin parashkollor. 61 faturës së pagave mund të ketë pamundësuar shpenzimet tjera kritike për përmirësimet e cilësisë. Një analizë paraprake sygjeron se niveli i pagave dhe struktura e tyre është e përshtatshme për tërheqjen në profesionin e mësimdhënësit e të diplomuarve me përformacë të lartë111. Prandaj, tash duhet përqëndruar përpjekjet në zbatimin e një sistemi të karrierës së mësimdhënësve, dhe resurset duhet drejtuar drejt mundësive më të mëdha për trajnime dhe zhvillim professional të mësimdhënësve, posaçërisht në lidhje me kurrikulën e re. Rritja e pagave duhet depolitizuar dhe të jetë e përqendruar në caqe, e lidhur me zhvillim professional dhe vlerësimin e mësimdhënësve – duhet konsideruar kërkesat për ngritje në karierë të mësimdhënësve.  Përderisa formula e përmirësuar për financimin nga qeveria qendrore në komuna sipas numrit të nxënësve është zbatuar që nga viti 2008, zbatimi i pabarabartë i formulës për kokë të nxënëxit nga komuna nëpër shkolla tregon disa joefikasitete në shpenzime. Për përmirësimin e efikasitetit të shpenzimeve duke u siguruar se shkollat me më shumë nxënës marrin më shumë resurse, atherë financimi duhet përcjellur nxënësit. Kjo është posaçërisht me rëndësi në Kosovë me shkallë të lartë të migrimit nga zonat rurale në ato urbane. Prandaj financimi nga komuna-në-shkollë ose Financimi për Kokë të Nxënësit (FKN) ishte pilotuar në vitin 2009 dhe qarkullonte në vitin 2011, me qëllim të nxitjes së përdorimit efikas të resurseve. Megjithatë, zbatimi i FKNsë ishte i pabarabartë. Përderisa autonomia dhe transparenca e shkollave është arritur në disa komuna, përfitimet nga efikasiteti kanë qene më pak të dukshme. Kjo është pjesërisht sepse parametrat e fomulës nuk janë zbatuar gjithmonë në mënyrë të saktë në nivelet lokale. Një monitorim më i mirë nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MAShT) për të siguruar se parametrat respektohen nga ana e Komunave do të mund të ndihmonte në përmirësimin e zbatimit të FKNsë. Njëkohësisht, MAShTi mund të vazhdojë përkrahjen e komunave në zbatimin e tij dhe të lehtësojë këmbimin e përvojave mes komunave me përformancë më të mirë me ato që ende përballen me sfida në përdorimin e formulës.  Përmirësimi i politikë-bërjes do të kërkojë mbledhje dhe disponueshmëri më të mirë të të dhënave, posaçërisht për arsimin më të lartë. Në nivelin e arsimit më të lartë, është vështirë të merren informata edhe për inpute edhe për rezultate të arsimit. Përderisa thesari evidenton informatat e shpenzimeve, të dhënat rreth përsonelit, regjistrimit sipas lëndëve, normat e diplomimit, ose rezultatet e punësimit është vështirë të merren. Të dhënat janë më të plota për arsimin para-universitar por ende ka hapsirë për përmirësime në raportimin e shpenzimeve në nivel lokal sipas nivelit dhe llojit të arsimit, duke integruar në mënyrë më automatike të dhënat e vlerësimeve dhe normat e përfundimit të shkollës. Përderisa ka të dhëna të mira rreth gjendjes së ndërtesave të shkollave, dhe karakteristikave të mësimdhënësve dhe nxënësve, si dhe disa të dhëna rreth rezultateve të provimeve, këto të dhëna nuk janë të lidhura. Një pjesë e arsyes qëndron në faktin se përdoren kode të ndryshme identifikimi të shkollave në secilën bazë të të dhënave. Arsimi është i rëndësishëm 5.1. Kosova mund të përfitojë nga ‘dividenda demografike’ e saj që vie nga popullsia e re nëse e bën arsimin një prioritet. Kosova ka një popullsi të re, me 38 përqind të popullsisë nën moshën 19 vjeçare, shumë më shumë sesa vendet fqinje siq janë Shqipëria (33 përqind), Bosna (25 përqind), Serbia 111 Kjo analizë për këtë kapitull është kryer në vitin 2013 para se të rriteshin prapë pagat për 25 përqind për shërbyesit civil nga qeveria në fillim të vitit 2014. Pagat bazë të mësimdhënësve janë rritur për 25 përqind prej 1 prillit 2014. Për shkak të të dhënave dhe kohës së kufizuar, ky kapitull nuk përfshinë ndonjë analizë të implikimeve të kësaj rritjeje të pagave. 62 (23 përqind), Sllovenia (19 përqind) ose Mali i zi (27 përqind). Kjo popullsi e re ofron një mundësi për krijimin e një fuqie punëtore të madhe, të arsimuar me pak presione fiskale dhe ekonomike të cilat i rëndojnë vendet me një popullsi në plakje – një problem me të cilin ballafaqohen shumë vende të evropës lindore.112 Megjithatë, nëse Kosova nuk shfrytëzon përëarësinë që i ofron popullsia e saj e re, atherë dividenda demografike mund të bëhet mallkim demografik. 5.2. Përmirësimi i investimit në arsimin e hershëm dhe për të gjithë do të jetë me rëndësi të veçantë për zhvillimin e një ekonomie më produktive dhe familjet e varfëra mund të përfitojnë më shumë se proporcionalisht. Ekzistojnë prova të forta se arsimi dhe aftësitë në punë në tërësi janë të një rëndësie të posaçme për rritjen ekonomike.113 Një studim ka gjetur se arsimi ishte faktori i vetëm më i rëndësishëm dhe i fortë në sqarimin e rritjes së BPVsë për kokë banori.114 Gjithashtu ekzistojnë prova në rritje se investimi në njëmijë ditët e para pas lindjes, përfshirë arsimin në fëmijërinë e hershme, ofron kthime më të larta si për individët ashtu edhe për shoqërinë sesa nivelet tjera të arsimit. Heckman (2008) gjenë se nxënësit nga familjet e varfëra përfitojnë më shumë mga ky lloj intervenimi sesa ata nga familjet më të pasura, që nënkupton se investimi në arsimin e hershëm të fëmijës është një ndër strategjitë më kosto-efikase dhe më për-barazi të arsimit që mund të ofrojë qeveria. Prandaj zgjerimi i qasjes në arsimin e hershëm të fëmijës jo vetëm e përshpejton rritjen por gjithashtu u ndihmon fëmijëve nga familjet e varfëra të shkëputen nga “kurthi i varfërisë“. 5.3. Rezultatet më të mira dhe më të mëdha në arsim gjithashtu do të jenë në dobi të Kosovës në pozitën fiskale afatmesme dhe afatgjatë. Edhe pse Figura 5.1. papunësia sipas nivelit të arsimit ekzistojnë kosto afatshkurtëra të lidhura me 2012 investimet në arsim dhe trajnim, këto investime duhet parë si investime në kapitalin njerëzor nga të 70% Norma nacionale e cilat do të përfitojë vendi. Një fuqi punëtore e 60% papunësisë trajnuar më mirë do të krijojë të hyra tatimore më të 50% larta përmes rritjes së tatimit në të ardhura përsonale (TAP) dhe kontributeve të sigurimit social. 40% Gjithashtu, një fuqi punëtore më e aftë mund të 30% përshtatet më lehtë ndaj trendeve ekonomike dhe 20% ndryshimeve teknologjike në ndryshim, duke zvogluar rrezikun e papunësisë dhe duke lejuar 10% njerëzit të punojnë më gjatë. Zgjatja e viteve të 0% No School Basic Education Secondary Vocational Tertiary Secondary General pjesmarrjes në fuqinë punëtore dhe rritja më e madhe e punësimit jo vetëm që do të rrisë mbledhjen e tatimeve por gjithashtu do të zvoglojë shpenzimet e qeverisë në programet sociale sikurse që janë ato të lidhura me papunësinë, varfërinë dhe pensionimin. 5.4. Mospërmbushja e nevojave për aftësi dhe Burimi: Anketa e Fuqisë Punëtore në Kosovë 2012. papunësia janë sfida kyçe dhe arsimi më i mirë ndihmon në prekjen e tyre. Anketa e Ndërmarrjeve e vitit 2009 nga Banka Botërore ka gjetur se fuqia punëtore e paarsimuar siq duhet ishte pengesë kryesore për mbi 14 përqind të ndërmarrjeve të 112 Shiko Banka Botërore, 2013, “Lehtësimi i efektit të një popullsie në plakje: Opcionet për Bullgarinë” dhe Banka Botërore 2007 “Nga e kuqja në të përhitur: Tranzicioni i tretë i plakjes së popullsisë në Evropën Lindore dhe ish Bashkimin Sovjetik”. 113 Për shembull: Hanushek, Woessmann dhe Zhang (2011); Jakubowski et al., (2011); Krueger dhe Lindahl (2001). 114 Sala-i-Marti et al. (2004). 63 anketuara.115 Ndërmarrjet e mëdha dhe që kanë rritje të shpejtë116 posaçërisht kishin gjasa (rreth 25 përqind) që të raportonin këtë si një pengesë, që sygjeron se mungesa e aftësive mund të kufizojë rritjen e sektorit privat. Njëkohësisht, papunësia mbetet një problem i thellë për shumë segmente të popullsisë. Mbi 60 përqind të puntorëve pa ndonjë shkollim (jo më shumë se filloren) ishin të papunësuar sipas Anketës së Fuqisë Punëtore (AFP) të vitit 2012, mbi dyfishi i normës kombëtare të papunësisë (Figura 5.1). Punëtorët me nivelet e arsimit të mesëm të lartë ose më poshtë gjithashtu kishin norma të papunësisë mbi mesataren kombëtare. Ata me drejtime të specializuara në arsimin e mesëm gjindeshin më mirë sesa kolegët e tyre me arsimin e mesëm standard. 5.5. Kërkesa për fuqi punëtore të aftë është e lartë. Analizimi i ofertës dhe kërkesës duke përdorur AFP të vitit 2012117 ka nxjerë në pah se teknikët dhe profesionistët kërkohen shumë në tregun e punës (Figura 5.2 dhe Figura 5.3). Ekziston një mungesë e punëtorëve me diploma universitare ose certifikim nga “Shkolla e Lartë Pedagogjike” (ShLP)118, por një tepricë e punëtorëve me arsim të mesëm shkollor ose me arsim fillorë. Sa u përket profesioneve, ekziston një mungesë e machinistëve në tregun e punës, përderisa profesionet si shitës të shërbimeve apo nëpunës janë me tepricë. Aftësitë më të kërkuara zakonisht korrespondojnë me punëtorët me arsimim tretësor. Prandaj, Këto grupe kanë gjasa më të mira në punësim. Figura 5.2. Nivelet e arsimit me ofertë të Figura 5.3. Profesionet me tepricë të ofertës, tepërt: Suficit i punëtorëve si % e të papunëve Suficit i punëtorëve si % e të papunëve Tertiary University -9.26% Operators-20.19% High School (Tertiary) -5.63% Technicians -3.10% Vocational Secondary (4 -2.52% years) Professionals -0.69% Vocational Secondary (2 -2.47% Agriculture 1.29% years) Post university / Master -1.74% Managers 1.84% Primary 0.52% Craft 2.12% No school 1.60% Elementary 5.26% Upper Secondary (general) 5.03% Sales Services 5.65% Lower Secondary 14.80% Clerks 9.92% -15%-10%-5% 0% 5% 10%15%20% -30% -20% -10% 0% 10% 20% % e te papuneve % e te papuneve Burimi: Anketa e Fuqisë Punëtore në Kosovë 2012 Burimi: Anketa e Fuqisë Punëtore në Kosovë dhe dhe kalkulimet e stafit të Bankës Botërore kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. 115 World Bank Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) për Kosovë, 2009. E disponueshme nga: http://www.enterprisesurveys.org/ 116 Të definuara, respektivisht, se i kanë mbi 20 punëtorë, dhe pasi që kanë rritur punësimin me më shumë se 5 punëtorë(mesatarja) gjatë tri viteve të fundit. 117 Rutkowki (2009). Kjo analizë përdor Anketën e fuqisë punëtore të vitit 2012 në Kosovë, për të vlerësuar nivelet e arsimit dhe profesioneve të cilat kanë tepricë në ofertë të fuqisë punëtore duke krahasuar strukturën teorike të të punësuarve (bazuar në të trended e punësimit) me profesionet she aftësitë aktualisht të papuna mes punëtorëve. 118 Deri në vitin 2003 Kosova ka ofruar trainime mësimi përmes shkollave të larta pedagogjike, një formë e arsimit të lartë që ka zgjatur 2 vite. Nga viti 2003 Shkollat e Larta Pedagogjike janë shndërruar në programe Universitare tri vjeçare në vend të programeve të mëhershme dy vjeçare. 64 Kutia 5.1. Përmbledhje e sistemit të arsimit në Kosovë Sistemi i arsimit në Kosovë ndjekë praktikat e standardeve ndërkombëtare. Ai përbëhet nga nëntë vite të arsimit të obligueshëm fillor, i cili përfshinë pesë vite të arsimit fillor (zakonisht fillon nga mosha gjashtë vjeçare dhe zgjatë prej klasës së parë deri te e pesta) dhe katër vite të arsimit të mesëm të ulët (klasët 6-9), të shtuara me tri vjet të arsimit të paobligueshëm të mesëm të lartë (katër vite për disa lloje të arsimit professional të mesëm të lartë). Qeveria gjithashtu financon deri diku arsimin parashkollor nëpërmes klasave para-fillore që gjenden në shkollat fillore publike dhe qerdhet publike (të pa detyrueshme) që u shërbejnë fëmijëve prej moshës një deri në pesë vjeç dhe para-shkollorët (klasa 0) për fëmijët e moshës pesë dri gjashtë vjeç. Arsimi terciar ofrohet në Univerzitetet publike të Prishtinës, Univerzitetin e Prizrenit (i themeluar në vitin 2010) dhe Universitetin e Pejës (ish degë e Univeritetit të Prishtinës i themeluar në vitin 2012). Në vitin 2013, QeK themeloi Universitetet e Gjakovës, të Gjilanit dhe të Mitrovicës – të tria ish degë të Universitetit të Prishtinës. Gjtihashtu ekziston Universiteti i Prishtinës në Mitrovicën e veriut, një institucion që u shërben studentëve serb në Kosovë dhe kryesisht i financuar nga Qeveria e Serbisë, e i cili nuk diskutohet në këtë kapitull. Arsimi para-fillor po zgjerohet. Një ligj i ri mbi Arsimin Para-Univerzitar ka kaluar në vitin 2011. Ai ofron arsimin e obligueshëm para-fillor (klasa 0 për fëmijët e moshave 5 dhe 6 vjeç) që nga viti shkollor 2015-16 nëse implikimet fiskale vlerësohen dhe nëse sigurohen kushtet financiare. Gjithashtu mandaton krijimin e një kurrikule të re dhe standardet e mësimit për nxënësit parashkollorë dhe ata parafillor. Për fund, lejon arsimin para-shkollor që të ofrohet nga qerdhet publike dhe private, para-shkollat private, dhe për klasët para-fillore që duhet organizuar nëpër shkollat para-fillore apo qendrat e komunitetit për fëmijëri të hershme, të licensuara sipas neneve të ligjit. Autoritetet komunale janë përgjegjëse për ofrimin e arsimit para-univerzitar në Kosovë, ndërsa Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MAShT) luan një rol të vendosjes së politikave dhe mbikqyrjes. Komunat marrin fonde për mbulimin e standardeve minimale për ofrimin e arsimit para-fillor (përfshirë qerdhet), arsimit bazik dhe të mesëm të lartë. Kjo ndarje buxhetore për komunat njihet si Granti i Posaqëm për Arsim (GPA) dhe ofron financim të shpenzimeve ripërtëritëse. Përcaktohet nga një raport nxënës-mësimdhënës, nivelet e arsimit dhe llojet e shkollave në Komuna. Pasi që të aprovohen kufijtë buxhetor nga Komisioni i Granteve 119, autoritetet komunale janë përgjegjëse për ndarjen e buxheteve të tërësishme për shkollat duke zbatuar një formulë komuna- në-shkollë sipas financimit për kokë (për nxënës). Institucionet parashkollore dhe qerdhet gjithashtu financohen nga kontributet e prindërve. Për më tepër, komunat mund të përdorin të hyrat nga burimet vetanake për të shtuar në favor të shpenzimeve të arsimit. Buxheti i investimeve kapitale menaxhohet nga MAShTi. B. TRENDET E REGJISTRIMEVE PO SHKOJNË NË DREJTIMIN E DUHUR 5.6. Afër një e katërta e popullsisë së Kosovës është e regjistruar në shkollë. Sistemi arsimor i Kosovës shërben 468,000 nxënës të regjistruar në të gjitha nivelet në vitin shkollor 2012/2013, afër një e katërta e popullsisë (shiko Tabela A12 dhe Figura A9 në Shtesën 3). Regjistrimi në shkollën fillore dhe të mesme ishte rreth 392,000 në vitin 2012, më i ulët sesa në maksimumin e tij prej 419,000 në vitin 2008 por në përputhje me trended demografike. Pas një bebi bumi (në fund të viteve të 1980ta deri në fillim të viteve 2000ta), kishte një rënje të vogël të lindjeve pas vitit 2002, që kanë rezultuar me rënje prej 20 përqind të nxënësve të shkollave fillore mes vitit 2004 dhe 2012. Regjistrimet në shkollën e mesme të lartë janë rritur për 50 përqind gjatë periudhës së njëjtë, pjesërisht për shkak të trendit demografik dhe 119 Komisioni i Granteve është një institucion kryesor në sistemin e transfereve ndërqeveritare në Kosovë, dhe ka qenë pjesë e aranzhmaneve legjislative dhe institucionale që nga viti 2001, sipas Ligjit mbi Menaxhimin e Financave Publike dhe Llogaridhënjes (LMFPLl). Momentalisht Komisioni i Granteve përbëhet nga Kryeministri apo përfaqësuesi i tij, Ministri i Financave, Ministri i Pushtetit Lokal, një ministër nga ministritë e linjes (i caktuar nga qeveria), Drejtuesi i Komisionit për Buxhet dhe Financa i Parlamentit të Kosovës, dhe katër kryetar të komunave, njëri nga të cilët me popullsi pakicë. Funksionet, mandati dhe përbërja e Komisionit të Granteve u elaboruan më tutje në Ligjin mbi Financat e Qeverive Lokale. Komisioni i ka të definuara qartë përgjegjësitë në fushën e financave komunale, posaçërisht sa u përket granteve të qeverisë. Ky është një forum që lehtëson komunikimin dhe dialogun mes qeverisë qëndrore dhe lokale. 65 pjesërisht për fakt të rritjes së regjistrimeve bruto që nga viti 2009120, dhe kanë qëndruar në nivele të larta për arsimin bazik.121 Edhe pse numri i studentëve në shkollat e Kosovës është rritur dukshëm (posaçërisht në shkollën e mesme të ulët dhe të lartë), duhet të vazhdojë të rritet për të arritur mbulesë univesale. 5.7. Edhe pse Kosova mbetet prapa me zhvillim ekonomik nga shumica e vendeve në EJL, normat e regjistrimit janë të ngjajshme me vendet krahasuese për të gjitha nivelet e arsimit. Normat bruto të regjistrimit të Kosovës janë të ngjajshme me ato të vendeve tjera të EJLsë: në arsimin fillor dhe të mesëm të ulët këto norma janë mes 95 dhe 100 përqind – që janë më të larta se në Bosne e Hercegovinë ose në IRJ të Maqedonisë (shiko Tabelën A15 në Shtesën 3). Kosova ka arritur barazinë e plotë gjinore në arsimin bazë, por ka nevojë të rrisë regjistrimin e femrave në arsimin e mesëm të lartë. Në vitet e fundit, Normat Bruto të Regjistrimit (NBR) kanë qenë praktikisht identike dhe pothuajse univezale për djemtë dhe vajzat në arsimin bazik, duke filluar prej 97 deri në 101 përqind (Figura A.10 në Shtesën 3). Megjithatë, regjistrimet në arsimin e mesëm të lartë nuk janë as gjithpërfshirëse e as të balancuara sipas gjinive, edhe pse kishte përmirësime kohëve të fundit. NBRja për vajzat në klasët 10-12 është rritur prej 81 përqind në 88 përqind 2010 dhe 2012, ndërsa për djemtë është rritur prej 88 përqind në 92 përqind122. Normat e kalimit të vajzave nga një klasë në tjetrën bien dukshëm në klasën e 10të, ku norma e kalimit ishte 84.9 përqind për vajzat dhe 96.8 përqind për djemtë në vitin 2012123. Megjithatë, normat e përfundimit të shkollës së mesme të lartë për vajzat që janë në atë nivel janë më të larta se sa për djemtë (përqindja e vajzave në të mesmen e lartë në vitet e fundit ishte mesatarisht 44.5 në klasën e 10të, por 46.5 përqind në klasën e 11të), e që nënkupton se një pjesë e vajzave kanë zgjedhur të vazhdojnë me studimet e tyre në shkollën e mesme. Kjo sygjeron se ka nevojë të rriten normat e kalimit të vajzave prej shkollës së mesme të ulët në të mesmen e lartë dhe të përmirësohen normat e përfundimit të shkollës së mesme të lartë nga djemtë. 5.8. Fëmijët nga familjet e varfëra dhe ato në varfëri ekstreme kanë më pak gjasa të regjistrohen në arsim sipas Anketës së Buxheteve Familjare (ABF) të vitit 2011. Mos-regjistrimi i fëmijëve të moshës 10 deri 15 vjeç (të cilët pritet të jenë në arsimin bazik) në familjet e definuara si të varfëra, sipas kufirit nacional të varfërisë, është 2.9 përqind, dhe rritet në 3.5 përqind për fëmijët në famijet me varfëri ekstreme (Figura 5.4 dhe Figura 5.5). Dallimet janë edhe më të mëdha për nivelet më të larta të arsimit. Përderisa një a katërta e të gjithë të rinjve prej 16 deri 20 vjeç nuk janë të regjistruar në arsim më të lartë (sesa bazik) kjo normë rritet në mbi 30 përqind për fëmijët nga familjet e varfëra dhe 40 përqind për familjet në varfëri ekstreme. Kjo sygjeron se përpjekjet për të rritur regjistrimet në shkollë do të përfitonin nëse si cak kanë të i u ofrojnë fëmijëve nga familjet më të varfëra një mënyrë për t’u shkëputur nga cikli i varfërisë. 120 Shënim se një pjesë e ndryshimeve mund të kenë qenë të lidhura me mossaktësinë e të dhënave deri në vitin 2009. Anekdotat sygjerojnë se dihet se komunat kanë rritur numrin e studentëve për qëllime të financimit, e që mund të nënkuptojë se normat e regjistrimeve në arsimin bazik nuk janë rritur aq sa sygjerojnë të dhënat. Ky inflacion mund të jetë zbutur në vitet e fundit me përmirësimet e reja të formulës së financimit dhe rritjen e besueshmërisë së të dhënave (SMIA). 121 Nga tash e tutje, arsimi bazik është definuar si agregim i arsimit fillor dhe të mesëm të ulët. 122 Burimi: UNICEF-MEST Raporti për 2012-2013. 123 Burimi: SMIA 2013, MAShT. 66 Figura 5.4. Normat e mos-regjistrimit sipas Figura 5.5. Normat e mos-regjistrimit sipas statusit të varfërisë së familjeve: moshat 10-15 statusit të varfërisë së familjeve: moshat 16-20 4.0% 45% 3.5% 40% 3.0% 35% 30% 2.5% 25% 2.0% 20% 1.5% 15% 1.0% 10% 0.5% 5% 0.0% 0% Population Poor Extreme poor Population Poor Extreme poor Burimi: Anketa e Buxheteve Familjare në Kosovë 2011 Burimi: Anketa e Buxheteve Familjare në Kosovë 2011 dhe kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. dhe kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. 5.9. Nxënësit nga minoritetet etnike janë të paraqitur vetëm pjesërisht në të dhënat zyrtare, dhe kanë më pak gjasa që të jenë të regjistruar. Sipas sistemit zyrtar të të dhënave, SMIA124, popullsia shkollore përbëhet kryesisht nga nxënësit shqiptarë (96 përqind), dhe grupet tjera etnike sikurse janë serbët, turqit, bpshnjakët, ashkalinjtë, egjiptianët dhe goranët. Për shkak të faktit se disa komuna me shumicë serbe raportojnë pak apo nuk raportojnë farë të dhëna në SMIA, të dhënat prej SMIA tregojnë një popullsi të nxënësve serb prej vetëm 0.12 përqind. Megjithatë, të dhënat e popullsisë tregojnë se 5.7 përqind e popullsisë së tërësishme janë serb.125 Kjo mospërouthje sa u përket minoritetit serb me gjasë sqarohet me raportim të mangët të të dhënave në SMIA. Megjithatë, duhet të shenohet se nuk ka prova për raportim të mangët për grupet tjera minoritare. Rreth 11.3 përqind e fëmijëve minoritar jo-serb të moshave 10-15 vjeç nuk ishin të regjistruar në shkollë sipas Anketës së Buxheteve familjare (ABF) të vitit 2011, krahasuar me një normë të mosregjistrimit prej 1.3 përqind për tërë popullsinë apo vetëm 0.7 përqind për fëmijët shqipëtar (Figura A.12 dhe Tabela A.18 në Shtesën 3). Të gjithë fëmijët e etnitetit serb në shembull ishin të regjistruar në shkollë. Gjithashtu kishte dallime të mëdha në nivele më të larta të arsimit. Afër 60 përqind e fëmijëve të moshave 16-20 vjeç të minoriteteve jo-serbe nuk ishin të regjistruar në arsim krahasuar me rreth një të katërtën për tërë popullsinë dhe 23 përqind për shqiptarët. Një kuptim më i mirë i pengesave me të cilat përballen minoritetet etnike në arsim do të ndihmonte autoritetet në zhvillimin e politikave për të rritur mundësitë për të gjitha grupet.126 124 Sistemi për Menaxhimin e Informatave të Arsimit, MAShT. 125 Shpërndarja e popullsisë ka qenë e ndërtuar duke përdorur të dhënat nga Regjistrimi i popullsisë i vitit 2011 dhe nga OSBE (Organizata për Bashkëpunim dhe Siguri në Evropë Misioni në Kosovë 2010). Shiko Shtesën 1 për më shumë detale. 126 Anketa klasifikon së bashku “turq, boshnjak, malazez, ashkali, romë dhe tjerët” kështu që nuk është e mundur të ndahen mes këtyre grupeve. Madhësia e mostrës për fëmijët serb është problematike me një total prej 23 vëzhgimeve, që do thotë se këto rezultate duhet të konsiderohen mekujdes. 67 Kutia 0.2. Arsimi para-shkollor dhe në fëmijërinë e hershme Kthimet ekonomiko sociale për investime në arsimin në fëmijërinë e hershme (AFH) janë më të lartat në mosha të reja. Përpos kësaj, investimi në AFH është pësaqërisht i dobishëm për fëmijët nga familjet më të varfëra, pasi që ata kanë më pak gjasa që të marrin përkrahje të mjaftueshme në shtëpi sa i përket zhvillimit social, komunikativ dhe mësimor. Pavarësisht kësaj, NRB prej 71.2 për klasën 0 (para-fillor) është e ulët krahasuar me afër 100 përqind për arsimin fillor, edhe pse është më i lartë se në vendet tjera të EJLsë (shiko Tabela A.15 në Shtesën 3). Përpjekjet për zgjerimin e arsimit para-fillor do të krijojnë përfitime të gjëra shoqërore në afat të mesëm dhe të gjatë sa i përket punësimit më të lartë dhe produktivitetit të punëtorëve dhe do të kontibojnë në një dinamikë fiskale positive. Duke pranuar rëndësinë e AFHs, QeK është zotuar të arrijë mbulim të plotë në arsimin para-fillorë (klasa 0, moshat 5-6) deri në vitin shkollorë 2015-2016, nëse vlerësohen implikimet fiskale dhe krijohen kushtet financiare. Pasi që shumë klasë para-fillore gjenden në shkollat ekzistuese fillore, dhe me ndryshim të demografisë ka gjasa të lirohen disa klasa mësimi, arsimi para-fillor do të mund të zgjerohet me investime kapitale minimale në disa fusha. Një raport i fundit nga UNICEFi127 ka parashikuar kosto përtëritëse në bërjen e arsimit para-fillorë gjthpërfshirës në rreth 600,000 euro në vit (0.01 përqind e BPVsë).128 C. SHPENZIMET E ARSIMIT NUK PËRQËNDROHEN NË STUDENTË 5.10. Shpenzimet publike në arsim janë rritur në vitet e fundit dhe po i arrijnë mesataret rajonale. Shpenzimet publike në arsim janë rritur në vazhdimësi prej 3.3 përqind të BPVsë në vitin 2007 në 4.1 përqind në vitin 2012. Pavarësisht kësaj rritjeje, Kosova ende shpenzon më pak sesa mesatarja e EAQsë (4.6 përqind) ose mesatarja e vendeve me të ardhura të mesme të larta (5 përqind). Mes vendeve të EJLsë, Kosova shpenzon më shumë sesa Shqipëria (3.3 përqind) dhe IRJ e Maqedonisë (3.5 përqind) por më pak se Kroacia (4.4 përqind) dhe Serbia (4.7 përqind). Vendet me popullsi më të re, sikurse Kosova, kanë tendencë të shpenzojnë më shumë në arsim si përqindje e shpenzimeve të tërësishme publike sesa ato me popullsi më të vjetër. Kosova shpenzon rreth 14 përqind të shpenzimeve të tërësishme publike (ShTP) në arsim. Kjo e vendos Kosovën në vij me vendet tjera me të ardhura të mesme me mosha të ngjajshme të popullsisë129. Figura 5.6. Shpenzimet në arsim dhe popullsia e Figura 5.7. Shpenzimet e tërësishme publike dhe re shpenzimet publike në arsim, % BPV 25% Shpenzimet e teresishme publike si Thailand 50% Serbia Hungary Shpenzimet publike ne arsim si 20% Guatemala Ukraine Croatia Macedonia, EcuadorPoland 40% perqind i TSHP perqind e BPV FYR Lithuania Romania Belarus Kosovo Ecuador Turkey Bulgaria 15% Macedonia Jamaica Slovenia Lithuania 30% Albania Armenia El Salvador Kosovo Bulgaria Poland Jamaica Paraguay Armenia Georgia Romania Albania Thailand 10% Croatia Dominican Dominican Serbia 20% El Salvador Paraguay Hungary Republic Republic Georgia Guatemala 5% 10% 10% 20% 30% 40% 50% 1% 3% 5% 7% Përqindja e popullsise nen 19 vjeç Shpenzimet publike ne arsim si perqind e BPV Burimi: Banka Botërore EdStats, FMN WEO, Boost Kosova, Regjistrimi i popullsisë së Kosovës. 127 UNICEF. Bashkimi i duarve: fëmijëri më e mirë. 2011. Prishtinë, Kosovë. 128 Me një madhësi mesatare të klasës prej 20 nxënës. Shiko Tabelën A.13 dhe Tabelën A.14 në Shtesën 3 për më shumë detale të qerdheve dhe regjistrimeve para-fillore. 129 Shiko Tabelën A.8 në Shtesën 3 për përmbledhje të vendeve krahasuese. 68 5.11. Megjithatë, pjesërisht për shkak të suksesit në regjistrim, Kosova shpenzon më pak për nxënës sesa shumica e vendeve krahasuese (dhe më pak se të gjitha vendet tjera të EJLsë), si në arsimin fillor dhe atë të mesëm (Figura 5.10 dhe Figura 5.11). Një masë tjetër e shpenzimeve tregon se, për shkak të suksesit të saj (të krahasueshëm) në regjistrim, shpenzimet në arsim ende mund të mos mjaftojnë. Shpenzimi për arsim para-universitar për nxënës është vetëm 13 përqind e të ardhura për kokë banori si në arsimin fillor ashtu edhe në atë të mesëm, më e ulët se mesatarja për vendet me të ardhura të mesme të larta, të cilat janë rreth 16.2 dhe 17.8 përqind, respektivisht. Ky boshllëk është edhe më i lartë kur të krahasohet me mesataren e vendeve të BE15+3130 (19.5 dhe 22.0 përqind) ose vendet tjera antare të BEsë siq janë Polonia (23.5 dhe 24.6 përqind) ose Sllovenia (26.9 përqind për arsimin fillor dhe të mesëm). Figura 5.8. Shpenzimet publike në arsim si Figura 5.9. Shpenzimet publike për nxënës si % përqind e BPV për Kosovë, vendet evropiane e BPV për banorë, Para-Univerzitar (2011 ose të dhe të tjera krahasuese (2011 ose të fundit) fundit) 10% 40% 9% 35% 8% 30% 7% 6% 25% 5% 20% 4% 15% 3% 10% 2% 5% 1% 0% Upper-Middle… 0% Georgia Armenia Latvia Dominican Rep. Poland Lithuania Guatemala El Salvador Kosovo Romania Bulgaria Ecuador Slovakia Jamaica Serbia Paraguay Czech Republic EU 15+3 Hungary Slovenia Thailand Guatemala Russia Romania Albania Croatia Paraguay Moldova Dominican Rep. Bulgaria Serbia Ecuador Jamaica Georgia Armenia Slovakia Poland Slovenia Macedonia Thailand Kosovo El Salvador Upper Middle Income Burimi: Banka Botërore EdStats dhe BOOST i Kosoves. Burimi: BOOST i Kosovës, Banka Botërore EdStats, dhe Banka Botërore (2013). 5.12. Në arsimin terciar përbërja e shpenzimeve duket të jetë më e përafërt me mesataret e OECDsë. Të dhënat e disponueshme tregojnë se pagat përbënin 67 përqind të shpenzimeve, e cila është në përputhje me mesataren e OECDsë. Megjithatë, shpenzimet kapitale përbënin vetëm 3.2 përqind në vitin 2012, më ulët se mesatarja e OECDsë për 9 përqind në vitin 2009. Kufizimet në të dhëna pamundësuan analizat e mëtutjeshme të shpenzimeve të buxhetit në arsimin terciar, përfshirë ato nga sektori privat. 5.13. Rritja e shpenzimeve në nivele të ndryshme të arsimit ishte e ngjajshme; megjithatë shpenzimet në paga të mësimdhënësve kanë krijuar ato rritje. Nga rritjet në shpenzimet e arsimit mes viteve 2007 dhe 2011 kanë përfituar arsimi fillor, i mesëm dhe terciar në një masë të ngjajshme (Figura 5.12). Megjithatë, rritja e madhe e pagave të mësimdhënësve në vitin 2011 ka shtyrë shpenzimet e arsimit prej 2.8 në 3.3 përqind të BPVsë (Figura 5.13). Për më tepër, pasi që qeveria ka eliminuar shkollat me tri ndrrime në vitin 2010, shpenzimat kapitale ranë. Në përgjithësi, në buxhetin e arsimit, shpenzimet kapitale, subvencionet, komunaliet, dhe mallra e shërbime janë llogaritur në rreth 0.8-1 përqind e BPVsë në mes viteve 2007 dhe 2012. 130 Austria, Belgjika, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Letonia, Lituania, Luksemburgu, Holanda, Portugalia, Spanja, Suedia, Mbretëria e Bashkuar. 69 Figura 5.10. Shpenzimet sipas nivelit të arsimit, Figura 5.11. Shpenzimet e arsimit sipas % BPV kategorive ekonomike, % BPV 5.0% 5.0% 4.5% 4.5% 0.3% 0.4% 0.1% Kapitalet 4.0% Shpenzime 4.0% 0.1% 0.3% 0.4% 0.4% tjera 0.5% 0.1% 0.2% 0.8% 0.1%0.0% 0.1% 3.5% 0.3% 3.5% 0.3% 0.4% 0.4% 0.7% 0.7% 0.0% Subvencione 0.2% 0.1% 0.0% 0.1% 3.0% 0.7% 0.9% Arsimi i 3.0% 0.0% 0.1% 0.1% 0.4% dhe 0.8% larte 0.5% 0.5% transfere 2.5% 0.8% 0.6% 2.5% Komunalie 2.0% Klaset 10- 2.0% 12/13 3.6% 1.5% 3.3% 3.3% 1.5% 2.9% Mallra dhe 2.5% 2.3% 2.3% 2.5% 2.6% Sherbime 1.0% 2.1% Klaset 0-9 1.0% 0.5% 0.5% Paga dhe meditje 0.0% 0.0% 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: BOOST i Kosovës. Burimi: BOOST i Kosovës. 5.14. Rritja e pagave të mësimdhënësve mund të ketë pamundësuar shpenzimet tjera.131 Shpenzimi në paga në buxhetin e arsimit u rrit me mbi 25 përqind në terma real mes viteve 2009 dhe 2012, duke dërguar pagat nga 85 përqind e shpenzimeve të tërësishme në arsimin bazik (klasat 0-9) në vitin 2009 në 92 përqind në vitin 2012.132 Njëkohësisht, shpenzimi në të gjitha kategoritë tjera ka rënë. Shpenzimi kapital ra për më shumë se 60 përqind në terma real, duke rënë nga 8 në 3 përqind të totalit. Mallrat dhe shërbimet mbetën të pandryshueshme në terma nominal por ranë nga 6 në 5 përqind të totalit. Arsimi i mesëm vuajti nga një tkurrje e ngjajshme buxhetore. Shpenzimet në kategoritë rrjedhëse jo-pagë ishte i ulët në vitin 2012 krahasuar me vendet e OECDsë apo rajonit. Vendet e OECDsë shpenzojnë mesatarisht 22 përqind të buxhetit të arsimit në kategoritë rrjedhëse jo-pagë, dhe rreth 8.7 përqind në shpenzime kapitale.133 Në evropë, Sllovenia ka shpenzuar 19 përqind të shpenzimeve të tërësishme në kategoritë jo pagë dhe 8 përqind në shpenzime kapitale, ndërsa Bullgaria dhe Rumania shpenzuan 26 përqind në kategoritë rrjedhëse jo-pagë, dhe 6 dhe 4 përqind në shpenzime kapitale respektivisht.134 Në Kosovë, rritjet e dhuruara për sektorin e arsimit kanë qenë pothuajse tërësisht të drejtuara në rritje të pagave, dhe për shumicën e rasteve nuk kanë qenë të drejtuara në investimet tjera të përmirësimit të cilësisë. D. PAGAT E MËSIMDHËNËSVE KANË SHTYRË RRITJEN E SHPENZIMEVE NË ARSIM 5.15. Ndryshimet e fundit në strukturën e pagave të mësimdhënësve kanë pasë për qëllim përmirësimin e cilësisë së mësimdhënësve. Në tetorë të vitit 2008 është aktivizuar “sistemi i diferencimit të pagave të mësimdhënësve”. Kjo ishte pjesë e një përpjekje për licensimin dhe zhvillimin profesional të mësimdhënësve me qëllim të përmirësimit të aftësisë së sistemit të arsimit për të tërhequr dhe mbajtur punëtorë të kualifikuar. Para reformës, pagat e mësimdhënësve ishin uniforme, dhe kanë dalluar vetëm sipas vitit shkollor (klasës) në të cilën ka dhënë mësim (p.sh., me paga të ndryshme për mësimdhënësit në klasat para-fillore, fillore dhe klasat e mesme). Sipas reformës, janë paraqitur shkallë të ndryshme të pagave të bazuara në kualifikime, nivelin e klasës dhe përvojën. Si rezultat, të gjithë puntorët 131 Shiko tableën A.19 në shtesën 3 për detaje të tjera të strukturës së pagave të mësimdhënësve. 132 Si përqindje e buxheteve rrjedhëse shifrat janë 94 përqind dhe 92 përqind për fillor dhe të mesëm respektivisht. 133 OECD, Education at a Glance 2012, Tabela B6.2. 134 Banka Botërore Statistikat e arsimit. 70 që kanë dhënë mësim, përpos atyre që nuk kanë qenë të kualifikuar dhe atyre me më pak se një vit përvojë, kanë marrë një rritje page.135 Buxheti i vitit 2009 për grantet në arsim (i cili financon pagat e mësimdhënësve në nivelin komunal) u rrit për mbi 20 përqind për të akomoduar vetëm rritjen e pagave. 5.16. Reforma e zhvillimit të karrierës së mësimdhënësve dhe të ardhurat ishte një zhvillim i mirëpritur: megjithatë, rritjet e motivuara politikisht që vijuan në vitin 2011 e kanë çrregulluar reformën. Në mbajtjen e premtimeve elektorale, qeveria rriti “pagat bazë”136 të të gjithë mësimdhënësve për 50 përqind në vitin 2011. Përerisa struktura e pagave të diferencuara u ruajt, vendimi nuk u përshtat me parimet e reformës që rritjet e ardhshme të pagave të jenë të lidhura me përformancën dhe zhvillimin profesional. Për më tepër, rritjet u dhuruan edhe mësimdhënësve të pakualifikuar apo fillestar, e që nuk ishte rasti me rritjen e pagave në vitin 2008. Si rezultat, dallimi në pagën bazë për një mësimdhënës fillestar/të pakualifikuar dhe një mësimdhënës me diplomë baqelor137 u zvoglua në 18 përqind krahasuar me 27 përqind në vitin 2008. Kutia 0.3. Përmirësimi i rezultateve të arsimit duke përmirësuar zgjedhjen e mësimdhënësve Një rimendim i politikave të mësimdhënësve si pjesë e reformave të ardhshme do të mund të rriste cilësinë e arsimit. Në vitet e fundit një consensus i fortë ka zhvilluar ngritjen e rëndësisë së mësimdhënësve të një cilësie të lartë. Në terma kuantitativ, një hulumtim nga Hanushek (2010) ka treguar se një mësimdhënës i mirë mund të mësojë përmbajtjen e arsimit prej 1.5 vitesh në vetëm një vit, ndërsa i keqi mëson vetëm 0.5 vite. Për më tepër, Hanushek (2009) vlerëson se ndikimi në nxënjen e tërësishme të studentit nga zëvendësimi i 10 përqind të mësimdhënësve më të dobët me mësimdhënës të një cilësie mesatare do të rriste arritjet e studentëve (të matura nga rezultatet e provimeve) me 0.5 devijim standard*. Edhe pse Kosova bëri përmirësime të theksuara kohëve të fundit sa i përket akreditimit të mësimdhënësve, ende ka shumë mësimdhënës që nuk kanë certifikim të përshtatshëm. Prandaj, për të rritur cilësinë mesatare të mësimdhënësit, duhet të zhvillohen një varg politikash prej zgjedhjes dhe mbajtjes së profesionistëve më të mirë, deri te largimi i mësimdhënësve më pak të suksesshëm në sistem përmes pensionimit të hershëm dhe politikave tjera. * Cilësia e mësimdhënësit matet në bazë të përformancës së mësimdhënësit në arritjet e studentëve në nxënje. Kjo bëhet përmes ndarjes së efekteve të mësimdhënësve nga zgjedhja e shkollave nga mësimdhënësit dhe studentët dhe me përputhjen e mësimdhënësve me studentët në klasë. Për këtë hulumtim, një mësues në mesataren e shpërndarjes së cilësisë krahasohet me një mësimdhënës me 1 devijim standard më lartë në shpërndarjen e cilësisë (përqindësi i 84të), i shënuar si “mësimdhënës i mirë”. Një kalkulim i ngjajshëm bëhet për të përcaktuar se kush janë “mësimdhënësit e këqinj”. Shiko figura A.13 në Shtesën 3. 5.17. Në afat të shkurtër, duket se mësuesit janë nxitur të përmirësojnë kualifikimet e tyre, edhe pse përmes një programi të subvencionuar nga qeveria. Kur krahasojmë përbërjen e forcës mësimdhënëse sipas kualifikimeve në vitin 2008 me të dhënat e disponueshme në vitin 2013, duket se mësimdhënësit kanë investuar në përmirësimin e kualifikimeve të tyre të para-shërbimeve (Figura 5.14). Gjatë kësaj kohe, kishte një zvoglim të madh të numrit të mësuesve me shkollë të lartë pedagogjike 135 Paga bazë u rrit prej 10 përqind në 35 përqind varësisht nga kualifikimet: Mësimdhënësit me: (i) 5-vite shkollim nga shlkolla e mesme e ësuesve morën 10 rritje; (ii) 2-vite Shkollë të lartë pedagogjike morën 19 përqind; (iii) Diploma baqelor morën 27 përqind; dhe (iv) me Magjirstraturë ose Doktoraturë morën 35 përqind. Gjithashtu, për çdo vit përvojë mësimdhënësit morën rritje prej 0.003 përqind të pagës së tyre bazë. 136 “Pagat bazë” janë pagat të cilat mësimdhënësit i morën në vitin 2007, para se të bëhej përshtatja për inflacion apo rritje tjera. Përshtatjet e rrogave nuk janë bërë gjithmonë bazuar në pagat e athershme të mësimdhënsve por në pagën bazë. 137 Sipas ligjit të Arsimit para-universitar (2011), Të gjithë mësimdhënësit e ri duhet të paktën të kenë Diplomë Baqelor që të mund të bashkohen si mësimdhënës.. 71 (ShLP) dhe një rritje korresponduese të atyre me diploma baqelor. Ky ndrrim mund t’i atribuohet iniciatives për të financuar përmirësimin e kualifikimeve të para-shërbimeve të të gjithë mësimdhënësve me ShLP në diploma baqelor deri në fund të vitit 2015. Numri i mësimdhënësve të pakualifikuar apo fillestar ka rënë nga rreth 20 përqind. Për shkak të të dhënave të kufizuara nuk është e mundur të vlerësohen veçmas ndryshimet në numrat e mësimdhënësve të cilët janë të pakualifikuar (të përcaktuar si ata me një diplomë kualifikimi të përshtatshëm para-shërbimi), dhe mësimdhënës fillestar (të përcaktuar si ata që kanë kualifikime të përshtatshme para-shërbim por nuk kanë përvojën minimale).138 5.18. Pas procesit të reformës dhe rritjes Figura 5.12. Shpërndarja e mësimdhënësve sipas së pagave në vitin 2011, pagat e kualifikimeve para-shërbimit, 2008 and 2013 mësimdhënësve u bënë të krahasueshme me 12,000 sektorët tjerë. Paga neto mesatare e mësimdhënësit tash ishte 347 euro në muaj139. 10,000 Kjo ishte vetëm rreth 5.7 përqind nën pagën 2008 neto mesaatre të sektorit publik, dhe rreth 3 8,000 përqind nën pagën mesatare në sektorin e 2013 shëndetësisë.140 6,000 5.19. Përdorimi më i mirë i ndonjë 4,000 financimi shtesë për pagat e mësimdhënësve 2,000 do të ishte ofrimi i nxitjeve për përmirësim të përformancës dhe zhvillim profesional e 0 jo për rritje të pagave të motivuara Unqualified 5-year 2-year BA (3-year Masters and politikisht.141 Këshilli Kombëtar për Licencim / Beginner secondary Higher & 4-year) Ph.D teachers teacher Pedagogical degrees degrees të Mësimdhënësve ka zhvilluar një mekanizëm school School për vlerësim të zhvillimit profesional dhe Burimi: SMIA përformancës i cili do t’u ofrojë mundësi mësimdhënësve të forcojnë kualifikimet e tyre dhe të rriten në karrierë. Sistemi, i cili tashmë ekziston, dhuron një licensë të përkohshme dhe një licensë të rregullt për mësimdhënësit. Ata në licensa të përkohshme (rreth 14 përqind e të gjithë mësimdhënësve të tanishëm që janë fillestar apo të kualifikuar) do të duhet të përmbushin kriteret e kualifikimit dhe trajnimit për të marrë një licensë të rregullt ose rrezikojnë të humbin të drejtën që të japing mësim.142 Njëkohësisht, mësimdhënësit me licensë të rregullt mund të promovohen përmes pesë shkallëve të karrierës. Mësimdhënësit duhet të trajnohen dhe të marrin së paku një vlerësim positiv të përformancës në një periudhë prej pesë viteve për të lëvizur nga një shkallë tek tjetra.143 Gjithashtu, reforma në karrierën e mësimdhënësve e bëri të obligueshme që mësimdhënësit të 138 Kjo figureë nuk përfshinë mësimdhënësit serb pasi që nuk ka të dhëna rreth kualifikimit të tyre. 139 Kjo ishte në vitin 2013 para rritjes prej 25 përqind të dhuruara në vitin 2014. 140 Agjencia e Statistikës së Kosovës, Statistikat e përgjithshme, Buletini tremujor, Pagat mesatare neto mujore të paguara në sektorin e buxhetit sipas viteve, prill 2013. 141 Në vjeshtë të vitit 2013, qeveria kishte premtuar edhe një rritje tjetër të pagave prej 50 përqind. Në mars të vitti 2014 QeK vendosi rritje të pagave për 25 përqind duke filluar nga 1 prilli 2014, vendimi ka ndikuar në mënyrë negative në zbatimin e reformës për zhvillimin e karrierës së mësimdhënësve. Për më tepër, pasi që rritja u zbatua në mënyrë të ngjajshme sikurse vendimi i vitit 2011, struktura e pagave ka shtypur edhe më tutje dallimin sipas kualifikimeve para-shërbimit. 142 Në mars të vitit 2014, QeK vendosi të rriste pagat për të gjithë shërbyesit public me nga 25 përqind, të zbatuara nga 1 prilli 2014. Siç u përmend më heret për shkak të kufizimeve me të dhëna dhe kohë ky raport nuk mund të përfshijë analiza të mëtutjeshme të implikimeve të këtyre politikave. 143 Sipas Udhëzimit Administrativ Nr. 5/2010, një licensë e karrirës së një mësimdhënësi vlen për 5 vite. Për vazhdimin e licensës, mësimdhënësit duhet, së paku, të kenë një vlerësim të kënaqshëm të përformancës dhe të kenë kryer të paktën 100 rë trajnim, nga të cilat 70 përqind në programet kryesore në-shërbim, në një periudhë prej pesë 72 marrin pjesë në së paku 70 përqind të “trajnimeve themelore”. Lidhja e rritjes së ardhshme të pagave me trajnimin dhe arsimimin e mësimdhënësve do të përforconte këto reforma të dizajnuara për të rritur cilësinë. Në anën tjetër, dhurimi i rritjeve të pagave për të gjithë të motivuara-politikisht, do të rrezikonte minimin e këtyre reformave. E. FINANCIMI PËR KOKË TË NXËNËSIT DHE KRAHASIMET KOMUNALE 5.20. Financimi për kokë të nxënësit ishte dizajnuar për të rritur përshtatshmërinë dhe efikasitetin e shpenzimeve në arsim. Që nga viti 2011 financimi për kokë të nxënësve nëpër shkolla individuale (formula për financim nga komuna nëpër shkolla) është përhapur në tridhjetë komuna144 (shiko Figurën 5.15 për një skemë të financimit të shkollave). Qëllimi ishte që të nxitej përdorimi më transparent dhe efikas i resurseve nga komunat. Meqenëse janë një numër i madh i shkollave me nga pak nxënës për shkak të ndryshimeve demografike dhe migrimit rural-urban, duke siguruar se komunat financojnë shkollat proporcionalisht me numrin e nxënësve, disa shkolla më të vogla do të jenë më pak të arsyeshme për të operuar. Këto shkolla, të cilat ishin duke marrë resurset nga shumica e nxënësve, do të mund të racionalizohen nga komunat, të cilat e kanë këtë përgjegjësi. Reforma gjithashtu është shoqëruar me një rritje të autonomisë së shkollave që delegoi autoritetin e menaxhimit financiar nëpër shkolla, edhe pse zbatimi ka mbetur prapa. Kutia 0.4. Reformat në financimin e arsimit Në vitin 2009, qeveria kishte pilotuar një reformë për financimin e shkollave para-universitare e cila përfshinte rishikimin e formulës shtetërore për arsimin para-universitar, futjen e formulës nga komuna-tek- shkolla dh zgjerimin e autonomisë financiare të shkollave. Zbatimi i formulës nga komuna-tek-shkolla filloi me tri komuna pilot në vitin 2009, edhe dhjetë komuna tjera në vitin 2010 dhe u shndërrua në kombëtare në vitin 2011. Gjithahtu në vitin 2009, u rishikuan parametrat e formulës shtetërore të grantit të posaçëm të arsimit për komuna për të përmirësuar ndarjen e resurseve për arsimin para-universitar. Formula e rishikuar i uli raportet nxënës- mësimdhënës (RNM) për arsimin para-shkollor dhe professional të orientuar, dhe ofroi fonde shtesë për shkollat në zonat malore. Gjithashtu parashikoi normat për përsonelin ndihmës administrativ dhe financim shtesë për pushimin e lehonisë dhe atë mjekësor. Gjatë kalkulimit të financimit, numrat e regjistrimeve shëndrrohen në mësimdhënës me orar të plotë duke përdorur norma fikse të RNMsë për arsimin parafillor, fillor dhe të mesëm, dhe për studentët nga popullsia shumicë dhe minoritetet. Prezenimi i financimit të shkollave të bazuar për kokë të nxënësve kishte për qëllim rritjen e rolit të komunave në menaxhimin dhe ndarjen e resurseve, dhe inkurajimin e drejtorëve të shkollave që të jenë më autonom dhe llogaridhënës për menaxhimin e tyre të buxhetit të paracaktuar të shkollave. Përmes këtij procesi, formula e financimit nga komuna-tek-shkolla duhet të përdoret për të përcaktuar “ndarjen në totale” të buxheteve shkollore, e cila duhet të varet nga dy faktorë: (i) numrin e nxënësve në secilën klasë (vit shkollor) dhe karakteristikat tjera të shkollës, sikurse lokacioni i shkollës, lloji i ngrohjes, etj.; dhe (ii) vlerat e parametrave të formulës të cilat i zgjedh komuna, sikurse raporti nxënës mësimdhënës për çdo kategori të nxënësve.145 Pas ndarjes së buxhetit total për shkolla, Bordi Qeverisës i Shkollës dhe Drejtori i Shkollës planifikojnë buxetin e shkollës nëpër kategori, dhe e dorëzojnë planin në komunë për aprovim. viteve. Kriteret për avancim në një licensë më të lartë kërkojnë të pakten 300 orë të trajnimit të mësimdhënësve për një periudhë prej pesë viteve. 144 Për arsyet e sqaruara tashmë, komunat me shumicë të popullsisë serbe nuk ishin pjesë e procesit. 145 Shiko Shtesën 3 për përshkrim të parametrave të për kokë të nxënësit. 73 5.21. Megjithatë, zbatimi i formulës nga komuna-tek-shkolla Figura 5.13. Financimi i dhe autonomia financiare e shkollave nuk është kryer njësoj deri shkollave me sot. Në vitin 2011 vetëm disa komuna kanë përdorur formulën për përcaktimin e buxheteve shkollore për vitin 2012 ndërsa të gjitha tridhjetë komunat kanë raportuar se e kanë përdorur formulën në vitin 2013 për përcaktimin e buxheteve për vitin 2014.146 Megjithatë, pavarësisht nga përdorimi i formulave për ndarje të buxhetit të shkollave, monitorimi i zbatimit i kryer nga MAShTi në vitin 2012 ka treguar se vetëm në tri komuna buxheti i shkollave ishte në përputhje me ndarjen sipas formulës për vitin 2012. Vlerësimi ka gjetur se problemet në zbatim që lidheshin me kapacitetet e kufizuara të komunave për të përdorur formulën përfshinin: afatet e shkurtëra për planifikim të buxheteve të shkollave, dhe në disa raste, vullneti i kufizuar politik nëpër komuna për të mbyllur shkollat financiarisht të paarsyeshme.147 Monitorimi i MAShTit për zbatimin e Financimit për Kokë Nxënësi (FKN) ka treguar se gjashtëmbëdhjetë nga tridhjetë komunat kanë zbatuar elementet e autonimisë financiare të shkollave. Në këto vende, ndarja e buxheteve tek shkollat e kombinuar me autonominë e shkollave ka krijuar një autonomi më të madhe buxhetore për shkollat dhe përjegjësi më të madhe për menaxhmentin e shkollave për menaxhim të resurseve, dhe për të punuar së afërmi me komunitetet në planifikimin e zhvillimit të shkollës, buxhetim dhe zbatim. 5.22. Një analizë e të dhënave të Figura 5.14. Raporti nxënës mësimdhënës dhe shpenzimeve sipas komunave sygjeron se dendësia e popullsisë, sipas Komunave (2012) shpenzimi për kokë të nxënësve është më i 22 lartë sesa ndarjet buxhetore të pranuara nga Fushë qeveria qendrore. Shpenzimi për kokë nxënësi 20 Prishtina Kosovë në arsimin bazë (klasat 0 deri 9) sipas Hani i Elezit Mamush Junik komunave ishte mesatarisht 50 euro më shumë 18 Vushtrri Skënderaj Ferizaj sesa granti për arsim i ndarë sipas formulës.148 Istog Pejë Pupil-Teacher Ratio Shtime Prizren Suharekë Duket se komunat kanë përdorur të hyrat nga Podujevë Viti Rahovec 16 GjakovëObilic Dragash Gllogoc burimet vetanake për arsim, pasi që ata kanë të Kaçanik Malishevë Gjilan drejtë për të siguruar standardet e parapara nga 14 Deçan MAShTi, si për shembull, madhësinë e klasës. Anekdotat sygjerojnë se komunat nuk marrin 12 Novobërdë gjithmonë shumën e përshkruar nga granti i 10 Kamenicë veçantë për arsim, prandaj ata përdorin si Zubin Potok shtesë më shumë të hyra nga burimet e tyre Shtërpcë 8 vetanake që të plotësojnë financimin për arsim.. 0 100 200 300 400 500 600 Pasi që formula e grantit të veçantë për arsim Population per Km2 përdor numrin e nxënësve të regjistruar në vitin paraprak shkollor, në vend të numrit të Burimi: SMIA dheregjistrimi i popullsisë 2011. 146 MAShTi ka porositur sofverin e dedikuar formulës së komunave për ët lehtësuar punën e komunave në ndarjen e resurseve për shkolla. 147 Një zyrtar i MAShTit ka raportuar se vetëm tri komuna kanë filluar procesin e mbylljes së shkollave të vogla. 148 Shpenzimi përfundimtar për kokë student ishte kalkuluar duka u bazuar në të dhënat e ekzekutimit financiar nga BOOST sipas komunave, dhe të dhënat e SMIAsë për studentët, ndërsa grantet e arsimit përdorën të dhëna nga SMIA për numrin e studentëve dhe përcjellën parametrat e financimit për kokë të studentit. Mesatarja u llogarit vetëm për komunat në Figurës A8 në Shtesën 3 e cila nuk përfshinë në mostër komunat me shumicë serbe. 74 vlerësuar të nxënësve të rinj, komunave do t’u duhet të ndajnë resurse shtesë për mbulimin e kostove pë nxënësit e rinj, posaçërisht për klasën 0 e cila ka parë një zgjerim në vitet e fundit. 5.23. Ekzistojnë dallime të mëdha mes komunave në raportet nxënës-mësimdhënës.149 Raportet nxënës-mësimdhënës (RNM) në shkollat urbane janë mesatarisht mbi mesataren kombëtare, ndërsa në vendet rurale ato janë më të ulëta sesa mesatarja kombëtare prej 17.2 për arsimin para-universitar. Një pjesë e këtyre dallimeve mund të sqarohet nga kushtet gjeografike sikurse dendësia e popullsisë (Figura 5.16). Pjesa e mbetur e dallimeve mund të sqarohet ose nga prania e gjuhës së dytë në shkollë, e që kërkon mësimdhënës shtesë, ose nga largësia (buxhet shtesë ndahet për shkollat me një lartësi mbidetare prej mbi 700 metra, një vlerësim për largësinë). Megjithatë, kjo nuk e sqaron krejt dallimin dhe duket se komunat zgjedhin të financojnë më shumë se ka nevojë shkollat rurale me pak nxënës të regjistruar në dëm të financimit të pamjaftueshëm të shkollave urbane të mbipopulluara, një rrezik që është vërejtur në Rishikimin e shpenzimeve publike të bërë nga Banka Botërore më heret.150 Prandaj zbatimi ishte me hove dhe është bërë pak përparim nga komunat në bërjen e rrjetit të shkollave më efikas nga kostot, dhe në racionalizim të resurseve. Përveç kësaj, ka një ngurrim për mbylljen e shkollave të vogla të fshatrave dhe të përdoren metodat alternative, sikurse dërgimi i nxënësve me autobus nëpër shkolla të afërta. 5.24. Ka gjasa se ekzistojnë subvencione mbrenda-komunale, me mbajtjen e klasëve të vogla në disa shkolla në kurriz të klasëve më të mëdha nëpër komunat e njëjta. Rreth 369 shkolla (ose 30 përqind e numrit të tërësishëm prej 1,202 shkollave) kanë më pak se 50 nxënës të regjistruar në vitin 2010, nga të cilat 114 (ose 31 përqind) janë në lartësi të madhe mbidetare.151 Përveç kësaj, edhe 111 shkolla tjera (ose 9 përqind e numrit të përgjithshëm) kanë regjistruar prej 51 deri në 100 nxënës, nga të cilët 39 (ose 35 përqind) ishin në lartësi të mëdha. Prandaj und të ketë hapsirë për optimalizim të rrjetit të shkollave, veçanërisht në arsimin bazik. Do të ketë nevojë për një analizë më të thellë të të dhënave në nivel të shkollave për secilën komunë për të identifikuar fushat potenciale për përfitime në efikasitet dhe komunat do të duhet të sigurojnë qasje të vazhdueshme në arsim për fëmijët në vendet e largëta duke ofruar transportin e shkollës. Formula e financimit do të mund të shtonte distancën e udhëtimit për fëmijët si një parametër për financim për të siguruar se resurse shtesë do të përqëndroheshin më shumë në largësi. 5.25. Madhësia e klasave u ul paksa pas prezentimit të formulës, edhe pse vazhduan të jenë të larta. Një analizë e të dhënave nga trembëdhjetë komuna të cilat e përdorën të parat formulën e ndajes së buxheteve nga komuna-tek-shkolla152 tregoi se madhësia mesatare e klasave vazhdoi të jetë e lartë edhe pas prezentimit të formulës. Në vitet shkollore 2011/12 dhe 2012/13, madhësia mesatare e klasave ishte 22.4 dhe 22.2 respektivisht për klasët 1-9, dh 32.3 dhe 31.1 për klasët 10-13. Këto janë shumë më të larta sesa mesatarja e BEsë me 20 dhe 21.9 respektivisht, dhe shumë më e lartë sesa në Slloveni (18.5 dhe 19.8) dhe Hungari (20.8 dhe 21.8). 5.26. Në tërësi, raporti mes nxënësve dhe mësimdhënësve është ulur paksa dhe tash krahasohet me raportin mesatar të vendeve me të ardhura të larta të mesme. Nga viti 2008 deri në vitin 2011, raporti nxënës-mësimdhënës në Kosovë ka rënë prej 18.1 në 16.9 në arsimin fillor dhe prej 20.1 në 19.7 në arsimin e masëm. Në vitin 2011, raporti ishte mbi mesataren e vendeve me të ardhura të larta të mesme për arsimin e mesëm të lartë (15.4) dhe nën mesataren për arsimin bazik (18.5). 149 Shiko Tabela A.10, Tabela A.11, Tabela A.17 dhe Figura A.11 në Shtesën 3. 150 Banka Botërore, 2010, Rishikimi i shpenzimeve publike të Kosovës. 151 Një proksi për ‘largësinë‘. E definuar si mbi 700 metra lartësi mbidetare. 152 Shiko diskutimin mbi Grantet e arsimit dhe financimin për kokë të nxënësit në Shtesën 3. 75 F. REZULTATET E ARSIMIT 5.27. Matja e rezultateve të arsimit në Kosovë është një sfidë për shkak të mungesës së të dhënave. Kosova nuk merr pjesë në vlerësimet ndërkombëtare të studentëve siç është PISA. Gjithashtu ka mungesë të të dhënave mbi normat e diplomimit në arsimin terciar. Mund të ketë qasje në testet e kryera gjatë arsimit para-universitar por është vështirë të përputhen këto të dhëna me karakteristikat tjera të shkollave. Kodimi i shkollave për teste në klasët e 9-ta dhe 11-ta nuk përputhen me kodet e shkollave të përdorura kudo tjetër nga MAShTi, dhe të dhënat e testeve mund të mos jenë konsistente përgjatë viteve. Përveç kësaj, kodet e shkollave janë përcaktuar nga komunat, nuk përdorin domosdoshmërisht kodim konsistent gjatë viteve (duke vështirësuar përcjelljen e notave të testeve në nivel shkolle përgjatë viteve) dhe nuk kanë të shënuar emrat e shkollave. Kjo e bën problematike lidhjen e notave të nxënësve me karakteristikat regjionale, të shkollave, të nxënësve dhe të mësimdhënësve. Megjithatë, një testim (vlerësim) i klasëve të 5-ta i bërë në vitin 2010 si para-përgatitje për hyrjen në PISA, ofron disa indikacione të rezultateve të arsimit sikurse janë mosha, gjinia dhe përkatësia etnike. 5.28. Nevojitet një sistem menaxhimi dhe informimi për arsimin e lartë ku të ketë më shumë qasje. Për rezultatet e provimeve, kodet e shkollave përcaktohen në nivel komunal dhe MAShTi nuk është gjithmonë në gjendje të identifikojë shkollat në mënyrë konsistente gjatë viteve, duke e bërë pothuajse të pamundur lidhjen e karakteristikave regjionale, të shkollave, të nxënësve dhe të mësimdhënësve me rezultatet e provimeve (testeve). Ky raport e bën një përpjekje për të lidhur këto për herë të parë. Megjithatë, pasi që ky informacion do të jetë kritik për planifikim dhe drejtim të sektorit, duhet bërë përpjekje më të mira për të lidhur dhe analizuar sistematikisht këto të dhëna. Në nivelin e arsimit më të lartë, edhe të dhënat e shpërndara mungojnë. Mund të krijohet një sistem menaxhimi dhe informimi i qasshëm dhe funksional i arsimit të lartë i cili i përmbledhë të dhënat e sektorit publik dhe privat dhe raportimin e rregullt mbi institucionet e arsimit të lartë. Përveç kësaj, të dhënat në nivelin e nxënësve (përfshirë rezultatet e testeve) duhet të mbledhen për ë gjitha nivelet për të vlerësuar më mirë ndikimin e politikave si dhe për të ofruar informacion më të mirë për të gjitha palët e interesuara. 5.29. Vlerësimi i aftësive kryesore të nxënësve do t’i mundësojë qeverisë të përqëndrohej në zhvillimin dhe zbatimin e politikave për rritjen e standardeve arsimore dhe të aftësive. Deri me tash vlerësimi i parë i aftësive kryesore në Kosovë u bë në prill të vitit 2010. I modeluar sipas metodologjisë PISA, një mostër prej 6,000 nxënës të klasës së 5-të (19 përqind e numrit të përgjithshëm) në tërë Kosovën bënë një test, i cili vlerësojë njohuritë dhe aftësitë e gjuhës së tyre amtare dhe matematikës.153 Metodologjia e këtij vlerësimi është përputhur me testet ndërkombëtare154, dhe përbëhej me përcaktimin jo vetëm të nivelit të rezultateve të arritura të nxënësve të klasëve të pesta, por gjithashtu për përcjelljen e faktorëve që kanë ndikuar në dallimet në rezultatet e arritura, siç janë gjinia, komuna, ose karakteristikat përsonale. 5.30. Përmormance e testeve ka dalluar dukshëm sipas komunave dhe gjinive (Figura 5.15). Rezultatet kanë treguar se vajzat dhe nxënësit në zona urbane kanë përformuar më mirë në lexim ndërsa nuk kishte dallime të mëdha në rezultatet e matematikës (Figura A.6, Figura A.7 dhe Tabela A.9 në Shtesën 3). Pas kontrollimit për faktorët individual dhe të shkollave, siq janë të ardhurat, arsimimi i prindërve, ose vendndodhja gjeografike, dhe efektet tjera kolegiale, vajzat kanë marrë notat mesatarisht 153 Testi ishte kordinuar nga MAShTi nën projektin e Bankës Botërore ‘Projekti i Zhvillimit të Institucioneve të Arsimit’. Shiko: http://www.worldbank.org/projects/P102174/institutional-development-education- project?lang=en&tab=overview 154 Në veçanti, artikujt e vlerësimit, lloji i pyetjeve dhe metodologjia ishin inspiruar nga vlerësimi ndërkombëtar PISA, një test bazuar në aftësi i cili pyet studentët të zbatojnë njohuritë e tyre për zgjedhjen e problemeve në kontekstin e botës reale me aftësitë siç janë kreativiteti, të menduarit kritik, dhe përdorimi praktik i njohurive. 76 4.8 pikë më të larta (barabartë me 0.25 devijime standards) sesa djemtë në lexim155. Pas kontollit për faktorët individual dhe të shkollave, nxënësit urban shënuan mesatarisht katër pikë më shumë sesa kolegët e tyre rural (e barabartë me 0.2 devijime standard). Në rastet e testeve të matematikës, dallimet janë më të vogla (1 pikë për vajzat dhe 1.5 pikë për nxënësit urban) dhe janë të parëndësishëm në modelet e regresioneve. Në testin e matematikës, ka pasur dallime prej rreth 30 pikëve (pothuajse një devijim standard e gjysëm) mes komunave (në një shkallë prej 100 poenave nota mesatare në Gjilan ishte 56 pikë ndërsa nota mesatare në Novobërdë ishe 29). Dallimet janë në të vogla por ende të konsiderueshme në testin e leximit, me Gjilanin dhe Novobërdën si komuna më e mirë dhe më e keqe respektivisht. Marrja parasysh e karakteristikave individuale dhe e shkollave i zvoglon këto dallime por jo edhe aq shumë dhe sygjeron dallime në cilësinë e resurseve të shkollave dhe mësimdhënësve, dhe ambientin socio ekonomik sipas komunave. Edhe spe dallimet mes komunave zvoglohen kur kontrollohet për faktorët socio- ekonomik, ato mbesin mjaftë të larta dhe sygjerojnë mospërputhje të mëdha në efikasitet të arsimit mes komunave. Figura 5.15. Notat e leximit të klasëve të pesta sipas komunave 15 Without individual and school factors 10 With Individual and school factors 5 0 -5 -10 -15 Malishevë Lipjan Kamenicë Dragash Kaçanik Fushë Kosovë Podujevë Prishtina Hani i Elezit Shtërpcë Gllogoc Klinë Suharekë Rahovec Deçan Vushtrri Obilic Novobërdë Mitrovicë Ferizaj Viti Pejë Mamush Gjilan Gjakovë Istog Shtime Junik Prizren Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore bazuar në bazën e të dhënave të testeve të klasëve të 5ta Shënim: Rezultatet e raportuara janë koeficientët e regresioneve të notave në lexim dhe efektet fikse të komunave, me dhe pa kontrolle individuale në prapavinë socio-ekonomike dhe kushtet e mësimit. 5.31. Kosova planifikon të merrë pjesë në testin PISA në vitin 2015. Programi për Vlerësim Ndërkombëtar të Nxënësve (PISA) është vegla më e përhapur dhe më e përdorur. PISA është një studim i bërë në mbarë botën nga OECD që bëhet çdo tri vjet në vendet anëtare dhe jo-anëtare dhe vlerëson aftësinë e nxënësve 15-vjeçar për t’u marrë me problemet e të menduarit kritik në lexim, matematikë dhe shkencë. Hanushek dhe Woessmann (2009) kanë treguar se një rritje prej 50 pikësh në notat e PISAsë ( e matur si shkallë prej 1000 pikëve), e cila është e barabartë me më shumë se një vit i shkollimit, e rritë normën e rritjes së vendit me një pikë përqindje në vit për dekadat që vijnë. Për të kuptuar potencialin e Kosovës në testet e vitit 2015, është bërë një regresion jo-linear i notave të PISA dhe BPV për kokë banori. Nota e paraparë për Kosovën në kategorinë e leximit ishte 393 (mesatarja e OECDsë është 493), e ngjajshme ne notat në vendet tjera të ballkanit perëndimor. Pjesmarrja në PISA do të lejojë të zgjerohen rezultatet e arritura në vlerësimin kombëtar të klasës së pestë në vitin 2010 (e cila ka përdorur metodologjinë e PISAs) në një analizë më gjithpërfshirëse të cilësisë dhe barazisë së sistemit përgjatë gjithë dallimeve mes komunave, grupeve etnike, dallimeve në gjini, ose llojeve të shkollave. Kjo do të ishte e mundur marrë parasysh cilësinë e lartë të të dhënave që nxjerren nga pytsorët për studentët dhe shkollat në testet PISA. Kontributi tjetër kryesor i vlerësimit PISA do të jetë në krahasimin ndërkombëtar të përformancës së sistemit arsimor të Kosovës, duke identifikuar përparësitë dhe dobësitë e sistemit dhe duke bërë të ditur fushat që duhet përmirësuar. 155 Edhe pse testi është bërë edhe nga studentët nga minoritetet turke dhe boshnjake, stafi i BB nuk ka pasë qasje në të dhënat e rezultateve për këto minoritete. 77 G. NDRYSHIMET DEMOGRAFIKE MUND TË SJELLIN KURSIME TË SHPENZIMEVE 5.32. Parashikimet e regjistrimeve në shkolla sygjerojnë se do të ketë rënje në numrin e përgjithshëm të regjistrimeve. Struktura e popullsisë së Kosovës do të ndryshojë gjatë kohës afatmesme për shkak të përfundimit të bumit të madh të bebeve në fillim të viteve 2000. Përderisa numri i fëmijëve nën moshën 19 vjeçare ishte 655,000 në vitin 2010, parashikimet e popullsisë nga banka botërore sygjerojnë se ky numër do të bie prej afërsisht 634,000 nxënës potencial të moshës 0-19 vjeçare në vitin 2015 në 604,000 në vitin 2025, një rënje e vlerësuar prej 8 përqind. Në anën tjetër, normat e regjistrimeve në shkolla ka gjasa se do të rriten për para-fillorët (klasa 0) me 10,000 regjistrime të reja në periudhën deri në vitin 2017, dhe regjistrimet në arsimin e mesëm të lartë gjithashtu kanë gjasa të rriten.156 Në përgjithësi, rezultati i kombinuar nga të dy trended do të sjellë një zvoglim të pritshëm në regjistrime në të gjitha nivelet e arsimit prej 440,000 në 381,000 nxënës në vitin 2025. 5.33. Marrë parasysh evoluimin e strukturës së popullsisë dhe duke supozuar regjistrim gjifpërfshirës në vitin 2018, do të mund të katë kursime potenciale të shpenzimeve publike në arsim prej 4 përqind. Bazuar në skenarët demografit të përshkruar më lartë (përfshirë zgjerimin e arsimit para- fillor dhe të mesëm të lartë), do të mund të ketë një kursim mesatar vjetor për rreth 4 përqind për grantin e arsimit (mesatarisht 6.2 milion euro në vit) – Nëse qeveria e përshtatë përdorimin e resurseve të arsimit në pajtim me këto ndryshime.157 Edhe pse ky vlerësim është bërë nën supozimin se do të ketë zgjerim të qasjes në arsimin para-fillor dhe të mesëm të lartë, duhet marrë parasysh investimet kapitale për të bërë këtë të mundur, edhe pasi raporti nxënës mësimdhënës në arsimin e mesëm të lartë është shumë i lartë dhe gjimnazet dhe institucionet tjera të mesme nuk janë të integruara fizikisht me institucionet e arsimit bazik.158 Përveç kësaj, zgjerimi i qasjes mund të kërkojë një zgjerim në mësimdhënës në këto nivele. 5.34. Migrimi i mbrendshëm gjithashtu do të ndryshojë demografinë e popullsisë në mënyrë të ndryshme në zonat urbane dhe rurale, duke kërkuar optimalizim të rrjetit të shkollave, veçanërisht në arsimin bazik ku shkollat e vogla satellite rurale dhe ato me RNM më të ulët janë më të përhapura159. Me zvoglimin e popullsisë në moshën shkollore, vjen sfida e mësuesve të tepërt krahasuar me numrin e fëmijëve të moshës shkollore. Vendet në situateë të tillë duhet zvogluar kostot duke larguar mësuesit e tepërt, përmes konsolidimit të klasëve dhe racionalizimit të shkollave. Në Kosovë, përfitimet nga këto të fundit mund të jenë të kufizuara sepse madhësia mesatare e klasëve janë të larta, posaçërisht në zonat urbane. Megjithatë, kursimi nga konsolidimi në shkollat me numër më të vogës sesa duhet e të regjistruarve do të mund të anulonin - të paktën në afat të shkurtër përpjekjet për të zvogluar mbipopullimin në tjerat, ose përmes rritjes së qasjes në arsimin para-fillor dhe të mesëm të lartë. Fatkeqësisht, një përqindje e lartë e shkollave ende do të mund të konsiderohen të vogla dhe do të kishte subvencione mbrenda komunës (d.t.th. klasë më të vogla në disa shkolla mbahen në kurriz të klasëve më të mëdha në tjerat). 156 Modeli i përdorur për të vlerësuar regjistrimet e ardhshme supozon se deri në vitin 2025, do të ketë një rritje në normat e regjistrimeve në arsimin e mesëm të lartë prej 90 deri 98 përqind. 157 Pasi që të dhënat financiare për klasët para-fillore janë të integruara në shkollat me arsim bazik, vlerësimet e parashikimeve supozojnë se kostot për studentë janë të barabarta në të dy fazat. Duke ndarë shpenzimet e tërësishme të komunave sipas numrit të nxënësve në klasat 0-12, ne gjejmë një kosto për student prej €377 në 2012/2013. 158 Sipas bazës së të dhënave të infrastrukturës nga MAShTi, nuk ka institucione të arsimit të mesëm të lartë të integruara me nivelet tjera të arsimit. 159 Shiko Tabela A.16 në shtesën 3 për më shumë detje të regjistrimit sipas madhësisë së shkollës, përfshirë shkollat satellite. 78 H. REKOMANDIMET 5.35. Arsimi para-universitar mund të përfitonte edhe duke pasur më shumë resurse edhe duke përmirësuar efikasitetin e resurseve ekzistuese. Ndryshimet demografike – qe rezultojnë nga norma e ulët e lindjeve dhe nga emigrimi – janë pjesërisht përgjegjëse për kursimet e ardhshme dhe rritjen e shpenzimeve që kërkohen. Duke i përshtatur politikat mund të bëhen kursime tjera dhe përshtatje të shpenzimeve. Disa rritje të shpenzimeve të tërësishme gjithashtu janë paraparë, posaçërisht për të siguruar rritjen e qasjes në arsimin para-shkollor dhe para-fillor, i cili ka kthim të lartë social dhe individual të investimeve, posaçërisht për grupet më të varfëra. Një vlerësim i nevojave në arsimin e lartë të mesëm gjithashtu mund të rrisë shpenzimet në këtë fushë. 5.36. Zgjerimi i qasjes në arsimin para-shkollorë dhe para-fillorë është kyç.160 Bazuar në të dhënat nga MAShTi, NRB e kombinuar për para-shkollorët (moshat 0-5) dhe para-fillorët (moshat 5-6) është 15.5 përqind161, ndërsa regjistrimi para-fillor është 75.2 përqind. Përderisa normat e regjistrimit para-fillor krahasohen si të favorshme me vendet tjera të EJLsë, qasja në mundësitë para-shkollore është tepër e ulët, që nënkupton se shumica e fëmijëve në Kosovë nuk e kanë mundësinë to fitojnë aftësi emocionale, të sjelljes dhe të dijes të cilat krijojnë një përgatitje më të mirë shkollore. Prandaj ky raport rekomandon:  Zgjerimin e vazhdueshëm të qasjes në arsimin para-shkollor, të financuar pjesërisht përmes kursimeve të kostove që rezultojnë nga ndryshimet demografike. Sistemi duhet të absorbojë një numër të fillestarëve të vlerësuar në 8,531në tri vitet e ardhshme për të arritur prioritetin e qeverisë në arritjen e mbulesës universale deri në vitin 2016. Kostoja mesatare operative për nxënës është vlerësuar të jetë së paku 377 euro për vit shkollor162, që nënkupton një ndarje mesatare shtesë të 3.2 milion euro ose 0.07 përqind e BPVsë së vitit 2012, për të absorbuar të regjistruarit e rinj163. Megjithatë, klasët para-fillore janë kryesisht të integruara mbrenda ndërtesave të shkollave fillore dhe janë programe gjysëm ditore. Do të ketë kursime nga rënja e numrit të të regjistruarve në arsimin bazik dhe të mesëm, e që do të mund të përdorej për të liruar hapsira për të regjistruarit e rinj në arsimin para-fillor pa pasur nevojë për investime të reja, posaçërisht në zonat rurale ku madhësia e klasëve është e vogël. Duhet të ndërmerret një rishikim i detajuar i hapsirave të shkollave ekzistuese në shkollat e arsimit bazik, me qëllim të vlerësimit më të mirë të ndikimit të nevojave për investime në infrastrukturë, nëse ka, për të zgjeruar qasjen në arsimin para-fillor.  Zgjerimi i vazhdueshëm i qasjes në arsimin para-shkollor është kyç. Qeevria ka deklaruar një cak prej 50 përqind mbulesë deri në vitin 2016, e mund të jetë ambicioz marrë parasysh nivelin e tanishëm shumë të ulët të qerdheve me financim publik. Megjithatë, nevojitet shqyrtim i detajuar i modelit të tanishëm të qerdheve me kohë të plotë të financuara nga paraja publike. Tash, këto qerdhe gjinden në zonat urbane dhe duket të jenë joefikase dhe të 160 Ky seksion bazohet pjesërisht në raportin dhe analizat e e ofruara nga UNICEFi në Kosovë. 161 Numri i parashkollorëve tregon regjistrimin në institucionet e financuara publike, normalisht të referuara si qerdhe (kopshte të fëmijëve) (44 prej tyre në 22 komuna) dhe klasëve para-fillore që operojnë në shkollat ekzistuese. Kjo nuk përfshinë informatat në 55 qerdhe të licensuara private (sipas një vlerësimi) ose objekte para-shkollore të cilat nuk raportojnë të dhënat mbi regjistrimin ose grupet e moshave të fëmijëve. 162 Për shkak të të dhënave të kufizuara , nuk është e mundur të nxirret kostoja mesatare për fëmijë për para-fillore. Për qëllim të kësaj analize, kostoja mesatare për student në para-fillore është nxjerrë nga analizat e përgjithshme të prezentuara në seksionin 5.31. Janë përdorur të dhënat nga baza e të dhënave BOOST dhe nga SMIA për të përgatitur këtë vlerësim. Pasi që ka disa shpenzime tjera të financuara nga qeveria qendrore të cilat I përkushtohen komunave, ka të ngjarë se ky numër është i mbivlerësuar. 163 Duke supozuar një shpërndarje të barabartë me të sotmen, ku regjistrimi do të rritet me numra të barabartë vjetor, në tri vitet e ardhshme 8,531 student do të duhej të absorboheshin nga sistemi për të arritur mbulim të plotë. Rritja vjetore e resurseve të kprkuara do të ishte 1.07 milion euro që do të nevojitet çdo vit (€377x2844 nxënës). 79 pabarabarta.164,165 Prandaj ekziston nevoja për të konsideruar opcionet për ndarjen e shpenzimeve që lehtësojnë rritje më të barabartë të regjistrimeve dhe zgjerim të ofrimit të qasjes për të gjithë antarët e shoqërisë. Për krijimin e një pasqyre më të qartë për investimet e nevojshme, duhet shqyrtuar kapacitetet ekzistuese nëpër komuna sa u përket ndërtesave, stafit mësimor, dhe nevojat për transportim të fëmijëve. Për të lehtësuar këtë process duhet të zhvillohen standarde të qarta për të nxitur procesin e licensimit të qerdheve ekzistuese dhe të reja private me qëllim të rritjes së cilësisë dhe qasjes në këto institucione. 5.37. Duhet kuptuar më mirë nevojat në arsimin e mesëm të lartë e që do të rezultojnë nga ndryshimet demografike, rritja e regjistrimeve dhe migrimi ruralo-urban. Edhe pse parashikimet tregojnë se zvoglimi i popullsisë mund të lejojë rritje të normave të regjistrimeve në arsimin e mesëm të lartë, dy gjëra duhet pasur parasysh. E para, shumica e gjimnazeve dhe shkollave të arsimit të orientuar janë në ndërtesa tjera nga ato të shkollimit bazik, këshut që përshtatja në institucionet e mesme të larta nuk do të ketë mundësi të ketë qasje në klasët e zbrazëta siç do të mund të bënte arsimi i nivelit të ulët. E dyta, madhësia mesatare e klasëve në shkollat e mesme të larta është e lartë. Edhe pse ulja e rritjes së popullsisë do t’i mundësojë sistemin absorbimin e më shumë studentëve, ekziston nevoja për të rimenduar ofertën ekzistuese me shkollim në shkollat e mesme të larta. Ka nevojë që të kuptohet në mënyrë më gjithëpërfshirëse duke marrë parasysh politikat e mundshme siq janë zvoglimi i madhësisë mesatare të klasave (veçanërisht në zonat urbane), zvoglimi i numrit të ndrrimeve, rritjen e cilësisë së infrastrukturës, dhe investimi në bërjen e një ambienti mësimor më të mirë. 5.38. Rritja e performancës së mësimdhënësve përmes zhvillimit profesional është kritike në përmirësimin e cilësisë së arsimit, përveç sigurimit që numri i mësuesve është i përshtatshëm. Bërja e zhvillimit të vazhduar si kërkesë për mbajtjen e licensës apo ri-certifikimit është një mënyrë për të rritur cilësinë, dhe marrja e masave për të siguruar që standardet mësimore po mbahet. Prandaj, ky raport rekomandon:  Duhet siguruar qe mësimdhënësit të marrin trajnimin minimal të obligueshëm dhe të ndërmerren masa përmirësuese në rastet e përformancës së dobët në mësim. MAShTi ka vlerësuar koston mesatare për një orë trajnim diku në 1.5 euro. Për të përmbushur vetëm minimumin prej 100 orëve trajnim për vit, QeK do të duhej të ndante një shumë prej 3.7 milion euro ose 0.8 përqind e BPVsë përgjatë pesë viteve të ardhshme (ose mesatarisht nga 750,000 euro në vit).166 Sfida kryesore me këtë kërkesë, përpos resurseve të kufizuara, është ofrimi i programeve trajnuese të cilësisë së lartë që janë në përputhje me kurrikulën e re, dhe krijimi i mekanizmave që përkrahin qasje të barabartë në këto mundësi. 5.39. Formula për financim nga-komuna-në shkolla do të mund të thjeshtësohej dhe menaxhimi i resurseve në nivel shkolle do të mund të përmirësohej. Ndërsa ka pasur përmirësime, formula nga- komuna-në-shkolla do të duhej të kishte shpier në përdorim më optimal të resurseve sesa që duket se bëri deri me tash. Megjithatë, për të nxjerrur më tutje të tërë përfitimet e formulës për financim nga-komuna- në-shkolla, nevojiten reforma të mëtutjeshme, përfshirë: 164 Kostoja për njësi për fëmijë në qerdhe në Kosovë është tri herë më e lartë (rreth 70 përqind e BPVsë për kokë banori) krahasuar me vendet që kanë qerdhe të ngjajshme në IRJ Maqedonisë, Armeni, Poloni dhe Rumani. Ky fakt tregon mosefikasitet të konsiderueshëm dhe mbi resurse t fondit publik që shkojnë drejt një numri të kufizuar të fëmijëve. UNICEF Joined Hands (2011). 165 Dëshmi anekdotale sygjerojnë se një nga kriteret për regjistrim në qerdhet publike të fëmijëve është punësimi I së paku njërit prej prindërve në sektorin publik, e që sygjeron mosbarazi tjera. 166 Vlerësimi bazohet në numrin e tërësishëm të mësimdhënësve (24,930) dhe nuk e zbret numrin e mësimdhënësve afër pensionimit të cilën nuk do të kenë nevojë për ripërtëritje të licensës. 80  Ofrimi i trajnimit të mjaftueshëm për menaxherët financiar të shkollave. Disa menaxherë në nivel të shkollave duket se kanë qenë të papërgatitur për menaxhim të resurseve, dhe kjo ka zvogluar efikasitetin e tyre.  Thjeshtësimi i formulës së financimit nga-komuna-në-shkolla dhe monitorimi i zbatimit të saktë të saj. Ka pasur informata nga komunat se formula e financimit nga-komuna-në- shkolla është e komplikuar dhe ministria po ndërmerr hapa për të rishikuar formulën si dhe të ndërtoj kriteret e monitorimit.  Inkurajimi i zotimeve të forta politike nga niveli komunal për të mbyllur shkollat e vogla. Kjo formulë nga-komuna-në-shkolla është element kyç në inkurajimin e optimizimit të rrjetit të shkollave duke mbyllur shkollat e vogla (shpesh rurale me klasë të vogla) dhe duke dirigjuar resurset drejt atyre më të mëdha (shpesh urbane me klasë të mëdha). 5.40. Mospërputhja e gjërë në madhësinë e klasëve në mes shkollave nënkupton se rrjeti i shkollave mund të optimizohet edhe më shumë. Pasi që komunat përcaktojnë se cilat shkolla mbesin dhe cilat mbyllen, qeveria qendrore mundet vetëm të ofrojë informata dhe inkurajim. Zbatimi i përmirësuar i formulës (PKN) duhet të inkurajojë komunat të bëjnë ndryshime në rrjetin e shkollave. Megjithatë, për t’u ndihmuar atyre, ky raport rekomandon që MAShTi të ndërmarrë studime relevante:  Identifikimi i fushave për racionalizim të rrjetit dhe vlerësimi i përfitimeve potenciale në efikasitet, përfshirë mundësitë për konsolidimin a klasëve mbrenda shkollave. Përpos lartësisë së terenit, studimi duhet gjithashtu të merr në konsideratë largësinë mes shkollave dhe faktorët e largësisë. Studimi duhet gjithashtu të vlerësojë se deri në çfarë mase mund të lejojnë racionalizimin programet e autobusëve dhe kushtet ekzistuese të rrugëve.  Identifikimi i zonave gjeografike në të cilat nevojiten më së shumti resurset e kursyera. Investimet që do dilnin nga kjo do të mund të përdoreshin për zgjerimin e shkollave në zonat me klasë të mëdha dhe popullsi me rritje të shpejtë. 5.41. Ka të ngjarë se do të duhet investime të dukshme për përmirësimin e infrastruktirës së rrënuar shkollore ekzistuese dhe për të siguruar ofrim të mjaftueshëm të arsimimit ku të kërkojnë ndryshimet demografike. Për shkak të ndryshimeve demografike, disa lloje të shkollave në disa zona do të kërkojnë investime të mëtutjeshme. Kjo ka të ngjarë të përfshijë shkollat urbane dhe shkollat e mesme të larta. Përpos kësaj, një bazë e fundit e të dhënave për infrastrukturën e shkollave (harta shkollore) tregon se ka nevoja për investime të dukshme. Në veçanti janë rreth 450 shkolla të cilat kanë qështje të pazgjidhura me sigurinë (struktura të vjetra të pasigurta, gypa të azbestit apo themele prej guri), rreth 400 shkolla tjera ose nuk kanë furnizim me ujë të rrjedhshëm fare ose nuk kanë ujë të pijshëm, dhe rreth 580 shkolla janë pa tualete të mirëfillta. Resurset që do kurseheshin nga mbyllja e shkollave të vogla do të mund të përdoreshin për të ndihmuar financimin e disa prej këtyre investimeve të duhura por nuk duket se do të mjaftojnë duke nënkuptuar se do të duhet të gjinden resurse tjera shtesë. Ky raport rekomandon:  Të sigurohemi se ofrimi i arsimit i përshtatet ndryshimeve demografike. Kjo përfshinë të sigurohemi se fondet do të shkojnë aty ku shkojnë nxënësit kur ata të lëvizin gjeografikisht, kur ata të përparojnë në sistemin shkollor. Kjo posaçërisht do të nënkuptonte ofrimin e arsimit të mesëm të lartë pasi që numri më i madh i nxënësve do të lëvizë nga arsimi bazë tek arsimi i mesëm, dhe pasi që të rriten normat e regjistrimeve.  Kostimi dhe pastaj marrja e hapave për adresimin e dobësive të mëdha nëpër shkolla. Kjo do të duhej të përfshinte prioritizimin e shpenzimeve duke siguruar që qështjet e sigurisë dhe ofrimi i shërbimeve bazë, siç janë uji, të përmbushen të parat. 81 82 KAPITULLI 6. FINANCIMI I SHËNDETËSISË, REFORMAT E SEKTORIT, EFIKASITETI DHE BARAZIA167 A. MESAZHET KRYESORE  Kosova bëri përparim të rëndësishëm në një numër të treguesve shëndetësor por rezultatet janë ende krahasimisht të varfëra, posaçërisht të vdekshmërisë së foshnjave dhe nënave. Jetëgjatësia e pritur në Kosovë është rritur gjatë viteve të fundit (prej 69 vite në vitin 2007 në 70.1 vite në vitin 2011), por mbetet më e ulëta në Evropën Juglindore. Gjithashtu është më e ulët se në Turqi (73.9 vite) dhe 10 vite më e ulët se mesatarja e BEsë (80.2 vite). Vdekjet e lidhura me kushte e parandalueshme perinatale dhe vdekjet gjatë lindjeve janë më pak të shpeshta. Megjithatë, normat e vdekjes së foshnjave dhe nënave janë ende të larta krahasuar me mesataret e BEsë. Sëmundjet e organeve të qarkullimit të gjakut dhe normat e vdekjes nga tumoret malinje (edhe pse ende shumë më të ulëta se mestarja e BEsë) janë rritur shpejtë kohëve të fundit. Sëmundjet e organeve të qarkullimit të gjakut janë shkaktarët kryesor të vdekjeve në Kosovë, të përcjellura nga tumoret, kushtet perinatale dhe sëmundjet e organeve të frymëmarrjes.  QeK ndan për sektorin e shëndetësisë nën mesataren e resurseve publike dhe dështon në përmbushjen e kriterit makro të OBSHsë për mbrojtje financiare: pjesmarrja e pagesave nga gjepi në pagesat e tërësishme të shëndetësisë e tejkalojnë kufirin e sipërm të rekomanduar prej 15-20 përqind. Në vitin 2012, qeveria e Kosovës shpenzoi 9 përqind të shpenzimeve të tërësishme dhe 2.6 përqind të BPVsë në shëndetësi, dukshëm më pak se vendet e BEsë (12 përqind të shpenzimeve të përgjithshme të qeverisë dhe 4.4 përqind të BPVsë) dhe vendet e EJLsë (13 përqind të shpenzimeve të përgjithshme të qeverisë dhe 5.3 përqind të BPVsë në vitin 2012). Shpenzimet private, në formë të pagesave nga xhepi (PNXh) në vendin e marrjes së shërbimeve, kontribojnë me një shumë të vlerësuar prej 40 përqind të shpenzimeve të tërësishme në sektor. Pjesa më e madhe e shpenzimeve nga PNXh është në barëra dhe arriti 85 përqind të PNXh në vitin 2011, me siguri për shkak se shpenzimet nga QeK janë të drejtuara në fushat tjera, duke lënë konsumatorët e kujdesit shëndetësor që të paguajnë faturat e barërave.  Shpenzimet publike në shëndetësi janë të përqendruara kryesisht në investime kapitale, kujdes shëndetësor dhe paga dhe meditje. QeK ka shpenzuar krahasimisht një pjesë të madhe të buxhetit publik të shëndetësisë në shpenzimet kapitale në vitet 2007-2012 (11.8 përqind), krahasuar me mesataren prej 4-5 përqind të vendeve të OECDsë. Fatkeqësisht, standardet e ndërtimit janë nën mesataren dhe ndërtesat e ndërtuara rishtazi shpesh janë të lidhura me ujsjellës dhe kanalizim joadekuat dhe nuk janë modernizuar me vite të tëra. Shpenzimet e spitaleve janë llogaritur të kenë marrë mesatarisht 43.7 përqind të shpenzimeve të tërësishme pubike në shëndetësi në vitet 2007-2012 dhe 44.6 përqind të shpenzimeve totale publike në sekor në vitin 2012 (krahasuar me mesatared e BEsë dhe OECDsë, të cilat ishin rreth 30 përqind në vitin 2011) dhe pjesmarrja e shpenzimeve të spitaleve në paga dhe meditje është rritur dukshëm mes viteve 2007 dhe 2012.  Reformat kryesore që kosova bëri në sektor kohëve të fundit ishin filluar me ligjin e ri të shëndetësisë të miratuar nga parlamenti në dhjetor të vitit 2012. Ato përfshinë krijimin e odave mjekësore (për promovimin e standardeve të larta dhe të unifikuara të praktikave), një ndarje mes blerësit dhe ofruesit (me një agjenci të re të financimit të shëndetësisë të ngarkuar për 167 Kapitulli i përgatitur nga Karen Coulibaly (autor kryesor), Marvin Ploetz dhe Aneesa Arur. 83 të blerë sherbime mga ofruesit/objektet), prezentimi i skemave të nxitjes së ofruesve të shërbimeve të bazuara në përformancë, dhe zgjerimi i përjashtimit nga bashkë-pagesa e shërbimeve bazë për kategoritë e reja të popullsisë. QeK gjithashtu kohëve të fundit ka përshpejtuar përpjekjet e saj drejt prokurimit më racional të barërave, posaqerisht përmes menaxhimit më aktiv të listës pozitive të barërave.  Është duke u diskutuar prezentimi i sigurimit shëndetësor të obligueshëm të financuar nga një kombinim i të hyrave nga tatimet dhe premiumet e qytetarëve. Skema pritet që të krijojë të hyra shtesë për sektorin shëndetësor dhe të rrisë mbrojtjen financiare (në veçanti të atyre më të cënuarve) përmes grumbullimit dhe ndarjes së përbashkët të rrezikut. Në normat e propozuara të premiumeve, parashikimet sygjerojnë se sigurimi shëndetësorë do të krijojë 66 milion euro shtesë të hyra për sektorin shëndetësor. Pakoja fillestare e përfitimeve ka të ngjarë se do të përfshijë barërat dhe sendet mjeksore të konsumueshme përmes një përfitimi të barërave nga pacientët e jashtëm.  Mund të bëhen përmirësime në efikasitetin e shpenzimeve dhe cilësinë e kujdesit shëndetësorë. Për shembull, mund të bëhen përpjekje për të ripërqëndruar shpenzimet në kujdesin parandalues dhe atë primar duke kanalizuar disa nga të hyrat nga Fondi i Sigurimeve Shëndetësore (FSSh) drejt kujdesit primar dhe preventiv. Mund të kufizohen investimet e mëtutjeshme kapitale me qëllim të përdorimit të fondeve në mirëmbajtje si prioritet. Përmirësimi i praktikave të prokurimit mund të kursejnë para në blerjen e barërave. Shërbimi i përmirësuar mund të nxitet përmes rritjes së pagava të bazuar në përformance.  Suksesi i skemës së sigurimit shëndetësor do të mund të rritej duke iu përmbajtur disa parimeve. Për shembull, nduikimet potenciale negative në fuqinë punëtore nga premiumet e sigurimit shëndetësor mund të zvoglohen duke futur në fillim sigurimin shëndetësorë me një nivel krahasimisht më të ulët – për shembull 5 përqind e jo 7 përqind dhe duke u siguruar se vetëm të varfërit janë të përjashtuar nga pagesa e premiumeve. Gjithashtu, zbatimi i Ligjit të Sigurimeve Shëndetësore (LSSh) në një mënyrë që siguron se deficiti i përgjithshëm fiskal nuk rritet dhe që garanton se sektoret tjerë (posaçërisht ato që kanë shumë përsonel siq është arsimi) nuk vuajnë si rezultat i rritjes së kontributeve të premiumit të sektorit publik. Njëkohësisht, zbatimi dhe bërja e dukshme se po zbatohen mirë përfitimet e ofruara nga sigurimi shëndetësor, përfshirë edhe përfitimi i barërave për pacientët ambulantor, duke ndërtuar kapacitet të përshtatshëm për administrimin e sistemit të sigurimit shëndetësor dhe duke siguruar një tranzicion të lehtë nga Agjencia për Financim të Shëndetësisë në Fondin e Sigurimeve Shëndetësore. Kjo do të rriste pjesmarrjen e kontribuesve që paguajnë norma të rrafshta të premiumeve dhe do të minimizonte mospërmbushjen. B. PËRMBLEDHJE E SEKTORIT TË SHËNDETËSISË 6.1. Sistemi i ofrimit të shërbimeve shëndetësore në Kosovë përbëhet nga një rrjet i objekteve të shëndetësisë publike, përfshirë objektet e vogla të kujdesit primar shëndetësor, qendrat më të mëdha të kujdesit primar me qendra të diagnostifikimit dhe specialistë, spitalet regjionale, dhe Qendra Klinike Universitare e Kosovës (QKUK). QKUKja dhe shtatë spitalet regjionale janë në pronësinë e Ministrisë së Shëndetësisë, ndërsa objektet e shëndetit primar janë në pronësi të komunave. 6.2. Reforma e sistemit të shëndetësisë është e domosdoshme për qëndrueshmëri financiare, dhe për të rritur mbrojtjen financiare të shtetasve të kosovës, dhe ishte në majë të agjendës së politikës 84 së shëndetësisë në Kosovë për afër një dekadë.168 Reforma e formës së financimit të kujdesit shëndetësor është gjithashtu një nga pesë objektivat e përcaktuara nga Strategjia e Sektorit të Shëndetësisë 2010-2014. Katër objektivat tjera janë në zvoglimin e smundshmërisë dhe vdekshmërisë; riorganizimi dhe kompletimi i ndërtimit të infrastrukturës ekzistuese të shëndetësisë; përmirësimi i menaxhimit të resurseve ekzistuese dhe cilësisë së shërbimeve; dhe të zhvillojë, pilotojë dhe të përdorë një sistem informativ për vendim-marrje të bazuar në fakte. 6.3. Reformat më të fundit në Kosovë janë filluar nëpërmes Ligjit të ri të Shëndetësisë të miratuar në vitin 2012 dhe përfshijnë si reforma organizative ashtu edhe ato financiare. Për shembul, themelimi i odave mjekësore për promovimin e standardeve të larta dhe të praktikave të unifikuara, ndarja e blerësit-ofruesit me një agjenci të re që financon shëndetësinë (të ngarkuar me blerjen e shërbimeve nga ofruesit/objektet), prezentimi i skemave të nxitjes së ofruesve të shërbimeve të bazuara në përformancë, dhe zgjerimi i përjashtimit nga bashkë-pagesa e sherbimeve bazë për kategoritë e reja të popullsisë. Tashmë është duke u diskutuar futja e sigurimit shëndetësor të detyrueshëm të financuar përmes kombinimit të të hyrave nga tatimet dhe premiumet e shtetasve. 6.4. Ky kapitull përshkruan trended e shpenzimeve publike në shëndetësi duke u përqëndruar në shpenzimet publike të financuara në vend, dhe shqyrton dhe analizon efikasitetin dhe barazinë e shpenzimeve të tanishme. Gjithashtu diskuton ndikimin e mundshëm fiskal të futjes së sigurimeve shëndetësore, dhe bën rekomandime për përmirësimin e qëndrueshmërisë fiskale, efikasitetit, dhe mbrojtjes financiare. C. REZULTATET NË SHËNDETËSI 6.5. Kosova bëri përparim në një numër të treguesve shëndetësor në vitet e fundit, por rezultatet janë krahasimisht ende të dobëta. Jetëgjatësia e pritur në Kosovë, për shembull, është rritur gjatë kohës prej 69 vite në vitin 2007 në 70.1 vite jetgjatësi e pritur në vitin 2011, por mbetet më e ulëta në EJL. Jetëgjatësia e pritur në lindje në Shqipëri ishte 77 vite dhe rreth 75 vite në Bosnjë e Hercegovinë, Serbi, IRJ të Maqedonisë dhe Malin e Zi në vitin 2011. Jetëgjatësia e pritur në Kosovë gjithashtu ishte më e ulët se në Turqi (73.9 vite) dhe 10 vite më e ulët sesa mesatarja e BEsë (80.2 vite). 6.6. Normat e vdekshmërive të nënës dhe fëmijës ende janë brengosëse. Norma e vdekshmërive të foshnjave ka rënë nga 12 për 1,000 lindje në vitin 2006 në 9.8 për 1,000 lindje në vitin 2011.169 Norma e vdekshmërisë së nënave është shumë e ndryshueshme dhe më vështirë mund të matet, pjesërisht për shkak të numrit të vogël të lindjeve çdo vit: zyrtarisht ishte 7.2 për 100,000 lindje të gjalla në vitin 2011, por deri në 43.3 për 100,000 lindje të gjalla në vitin 2009.170 Vdekjet e lidhura me kushtet e parandalueshme parinatale dhe vdekjet e nënave gjatë lindjes janë më pak të shpeshta. Megjithatë, normat e vdekjeve të foshnjave dhe nënave janë ende të larta krahasuar me mesataren e BEsë prej 4.1 për 1,000 dhe 5.8 për 100,000 në vitin 2011. Shkaktarët më të shpeshtë e vdekjes së foshnjave në Kosovë janë infeksionet e traktit të ulët të frymëmarrjes, diarre akute infektive dhe keqformime të lindura. 6.7. Sëmundjet e organeve të qarkullimit të gjakut janë shkaktari kryesor i vdekjeve në Kosovë, të përcjellura nga tumoret, kushtet perinatale dhe simundjet e organeve të frymëmarrjes. Norma Standarde e Vdekjeve (NSV) e Kosovës për sëmundeje të organeve të qarkullimit të gjakut (187.5 në 100,000 në 2011) është 13 përqind më e ulët se mesatarja e BEsë dhe 56 përqind më e ulët se norma në Bosnjë e Hercegovinë, por është rritur viteve të fundit, prej 137.1 në 100,000 në vitin 2006. Vdekshmëria 168 Ligji i shëndetësisë i vitit 2004 përfshinë reference të drejtpërdrejta në prezentimin e skemës së sigurimit social 169 NIPHK bazuar në të dhënat e regjistruara. 170 Të dhënat dhe regjistrimet e objekteve të shëndetësisë publike. 85 nga sëmundjet e organeve të qarkullimit të gjakut dallon sipas gjinisë dhe grup moshave: më shumë burra sesa gra vdesin në Kosovë nga sëmundjet e organeve të qarkullimit të gjakut dhe njerëzit mbi moshen 65 vjeçare janë posaçërisht të cënueshëm. NSV për tumoret malinje është 70 përqind më e ulët se në mesataren e BEsë, por është duke u rritur shpejtë (26 në 100,000 në vitin 2006 krahasuar me 47.6 në 100,000 në vitin 2011). Vdekshmëria e ndërlidhur me sëmundjet e organeve të frymëmarrjes është gjithashtu në rritje, dhe është rritur nga 9.7 në 100,000 në vitin 2006 në 15.2 në 100,000 në vitin 2011.171 D. PËRMBLEDHJE E SHPENZIMEVE TË SHËNDETËSISË NË KOSOVË 6.8. Shpenzimet publike në shëndetësi janë kryesisht të financuara nga tatimet por gjithashtu ekziston edhe një përkrahje e donatorëve e cila nuk paraqitet në buxhetin e përgjithshëm. QeK financon shpenzimet e shëndetësisë përmes transfereve. Mesatarisht, 93 përqind e fondeve të QeK ishin nga të hyrat e përgjithshme mes viteve 2007 dhe 2012. Transferet tek spitalet bazohen në inputet (p.sh. shtretërit dhe përsoneli) ndërsa financimi i kujdesit primar shëndetësor iu ofrohet komunave në bazë të kalkulimeve për kokë.172 Rreth 5 përqind e financiming nga buxheti fincancohet nga të hyrat vetanake të institucioneve të shëndetësisë (p.sh. taksat e përdoruesve të shërbimeve shëndetësore dhe bashk-pagesa e barërave). Pjesa e mbetur financohet nga donacionet e mbredshme dhe të jashtme që ipen në buxhet. Shuma e kontributeve të donatorëve të cilat nuk prezentohen në buxhet është vlerësuar në 5.5 milion euro në të gatshme dhe 4.5 milion euro në mallra shëndetësore në vitin 2013. Përkrahja e donatorëve jashtë- buxhetit për periudhën 2014-2016 (përfshirë përkrahjen nga qeveria e Luksemburgur në zhvillimin e sistemit të informative të shëndetësisë, projektin për përkrahje nga Fondi Global për parandalimin dhe kurimin e TB/HIV, dhe furnizimi i barërave dhe materialit consumues shëndetësor përmes projektit “Hope”) është parashikuar në shumën prej 12.3 milion euro. 6.9. Shpenzimet e sektorit publik të shëndetësisë173 janë rritur për më shumë se dyfish në pesë vitet e fundit. Megjithatë, nivelet e agreguara të shpenzimeve mbesin pak a shumë të pandryshuara, edhe si përqindje e BPVsë dhe shpenzimeve të tërësishme të qeverisë, dhe Kosova vazhdon të ndajë një pjesë të resurseve publike për sektorin e shëndetësisë e që është nën mesataren. Në vitin 2012, QeK shpenzoi 9 përqind të shpenzimeve të tërësishme në shëndetësi: shpenzimi në shëndetësi ka mbetur pothuajse i pandryshueshëm si përqindje e BPVsë në vitet e fundit, është rritur nga 2.5 përqind e BPVsë në vitin 2009 në 2.6 përqind e BPVsë në vitin 2012 (Figura 6.1). Të dyja si pjesë e BPVsë ashtu edhe si pjesë e shpenzimeve të buxhetit të Kosovës të dedikuara për shëndetësinë janë më të ulëta se mesatarja regjionale e EJLsë (12 përqind e shpenzimeve të përgjithshme të qeverisë dhe 4.4 përqind e BPVsë në vitin 2012), dhe mesatarja e BEsë (13 përqind e shpenzimeve të përgjithshme të qeverisë dhe rreth 5.3 përqind e BPVsë në vitin 2012).174 Shpenzimet e QeK në shëndetësi janë gjithashtu nën mesataret e shpenzimeve të raportuara nga vendet me nivele të ngjajshme të BPVsë jashtë rajonit (Figura 6.2). 171 NIPHK. 172 Formula e transferit të kujdesit shëndetësor primar zyrtarisht llogaritë numrat e vizitave dhe shërbimet e ofruara dhe ka një element përformance, por zbaton numrin mesatar të njejtë të vizitave dhe shërbimeve (dhe çmime standard) për të gjitha komunat. Pagesat sipas përformancës janë bërë vetëm në vitin 2009 dhe janë ndërprerë që nga atherë sepse të dhënat e përformancave sipas shtëpive të shëndetit ose nuk ishin të besueshme ose nuk janë transmetuar tek autoritetet relevante. 173 Detajet e përkrahjes së donatorëve të dhëna jashtë buxhetit janë kryesisht të padokumentuara. Prandaj analizat e thella të këtij kapitulli përdorin shpenzimet e financuara nga Brenda si shpenzime të sektorit public të shëndetësisë. 174 EAQ baza e të dhënave fiskale (FACE) 86 Figura 6.1. Evoluimi i shpenzimeve publike në Figura 6.2. Shpenzimet publike në shëndetësi dhe shëndetësi nga QeK, 2007-2012 të ardhurat për kokë banori, 2011 12.0 18 16 Shpenzimet publike ne shendetesi 10.0 14 8.0 12 6.0 10 % e BPV 4.0 FRA DEU 8 SWE BIH ESP CHE 2.0 6 SRB MNE CZE MDA TUR SVK ROMPOL EST 0.0 4 KGZ MKD UKR BLR RUS LVA 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ALB KSV KAZ 2 GEO Shpenzimet publike te shendetesise (pjesa e shp. ARM AZE totale) 0 Shpenzimet e publike te shendetesise (pjese e 1,000 100,000 BPV) BPV per koke banori (US$) Burimi: Baza e të dhënave BOOST e Kosovës v1.0 Burimi: WDI, 2013. bazuar në të dhëna nga MeF. Shënim : boxhti-x në log shkallë. 6.10. Dallimi në shpenzime publike mes regjioneve dhe komunave është i vogël. Shpenzimet e financuara nga burimet vetanake përbënin vetëm rreth 7 përqind të shpenzimeve të komunave në shëndetësinë primare në vitin 2012, dhe grantet qeveritare janë të kalkuluara bazuar në kokë të përdoruesve. Prandaj dallimi në shpenzime në nivel të regjioneve apo të komunave është i ulët: koeficienti i ndryshimit në shpenzimet sipas kokës së shfrytëzuesve në nivel komunal ishte 0.36 në vitin 2012, duke mos përfshirë Graqanica e cila kishte një trajtim të veçantë (Figurea 6.3). 6.11. Kujdesi spitalor konsumon pjesën më të madhe të shpenzimeve publike në shëndetësi. Kosova ndanë një pjesë më të madhe të shpenzimeve publike për spitalet sesa që bëjnë vendet e BEsë. Shpenzimi nga nënsektori i spitaleve llogaritet mesatarisht në 43.7 përqind të shpenzimeve të tërësishme publike në shëndetësi gjatë viteve 2007-2012 dhe 44.6 përqind e shpenzimeve të tërësishme publike në sektor në vitin 2012, krahasuar me mesataret e BEsë dhe OECDsë që ishi rreth 30 përqind në vitin 2011 (Figura 6.4). Figura 6.3. Dallimet regjionale në shpenzimet Figure 6.4. Evoluimi i shpenzimeve publike sipas publike në shëndetësi Për Kokë (të financuara kategorisë funksionale175 në vend), 2012 40 200 Shpenzimet publike ne shendetesi Miliona euro (cmimet e 2007) 35 30 150 per koke banori (euro) 25 20 100 15 10 50 5 0 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 administrata dhe tjerat produkte dhe paisje mjekesore Kosovo average kujdesi spitalor ambulantat Burimi: Baza e të dhënave BOOST e Kosovës v1.0 Burimi: Baza e të dhënave BOOST e Kosovës v1.0 bazuar në të dhëna nga MeF. bazuar në të dhëna nga MeF. 175 Kategoria e shpenzimit ambulantor përfshinë shpenzimet në kujdesin shëndettësor primar si dhe shpenzimet e klasifikuara si shpenzime ambulantore mbrenda sistemit të thesarit në MeF; kujdesi spitalor përfshinë shpenzimet e kujdesit sekondar shëndetësor. 87 6.12. Kishte një ndryshim në përbërjen si të shpenzimeve të kujdesit primar shndetësor ashtu edhe në spitale mes viteve 2007 dhe 2012, me një zvoglim në pjesën e resurseve të shpenzuara në mallra dhe shërbime (kryesisht furnizime me gjësende mjekësore) dhe rritje e pjesës së shpenzuar në paga dhe meditje dhe investime kapitale. QeK ka shpenzuar 21.2 përqind të shpenzimeve të tërësishme të Kujdesit Primar Shëndetësor (KPSh) dhe 33.8 përqind të shpenzimeve të spitaleve në mallra dhe shërbime në vitin 2007. Në vitin 2012, këto proporcione ishin fundosur në 13.2 dhe 17.6 përqind respektivisht (Figura 6.5 and Figurea 6.6). Figura 6.5. Shpenzimet publike të kujdesit Figura 6.6. Shpenzimet publike të kujdesit primar sipas kategorive ekonomike spitalor sipas kategorive ekonomike 100% 100% 5.1 12.9 Shpenzime Shpenzime kapitale 90% 90% kapitale 80% 80% 21.2 13.1 17.6 70% Subvencione 70% Subvencione dhe dhe Transfere 33.8 Transfere 60% 60% 50% Komunalie Komunalie 50% 40% 40% 66.6 69.5 Mallra dhe 30% 65.7 Mallra dhe Sherbime 30% Sherbime 20% 47.5 20% Paga dhe Paga dhe meditje 10% meditje 10% 0% 0% 2007 2012 2007 2012 Burimi: Baza e të dhënave BOOST e Kosovës v1.0 Burimi: Baza e të dhënave BOOST e Kosovës v1.0 bazuar bazuar në të dhëna nga MeF. në të dhëna nga MeF. 6.13. Një përqindje krahasimisht e lartë e buxhetit të shëndetësisë është ndarë për investimet kapitale, por standardet e ndërtimit janë nën mesataren. Kosova shpenzoi mesatarisht 11.8 përqind të buxhetit publik të shëndetësisë në shpenzime kapitale gjatë viteve 2007-2012 ndërsa mesatarja e OECDsë ishte 4-5 përqind. Serbia ka shpenzuar 2.5 përqind të shpenzimeve publike të shëndetësisë në investime kapitale në vitin 2010 dhe IRJ Maqedonisë 4.8 përqind të shpenzimeve të tërësishme publike të shëndetësisë në invetime kapitale në vitin 2011. Rinovimet dhe punët ndërtimore të kryera mes viteve 2007 dhe 2009 ishin fatkeqësisht të një cilësie të dobë, me ndërtesa të ndërtuara rishtasi shpesh të lidhura me sisteme të papërshtatshme të ujësjellësit dhe kanalizimit.176 Megjithatë, pak është shpenzuar në sistemet e kanalizimeve dhe ujësjellësve në vitet e fundit. 6.14. Shpenzimi në paisjet mjekësore tash është kryesisht në spitale. Në vitin 2012, 83 përqind e shpenzimeve publike në paisje është bërë në spitale, një rritje prej nivelit 58 përqind sa ishte në vitin 2007. Shpenzimet në paisjet e specializuara mjekësore në QKUK janë llogaritur për 45 përqind e tërë shpenzimeve në paisje në vitin 2011. 6.15. Pjesmarrja e shpenzimeve të spitaleve në paga dhe meditje është rritur dukshëm. Pjesa e shpenzimeve që i dedikohet pagave dhe meditjeve në nivelin primar u rritën nga 66.6 përqind në vitin 2007 në 69.5 përqind në vitin 2012; pjesa e shpenzimeve të pagave është rritur në mënyrë edhe më dramatike në nivelin e spitaleve prej 47.5 përqind në vitin 2007 në 65.7 përqind e shpenzimit të 176 Banka Botërore Projekti i master planit të rrjetit të sistemit shëndetësor, raporti i të dhënave, 2009. 88 tërësishëm të nënsektorit në vitin 2012. Kjësaj rritje të faturës së pagave mund ti atribuohet rritja a pagave mesatare. 6.16. Kosova mund të jetë duke paguar më shumë se që është e domosdoshme për barërat. Spenzimi publik në barëra dhe paisje ka përbërë 13.6 përqind të shpenzimit të tërësishme të shëndetësisë në vitin 2012 dhe 15.5 përqind të shpenzimit mesatar publik të shëndetësisë mes viteve 2007-2012 (me kulmin në 18.7 përqind në vitin 2009). Këto nivele të shpenzimeve janë në linje me mesataren e OECDsë, e cila është rreth 15 përqind. Megjithatë, në terma absolut për kokë banori, Kosovoa shpenzon rreth 16 dollar amerikan krahasuar me 110 dollarë amerikanë në Turqi, e cila ka një mbulesë mjaftë të mirë me medikamente. Megjithatë, konkurenca e kufizuar përmes tenderëve të hapur, numri i vogël i tregtarëve me shumicë të barërave dhe mungesa e çmimeve referente sygjeron se ka hapsirë për të blerë më shume me të njëjtën sasi të parasë. 6.17. Barërat e enkologjisë kanë qenë përcaktuesi kryesor i kostove të buxhtit publik për barëra, edhe pse vetëm rreth 1,500 pacientë përfitojnë çdo vit nga trajtimi. Barërat e onkologjisë janë llogaritur për rreth gjysmën e rritjes në shpenzimet për barëra mes viteve 2007 dhe 2012. Barërat kundër kancerit janë gjithashtu kategoria më e madhe e produkteve të blera në buxhetin e vitit 2013. Me një ndarje shumë më të lartë se të shumave të ofruara për shpenzime për hemodializë, vaksina dhe insulinë të gjitha të bëra bashkë.177 6.18. QeK kohëve të fundit ka rritur përpjekjet për të racionalizuar prokurimin e barërave, veçanërisht me menaxhim më aktiv dhe me listë më positive të barërave. Ministria e Shëndetësisë (MSh) gjithashtu po zhvillon protokolet dhe udhëzimet e klinikave për të krijuar dhe standardizuar kriteret për zgjedhjen dhe përdorimin e barërave për trajtimin e sëmundjeve të veçanta ose për të kryer një procedurë të caktuar shëndetësore. MSh kohëve të fundit (në prill 2013) ka përditësuar klasifikimin e saj të barërave dhe artikujve konsumues mjekësor (si gaza, fasha, material ortopedike dhe të dializës) në kategori sipas ndikimit të kostove në një sistem si “Vitale, Esenciale, Të Domosdoshme” dhe “A,B,C”.178 Megjithatë, duhet bërë edhe më shumë për përmirësimin e procesit për definimin e listës së barërave esenciale dhe udhëzimet ende duhet përgatitur. Momentalisht nuk ka udhëzime administrative për çmime të produkteve mjekësore. Në mungesë të një sistemi të matur dhe funksional të informatave shëndetësore179, aftësia e autoriteteve për të monitoruar së afërmi transaksionet (praktikat e përshkrimit dhe zbatimin në faramci) për të intervenuar për të frenuar përdorimin e tepruar të barërave dhe/ose anashkalimin e politikës së zëvendësimeve është shumë e kufizuar. 177 Të dhënat nga MSh dhe vlerësimet buxhetore. 178 Analiza ABC klasifikon barërat nga më të shtrenjtat tek më të lirat, barërat e kategorisë A janë më ët shtrenjtat. 179 Sistemi informatave të shëndetësisë momentalisht është në fazën e pilotimit. Zbatimi pritet të fillojë në vitin 2014 në Prishtinë dhe Prizren. 89 E. EFIKASITETI I SHPENZIMEVE NË SHËNDETËSI 6.19. Qasja fizike në objekte nuk duket të jetë ndonjë problem kryesor në Kosovë. Që nga viti Figura 6.7. Numri i shtretërve të spitaleve 2008, 80 përqind e popullsisë ka qasje tek një nivel i për 100,000 veta në zonën e mbulimit kujdesit shëndetësorë mbrenda 10 minutave, mbi 80 5 përqind e popullsisë ka qasje mbrenda 45 minutave në 4.5 njesitë e kujdesit sekondar koronar, departamentet e 4 3.5 neonatologjisë dhe pulmonologjisë. 3 2.5 6.20. Në nivele agregate, kapaciteti i shtretërve 2 nuk duket i tepërt, me 223.9 shtretër nëpër spitale për 1.5 1 100,000 njerëz në Kosovë në vitin 2011, krahasuar me 0.5 mesataren e BEsë prej 539.9 shtretër për 100,000, dhe 0 251.7 shtretër spitali për 100,000 njerëz në Turqi.180 Megjithatë ka dallime të mëdha në numrin e shtretërve të spitalit në zona të ndryshme të mbulimit të spitalit, me gjashtë herë më shumë shtretër në spitalin e Prizrenit sesa në spitalin e Ferizajit (Figura 6.7).181 Burimi: Agjencia e Statistikës së Kosovës. 6.21. Ekziston një mungesë e përsonelit shëndetësor në tërë vendin. Në vitin 2011 në Kosovë kanë qenë 1.2 mjek dhe 3.5 infermiere në 1,000 njerëz, e cila është e ulët krahasuar me mesataren përej 3.5 mjekëve dhe 8.3 infermiereve në vendet e BEsë. Nivelet e përsonelit mjekësor janë gjithashtu më të ulëta në të gjitha regjionet dhe komunat e kosovës (Figura 6.8 and Figura 6.9) sesa në vendet e EJLsë. 6.22. Edhe pse ka rënë numri në vitet e fundit, përsoneli jo-mjekësor mbetet i tepërt. Përsoneli jo- mjekësor në spitalet regjionale ishte rreth 20 përqind e përsonelit të tërësishëm në vitin 2012 krahasuar me 40 përqind në vitin 2009. Kjo është shumë krahasuar me shumë vende të BEsë siq janë MB (UK), ku personeli jo-mjekësor merr pjesë me vetëm 13 përqind të përsonelit të tërësishëm. Figura 6.8. Mjekë në 1,000 njerëz, 2011 Figura 6.9. Infermierë në 1,000 njerëz, 2011 4 3.46 10 8.36 3.5 3 8 2.5 6 2 3.48 1.5 1.15 4 1 2 0.5 0 0 Burimi: NIPHK, HFA-DB (OBSh). Burimi: NIPHK, HFA-DB (OBSh). 6.23. Normat e shfrytëzimit të objekteve të Kujdesit Primar Shëndetësor (KPSh) janë të ulëta, dhe ka dallime të shënuara në nivel komunal dhe shume dallime në produktivitetin e KPSh në mes 180 NIPHK, 2013 dhe OBSh HFA-DB. 181 Numra shumë të ulët në shtretër në Vushtri, Mitrovicë dhe Ferizaj do të sygjeronin riorganizim ose shkrirje me spitale më të mëdha nëse nevojitet, por këto opsione duhet të konsiderohen së bashkume ndikimin potencial në kohën e qasjes. 90 objekteve (ambulantave). Kishte mesatarisht 2.4 vizita për kokë banori dhe 18.2 vizita për mjek në ditë në vitin 2012, ndërsa kishte 1.9 vizita për banorë dhe mesatrisht 18.4 vizita për mjek në ditë në vitin 2006. Si krahasim, mes vendeve të EJLsë, vetëm Shqipëria raporton norma më të ulëta të vizitave (2.2 vizita për kokë banori në vitin 2011). Mesatarja e BEsë është 7 vizita për kokë banori dhe ajo e Turqisë është 8.2 vizita për kokë banori, por marrë parasysh demografinë e Kosovës (dhe pjesmarrjen më të madhe të rinisë), boshllëku mund të arsyetohet (Figura 6.10). Përderisa dallimet në nivel regjional janë të kufizuara, dallimet në normat e shfrytëzimit të ambulantave të mjekësisë primare janë të mëdha nëpër komuna. Numri i vizitave në ditë për mjek ka dalluar në vitin 2012 mes numrit të ulët prej 2.9 në Komunën e Podujevës e deri në 61.6 në Ranillug.182 Nuk ka dallime regjionale në shpërndarjen e përsonelit mjekësor. Dallimet në gjendjen demografike të komunave llogariten vetëm pjesërisht për dallimet në nivelet e shfrytëzimit nëpër komuna dhe në produktivitet, që nënkupton se ka hapsirë për përmirësime të efikasitetit (Figura 6.11). Figura 6.10. Vizitat në kujdesit primar Figura 6.11. Vizitat në kujdesin primar shëndetësorë për kokë banori, 2011 shëndetësor/GP/ditë dhe tiparet e popullsisë 9 8.1 8.2 70 Ranillug 8 shendetesor per mjek per dita 6.98 60 Vizita te kujdesit primare 7 6.1 Gllogovc 6 5.3 50 5 Fushe Novoberdo 40 KosovaIstog R² = 0.3507 4 Graqanica 2.5 Shtime 3 2.15 30 KaqanikDeqan Shterpce Kllokot Partesh 2 MalishevaGjilan Kamenica 20 Gjakova Hani i Elezit Klina 1 Lipjan Ferizaj Mamusha 0 10 Podujeva Dragash 0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 Pjesa e popullsise me moshe 60 vjeq e me shume Burimi: HFA-DB (OBSh), Kosovo Statistics Agency Burimi: MeSh, Agjencia kombëtare e statistikave Shenim: Serbia të dhënat e vitit 2010. 6.24. Dallimet në produktivitet gjithashtu Figura 6.12. Numri i pacientëve të liruar për janë të zakonshme në nivel të spitaleve ku mjek në spitalet regjionale dhe QKUK, 2012 normat e ulëta të përdorimit të shtretërve reflektojnë norma të ulëta të shfrytëzimit të 400 350 kapaciteteve. Normat e zhfrytëzimit të kujdesit 300 spitalor, të matura si normat e pranimit janë të 250 ulëta. Mesatarisht në tërë vendin ishin vetëm rreth 200 150 9.6 pranime në 100 banorë në vitin 2012 (me 100 mesataren e BEsë në 17.9). Norma mesatare ditor 50 e përdorimit të shtretërve në spitalet regjionale të 0 Kosovës ishte 54 përqind në vitin 2012; norma e përdorimit të shtretërve në QKUK ishte më e lartë në 65.2 përqind. Kohëzgjatja mesatare e qëndrimit (5.4 ditë në vitin 2012 në Kosovë krahasuar me Source: Kosovo Statistics Agency. mesataren e BEsë prej 9.1 ditëve në vitin 2011) dhe dallimet në treguesit e produktivitetit siq janë numri i pacientëve të lëshuar për mjek nëpër të gjitha spitalet sygjeron se sa janë joefikase disa objekte shëndetësore (Figura 6.12). 182 Të dhënat për vitin 2006 dhe 2012 të nxjerrura nga Agjencia e Statistikave dhe të dhënat e MSH duka supozuar se kishte 250 ditë punë të mjekut në vit. 91 F. SHPENZIMET NË SHËNDETËSI DHE MBROJTJA FINANCIARE 6.25. Shpenzimet publike në shëndetësi llogariten për vetëm 60 përqind tpë shpenzimeve të tërësishme në shëndetësi dhe pjesa e pagesave nga xhepi është relativisht e lartë. Shpenzimet private, kryesisht në formën e pagesave nga-xhepi (NXh) në vendin e marrjes së shërbimeve, janë vlerësuar se kanë kontribuar183 40 përqind e shpenzimeve të tërësishme në sektor (38 përqind në vitin 2011 që të jemi të saktë). Ky proporcion i shpenzimeve private është i njejtë me atë në vendet e EJLsë, por i lartë në krahasim me mesataren e BEsë: në vitin 2011, pagesat NXh të familjeve në vendet e EJLsë si pjesë e shpenzimeve të tërësishme në shëndetësi ishin mesatarisht 38.2 përqind dhe dukshëm më të larta se 16.1 përqind në Turqi apo 16,2 përqind sa ishte mesatarja e BEsë.184 6.26. Kosova nuk i mbronë shtetasit e saj nga kostot financiare të ndërlidhura me pagesat NXh në shëndetësi sipas udhëzimeve të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSh). Mbrojtja financiare zakonisht matet duke llogartur pagesat NXh perkundrejt një kufiri buxhetor familjar. Nëse pagesat NXh në shëndetësi tejkalojnë këtë kufi të caktuar të konsumit të përgjithshëm të familjeve apo konsumit të përgjithshëm pa ushqimet, atherë konsiderohen si “katastrofike”. Kur shpenzimet në shëndetësi janë aq të larta sa të detyrojnë familjen që të kalojë kufirin e varfërisë atherë konsiderohen si “varfëruese”. Kosova dështon në përmbushjen e kritereve të OBShsë për mbrojtje financiare, pasi që pjesa e saj e pagesave NXh në tërësinë e shpenzimeve në shëndetësi e tejkalon kufirin e sipërm të rekomanduar prej 15-20 përqind. 6.27. Shpenzimet në shëndetësi të pagesave NXh për kokë banori janë rritur paksa në terma nominal, por kanë mbetur pothuajse të pandryshuar në terma real në vitet e fundit. Në vitin 2009, individët shpenzuan mesatarisht 29.4 euro në shërbime shëndetësore krahasuar me 31.2 euro në vitin 2011. Duke korrigjuar për inflacion (duke përdorur IҪKnë), kjo përkthehet në një ulje të vogël në shpenzime në nivelet e vitit 2011 e barabartë me 28.1 euro në çmimet konstante të vitit 2009. 6.28. Pjesa më e madhe e pagesave NXh mbulojnë koston e barërave dhe mallrave tjera mjekësore. Pjesa e shpenzimeve të pagesave NXh për barëra ishte 67 përqind të shpenzimeve të tërësishme të pagesave NXh në vitin 2008; ishte edhe më e lartë në vitin 2011 dhe arriti 85 përqind të shpenzimeve të tërësishme të pagesave NXh.185 6.29. Të pasurit shpenzojnë më shumë NXh në shëndetësi sesa të varfërit. Në vitin 2011, individët në kuintalit më të pasurve kanë shpenzuar mesatarisht 74.9 euro krahasuar me 10.7 euro të shpenzuara nga njerëzin në kuintalin më të varfër (Figura 6.13). Individëd nën kufirin e varfërisë shpenzuan rreth 20 euro në shëndetësi NXh në vitin 2011 krahasuar me 37 euro mesatarja e individëve mbi kufirin e varfërisë. 183 Vlerësimet e bazuara në të dhënat nga anketa e buxheteve familjare (ABF). 184 HFA-DB (WHO). 185 Vlerësimet nga ABF. 92 Figura 6.13. Shpenzimet mesarate vletor NXh 6.30. Pagesat nga-xhepi (NXh) janë në shëndetësi për kokë banori sipas konsumit të progresive të moderuara, por kjo mund të kiuntaleve, 2009 dhe 2011 reflektojë vet-racionaizimin nga të varfërit. 80 Indeksi Kakwani matë progresivitetin e financimit Shpenzimet e shendetesise PNXh mesatare per koke 70 si diferencë mes indeksit të koncentrimit dhe 60 banori (euro) koeficientit Gini për konsum bruto. Indeksi 50 Kakwani për pagesat NXh ishte zero në vitin 2009, 40 duke treguar se shpenzimet NXh ishin të 30 shpërndara në mënyrë të barabartë në të gjitha 20 nivelet e të ardhurave. Në vitin 2011, indeksi 10 Kakwani ishte përafërsisht 0.1, që tregon se të 0 pasurit kanë shpenzuar një pjesë paksa më të Q1 (me e Q2 Q3 Q4 Q5 (me e ulta) larta) madhe të të ardhurave të tyre në pagesa NXh për 2009 2011 shëndetësi krahasuar me të varfërit. Pagesat NXh Source: Kosovo HBS 2009 and 2011. janë llogaritur për 4.3 përqind të konsumit të tërësishëm të kuintalit më të lartë, ndërsa vetëm 2.6 përqind e konsumit të tërësishëm të kuintalit më të ulët (Tabelat 6.1 dhe 6.2). Kjo mund të nënkuptojë se të varfërit nuk e marrin tretmanin (për shkak të aftësisë së kufizuar për pagesë). Tabela 6.1. Progresiviteti i pagesave NXh Tabela 6.2. Pagesat NXh si pjesë e konsumit të Kuintali i konsumit për kokë 2009 2011 tërësishëm banori Kuintali i konsumit për kokë 2009 2011 Q1 (më i ulët) 6.5 6.9 banori Q2 10.5 11.0 Q1 (më i ulët) 4.0 2.6 Q3 16.6 15.2 Q2 3.7 2.8 Q4 18.3 18.8 Q3 4.2 3.0 Q5 (më i lartë) 48.1 48.1 Q4 3.4 2.8 Indeksi i Koncentrimit 0.340* 0.384* Q5 (më i lartë) 4.4 4.3 * * Totali 4.0 3.4 Indeksi Kakwani 0.028 0.096* Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur ADePT * dhe të dhënat nga ABF e Kosovës 2009 dhe 2011 Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur ADePT dhe të dhënat nga ABF e Kosovës 2009 dhe 2011 Shënim: *Indeksi është significant në 5%; **indeksi është signifikant në 1%. 6.31. Incidenca katastrofike e shpenzimeve ka mbetur relativisht e pandryshuar mes viteve 2009 dhe 2011, dhe ishte më e zakonshme mes të varfërve. Në vitin 2009, 11.5 përqind e familjeve ka tejkaluar kufirin prej 10 përqind të konsumit të tërësishëm familjar në shëndetësi krahasuar me 7.3 përqind e familjeve në vitin 2011. Relativisht me konsumin e gjërave joushqimore, pjesmarrjet ishin 25.3 përqind në 2009 dhe në 2011 (Tabela 6.3). Indeksi i koncentrimit tregon se sa ishin të koncentruara shpenzimet katastrofike mes grupeve me nivele të ndryshme të pasurisë. Në vitin 2009, pagesat katastrofike si pjesë e konsumit të tërësishëm familjar ishin më të zakonshme mes më të varfërve por në vitin 2011 pagesat katastrofike si pjesë e konsumit të tërësishëm familjar u bënë më të zakonshme mes grupeve të familjeve më të pasura. Si pjesë e konsumit jo ushqimor, megjithatë, pagesat katastrofike ishin më të koncetruara mes të varfërve në vitet 2009 dhe 2011 (Tabela 6.4). 93 Tabela 6.3. Incidenca dhe intensiteti i pagesave katastrofike NXh në shëndetësi, 2009 dhe 2011 Pjesa e kufirit nga konsumi i tërësishëm i familjes 5% 10% 15% 25% 30% 40% 2009 Llogaritja 26.6 11.5 6.3 1.5 1.1 0.3 Indeksi i koncentrimit 0.013 -0.060 -0.105* -0.105 -0.129 -0.189 2011 Llogaritja 19 7.3 3.1 1.0 0.7 0.4 Indeksi i koncentrimit 0.097** 0.116* -0.012 0.090 0.141 0.322 Kufiri si pjesë e konsumit joushqimor 5% 10% 15% 25% 30% 40% 2009 Llogaritja 40.4 25.3 16.9 7.3 4.9 2.8 Indeksi i koncentrimit 0.005 -0.054* -0.107** -0.221** -0.221** -0.216** 2011 Llogaritja 38.9 25.3 15.8 7.7 6.0 3.2 Indeksi i koncentrimit 0.019 -0.033 -0.086** -0.180** -0.236** -0.233** Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur ADePT dhe të dhënat nga ABF. Shënim: *IK është signifikant në 5 %; **IK është signifikant në 1%. Tabela 6.4. Incidenca e pagesave katastrofike duke përdorur kufirin e konsumit joushqimor prej 40 përqind Kuintali i konsumit për kokë banori 2009 2011 Q1 (më i ulëti) 5.0 5.8 Q2 2.1 4.2 Q3 3.3 3.1 Q4 1.8 1.6 Q5 (më i larti) 1.7 2.3 Totali 2.8 3.4 Indeksi i koncentrimit -0.216** -0.233** Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur ADePT dhe të dhënat nga ABF e Kosovës 2009 dhe 2011. Shënim: *IK është signifikant në 5 %; **IK është signifikant në 1%. 6.32. Shpenzimet e shëndetësisë po varfërojnë një numër të familjeve. Në vitin 2011, 29.7 përqind e popullsisë ishin nën kufirin e varfërisë krahasuar me 34.5 përqind në vitin 2009. Megjithatë, nëse shpenzimet në shëndetësi merren në konsideratë si esenciale dhe kufiri i varfërisë përshtatet në mënyrë të njejtë, varfëria rritet në 31.3 përqind në vitin 2011 dhe 37.7 përqind në vitin 2009. Kjo tregon se rreth 2 përqind e popullsisë në vitin 2011 nuk është llogaritur se janë duke jetuar në varfëri por realisht do të konsideroheshin të varfër nëse merren në konsideratë pagesat për shëndetësi. Kjo paraqet një rritje prej 7 përqind në llogaritjen e varfërisë për vitin 2011. Edhe në vitin 2009 dhe atë 2011, boshllëku i vlerësuar i varfërisë rriten me rreth 10 përqind kur të merren parasysh pagesat për shëndetësi. Kur pagesat për shëndetësi janë zbritur nga shpenzimet jo-ushqimore, boshllëku pozitiv i mesatares së normalizuar u rrit për rreth 1 përqind – nga 32.6 përqind në 32.9 përqind në vitin 2009, dhe u rrit me 2.8 përqind në vitin 2011 – nga 25.1 përqind në 25.9 përqind në vitin 2011 (Tabela 6.5). Kjo sygjeron se rritja në boshllëkun e varfërisë është kryesisht për shkak se më shumë familje futen në varfëri dhe jo për shkak të thellimit të varfërisë të atyre që veq konsiderohen si të varfër. 94 Tabela 6.5. Ndikimi i shpenzimeve të shëndetësisë të paguara NXh në varfëri, 2009 dhe 2011 Pagesat bnruto për Pagesat neto të Ndryshimi shëndetësi shëndetësisë Ndryshimi në % 2009 Llogaritja e varfërisë 34.5 37.7 3.1 8.9% Boshllëku i varfërisë 50.8 55.8 5.0 9.9% Boshllëku i normalizuar i varfërisë 11.3 12.4 1.1 9.9% Mesatarja e normalizuar e boshllëkut pozitiv të varfërisë 32.6 32.9 0.3 0.9% 2011 Llogaritja e varfërisë 29.7 31.3 2.1 7.0% Boshllëku i varfërisë 46.2 50.9 4.6 10.1% Boshllëku i normalizuar i varfërisë 7.4 8.1 0.7 10.1% Mesatarja e normalizuar e boshllëkut pozitiv të varfërisë 25.1 25.9 0.7 2.8% Burimi: Vlerësimet e autorit duke përdorur të dhënat nga ABF e Kosovës 2009 dhe 2011 6.33. Familjet e klasës së mesme janë më të cënuarat ndaj shpenzimeve varfëruese të shëndetësisë. Përderisa pagesat për shëndetësi janë më të mëdhatë në vlerat më të larta të konsumit të tërësishëm, familjet që gjnden në mes janë ato që kalojnë nën kufirin e varfërisë si rezultat i pagesave të shëndetësisë. Situata është përkeqësuar paksa gjatë kohës (Figura 6.14).186 Figura 6.14. Parada e lapsit e bruto shpenzimeve për kokë banori dhe neto pagesave NXh, 2009 dhe 2011 2009 2011 5 pre-OOP consumption pre-OOP consumption 8 post-OOP consumption post-OOP consumption 4 Consumption as multiple of PL 6 3 4 2 2 1 0 0 0 .2 .4 .6 .8 1 0 .2 .4 .6 .8 1 Cumulative proportion of population, ranked from poorest to richest Cumulative proportion of population, ranked from poorest to richest Burimi: Të dhënat nga ABF e Kosovës 2009 dhe 2011 G. NDIKIMI FISKAL I REFORMËS NË SHËNDETËSI: NJË PËRQËNDRIM NË SIGURIMIN SHËNDETËSOR 6.34. Autoritetet kanë përpiluar dhe miratuar rishtazi një Ligj të Sigurimeve shëndetësore (LSSh) i cili kur të hyn në fuqi, ofron bazën ligjore për krijimin e skemës së sigurimeve sociale dhe Fondit të Sigurimeve Shëndetësore (FSSh). Pritet që kjo skemë të krijojë të hyra shtesë për sektorin e shëndetësisë dhe të rrisë mbrojtjen financiare (veçanërisht për më të cënuarit) përmes shpërndarjes së rrezikut. Do të financohet përmes një kombinimi të të hyrave tatimore dhe premiumeve të rrafshta që do paguhen nga shtetasit. Pjesmarrja do të jetë e obligueshme, me denime për ata që nuk do të kontribojnë, 186 Për secilën familje, aksi vertikal (ose “varja e ngjyrës”) tregon madhësinë e zvoglimit të konsumit nga pagesat e shëndetësisë. 95 edhe pse familjet që përfitojnë nga ndihma sociale si burim i fundit i të ardhurave (kapitulli mbi mbrojtjen sociale) dhe grupet tjera të të varfërve do të lirohen nga premiumet dhe bashkë-pagesat. Pakoja e përfitimeve fillestare do të përfshijë dhënien e barërave dhe materialeve shëndetësore të shpenzueshme përmes përfitimit ambulantor të barërave. 6.35. Parashikimet sygjerojnë se bazuar në normat e propozuara të premiumeve sigurimi shëndetësor do të krijojë të hyra shtesë prej 72 milion euro për sektorin shëndetësor. LSSh parashef një normë të kontributeve të sektorit formal prej 7 përqind, të zbatueshme për sektorin publik dhe privat dhe bizneset e regjistruara në TVSH.187 Kjo do të paguhet në mënyrë të barabartë si nga punëdhënësi ashtu edhe punëtori. Të gjithë antarët e familjes me së paku një të punësuar do të përfshihen përmes kontributeve të punëtorëve formal. Familjet tjera do të duhet të paguajnë një premium me normë të shtrirë prej 3.5 euro në muaj për përson, për të gjithë ata që nuk janë të liruar. Përderisa të hyrat nga kontributet tatimore të pagave të punsuarve janë relativisht të njohura, të hyrat e tërësishme që do të krijohen do të varen nga norma e përfshirjes mes kontribuesve me normë të shtrirë në sektorin joformal e cila mund të rritet ndërkohë. Nëse supozojmë se norma e përfshirjes mes kontribuesve me normë të shtrirë fillon me rreth 40 përqind, një model i ndërtuar nga Banka Botërore parashef se në këto nivele të premiumit (rasti “bazë“), të hyrat bruto do të ishin baraz me 91 milion euro, por kthimet në buxhet për lirime dhe për kontribute të punëdhënësit të sektorit publik prej 25 milion euro (për të siguruar se LSSh nuk ndikon në rritje të deficitit fiskal188) do të zvoglonte të hyrat neto në 66 milion euro189 ose 1.3 përqind e BPVsë (Figura 6.15). Një skenarë tjetër përdor premiumet e sektorit formal në 5 përqind, një përfshirje më e ngadaltë e kontribuesve me normë të shtrirë, dhe një numër më të madh të lirimeve. Neto të hyrat sipas këtij skenari janë parashikuar të jenë 45 milion euro, ose 0.9 përqind e BPVsë. Të dyja rastet sigurojnë resurse të mëdha shtesë për sektorin e shëndetësisë, me një rritje prej rreth 50 përqind sipas skenarit bazë ose 35 përqind sipas skenarit tjetër. Aftësia e FSSh të shpenzojë dhe të jetë i dukshëm në shpenzimet e këtyre resurseve në mënyrë të mençur do të jetë faktori i vetëm më i rëndësishëm në suksesin e skemës. 6.36. Një përfitim i ri i barërave ambulantore mund të jetë shenja e parë e progresit të arritur përmes LSSh. Siq e treguam më heret, shpenzimet NXh mund të jenë të mëdha – dhe disa herë katastrofike – për familjet. Gjithashtu, ekzistojnë prova se disa familje të varfëra shpenzojnë më pak se që kanë nevojë në barëra, me pasoja individuale dhe shoqërore. Një përfitim i barërave ambulantore besohet se mund të arrihet të administrohet mbrenda një periudhe të shkurtër si dhe të jetë shumë i dukshëm dhe në dobi të të varfërve. Është e vështirë të vlerësohet kostoja e kësaj pasi që (i) përderisa konsumatorët tani shpenzojnë një shumë të vlerësuar në 30 milion euro në vit nga pagesat NXh për barëra, kjo mund të rritet kur kostoja bie pas futjes së këtij përfitimi; (ii) MSh mund të zgjedhë të fus këtë përfitim me faza në vend se të mbuloj blerjen e të gjitha barërave njëkohësisht kështu që të sigurojë se sistemi fonksionon mirë; (iii) prokurimi i centralizuar mund të krijojë kursime krahasuar me ofrimin e sektorit privat, përfshirë këtu edhe përmes rritjes së përdorimit të barërave gjenerike. Kostoja eventuale do të varet nga barërat që do mbulohen me program, sjellja e konsumatorëve (elesticitati i çmimeve), dhe norma e bashkë-pagesës (në model supozohet të jetë 10 përqind). Sipas skenarit bazë, “kostot operacionale” gjatë vitit të parë të skemës janë parashikuar të jenë 7.2 milion euro për të krijuar një fond rezervë190; 1.2 milion euro për 187 Me një qarkullim vjetor mbi 50,000 euro. 188 Kjo është LSSh është dizajnuar që të jetë neutral nga aspekti fiscal këshut që tërë shpenzimet e reja përputhen me të hyrat e reja. Ekziston rreziku se shpenzimet në sectorët tjerë, siç është arsimi, do të duhet të zvoglohen për të financuar kontributet e reja në shëndetësi. Në një sector si arsimi, ku 80 përqind e shpenzimeve shkon në paga, financimi nga punëdhënësi I 3.5 përqind kontribut nënkupton një shkurtim prej 14.3 përqind nga shpenzimet jo-paga (bazuar në rezultatet e vitit 2012). Kjo nuk do të ishte e përballueshme në kohën kur ekzistojnë nevoja të mëdha për zgjerim të arsimit para-shkollor (shiko Kapitullin e arsimit). Prandaj, do ët jetë me rëndësi të gjendet një mekanizëm që siguron se shpenzimet publike në premium nuk pamundësojnë shpenzimet tjera. 189 Në terma constant 2012 euro. 190 Madhësia eventuale e fondit rezervë duhet të jetë mes tre dhe gjashtë muaj të shpenzimeve. Megjithatë, skenari bazë supozon se fondi rezervë ndërtohet gjatë periudhës pesë vjeçare për të arritur 41.2 milion euro, ose afër pesë 96 administratë; 25.3 milion për të refonduar buxhetin për të siguruar se LSSh nuk i pamundëson shpenzimet në fushat tjera ose nuk e rritë deficitin fiskal. Do të ketë 63.8 milion euro për shpenzimet e rritura në sistemin shëndetësor, duke përfshirë edhe përfitimet e reja me barëra ambulantore (Figura 6.16). Sipas skenarit tjetër më konzervativ, me premiume më të ulëta dhe ndërtim më i shpejtë i fondeve rezervë, do të ketë 34 milion euro për shpenzimet shtesë të kujdesit shëndetësor. Të hyrat shtesë sipas skenarit bazë do të rrisin shpenzimet në shëndetësi në Kosovë në 4 përqind të BPVsë, e cila është afër me mesataren e BEsë (4.4 përqind) dhe vendeve të EJLsë (5.3 përqind). Figura 6.15. Skenaret e të hyrave të vitit të parë, Figura 6.16. Implikimet e shpenzimeve të vitit € Mil. të parë, € Mil. 120 100 Perfitimet e barerave 90 ambulantore 100 30 Popullsia tjeter 80 Permiresimi I 12.4 cilesise 70 80 5.5 TVSH e sektorit 60 30 Administrata 42.2 60 50 34 29.0 Punetor i 6 Fondi rezerve 40 sektorit publik 40 9 17.6 12.2 30 7.2 Punedhenes Lirimet 12.2 20 8 17 20 sektori publik 17.6 10 18 16.9 Lirimet 12 Premiumet e 7.7 0 0 sektorit publik Skenari baze Simulimi Skenari baze Simulimi Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. 6.37. Të hyrat nga premiumet e sigurimeve shëndetësore do të rriteshin me kalimin e kohës nëse rriten edhe kontributet nga sektori formal dhe joformal. Sipas skenarit bazë, të hyrat e tërësishme neto191 do të rriteshin prej 72 milion euro në vitin e parë të mbledhjes (që supozohet të jetë viti 2015) në mbi 100 milion euro në vitin e katërt (2018) (Figura 6.17) nëse përpjekjet për rritje të kontributeve nga sektori joformal rezultojnë të suksesshme. Rreth dy të tretat e kësaj rritjeje duhet të vijnë nga kontribuesit e normës së sheshtë nëse normat e përfshirjes së tyre rriten nga 40 përqind në vitin e parë në afër 100 përqind pas pesë viteve. Shumica e rritjes tjetër është paraparë të vijë nga rritja e kontributeve nga sektori formal me rritjen e fuqisë punëtore. Të hyrat e rritura do të lejojnë shpenzime më të larta, së pari me gjasë në përfitimin e barërave ambulantore dhe pastaj në fushat tjera gjetkë në sistemin shëndetësor (Figura 6.18). muaj të shpenzimeve të parashikuara në vitin e pestë. Ashtu siç ndryshojnë shpenzimet, edhe nevoja për fond rezervë do të ndryshojë. Simulimi supozon se rezervat ndërtohen gjatë periudhës tre vjeçare. 191 Neto pas reimbursimeve për punëshënësin e sektorit public dhe përjashtimin nga kontributet. 97 Kutia 6.1. Modelimi i ndikimit të Ligjit të Sigurimit Shëndetësor Banka Botëroree ka zhvilluar një model me tregues që përshtaten për të kuptuar më mirë ndikimin e LSSh në të hyrat dhe shpenzimet sipas skenarëve të ndryshëm. Skenari bazë përdor treguesit e ligjit sipas verzionit të dërguar në parlament. Kjo përfshinë: (i) normat e kontributit të sektorit formal prej 7 përqind të pagave bruto (pritet përmbushje e plotë - ku 40 përqind është pjesmarrje e sektorit publik), e ndarë barabartë mes punëdhënësit dhe punëtorit; (ii) 3.50 euro në nuaj norma e kontributeve për të gjithë individët tjerë të cilët nuk janë të liruar; do të bëhen përpjekje për të lehtësuar pagesën sa më shumë përmes zyrave tatimore dhe degëve të bankave; dhe (iii) lirimi për ata që janë në skemën e asistencs sociale (shiko kapitullin e mbrojtjes sociale), grupe të shtetit siq janë jetimët dhe pensionerët, dhe disa grupe tjera – përfshirë pensionerët dhe veteranët e luftës – nëse mund të dëshmojnë se janë “të varfër” (definimi do të duhet të përcaktohet me legjislacion dytësor). Supozimet tjera bazë përfshijnë: (i) rritjen e popullsisë prej 0.9 përqind në vit (në përputhje me parashikimet e Bankës Botërore të vitit 2012); (ii) rritjen ekoomike vjetore prej 4.5 përqind, inflacionin vjetor prej 1.5 përqind; (iii) rritja e pagave e vlerësuar në mënyrë konzervative si e barabartë me inflacionin dhe me gjysmën e rritjes ekonomike; dhe (iv) punësimi në sektorin publik të mbetet i pandryshuar por rritja e punësimit në sektorin privat të jetë në përputhje me popullsinë në moshë pune ashtu që norma e pjesmarrjes aktive në tregun e punës të mbetet e pandryshuar. Figura 6.17. Resurset e të hyrave neto të Figura 6.18. Shpenzimet neto të sigurimeve sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari bazë shëndetësore, € Mil. Skenari bazë 120 120 100 100 80 80 60 60 40 40 20 20 0 0 2016 2017 2018 2019 2016 2017 2018 2019 Paguesit e premiumeve te sheshta Shpenzimet e reja te shendetesise TVSH e sektorit Administrata Punetor i sektorit publik Akumulimi i fondit rezerve Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. 6.38. Pa marrë parasysh potencialin e bashkimit të rrezikut të skemës së sigurimeve sociale, do ketë rreziqe në zbatimin e LSSh. Së pari, sigurimi social do të rrisë në mënyrë efektive tatimet e punës për puntorët formal. Neto kontributet janë parashikuar në 1.3 përqind të BPVsë, nga të cilat 1.1 përqind janë nga sektori formal. Kjo krahasohet me 1.8 përqind të mbledhura nga Tatimi në të ardhura përsonale dhe kontribute pensionale të shtyllës së dytë në vitin 2012 (0.6 dhe 1.2 përqind, respektivisht). Një normë e kontributeve prej 7 përqind do të rriste mbledhjen e tatimeve të punës për mbi 60 përqind. Siq është diskutuar në kapitullin e të hyrave, normat e sigurimeve sociale janë më të ulëta në Kosovë sesa në vendet fqinje.192 Sigurimi shëndetësor paraqet një mënyrë për rritjen e këtyre të mbledhurave. Megjithatë kjo do 192 Normat e sigurimit social janë 10 përqind në Kosovë të kombinuara për kontributet e punëdhënësit dhe punëtorit (vetëm për pensione). Mali i zi ka norma të ngjajshme ndërsa vendet tjera mbledhin mes 18 dhe 27 përqind (përjashtim bën Bosnnjë Hercegovina). Një studim i kohëvetë fundit (Khwaja dhe Iyer, do publikohet shpejtë) sygjeron se shumë vende në rajon po e dpmtojnë rritjen ekonomike për shkak të mbi-tatimimit të ekonomisë formale. 98 të përbënte një rritje të madhe për t’u absorbuar nga tregu formal i punës në shtetin me normat më të larta të papunësisë.193 Së dyti, norma e përfshirjes mes paguesve të normës së sheshtë mund të jetë më e ulët sesa që pritet. Sipas skenarit bazë pritet që paguesit e normës së sheshtë të kontribojnë me 12.4 milion euro ose 17 përqind të mbledhjeve të tërësishme neto. Së treti, përvoja me sektorin e mbrojtjes sociale sygjeron se do të mund të ketë presione politike për të rritur numrin e përsonave të liruar nga pagesa, posaçërisht për veteranët e luftës dhe grupet tjera të cilat nuk janë domosdoshmërisht të varfëra. Së katërti, edhe pse nuk i lejohet që LSSh të ketë vonesa në pagesa, objektet (shtëpitë) e shëndetit do të mund të krijonin vonesa në pagesa (siq ka ndodhur në disa vende fqinje) në mungesë të kapaciteteve të mira menaxhuese dhe fleksibilitetit mbi kostot e punës. Së pesti, autoritetet mund të premtojnë përfitime më shumë se duhet, duke rezultuar me zhgënjime në skemë. Së gjashti, përfitimet sipas skemës mund të jenë - ose, me rëndësi të njëjtë mund të përceptohen se janë - zbatuar në mënyrë të varfër (dobët), dhe do të rezultonin në një vështrim negativ të publikut ndaj skemës dhe do të dekurajonin të kontribuarit. 6.39. Megjithatë, autoritetet mund të përmbushin këto sfida, dhe, vërtetë, tashmë kanë ndërmarrë hapa për zbutjen e disa nga këto rreziqe. Do të jetë me rëndësi kyçe që përfitimet nga sigurimi shëndetësor të jenë të zbatuara mirë dhe të jenë të dukshme. Kjo do të rriste normën e përfshirjes së kontribuesve të normës së sheshtë dhe do të zvoglonte mospërfshirjen në mes punëtorëve formal. Vërtetë, nëse skema del e susksesshme, punëtorët joformal mund të inkurajojnë punëdhënësit e tyre që t’i regjistrojnë si formal. Zbatimi i suksesshëm gjithashtu do të rriste përkrahjen publike të skemës dhe do të rriste “moralin tatimor” – e që është, pagesa vullnetare e tatimit (shiko kapitullin e tatimimit). Autoritetet tashmë duket se kanë një qasje konzervative ndaj premtimit të përfitimeve nga skema, duke u përqëndruar në fillimin me përfitime në barëra ambulantore të dukshme, në dobi të të varfërve dhe në mënyrë administrative të mundshme, të cilat pastaj do të mund të zgjerohen ose ngushtohen për të përputhur të hyrat e disponueshme me fleksibilitet relativ. 6.40. Përfitimet nga skema e sigurimeve sociale gjithashtu do të mund të jenë të qëndrueshme me një normë më të ulët të premiumit për sektorin formal dhe normë të ulët të përfshirjes të paguesve të normës së sheshtë. Simulimet kanë treguar se skema e sigurimeve shëndetësore qo të ofronte resurse shtesë për sektorin shëndetësor edhe nëse premiumet e sektorit formal do të ishin 5 përqind dhe norma e përfshirjes së normës së sheshtë arrin vetëm 40 përqind në vitin 2018. Sipas këtij “skenari të ulët”, të hyrat neto ende parashikohen të arijnë 55 milion euro në vit (krahasuar me mbi 100 milion euro sipas skenarit bazë) (Figura 6.19). Ky skenar ende do të lejonte të ofroheshin përfitimet e barërave ambulantore dhe disa përmirësime të cilësive individuale në pjesët tjera të sistemit të shëndetësisë (edhe pse më pak sesa sipas skenarit bazë) (Figura 6.20). 6.41. FSSh nuk do të ishte në gjendje të kishte deficit, me qëllim të ruajtjes së qëndrueshmërisë fiskale. LSSh përmban kontrolle fiskale të forta mbi FSShnë përfshirë nenet mbi themelimin e fondit rezervë dhe sigurimit që shpenzimet të mbeten mbrenda të hyrave. Shpenzimet përmes FSShsë do të përcaktohen çdo vit si pjesë e procesit buxhetor. Për të siguruar integritet financiar afat-gjatë të FSSHsë, duhet limituar në mënyrë strikte lirimet nga pagesat për vetëm të varfërit. 193 Një punim i kohëve të fundit nga (Khwaja dhe Iyer, publikohet së shpejti) sygjjeron se, përderisa e tërë ekonomia në Kosovë do të mund të përkrahte një tatimim shtesë, numri i vogël i tatimpaguesve ekzistues janë tashmë të tatimuar më shumë se duhet. Prandaj do të jetë me rëndësi për të siguruar se premiumet e shëndetësisë të kanë bazë sa më të gjerë që është e mundur. Koettl dhe Weber (2012) gjetën se një rritje prej 10 përqind në tatimimin e fuqisë punëtore ka shtyrë në rritje të informalitetit mes 0.8 dhe 1.6 përqind, me ata që fitojnë më pak që ndikohen më shumë mes antarëve të rinj të BEsë dhe Kosova nuk duket se dallon në këtë aspect. Prandaj, një shok filestar tepër i madh kur të futen tatimet mund të ketë ndikime negative në tregun e fuqisë punëtore. 99 Figura 6.19. Resurset e të hyrave neto të Figure 6.20. Shpenzimet neto të sigurimeve sigurimeve shëndetësore, € Mil. Skenari i ulët shëndetësore, € Mil. Skenari i ulët 120 120 100 100 80 80 60 60 40 40 20 20 0 0 2016 2017 2018 2019 2016 2017 2018 2019 Paguesit e premiumeve te sheshta Shpenzimet e reja te shendetesise TVSH e sektorit Administrata Punetor i sektorit publik Akumulimi i fondit rezerve Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore. H. REKOMANDIMET 6.42. Ndërsa ka pasur disa përmirësime në vitet e fundit, ende mbesin shumë përfitime potenciale në efikasitetin e shpenzimeve në shëndetësi. Në veçanti, përmirësimet në efikasitetin e shpenzimeve dhe cilësinë e kujdesit shëndetësor do të mund të bëheshin duke:  Ripërqëndruar shpenzimet në kujdesin primar shëndetësor. Pjesa e shpenzimeve nga QeK në kujdes shëndetësor në KPSh dhe mallra dhe shërbime të spitaleve ka rënë mes viteve 2007 dhe 2012 prej 21.2 33.8 përqind në 13.2 dhe 17.6 përqind respektivisht. Ndërsa shpenzimet në shëndetësi kanë qenë të njejta, ky ndrrim nga shpenzimet e kujdesit primar dhe mallra e shërbime të spitaleve në paga dhe meditje, miksi i shpenzimeve do të mund të përmirësohej tutje, për shembull duke i kanalizuar disa nga të hyrat neto nga Fondi i Sigurimeve Shëndetësore (FSSh) drejt kujdesit primat shëndetësor.  Kufizimi i investimeve të mëtutjeshme kapitale, dhe bërja prioritet e mirëmbajtjes. QeK ka shpoenzuar një pjesë krahasimisht të madhe të buxhetit publik të shëndetësisë në shpenzime kapitale në vitet 2007-2012 (11.8 përqind), krahasuar me mesataren e OECDsë prej 4-5 përqind. Fatkeqësisht, standardet e ndërtimit janë nën mesatare dhe objektet e ndërtuara rishtazi shpesh janë të lidhura me sisteme joadekuate të ujsjellësit dhe kanalizimeve të cilat nuk janë modernizuar me vite të tëra.  Përmirësimi i vlerës përkundrejt parasë së paguar në blerjet e barërave, dhe rritja e shpenzimeve në furnizime me barëra dhe material shpenzues mjekësor, posaçërisht përmes përdorimit të disa nga fondeve të reja të krijuara përmes futjes së sigurimit shëndetësor për këtë qëllim. Familjet e varfëra dhe ato në shtresën e mesme janë të cënuara nga shpenzimet varfëruese në shëndetësi. Pjesa më e madhe e shpenzimeve NXh bëhet për barëra dhe ka arritur 85 përqind të pagesave NXh në vitin 2011. FSSh i ri do të krijojë të hyra substanciale që do të ofrojnë përfitime në barëra për pagest NXh të cilat do të ndihmojnë të varfërit. Pos kësaj, Kosova mund të jetë duke paguar më shumë se është e domosdoshme për medikamente, dhe përpjekjet e fundit për të racionalizuar procesin e prokurimit duhet të vazhdohen për të arritur vlerë më të lartë për paratë e shpenzuara. 100  Duhet ndaluar rritjen e pagave të pa bazuara në përformancë për përsonelin mjekësor. Pjesa e shpenzimeve të spitaleve e cila shkon në paga dhe meditje është rritur dukshëm mes viteve 2007 dhe 2012.194 Rritjet e ardhshme duhet të përqëndrohen në përmirësimin e nxitjeve për cilësi dhe efikasitet përmes pagesave të lidhura me përformancën. 6.43. Për shkak të shpenzimeve të ulëta në përkujdesin shëndetësor dhe ndikimin varfërues që kanë shpenzimet në shëndetësi në grupet e varfëra, ky raport rekomandon krijimin e sigurimit shëndetësor. Përpos kësaj, sigurimi shëndetësor do të ndihmojë në kompenzimin e rënies së të hyrave nga kufiri (të diskutuara në kapitullin e të hyrave). Suksesi i LSSh mund të përforcohet përmes:  Caktimit të normës së kontributeve në 5 e jo në 7 përqind. Edhe pse paraprakisht nuk dihet se cili efekt do të dominojë, ekzistojnë disa rreziqe të qarta të tregut të punës, të cilat duhet të merren në konsiderim në një vend me normën më të lartë të papunësisë në rajon. Nëse rreziqet me efekte negative dominojnë, do të zvoglojnë mbledhjet nga sektori privat, përfshirë edhe për vet LSShnë. Rreziqet do të mund të minimizohen duke futur sigurimin shëndetësor në nivel krahasueshëm të ulët – për shembull 5 përqind në vend të 7 përqind. Kjo do të zvoglonte presionin në tatime dhe do t’i lejonte kohë sektorit shëndetësor për të absorbuar fondet në mënyrë të suksesshme.  Duke u siguruar se vetëm grupet e njerëzve të varfër janë të liruar nga pagesa e premiumeve dhe bashkë-pagesat.  Duke u siguruar se LSSh zbatohet në një mënyrë neutrale nga aspekti fiskal për të ruajtur qëndrueshmërinë e buxhetit dhe për të garantuar se sektorët tjerë (veçanërisht ata që kanë shumë përsonel siq është arsimi) të mos vuajnë nga një barrë e paarritshme.  Të zbatohet në mënyrë të mirë dhe të shifet se përfitimet e ofruara nga sigurimi shëndetësor po zbatohen mirë, përfshirë përfitimet fillestare të barërave ambulantore, duke ndërtuar kapacitete të duhura për administrimin e sistemit të sigurimit shëndetësor dhe duke siguruar tranzicion të lehtë nga Agjencia për financim të shëndetësisë në Fondin e sigurimeve shëndetësore. Kjo do të rriste normat e përfshirjes mes kontribuesve të normës së sheshtë dhe do të minimizonte mospagesat në sektorin formal. 194 Dhe prapë në prill të vitit 2014. 101 102 KAPITULLI 7. MBROJTJA SOCIALE195 A. MESAZHET KRYESORE  Shpenzimet në mbrojtje sociale janë përcaktuar nga politika ose zgjidhjet e politikave e jo nga cikli demografik apo ekonomik. Kjo ka rezultu me disa rezultate “fatkeqe”. Për shembull, skema e asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave, e cila kryesisht synon të varfërit, është zvogluar në terma real gjatë viteve ndërsa programet e mbrojtjes sociale për grupet më të zëshme politike, siq janë veteranët e luftës dhe pensionerët jo të varfër, është rritur.  Pensionet përbëjnë mbi 80 përqind të shpenzimeve të tërësishme në mbrojtjen sociale dhe kanë ndikuar në shumicën e rritjes së shpenzimeve të mbrojtjes sociale mes viteve 2008 dhe 2010. Me një demografi të favorshme, për dallim nga shumë vende të evropës lindore, Kosova nuk përballet me një faturë të papërballueshme të pensioneve. Sistemi ekzstues pensional i Kosovës funksionon mirë dhe duhet të ruhet. Megjithatë, politikat të cilat rrisin pensionet dukshëm mbi normën e inflacionit do të mund të ktheheshin të kafshonin pasi që të ndryshojë demografia e tanishme e favorshme në një afat më të gjatë.  Investimet e metutjeshme të mëdha në energji dhe reforma të kujdesit shëndetësor do të rrisin kostot dhe premiumet të cilat do të kenë ndikim negativ në familjet e cënuara në të ardhmen. Shpenzimet e planifikuara në mbrojtjen sociale nuk përputhen me nevojat, dhe përqendrimi i mbrojtjes sociale duhet të jetë adresimi i ndikimit në energji dhe reforma shëndetësore. Në të ardhmen, mbrojtja sociale duhet të përqëndrohet në sfidat në vijim: (i) mbrojtja e të varfërve dhe të cënuarve dhe duhet mundësuar që ata të dalin nga varfëria; dhe (ii) zbutja e ndikimit të modernizimit në sektorët e tjerë - kryesisht energji dhe shëndetësi.  Ligji mbi përfitimet e veteranëve mund të ketë shumë pasoja negative fiskale dhe ekonomike dhe duhet të jetë me kosto plotësisht të kalkuluar dhe të rimendohet. Ligji propozon përfitime të kushtueshme në para të gatshme, nxitje për të kaluar në informalitet të tregut të punës, rreziqe për suksesin e Ligjit mbi sigurime shëndetësore dhe zbrazëtira tatimore. Ai gjithashtu rrezikon nevojat tjera më urgjente për shpenzime ose rritje të deficitit fiskal. B. PËRMBLEDHJE E MEKANIZMAVE TË MBROJTJES SOCIALE 7.1. Sistemi i mbrojtjes sociale në Kosovë përbëhet nga transferet e të ardhurave dhe përkrahja tjetër. Transferet e të ardhurave që bien nën buxhetin e mbrojtjes sociale përfshinë: (i) pensionet, të cilat përfshijnë një pension bazik univerzal të financuar nga tatimet për të gjithë mbi moshën 65 vjeçare, me një shtesë për ata që kanë kontribuar së paku 15 vite në sistemin pensional të ish Jugosllavisë; një pension sipas kontributeve të definuara të themeluar në vitin 2002, i cili ëstë i financuar plotësisht dhe përbëhet nga kontributet e obliguara nga punëdhënësit dhe punëtorët; dhe përfitimet nga pensionimi i hershëm për një numër shumë të vogël përfituesish196; (ii) Përfitimet e ndërlidhura me luftën, të cilat përfshijnë një listë me përfitime për civilët dhe ushtarët të cilët u bënë të paaftër gjatë konfliktit ushtarak të viteve 1998-99; dhe mbrojtjen e ëafërmve të mbijetuar të ushtarëve dhe civilëve të rënë, si dhe për familjet e përsonave të zhdukur; (iii) skema e asistencës sociale, e cila është një program për përkrahje me 195 Kapitulli i përgatitur nga Anita Schwartz (autore kryesore) dhe Aylin Isik-Dikmelik. 196 Kjo është për ish punëtorët e Minierës Trepça dhe ish antarët e Trupave Mbrojtëse të Kosovës (TMK) të cilët humbën vendpunimet e tyre pas transformimit të TMKsë në Forcën e Sigurisë së Kosovës (FSK) në vitin 2008. 101 të ardhura si burim i fundit i të ardhurave e cila financohet nga tatimet, por e cila ofron asistencë vetëm për një grup të kufizuar përfituesish; dhe (iv) transferet tjera, të cilat përfshijnë një pension të paaftësisë të pa bazuar në kontribute; dhe përfitimet për fëmijët me paaftësi. Përpos këtyre, buxheti i mbrojtjes sociale gjitashtu financon shërbime tjera, përfshirë: shërbimet e përkujdesjes sociale, që ofrohen nga qendrat për punë sociale, dhe kryesisht përqendrohen në shërbimet e mbrojtjes së fëmijëve; dhe shërbimet e punësimit për ata që regjistrohen si të papunë por që dëshirojnë të punojnë. Së fundmi, edhe pse nuk është pjesë e buxhetit për mbrojtje sociale, ekzistojnë subvencionet e energjisë për përfituesit e skemës sociale dhe kostot e energjisë, të cilat janë dizajnuar që të ofrojnë subvencione të nënkuptuara nga konsumatorët e pasur tek të varfërit përmes tarifave të ndryshme të energjisë. Ky kapitull përqendrohet në komponentin më të madh të ‘transferit të të ardhurave’ të mbrojtjes sociale – konkretisht pikat e mësipërme (i) deri (iii) – dhe gjithashtu shkurtimisht i diskuton masat tjera, sikurse subvencionet e energjisë për familjet e varfëra, të cilat nuk janë pjesë e rrjetit formal të mbrojtjes sociale. 7.2. Pensionet përfaqësojnë komponentin më të madh të shpenzimeve të mbrojtjes sociale në Kosovë. Në vitin 2013, 116,512 individë kanë përfituar nga pensioni bazë (pensionet e shtyllës së parë). Ata pranuan nga 60 euro në muaj, të financuara drejtpërsëdrejti nga buxheti i shtetit. 35,830 përfitues tjerë pranuan një shtesë prej 52 euro në muaj në vitin 2013 (duke bërë shumën e tërësishme të pensionit të pranuar 112 euro në muaj). Kjo shtesë ishte future nga janari i vitit 2008 për ata që mund të vërtetonin se kanë kontribuar më shumë se 15 vite në sistemin e vjetër Jugoslav. Së fundmi, një sistem pensional (shtylla e 2 pensionale), e financuar plotësisht nga kontributet u bë i detyrueshëm në vitin 2002 për të gjithë punëtorët e sektorit formal nën moshën 55 vjeçare, kur edhe filloi së funksionuari sistemi. Kontributet paguhen nga punëdhënësi dhe nga punëtori (5 përqind e të ardhurave prej secilit nga ta, të paguara përmes sistemit tatimor). Fondet mbahen në llogari individuale të menaxhuara nga Trusti i Kursimeve Pensionale të Kosovës (TKPK).197 Pagesat nga 100 euro në muaj janë bërë për përfituesit deri sa të zbrazet llogaria e tyre. Pasi që kjo shtyllë e dytë është plotësisht e financuar (me menaxhim të fondeve nga një organ profesional dhe të investuara kryesisht jashtë vendit), konsiderohet të jetë i qëndrueshëm dhe nuk kërkon financime buxhetore. Pensione gjithashtu paguhen edhe për përsonat me aftësi të kufizuara, dhe ekziston një skemë e pensionimit të hershëm për minatorët e Trepçës dhe për përsonat që janë larguar nga transformimi i Trupave Mbrojtëse të Kosovës (TMK) në Forcat e Siguris së Kosovës (FSK). Në vitin 2013, 18,891 individ kanë pranuar pensionin e përsonave me aftësi të kufizuara, që është një numër më i ulët se 21,200 sa ishin në vitin 2011, dhe në vitin 2013 rreth 3,800 ish minatorë të Trepçës kanë pranuar përfitimet nga pensionimi i hershëm, e që ishte numër më i ulët se 4,130 sa ishin në vitin 2011. Së fundmi, në vitin 2013 një numër prej 798 përsonave kanë pranuar përfitimet e pensionimit të hersëm nga TMKja, që ishte më i ulët se rreth 1,600 përfitues sa ishin në vitin 2011. 7.3. Një numër i madh i përfitimeve të lidhura me luftën i përfshijnë ata që ishin plagosur gjatë luftës së viteve 1998-99 dhe familjet e atyre që janë vrarë apo nuk gjinden. Përfitimet nga skemat sociale të lidhura me luftën janë futur nga UNMIKu në vitin 2000 dhe kategori shtesë janë shtuar në vitin 2011. Ato përfshinin rreth 11,000 njerëz në vitin 2013, në gjashtë kategori kryesore: (i) ushtarët që u bënë të paaftë; (ii) familjet e ushtarëve të vdekur; (iii) familjet e ushtarëve që nuk gjenden; (iv) civilët që u bënë të paaftë; (v) familjet e civilëve të vrarë; dhe (vi) familjet e civilëve që nuk gjenden. Përpos këtyre kategorive kryesore, gjithashtu ekzistojnë përfitime për kategoritë e kujdestarëve të të paaftëve me shkallë paaftësie mbi 80 përqind dhe pagesat që u bëhen të vejave të përsonave që u bënë të paaftë dhe si pasojë e plagëve kanë vdekur. Shuma e përgjithshme e përfitimeve që u paguhen familjeve varet nga numri se sa ishin të vdekur apo që nuk gjenden në të njëjtën familje, dhe nga shkalla e paaftësisë për të plagosurit. 197 Në fund të vitit 2013, TKPK ka pasur mjete në vlerë prej rreth 914 milion euro, prej të cilave 651 milion euro janë të investuara jasht vendit dhe pjesa e mbetur është mbajtur në Kosovë ose në para të gatshme në banka ose në bona thesari. 102 7.4. Rreth 35,000 familje kanë përfituar në vitin 2011 nga skema e asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave edhe pse ai numër u zvoglua në 29,633 nga fundi i vitit 2013. Përfituesit ndahen në dy kategori të identifikuara përmes filterëve që supozohet se masin varfërinë. Përfituesit e kategorisë së parë duhet të jetojnë në një familje në të cilën secili i rritur është i paaftë, i varur ose kujdestar për këta përfitues. Përfituesit e kategorisë së dytë duhet të jetojnë në një familje në të cilën çdo i rritur duhet të jetë i regjistruar si i papunë dhe familja duhet të ketë të paktën një fëmijë nën moshën gjashtë vjeçare ose një jetim nën moshen 15 vjeçare. Që nga viti 2013, mund të ketë maksimum një përson me trup të aftë në familje. Të dyja kategoritë gjithashtu bartin filtera shtesë të përjashtimit, siç është posedimi i një veture. Përfituesit e një skeme të asistencës sociale marrin mesatarisht rreth 63 euro në muaj, varësisht nga përmbushja e kushteve që ndërlidhen me arsimin dhe shëndetësinë. 7.5. Subvencionet e energjisë ndahen përmes skemës së asistencës sociale dhe përmes një strukture tarifore të dizajnuar pjesërisht të ofrojë një subvencion të nënkuptuar nga konsumatorët më të pasur tek ata më të varfër.198 Të gjitha familjet që marrin ndihmë sociale gjithashtu përfitojnë nga subvencionet e energjisë me një shumë të tërësishme përej rreth 4.5 milion euro në vit. Njëkohësisht, tarifat e energjisë janë dizajnuar që të ofrojnë një subvencionim të nënkuptuar nga konsumatorët më të mëdhenj (të supozuar si më të pasur) për konsumatorët më të vegjël (të supozuar si më të varfër) duke vendosur çmimet e tarifave sipas sasisë së konsumuar. C. FINANCIMI I MBROJTJES SOCIALE 7.6. Edhe pse kishte një rritje në vitin 2009, mbrojtja sociale nuk ishte një prioritet i shpenzimeve në vitet e fundit. Shpenzimet në transfere (nga të cilat rreth 95 përqind janë në mbrojtje sociale) janë rritur nga 3.6 përqind e BPVsë në vitin 2008 në 4 përqind në vitin 2009 (Figura 7.1), kryesisht si rezultat i rritjes së pensioneve për ata që kontribuan në sistemin e vjetër Jugosllav. Që nga ajo kohë ka mbetur relativisht e pandryshuar si përqindje e BPVsë. Megjithatë, si pjesë e shpenzimeve të tërësishme, transferet kanë rënë nga 14.3 përqind sa ishin në vitin 2009 në 13.9 përqind në vitin 2012 (Figura 7.2) pasi që autoritetet zgjodhën të përqëndrohen në prioritetet tjera të shpenzimeve, veçanërisht në infrastrukturë të transportit. 7.7. Shpenzimet e mbrojtjes sociale janë përcaktuar nga zgjedhjet e politikave, e jo ciklet demografike apo ekonomike. Rritja më e madhe e shpenzimeve të sigurimeve sociale jo-pensionale e shtyrë nga politikat mes viteve 2008 dhe 2012 ishte në përfitimet e lidhura me luftën, disa nga të cilat janë paguar pa marrë parasysh moshën dhe aftësitë për punë të përfituesve, edhe pse disa janë përcaktuar nga shkalla e paaftësisë. Rritjet e përfitimeve të lidhura me luftën kanë qenë përgjegjëse për afër një të katërten e rritjes së tërësishme në faturën e mbrojtjes sociale, dhe pothuajse tërë rritjet jo-pensionale gjatë kësaj periudhe. Pensioni bazë ka kontribuar me 6.4 përqind shtesë në rritje, gjithashtu si rezultat i zgjedhjeve politike. Kapërcimet relative të mprehta me nga 12 deri 13 përqind në shpenzimet e pensionit bazë si në vitin 2009 ashtu edhe në vitin 2012 si rezultatt i rritjeve të pensioneve në këto vite – së pari prej 40 euro në 45 euro dhe pastaj në 50 euro. 198 Si dhe nga konsumatorët më pak efikas në më shumë efikas. 103 Figura 7.1. Shpenzimet e transfereve në € dhe % Figura 7.2 Transferet si pjesë e shpenzimeve të BPV tërësishme publike 250 EUR (Mil.) 15.0 % BPV (add) 4.4 14.5 200 4.2 4.0 14.0 150 3.8 13.5 100 3.6 13.0 3.4 50 12.5 3.2 0 3.0 12.0 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Baza e të dhënave BOOST dhe kalkulimet e Burimi: Baza e të dhënave BOOST dhe kalkulimet e stafit të bankës botërore. stafit të bankës botërore. Figura 7.3 Përbërja e shpenzimeve të mbrojtjes Figura 7.4. Kontributet në rritjen e buxhetit të sociale, EUR, 2008-12 mbrojtjes sociale 2008-12 250 100% Pushimi i lehonise Pushimi i lehonise 6.8% 90% 2.2% 0.7% 3.1% Sherbimet sociale 2.7% Sherbimet sociale 200 Pensionet 80% Skena e asistences 70% 22.9% Skena e asistences sociale sociale 150 Perfitimet e lidhura me 60% TMK - pensionimi i luften hershem 50% Perfitimet e personave Pensionimi i hershem me aftesi te kufizuara 40% (Trepça) 100 TMK - pensionimi i 55.6% Perfitimet e personave hershem 30% me aftesi te kufizuara Pensionimi i hershem 20% Perfitimet e lidhura me 50 (Trepça) luften Pensionet baze - sistemi 10% Pensionet baze - sistemi Jugosllav 6.4% Jugosllav 0% Pensionet baze -0.4% Pensionet baze 0 Contributions 2008 2009 2010 2011 2012 -10% Burimi: Baza e të dhënave BOOST dhe kalkulimet e stafit Burimi: Baza e të dhënave BOOST dhe kalkulimet e të bankës botërore. stafit të bankës botërore. 104 D. TRANSFERET KRYESORE TË MBROJTJES SOCIALE Pensionet 7.8. Pensionet përbënin mbi 80 përqind të shpenzimeve të tërësishme në mbrojtjes sociale në vitin 2012. Në buxhetin e vitit 2012 u financuan katër pensione apo skema të pensionimit (Figura Figura 7.5. Numri i marrësve të pensionit bazë 7.3). Pjesa e tyre në tërësinë e shpenzimeve të (Përjashto ish kontribuesit e sistemit Jugosllav) mbrojtjes sociale u rrit nga 79.9 përqind në vitin 140,000 2008 në 83.3 përqind në vitin 2012. Pensioni 130,000 universal bazë, me 50 euro në muaj, pothuajse i afroi pensionerët me kufirin e varfërisë, i cili 120,000 qëndronte në 1.72 euro në ditë në vitin 2011 (ose 51.60 euro për muaj prej 30 ditëve). Pensionerët 110,000 të cilët gjithashtu përfituan nga shtesa për 100,000 contribuesit e ish skemës Jugosllave morën edhe më shumë dhe kjo shtesë ishte shtytësi kryesor i 90,000 rritjes së shpenzimeve të pensioneve mes viteve 80,000 2008 dhe 2010. 2008 2009 2010 2011 7.9. Futja dhe zgjerimi i pagesave për Burimi: ASK, "Mbrojtja sociale në Kosovë". kontribuesit e ish sistemit pensional jugosllav Shënim: Në vitin 2009, pensionerët që përfituan nga ka shtyrë më shumë se gjysmën e rritjes së shtesa e ish-Jugosllavisë nuk u klasifikuan më si marrës shpenzimeve në mbrojtjen sociale që nga viti të ‘pensionit bazë’, edhe pse ata ende e morën atë, që rezultoi në rënien e madhe mes 2008 dhe 2009. 2008 (Figura 7.4). Shpenzimi në pensione për ata të cilët mund të vërtetonin se kishin kontribuar së paku 15 vite në sistemin pensional të ish jugosllavisë u rrit vazhdimisht nga 18.4 milion euro në vitin 2008 – kur edhe u prezentuan këto shenzime – në 42 milion euro në vitin 2012 – një kërcim prej 14 në 36 përqind e shpenzimeve të tërësishme në pensione. Këto rritje erdhën pjesërisht si rezultat i më shumë vetëve që demonstruan plotësim të kritereve dhe pjesërisht prej rritjes së vlerës së shtesës prej 35 euro në 51 euro në vitin 2011 (Figura 7.5). Megjithatë, kjo rritje gjithashtu pjesërisht rrjedh nga ridefinimi i pensioneve bazë. Fillimisht pensionet bazë ishin për të gjithë individëd e moshës 65 vjeçare e më të moshuar. Kjo u ndryshua në vitin 2009, ku vetëm ata të cilët nuk mund të vërtetonin kontributet në ish skemën pensionale jugosllave do të mbeteshin në kategorinë e ‘pensionit bazë’. Ata të cilët do të mund të vërtetonin këto kontribute ishin përfshirë në klasifikimin e ri për të dyja, pra pensionin e tyre bazë dhe përfitimin shtesë. Përfitimet e lidhura me luftën 7.10. Përfitimet e secilës kategori të dalur nga lufta janë rritur vazhdimisht që nga viti 2009. Shpenzimi i tërësishëm në përfitimet e lidhura me luftën janë rritur nga 18.4 milion euro në 31.1 milion euro mes viteve 2008 dhe 2012. Afër një e katërta e rritjes së shpenzimeve në mbrojtjen sociale gjatë kësaj periudhe shkoi drejt këtyre përfitimeve, të cilat janë rritur theksueshëm në vlerë gjatë kësaj periudhe të shkurtër (Tabela 7.1). Për shembull, përfitime mujore për familjet e të vdekurve në luftë janë rritur për mbi 50 përqind në vetëm dy vite mes vitit 2009 dhe 2011. Është interesante se përfitimet kanë pasur rritjen më të ngadaltë për ata që më së paku janë të aftë të marrin pjesë në fuqi punëtore. Invalidët e luftës me shkallët e paaftësisë prej mbi 80 përqind morën 97 përqind rritje në stipendiumet mujore – prej 182 euro në vitin 2009 në 358 euro në vitin 2011 – ndërsa ata me shkallë të paaftësisë prej 20 përqind morën rritje prej 230 përqind. 105 Tabela 7.1. Përfitimet e lidhura me luftën 2009 2010 2011 % rritje 2009-11 Përfitimet mujore për invalidët e luftës me nivele të ndryshme të paaftësisë , € Paaftësi e plotë 182 239 358.5 97% 71-80% 145.6 220 330 127% 61-70% 127.4 210 315 147% 51-60% 109.2 200 300 175% 41-50% 91 190 285 213% 31-40% 72.8 170 255 250% 20-30% 54.6 120 180 230% Përfitimet mujore të familjeve të të vrarëve në luftë , €* Familjet e martirëve 234 239 358.5 53% 2 martir 280 285.8 428.7 53% 3 martir 304.2 309.2 463.8 52% 4 martir 327.6 332.6 498.9 52% >4 martir 351 356 534 52% *Vetëm me paaftësi të plotë. Përfitimet e zvogluara për ata me më shumë paaftësi më të vogla. 7.11. Përfitimet e lidhura me luftën nuk janë dizajnuar që të përfshijnë të varfërit. Figura 7.6. Shpërndarja e shpenzimeve nga Zbutja e varfërisë nuk mund të jetë objektiv i përfitimet e lidhura me luftën në Bosnjë e përfitimeve të lidhura me luftën dhe ka fare pak Hercegovinë dëshmi të qartë se qfarë pjese e përfitimeve të lidhura të luftës shkojnë tek grupet me të ardhura të ndryshme në Kosovë. Megjithatë, anekdota dhe përvoja nga vendet tjera në rajon sygjerojnë se, edhe pse janë pjesë e buxhetit për mbrojtje sociale, ato zakonisht nuk arrijnë tek të varfërit. Për shembull në Bosnjë e Hercegovinë mbi 18 përqind e përfitimeve të lidhura me luftën shkojnë tek kuintali më i pasur i popullsisë, ndërsa vetëm mbi një e treta shkon tek kuintali më i varfër i popullsisë (Figura 7.6). Burimi: Baza e të dhënave të mbrojtjes sociale e Regjionit Skema e asistencës sociale të Evropës dhe Azisë Qëndrore. 7.12. Skema e asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave nuk ka përfituar nga rritjet e njëjta në shopenzime të cilat ishin dhuruar për pensionet dhe përfitimet e lidhura me luftën. Mes viteve 2008 dhe 2012, shpenzimet në skemën e asistencës sociale si burim fundit i të ardhurave kanë rënë me 8.6 përqind në terma real, duke e sjellur nga 19 përqind e shpenzimeve të tërësishme të mbrojtjes sociale në 14 përqind ose prej 0.7 në 0.6 përqind të BPVsë. Kjo ulje ka reflektuar zgjidhjet e politikave dhe prioriteteve, të cilat e përqëndruan mbrojtjen sociale në grupet më të zëshme politike – sikurse janë veteranët e luftës dhe grupe të zgjedhura të pensionerëve – sesa në të varfërit. Gjatë kësaj periudhe, qeveria i ka shtërnguar kriteret e pjesmarrjes ndërsa bëri rritje të vogla në përfitime. Kjo ka zvogluar numrin e përfituesve (Figura 7.7) por mbajti kostot të pandryshuara në terma nominal. Gjithashtu ndihmoi që të sigurojë që ndihma sociale ishte e lartë si përqindje e konsumit të tërësishëm të përfituesve. Vërtetë me 44 përqind, sigurimi social paraqiste një ojesë më të madhe të konsumit për përfituesit në kuintalin e më të varfërve në Kosovë sesa në vendet tjera të EJLsë (Figura 7.8). Megjithatë, kjo ishte pjesërisht për shkak të konsumit shumë të ulët nga grupet e më të varfërve në Kosovë - pranimet mesatare individuale 106 ishin me vlerë jo më të madhe se 7.2 përqind e pagës minimale në vitin 2011.199 Përpos kësaj, kriteret strikte të pjesmarrjes kanë siguruar që skema e asistencës sociale është njëra ndër skemat e targetuara më së miri në rajon. Figura 7.7. Numri i familjeve që përfitojnë nga Figura 7.8. Të ardhurat nga asistenca sociale si asistenca sociale % e konsumit familjar në kuintalin më të varfër 39,000 50.0 45.0 37,000 40.0 35,000 35.0 30.0 33,000 25.0 31,000 20.0 29,000 15.0 10.0 27,000 5.0 25,000 0.0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 ALB BiH MNE MKD RKS SRB Burimi: ASK, "Mbrojtja Sociale në Kosovë" dhe Burimi: Autoritetet kombëtare dhe baza e të dhënave të MPMS. shpenzimeve në mbriojtje sociale nga Evropa dhe Azia Qendrore, Banka Botërore. Shënim: Të dhënat janë për vitet në vijim ALB: 2008; BiH: 2007; KOS: 2009; MKD: 2010; MNE: 2011; SRB: 2010. 7.13. Skema e asistencës sociale si burim e fundit i të ardhurave në Kosovë përfshinë pjesën më të lartë të të varfërve dhe ka një nga nivelet më të ulëta të rrjedhjes tek të pasurit në tërë EJLnë. Një numër i vlerësuar prej një të tretës së familjeve në kuintalin më të varfër kanë marrë të ardhura nga skema e asistencës sociale në vitin 2011 krahasuar me mesataren rajonale prej 19 përqind (Figure 7.9). Më pak se një përqind e familjeve në kuintalin më të lartë kanë pranuar këto përfitime – rreth mesatares rajonale. Synimi i caqeve gjithashtu ka përformuar mirë: mbi 70 përqind e shpenzimeve të skemës së asistencës sociale ka shkuar tek familjet në kuintalin më të ulët, ndërsa më pak se 3 përqind ka “rrjedhur” tek familjet në kuintalin më të lartë. Kjo krahasohet në mënyrë të favorshme me mesataret rajonale prej 62 dhe 4 përqind respektivisht (Figura 7.10). Edhe pse përfshirja dhe synimi i cakut ishin te mira, që nga viti 2008 kanë ekzistuar fare pak përpjekje që të zgjerohet skema e asistencës sociale. Në fakt autoritetet kanë tentuar që të përmirësojnë filterët e përjashtimit të supozuar se do të testonin nivelin e varfërisë dhe do të zvoglonin numrin e përfituesve përfshirë këtu përmes zvoglimit të numrit të familjeve përfituese me njerës me trupa-të aftë si të aftë dhe të kenë një kusht hyrës binar ashtu që njerëzit të përjashtohen nga skema nëse kanë veturë. Njëkohësisht, pothuajse të gjitha përfitimet tjera të mbrojtjes sociale – përfshirë ato që nuk synojnë të varfërit – janë rritur. Kjo nxjerr në pah se prioritetet e qeverisë qëndrojnë në shpërblimin e atyre që luftuan dhe në rritjen e të ardhurave të pensionerëve në kurriz të zbutjes së varfërisë. Zvoglimi në numrin e përfituesve ka ndodhur edhe pse varfëria është e lartë. 199 Banka Botërore (2013), “Aktivizimi i rrjeteve të menqura të mbrojtjes sociale në Kosovë: pengesat në zgjedhjen e përfituesve, dizajnin e përfitimeve dhe kapacitetin institucional. 107 Figura 7.9. Përfshirja: % e familjeve përfituese Figura 7.10. Synimi i cakut: % përfitimet që në kuintalet në majë dhe në fund shkojnë tek familjet në kuintalet në maje dhe në fund 35.0 0.9 80.0 10.0 0.8 70.0 9.0 30.0 0.7 8.0 60.0 25.0 7.0 0.6 50.0 6.0 20.0 0.5 40.0 5.0 15.0 0.4 30.0 4.0 0.3 10.0 3.0 0.2 20.0 2.0 5.0 10.0 0.1 1.0 0.0 0.0 0.0 0.0 ALB BiH MNE MKD RKS SRB ALB BiH MNE MKD RKS SRB Kuintali i poshtem (amd) Kuintali i siperm (add) Kuintali i poshtem (amd) Kuintali i siperm (add) Burimi: Autoritetet kombëtare dhe baza e të dhënave të Burimi: Autoritetet kombëtare dhe baza e të dhënave të shpenzimeve në mbriojtje sociale nga Evropa dhe Azia shpenzimeve në mbriojtje sociale nga Evropa dhe Azia Qendrore, Banka Botërore. Qendrore, Banka Botërore. Shënim: Të dhënat janë për vitet në vijim ALB: 2008; Shënim: Të dhënat janë për vitet në vijim ALB: 2008; BiH: 2007; KOS: 2009; MKD: 2010; MNE: 2011; SRB: BiH: 2007; KOS: 2009; MKD: 2010; MNE: 2011; SRB: 2010. 2010. 108 Kutia 7.1. Subvencionet dhe kostot e energisë Edhe pse nuk janë pjesë e buxhetit të mbrojtjes sociale, Kosovarët e varfër përfitojnë nga subvencionet e qarta dhe të nënkuptuara në energji. Këto tentojnë të mbrojnë grupet e varfëra nga rritjet e çmimeve të energjisë, të zvoglojnë “varfërinë e energjisë“– e definuar si shpenzim në energji i më shumë se 10 përqind të shpenzimeve të tërësishme familjare – dhe sigurojnë qasje të mjaftueshme në energji nga ana e familjeve më të varfëra. Si dhe si stipendiume mujore prej 63 euro (mesatarisht), përfituesit e asistencës sociale kanë marrë subvebncione të qarta vjetore në shume prej 120-130 euro mes viteve 2008 dhe Figura B7.1.1. Shpërndarja e subvencionit të 2012. Këto subvencione janë shpërndarë me një kosto prej rreth nënkuptuar të energjisë elektrike mes 4.5 milion euro në vit apo 0.1 përqind e BPVsë. Veç kësaj popullsisë, Kosovë 2011 struktura e tarifave të energjisë është e dizajnuar për të ofruar një subvencion të nënkuptuar nga konsumatorët e mëdhenj (të 100 subvencioneve te marra supozuar si më të pasurit) tek konsumatorët e vegjël (të 80 nga secili grup Proporcioni i supozuar si më të varfërit) duke kërkuar çmime më të ulëta për 60 kilovat orë për konsumatorë më të vegjël (më pak konsum) sesa 40 20 për më të mëdhenjtë. Përderisa subvencionet e qarta të energjisë 0 janë të synuara mirë, ndër-subvencionet e nënkuptuara nuk Poor Non Poor quintile 2 quintile 3 quintile 4 quintile 5 quintile 1 ndihmojnë shumë të varfërit. Një analizë e kohëve të fundit ka treguar se ky mekanizëm ishte në fakt regresiv, ku konsumatorët më të pasur merrnin më shumë (27 përqind për kuintalin më të pasur) sesa të varfërit në vitin 2011 (më të Burimi: ABF e Kosovës e vitit 2011. varfërit merrnin vetëm 11 përqind) (Figura B7.1.1). Figura B.7.1.2. Ҫmimi i rrymës dhe pjesmarrja Figura B.7.1.3. Pjesmarrje e shpenzimeve të e rrymës në shpenzimet e tërësishme të familjes energjisë në Kosovë, 2011, sipas kuintaleve në rajonin ECA 18 10 Perqindja e shpenzimeve qmimi mesatar i elektricitetit 16 Hungary ne cent te US$/KWh 14 Latvia Turkey Poland 12 Croatia Montenegro Romania Lithuania Estonia Moldova 5 totale 10 Albania 8 Bosnia Georgia and Bulgaria Belarus Armenia Herzegovina Kosovo 6 Azerbaijan Macedonia Serbia 4 Kazakhstan Russia Ukraine 2 Tajikistan Kyrgyz 0 Republic Poor Non Poor 0 0% 2% 4% 6% 8% electricity share gas share LPG share Elektriciteti si pjese e shpenzimeve totale te familjes wood share oil share other fuel share Burimi: Banka Botërore 2013, freskuar me të dhënat Burimi: HBF Kosovë 2011. me Kosovës nga baza e të dhënave ERRA dhe ABF. Ҫmimet e elektricitetit janë të ulëta krahasuar me vendet tjera në rajon por elektriciteti paraqet një pjesë më të madhe të shpenzimeve në Kosovë se në vendet tjera, posaçërisht për të varfërit. Në vitin 2012 tarifa mesatare e konsumit ishte 6.88 cent/ KWh pas tatimeve, dukshëm më e ulët se mesatarja rajonale prej 7.97 cent. Pa marrë parasysh këtë, familjet në Kosovë kanë shpenzuar një pjesë më të madhe të shpenzimeve të tyre familjare në energji se pothuaj në çdo vend në evropë ose azi qëndrore (Figura B7.1.2). Familjet e varfëra shpenzuan mesatarisht 8.4 përqind të shpenzimeve të tyre në elektricitet në vitin 2011, krahasuar me 5.9 përqind për familjet jo të varfëra (Figura B.7.1.3). Rritje e kostove të energjisë në të ardhmen do të jenë të domosdoshme por ka gjasa se do paraqesin rreziqe për familjet e varfëra dhe të cënuara. Edhe pse mund të ketë përshtatje në sjellje, rritja e parashikuar e kostove prej 47 përqind sipas skenarit të strategjisë së energjisë (shiko kapitullin e energjisë) do t’i godas shumë disa familje. Një pjesë e zgjidhjes ekziston në zbutjen e rritjes së kostove për t’i dhënë kohë për përshtatje. Përderisa ekzistojnë subvencionaet e qarta (të dhëna për përfituesit e asistencës sociale) dhe (joefektive) subvencionet e nënkuptuara, do të ketë nevojë të zgjerohet mbrojtja sociale për grupet më të varfëra për t’u zbutur atyre këto rritje. Alternativa do jetë rritja e varfërisë dhe mospagesave të faturave të energjisë. Me 52 përqind e kuintalit më të varfër që kanë raportuar se nuk kanë shpenzuar në energji në vitin 2011 (krahasuar me 6 përqind të kuintalit të pasur), situata do rrezikonte përkeqësimin nëse nuk ka masa korrigjuese të mbrojtjes sociale. Prandaj Kosova duhet të ndërmerr hapa në identifikimin e grupeve më të cënuara dhe, nëse është e domosdoshme të modifikojë kriteret e asistencës sociale të sigurohen se të varfërit dhe më të cënuarit kanë qasje në energji të mjaftueshme. 109 E. NEVOJAT PËR MBROJTJE SOCIALE NË TË ARDHMEN 7.14. Reformat e politikave dhe varfëria e madhe drejtojnë në nevojën e qartë për mbrojtje sociale. Dy modernizime të mundshme në sektorët kyç do të kenë pasoja në shpenzimet e familjeve dhe do të mund të kërkojnë një përgjigje për mbrojtje sociale. Investimet e mëdha që kërkohen në sektorin e energjisë do të rrisin kostot e energjisë (shiko kapitullin e energjisë dhe Kutinë 7.1). Njëkohësisht futja e sigurimeve shëndetësore dotë ketë përfitime të mundshme për familjet më të varfëra por gjithashtu do të shtojë shpenzimet në faturën mujore të familjeve të cilat nuk lirohen nga pagesa e premiumeve. Si për shëndetësinë ashtu edhe për energjinë, do të jetë me rëndësi identifikimi i familjeve më të cënuara dhe lirimi i tyre nga pagesa (në rastin e sigurimit shëndetësor) ose mbrojtja e tyre ndaj rritjes së çmimeve të energjisë. Pa identifikim të kujdesshëm dhe dëmshpërblim të të varfërve, modernizimi (i domosdoshëm) i energjisë dhe shëndetësisë rrezikon të ketë ndikim negativ në të varfërit dhe të cënuarit. 7.15. Shpenzimet e planifikuara në mbrojtje sociale nuk përputhen me nevojat. Skema e asistencës sociale përfshiu vetëm një të tretën e 20 përqindëshit më të varfër të popullsisë në vitin 2011 dhe një ngushtim i kritereve të përfshirjes do të zvogloj përfshirjen edhe më tutje. Njëkohësisht autoritet planifikojnë që të rrisin edhe më shumë përfitimet e lidhura me luftën dhe presionet politike kanë bërë zgjerimin e përfshirjes në shtesën pensionale për ish kontibuesit pensional në Jugosllavi200. Pasi që benzioni bazë mjafton në ofrimin e pensionerëve me kufirin e varfërisë dhe përfitimet e lidhura me luftën, në shumë raste ishin dorëlëshuara, këto hapa do të bënin pak në luftimin e varfërisë. Përveç kësaj, zgjerimi i përfitimeve të lidhura me luftën dhe pensionet do të dështonte në adresimin e sfidave të cilat rrjedhin nga rritja e çmimeve të energjisë apo sigurimi shëndetësor. Qeveria duhet të rimendojë prioritetet. Mbrojtja sociale dhe modernizimi i energjisë dhe shëndetësisë 7.16. Në të ardhmen, politikat duhet përqendruar në ndikimin e reformave në eneergji dhe shëndetësi në sistemin e mbrojtjes sociale. Ndikimi i modernizimit të domosdoshëm në energji dhe shëndetësi duket se do të ndikojë negativisht në familjet e varfëra dhe të cënuara përveç se nëse sistemi i mbrojtjes sociale arrinë të përballet me sfidat që dalin nga reformat. 7.17. Energjia: Investimet në energji me vlerë mes 20 e 30 përqind të BPVsë duhet të paguhen duke i rritur kostot, të cilat janë vlerësuar të rriten prej mesatarisht 5.80 cent/KWh në vitin 2013 në mes 8.55 and 10.80 cent/KWh201 në vitin 2019. Kjo do të jetë një rritje prej 47 deri në 86 përqind në terma real. Pasi që të varfërit veq se shpenzojnë 8.4 përqind të shpenzimeve të tyre në energji, një rritje e tillë do të ishte një barrë e madhe. Pos kësaj, ekziston rreziku se mos-pagesa do të rritej. Humbjet komerciale ishin baraz me 20 përqind të distribuimit të energjisë në vitin 2012 dhe 52 përqind e familjve në kuintalin e fundit kanë raportuar se nuk kanë shpenzuar energji në vitin 2011. Kjo klasifikohet si ‘mos-pagesë’ ose humbje komerciale nga kompanitë energjetike. Përdorimi i skemës së asistencës sociale me një rrjet të zgjeriuar për “të kapur” familjet e cënuara do të mund të ndihmonte në zvoglimin e varfërisë, minimizimin e ndikimeve negative të rritjes së kostove dhe zvoglimin e mospagesave të faturave të energjisë. 7.18. Shëndetësia: Ligji mbi sigurimet shëndetësore (LSSh) ofron lirim nga pagesa e premiumeve për të punësuarit joformal nën kufirin e varfërisë. Këto përndryshe do të ishin 3.5 euro në muaj për çdo antarë të familjes. Për një familje me madhësi mesatare prej pesë vetave (sipas ABF të vitit 2011) kjo do të arrinte në 17.5 euro në muaj për familje. Thënë ndryshe, një familje në kufirin e varfërisë do t’i duhet të gjente edhe 6.8 përqind të shpenzimeve familjare shtesë për të financuar premiumet e obligueshme të 200 Parlamenti i Kosovës vendosi në maj 2014 që të pranojë të drejtën e punëtorëve të sistemit parallel gjatë të 90tave si ish-kontribues, edhe pse nuk dihen kostot potenciale nga ky vendim. 201 Para tatimeve me çmime në fund të vitit 2012. 110 sigurimit. Ekzistojnë prova se barërat përbënin një pjesë të madhe të buxhetit të shumë familjeve të varfëra në vitin 2011, dhe pos kësaj, shumë të varfër dukes se nuk kanë konsumuar barëra sa kanë pasur nevojë (shiko kapitullin e shëndetësisë). Prandaj premiumet do të kalohen nga kostot më të ulëta të kujdesit shëndetësor për shumë familje. Megjithatë, ekzistojnë familje të varfëra për të cilat kjo rritje në shpenzime do t’i lente ato një pozitë të cënueshme. Prandaj identifikimi i të varfërve dhe të cënuarve do të jetë me rëndësi të veçantë për t’u sigurues se lirimet të cilat ata i meritojnë të zbatohen në mënyrë që të minimizohet ky rrezik. 7.19. Për luftimin e ndikimit negativ të reformës së energjisë dhe shëndetësisë në të varfërit do të kërkohet një përpjekje më e mirë. Skema e tanishme e asistencës sociale përdor kritere rigjide të identifikimit të të varfërve përfshirë filterat binar siq është një karakteristikë e vetme që mund të përjashtojë përfitimet potenciale, pa marrë parasysh karakteristikave tjera. Megjithatë, vetëm rreth një e treta e familjeve në kuintalin e më të varfërve janë të mbuluara për shkak të mekanizmave targetues joefikas. Prioritete në luftimin e varfërisë dhe zbutjen e ndikimeve negative të rritjes së çmimeve të energjisë duhet të jetë zgjerimi i përfshirjes së familjeve të varfëra dhe të cënuare, ndërsa duke parandaluar rrjedhjet tek familjet e pasura. Kjo mund të arrihet vetëm me një mekanizëm më të mirë të përzgjedhjes. Kjo gjithashtu do të jetë me rëndësi për sigurimin shëndetësor i cili do të kërkojë identifikim më të mirë të të varfërve sesa që bëhet tani për të siguruar se ata janë të liruar nga pagesa e premiumeve të sigurimit shëndetësor. Identifikimi i të varfërve do të duhej të jetë hapi i parë për të zvogluar varfërinë dhe për të zbutur rreziqet që dalin nga modernizimi i domosdoshëm në energji dhe shëndetësi. Kjo, e kombinuar me vullnetin për të zgjeruar skemën e asistencës sociale për të përballuar këto sfida, duhet të jetë prioritet i politikave në mbrojtjen sociale. Përfitimet e lidhura me luftën 7.20. Përfitimet e reja të lidhura me luftën të përfshira në buxhetin e vitit 2014 rrezikojnë rritjen e buxhetit të mbrojtjes social e ndërkohë që dështojnë në adresimin e sfidave me të cilat përballet vendi. Autoritetet po konsiderojnë zgjerimin dhe futjen e kategorive të reja të përfituesve e jo përfitimet që synojnë përmirësimin e jetës së të varfërve. Përfitimet potenciale të reja të ndërlidhura me luftën përfshijnë përfitimet e veteranëve të luftës dhe pagesa e njëhershme e ish të burgosurve politik:  Pagesa e një-hershme e ish të burgosurve politik: Propozimet për dhënjen e pagesë së një- hershme për ish të burgosurit politik nën rexhimin serb për shkak të përpjekjeve për arrtijen e pavarësisë së Kosovës do të dëshmohen si të kushtueshme. Ligji që do të lejonte këo pagesa tashmë është miratuar nga parlamenti (edhe pse nuk ishte iniciativë e qeverisë). QeK ka vendosur në dhjetor të vitit 2013 se shuma e tërësishme e kompenzimit për ish të burgosurit politik do të jetë 55 milion euro (1.1 përqind e BPVsë) e cila do të paguhet mbrenda katër viteve. Për shumën e njëjtë, shpenzimet në shëndetësi do të mund të rriteshin prej 10.7 përqind në vit, shpenzimet në arsim me 7 përqind në vit, ose shpenzimet në mbrojtje sociale për më të varfërit dhe më të cënuarit do të mund të rriteshin për gjysmë.  Përfitimet e veteranëve të luftës do të mund të dëshmohen si tepër të dëmshme për qëndrueshmërinë fiskale, do kenë pasoja negative në tregun e punës dhe do të pamundësojnë investimet tjera më urgjente. Procesi i cili do t’u lejojë veteranëve të luftës të marrin përfitimet e tyre veqse ka avancuar. Ligji është aprovuar dhe rreth 67,000 njerës janë regjistruar. Është duke u bërë një proces i verifikimit dhe pritet të kompletohet nga mesi i vitit 2014. Buxheti i vitit 2014 ka ndarë një shumë prej 15 milion euro – e barabartë me 54 përqind të buxhetit të skemës së asistencës sociale. Megjithatë, kostot e tërësishme do të mund të jenë shumë më të mëdha. Minimumi i propozuar për përfitime në të gatshme është i barabartë me pagën minimale por veteranët e punësuar nuk përmbushin kriteret që të përfitojnë nga skema. Kjo mund të ketë pasoja negative në tregun e punës pasi që përfituesit 111 potencial do të lëvizin në sektorin joformal me qëllim të marrjes së përfitimeve. Nëse ekzistojnë vetën 20,000 përsona që përmbushin kriteret e përfitimit, vetëm kostoja e përfitimeve në të gatshme do të ishte rreth 40 milion euro në vit – afër 1 përqind e BPVsë. 70 përqind e këtyre përfitimeve do të mund të trashëgohen tek antarët e familjes. Ligji parashef edhe përfitime shtesë për veteranët e luftës përfshirë ato që lidhen me rastin e vdekjes, arsimin, strehimin, transportin, dhe subvencione afariste të padefinuara dhe përfitime tjera në lirim nga tatimet dhe dogana. Sipas ligjit, të gjitha ministritë janë të obliguara të propozojnë se çka mund t’u ofrojnë veteranëve që përmbushin kriteret. Kostot përfundimtare janë të paqarta por mund të rezultojnë në: humbjen e të hyrave publike; rritjen e zbrazëtirave tatimore; nxitjen e informalitetit të tregut të punës; subvencione afariste drejt bizneseve ekonomikisht më pak të vlefshme; një rritje e pjesës së buxhetit të mbrojtjes sociale e cila shkon tek jo-të-varfërit; dhe dhe një kombinim i deficiteve të rritura fiskale ose pamundësimit të invetimeve tjera më urgjente, siç janë shëndetësia dhe arsimi. Ligji i veteranëve e minon LSShnë e ri pasi që veteranët dhe familjet e tyre shofin se mund të përfitojnë nga ai duke shmangur kontributet, dhe anëtarët tjerë të shoqërisë shofin më pak përfitime pasi që resurset janë drejtuar tek veteranët. Pensionet 7.21. Sistemi pensional i Kosovës funksionon mirë dhe me një popullsi të re, nuk duket se presionet demografike janë sfida për skemën pensionale të Kosovës në një afat të mesëm. Kosova ofron një pension bazë universal por të përballueshëm dhe një skemë pensionale të shtyllës së dytë me contribute të definuara. Këto mes tyre ndihmojnë të sigurojnë se pensionerët sjellen në mënyrë automatike përpjetë drejt kufirit të varfërisë duke ofruar punëtorëve formal pensione më të mëdha me rreziqe buxhetore të vogla ose pa rreziqe fare. Megjithatë ekzistojnë si rreziqet afatgjata të sfidave demografike ashtu edhe rreziqet e politikave. 7.22. Në afat të gjatë, pasi që popullsia tashmë e re të moshohet, presionet në shpenzimet pensionale do të rriten. Parashikimet e popullsisë nga ana e Bankës Botërore parashofin një rritje të popullsisë së moshës mbi 65 vjeçare (mosha në të cilën merret pensioni bazë universal) prej rreth 119,000 përsonave në vitin 2010 në 365,000 përsona në vitin 2050 (Figura 7.11). Njëkohësisht, numri i të rriturve me moshë pune për përkrahjen e secilit pensioner do të zvoglohet nga dhjetë sa janë sot në vetëm katër në vitin 2050. Sistemi i tanishëm pensional është i aftë të përballet me këtë ndryshim nëse ekonomia vazhdon të rritet. Mbajtja e pensionit bazë në 60 euro në muaj në terma real do të zvoglonte shpenzimet pensionale si pjesë e BPVsë në afat të gjatë, duke arritur një nivel të vlerësuar prej 1.2 përqind e BPVsë në vitin 2050, edhe pse popullsia e pensionuar do të rritet (Figure 7.12). 7.23. Megjithatë, presionet për rritje të pensioneve kanë shtyrë rishtazi shpenzimet në pensione në një trajektore më të lartë. Një numër gjithnjë më i madh i pensionerëve po kërkojnë futjen në shtesën e ish kontribuesve të Jugosllavisë202. Shumë thonë se ata do ta kishin arritur numrin prej 15 viteve të kontribimit nëse nuk do të kishin humbur vendet e tyre të punës gjatë viteve të konfliktit të fshehur apo të hapur. Mësuesit dhe ata që punuan në fabrikat e mbyllura janë pjesë të kësaj kategorie. Nëse shtesa për ish kontribuesist e sistemit Jugosllav vazhdon të zgjerohet, më shumë pensionerë do të kalojnë nga pensioni bazë prej 50 eurove në muaj në pensionin prej 112 euro në muaj203, të paguara drejpërsëdrejti nga buxheti. Nëse të gjithë pensionerët kalojnë dhe fillojnë të marrin nga 112 euro në muaj (60 euro pensioni bazë plus 52 euro shtesa), shpenzimet në pensione do të kërcenin në 3.2 përqind të BPVsë në vitin 2015, që është më lartë se 2.3 përqind sa ishte në vitin 2012. 202 Siq u sqarua më heret një gjë e tillë është aprovuar në pranverë të vitit 2014 edhe pse nuk dihet se sa do të jetë kostoja e saj. 203 Kjo shumë ishte para rritjes së pensioneve për 25 përqind nga prilli i vitit 2014 pë shkak të zgjedhjeve. 112 Figura 7.11. Popullsia e pensionuar dhe raporti i Figura 7.12. Kosto vjetore e pensioneve, % varshmërisë së moshës, 2010-2050 BPV 400 30 € 700 350 25 € 600 300 20 € 500 250 200 15 € 400 150 10 € 300 100 5 € 200 50 0 0 € 100 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 €0 2020 2010 2015 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Total mosha 65+, 000s Raporti i varshmerise se moshes € 60 € 112 € 150 Burimi: Parashikimet e popullsisë nga Banka Botërore. Burimi: Parashikimet e popullsisë nga Banka Botërore dhe vlerësimet e Bankës Botërore. F. REKOMANDIMET 7.24. Shpenzimet në mbrojtje sociale mund të përputhen më mirë me nevojat e Kosovës. Në veçanti, çdo rritje e mbrojtjes sociale duhet të jetë e qëndrueshme nga aspekti fiskal dhe e drejtuar aty ku vërtetë ka nevojë e jo ndaj grupeve të veçanta të interest. Janë marrë hapa të mëdhenj në mbrojtjen e atyre që nuk kanë mundësi të punojnë, siq janë pensionerët dhe përsonat që kanë humbur aftësinë gjatë luftës. Prandaj në të ardhmen mbrojtja sociale duhet të përqëndrohet në sfidat siq janë: (i) mbrojtja e të varfërve dhe të cënuarve dhe mundësimi që ata të dalin nga varfëria; dhe (ii) zbutja e efekteve negative që rrjedhin nga modernizimi i sektorëve tjerë - kryesisht energjia dhe shëndetësia. Mbrojtja sociale duhet kalibruar ashtu që të inkurajojë e jo të minimizoj pjesmarrjen në tregun e punës dhe prandaj duhet të tentojë të shmangë rrjedhjet tek grupet më të pasura të cilët janë në gjendje të punojnë. Prandaj ky raport rekomandon:  Të përdoren resurset e propozuara për financimin e përfitimeve shtesë për veteranët e luftës që janë të aftë dhe ish të burgosurit politik dhe në vend të tyre: (i) të fillojmë përpjekjet për futjen e një sistemi i cili identifikon më mirë të varfërit dhe të cënuarit. Kjo do të ndihmonte në identifikimin e grupeve “të-rrezikuara” nga reformat, si LSSH ose rritja e çmimit të energjisë, dhe të luftohet varfëria duke përmirësuar përfshirjen në sigurime sociale; (ii) zgjerimi i përfshirjes së skemës së asistencës sociale si burim i fundit i të ardhurave ndërkohë që të vazhdojë minimizimi i rrjedhjes së ndihmës tek grupet më të pasura. Kjo do ndihmonte në ofrimin e një sigurimi social për familjet më të varfëra të cilat ndikohen negativisht nga rritjet e çmimeve të energjisë; dhe (iii) të sigurohemi se skema e ndihmës sociale ofron përkrahjen e domosdoshme për familjet që të daling nga varfëria, për shembull, duke ofruar trajnim dhe duke lejuar që të “hiqen ngadalë” përfitimet kur përfituesi të gjejë punësim e jo të këputen menjëherë.  Vazhdimin e zbatimit të sistemit ekzistues pensional pa ndryshime të mëdha. Sistemi i tanishëm pensional po funksionon mirë dhe nuk ka nevojë “të ndreqet”. Duhet bërë analiza të kujdesshme, veçanërisht, para zgjerimit të përfshirjes së pensionerve të 113 ri në përfitimin shtesë për ish kontribuesit në skemën pensionale në Jugosllavi, dhe çdo lloj rritje në pensionet e financuara nga buxheti duhet të marrin në konsideratë rreziqet afatgjata buxhetore. 7.25. Ligji i ri i veteranëve duhet të ketë të kalkuluar koston e plotë dhe të rimendohet. Pasojat potenciale negative të ligjit nuk mund të injorohen. Ligji përmban nxitje për rritje të informalitetit të tregut të punës, elemente që mund të zvoglojnë efikasitetin dhe gjasat për sukses të LSSh dhe do rrisin lirimet tatimore ose zbrazëtirat tatimore. Vetëm përfitimet në të gatshme mund të kushtojnë 1 përqind e BPVsë në vit, duke pamundësuar shpenzimet tjera të nevojshme dhe duke rritur deficitin fiskal. Kostoja e përgjithshme mund të jetë më e lartë kur merren në konsideratë përfitimet tjera dhe nxitjet tjera tatimore. Prandaj autoritetet duhet të rimendojnë seriozisht këtë ligj i cili mund të ketë ndikime serioze negative fiskale, ekonomike dhe pasoja sociale. 114 KAPITULLI 8. TATIMET DHE POLITIKAT E TË HYRAVE204 A. MESAZHET KRYEASORE  Kosova ka një sistem tatimor të thjeshtë dhe norma të ulëta të tatimeve. Normat e Tatimit mbi Vlerën e Shtuar (TVSH) dhe Tatimit mbi të Ardhurat e Korporatave (TAK) janë të sheshta në 16 përqind dhe 10 përqind respektivisht dhe Tatimi në të Ardhurat Përsonale (TAP) është progresiv me 0, 4, 8 dhe 10 përqind për të ardhurat në kufijtë e €0-80, €81-250, €251- 450 dhe mbi €450 në muaj. Sistemi i thjeshtë tatimor mund t’a bëjë më të lehtë për Administratën Tatimore të Kosovës (ATK) të përshtatë tatimet e drejtpërdrejta të inkurajojë formalizimin e tregut të punës ndërsa rritet barazia dhe mbledhjet. Legjislacioni tatimor në Kosovë sa i përket TAPsë, TVSHsë dhe TAKut janë kryeisht në përputhje me standardet ndërkombëtare dhe të BEsë.  Varshmëria e lartë në “të hyrat nga kufiri” është një karakteristikë e rrezikshme e sistemit tatimor të Kosovës. Në vitin 2012, 71 përqind e të hyrave ishin mbledhur në kufi në formë të tatimeve tregtare dhe TVSHsë në importe. Struktura e tanishme e ekonomisë së Kosovës sqaron karakteristikat e tanishme të bazës tatimore. Gjatë viteve të fundit, importet kanë pasë një vlerë mes 52 deri në 57 përqind të BPVsë. Një kombinim i zëvendësimeve të importeve, çmimeve më të ulëta të naftës dhe materialeve ndërtimore205 dhe një ngadalësim i kërkesës vendore në vitin 2013 kanë rezultuar në mbledhje më të ulët nga të hyrat në kufi sesa plani për 8.8 përqind, dhe rënje prej 1 përqind vit më vit për herë të parë gjatë një dekade.  Nevojitet të kalohet nga mbledhja e të hyrave në kufi në atë të mbrendshme. Zgjidhja për varshmërinë e tepërt nga tatimet indirekte dhe të hyrat e mbledhura në kufi pjesërisht qëndron në rritjen e prodhimit vendor dhe zvoglimin e varshmërisë së tepërt në importe. Por gjithashtu kërkohet forcimi i ATKsë në përmirësimin e kornizës së politikave tatimore duke zgjëruar bazën tatimore. Për zhvillim të qëndrueshëm fiskal është i domosdoshëm një kalim shkallë shkallë drejt të hyrave nga tatimet e drejtpërdrejta – tatimi në të ardhurat përsonale, tatimi në të ardhura të korporatave, sigurimi social, dhe tatimi në pronë - dhe nga TVSHja dhe akciza vendore. Vlerësimet e para sygjerojnë se përmbushja e përmirësuar dhe një bazë e zgjeruar e prodhimit vendor ka gjasa se do të duhej të ishte burimi kryesor i të hyrave të reja, me një rritje në mbledhje nga TVSHja, TAPi dhe TAKu dhe akcizat vendore me contribute positive prej 0.5, 0.5, 0.4 dhe 0.3 përqind e BPVsë mes viteve 2012 dhe 2018. Një kontribut më të vogël pozitiv – i vlerësuar në 0.2 përqind – gjithashtu do të mund të bëhet nga tatimi në pronë.  Mbledhja e ulët e të hyrave vendore sygjeron se ka një prezencë të lartë të boshllëkut tatimor në Kosovë, e cila është vlerësuar në rreth 35 përqind e mbledhjeve të tanishme. Bërja e një analize të boshllëkut tatimor në një ambient me të dhëna të kufizuara apo të dyshimta, siq është Kosova, është sfiduese. Megjithatë, ne kemi bërë një analizë të boshllëkut të tatimeve dhe ka nxjerrë në pah se ekziston një boshllëk i madh tatimor: një boshllëk në TVSH prej rreth 34 përqind i atribohet kryesisht mbledhjes së ulët të TVSHsë nga prodhuesit vendor; një boshllëk tatimor i TAP është rreth tri herë sa sasia që mbledhet tashti; dhe një boshllëk tatimor i TAK është vlerësuar të jetë rreth 17 përqind. Një anketë mbi përceptimet e 204 Kapitulli është përgatitur nga Munawer Khwaja dhe Sandeep Bhattacharya 205 Nafta dhe materialet ndërtimore paraqesin një pjesë të madhe të imoprteve të tërësishme dhe çfarëdo ndryshimi në çmime të këtyre mallrave reflektohet në të hyrat e tërësishme të mbledhura në kufi. 115 evazionit tatimor206 e bërë nga Banka Botërore në vitin 2013 gjithashtu i përkrahë këto gjetje. Këto rezultate duhet të trajtohen me kujdes për shkak të cilësisë së të dhënave – veçanërisht për TAP – por megjithatë rezultatet tregojnë prezencë të një boshllëku të madh tatimor i cili do të mund të ngushtohej përmes zbatimit me të mirë të ligjit.  Një anketë e kohëve të fundit nga Banka Botërore207 ka nxjerrë në pah një përceptim mes ndërmarrjeve se shumë nga konkurentët e tyre shmangin pagesën e tatimeve. Edhe pse nuk është ndonjë gjetje befasuese, marrë parasysh se Kosova rankohet krahas Etiopisë dhe Tanzanisë në Indeksin e Përceptimeve të Korrupcionit të bërë në vitin 2013 nga Transparency International, gjithsesi ka kosto të lartë për sistemin tatimor. Evazioni tatimor është vlerësuar në 5 përqind të të hyrave të TVSH dhe TAK të mbledhura mbrenda vendit, dhe 12 përqind e të hyrave të TAP. Një shkallë e lartë e evazionit rrezikon krijimin e një spiraleje zbritëse të mospërmbushjes pasi që ndërmarrjet shmangin pagesën e tatimeve me qëllim të krijimit të një hapsire loje me konkuruesit e tyre, të cilët ata i përceptojnë se po bëjnë evasion tatimor.  Tatimet e drejtpërdrejta të mbledhura në nivelin tatimor qendror dhe komunal janë burime potenciale të të hyrave vendore. Të hyrat nga të ardhurat (TAK dhe TAP) llogariten për rreth 2.5 përqind e BPVsë, e cila është më e ulëta në rajon. Kosova ndjekë praktika të mira me norma progressive të TAP të cilat ofrojnë barazi vertikale – individët me të ardhura më të ulëta paguajnë norma më të ulëta tatimore në të ardhurat e tyre – edhe pse ka hapsirë që të përshtaten tutje për të rritur barazinë dhe për të inkurajuar formalizimin e tregut të punës. Të ardhurat nën pagën minimale duhet të lirohen nga tatimet, edhe për të ofruar barazi më të madhe edhe për të nxjerrë njerëzit nga punësimi nën hije. Njëkohësisht, futja e sigurimeve shëndetësore do të mund të ndihmonte në zgjerimin e bazës tatimore dhe, nëse zbatohet mirë, do të inkurajonte deklarim të tatimeve. Kosova mund të merr në konsideratë rritjen e normës së TAK në 15 përqind. Tatimet në nivel Komunal mund ta nxisin llogaridhënjen, qëndrueshmërinë fiskale dhe efikasitetin e shërbimeve publike. Tatimet në pronë kanë disa përparësi mbi tatimet tjera dhe janë një burim potencial i të hyrave vendore. Ato gjithashtu ka të ngjarë se janë nën normën e tyre optimale, dhe tash janë nën normat e vendeve fqinje. B. POLITIKA TATIMORE ËSHTË E MENÇUR POR EKZISTOJNË RREZIQE NË TË ARDHMEN 8.1. Miksi i drejtë i të hyrave është kritik në shpejtimin e rritjes ekonomike, zvoglimin e varfërisë dhe sigurimin e një rrjedhe të qëndrueshme të të hyrave në financimin e investimeve publike shumë të duhura. Që kur Kosova miratoi euron si valutë të saj zyrtare, nuk ka pasur kontrollë mbi politikat monetare. Prandaj politikat tatimore dhe buxheti janë instrumenti i vetëm në dispozicion të QeK për arritjen e rritjes ekonomike të qëndrueshme dhe stabilitetit makroekonomik. Me nevoja të mëdha për investime (për shkak të infrastrukturës fizike të dobët), një rrjedhë e qëndrueshme e të hyrave fiskale është i domosdoshëm që Kosova të ndërtojë dhe të mirëmbajë infrastrukturën e saj fizike dhe të adresojë sfidat e saj kyçe. Si i tillë sistemi tatimor ka nevojë të: (i) krijojë të hyra të mjaftueshme të financojë shpenzimet publike që e përshpejtojnë rritjen dhe zvoglojnë varfërinë në një mënyrë të qëndrueshme pa i stërngarkuar tatimpaguesit; dhe (ii) të arrijnë barazpeshën e duhur mes barazisë dhe maksimizimit të nxitjeve ekonomike për të punuar dhe investuar. Ky kapitull vlerëson kornizën e politikave tatimore të Kosvës dhe përformancën e administrimit të të hyrave me qëllim të identifikimit të opcioneve të politikave të cilat do të inkurajonin të hyra shtesë për mbulimin e nevojave për shpenzime në një mënyrë të qëndrueshme. 206 Anketa e Përceptimeve të Zbatimit të Tatimeve (APZT), u kry nga Banka Botërore në qërshor të vitit 2013. 207 Anketa e njëjtë së më lartë. 116 8.2. Kosova ka arritur suksese të hershme në politikat fiskale. Politikat tatimore dhe reforma e administratës së bashku me futjen e tatimeve të reja dhe metodave të reja të mbledhjes, kanë kontribuar të ketë rritje të pesë fishtë208 të të hyrave vendore mes viteve 2000 dhe 2004. Misioni i Adminsitratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) ka krijuar një administratë doganore në shtator të vitit 1999, kur ka krijuar kontrollet kufitare për mbledhjen e tatimeve në të gjitha mallrat e importuara në Kosovë. Shpejtë më pastaj është krijuar një administratë tatimore. 8.3. Reformat kanë ndihmuar Kosovën që Figura 8.1. Trendet në të hyrat tatimore dhe të mirëmbajë një deficit të ulët dhe të rrisë kontributet pensionale, % BPV mbledhjen e të hyrave, edhe pse ato mbesin më të ulëta se në vendet tjera të EJLsë. Si rezultat i reformave, Kosova ka menaxhuar të mbajë deficitin fiskal nën 3 përqind në 7 vitet e fundit. Të hyrat tatimore u rritën prej 18.4 përqind e BPVsë në 21.9 përqind të BPVsë në vitin 2012; rritja e të hyrave ishte 18 përqind në vitin 2011 dhe 5 përqind në vitin 2012 (Figura 8.1). kontributet pensionale për Trustin e kursimeve pensionale të Kosovës (TKPK) (një shtyllë e dytë e kontributeve të definuara të obligueshme) e mbledhur nga administrata tatimore u rrit nga 2.2 përqind e BPVsë në 2.7 përqind të BPVsë gjatë periudhës së njejtë. Edhe pse kishte rritje në të Burimi: Vleresimi te stfait te bankes Boterore. hyrat tatimore, kosova ka raportin më të ulët të tatimeve të tërësishme ndaj BPVsë në rajonin EJL. C. STRUKTURA E TË HYRAVE PUBLIKE NË KOSOVË – NJË VARSHMËRI E LARTË NGA TATIMET E MBLEDHURA NGA PIKAT NË KUFI 8.4. Varshmëria në të hyrat tatimore nga importet (71 përqind) krahasuar me një shifër mjaft të ulët prej 29 përqind të hyra vendore paraqet një rrezik potencial në sistemin tatimor të Kosovës. Edhe pse ky është një përmirësim nga viti 2004, kur vetëm 23 përqnd e të hyrave ishin mbledhur në vend, kjo është shumë qartë një situatë jo e qëndrueshme për afat të gjatë. Shteti nuk mund të varet aq shumë nga të hyrat prej importi dhe do të duhej të ndërtonte burime të fuqishme të të hyrave vendore që janë të qëndrueshme nga aspekti fiskal. 8.5. Struktura e tanishme e ekonomisë ndikon në mënyrën se si mblidhen tatimet. Konsumi i familjeve ka arritë një mesatare prej 89 përqind të BPVsë gjatë dekadës së fundit, shumica e të cilit ishte e importuar (Figura 8.2). Në vitin 2012, importet bënin pjesë me 67 përqind të konsumit familjar, dhe të hyrat nga TVSHja e importit ishin 81përqind e të hyrave të tërësishme të TVSHsë (Figura 8.3). Në vitin 2012 një pjesë e rëndësishme e konsumit familjar dhe IHDve ishte e financuar nga dërgesat e disportës, (rreth 15 përqind e BPVsë) dhe ndihma ndërkombëtare (rreth 8 përqind e BPVsë). Sektori industrial është i dobët dhe shumica e aktiviteteve ekonomike në sektorin privat – tregtia, tregtia me pakicë, restorantet/baret dhe ndërtimtaria – janë kryesisht të një madhësie të vogël, që është tipike të jetë vështirë për t’u tatimuar, dhe shumë nuk tatimohen. 8.6. Problemi i të hyrave nga kufiri është bërë më i dukshëm në dy vitet e fundit. Mbledhja e të hyrave nuk ka arritur cakun e paraparë për vitin 2012 dhe është përkeqësuar në vitin 2013, kryesisht si 208 Ky rezultat madhështor ështe gjithashtu për shkak se mbledhja e të hyrave ka filluar nga nivele të ulëta në vitin 2000. ATKja është themeluar vetëm në gjysmën e dytë të vitit 1999 pas luftës së Kosovës të citeve 1998-99. 117 rezultat i mosrealizimit të planit në të hyrat e mbledhura në kufi. Një mospërmbushje e planit prej 30 milion euro ose 0.6 përqind e BPVsë në vitin 2012, u zgjerua në vitin 2013 në 50 milion euro, ose 1 përqind e BPVsë. Në vitin 2013, për herë të parë, të hyrat e mbledhura në kufi ishin më të ulëta se në vitin paraprak. Ky rezultat i dobët u ndikua nga një kombinim i uljes së çmimeve të një nga mallrat më të imortuara në Kosovë, dhe një efekti të zëvendësimit të importeve (duke zvogluar tatimet e mbledhura në kufi) dhe një rënie e kërkesës vendore për importe. TVSHja e mbledhur në vend e kompenzoi 1.8 herë mosrealizimin e planit në TVSHnë në kufi. Ky është një zhvillim shumë me rëndësi drejt krijimit të stabilitetit tatimor duke kompenzuar mosrealizimet e të hyrave tatimore të mbledhura në kufi me mbledhjen më të qëndrueshme të tatimeve vendore, posaçërisht pasi që importet të zvoglohen. Figura 8.2. Struktura e BPVsë, %BPV Figura 8.3. Importet dhe TVSHja në importe, % BPV Burimi: Agjencia e statistikave të Kosovës. Burimi: Vlerësimet nga stafi i Bankës Botërore. 8.7. Baza e ngushtë tatimore dhe norma e ulët e pjesmarrjes së fuqisë punëtore janë gjithashtu pjesërisht përgjegjëse për varshmërinë e lartë nga të hyrat tatimore në konsum. Vetëm 15 përqind e të hyrave tatimore vjen nga tatimimi i drejtpërdrejtë (përfshirë 1 përqind nga tatimi në pronë) ndërsa pjesa tjetër vjen kryesisht nga tatimet në konsum (TVSH dhe akciza) dhe tarifat doganore (Figura 8.4 dhe Figura 8.5). Mbulimi i kufizuar i tatimeve të drejtpërdrejta është pjesërisht i kufizuar nga baza e ngushtë tatimore, një pjesmarrje shumë e ulët e fuqisë punëtore (37 përqind) mes poppullsisë me moshë pune209 dhe një normë e lartë e papunësisë prej 30.9 përqind. Kjo gjithashtu pjesërisht reflekton edhe normat shumë të ulëta të tatimimit të drejtpërdrejtë: norma më e lartë e tatimit në të ardhura është 10 përqind; dhe në vitin 2009 tatimi i korporatave u përgjysmua nga 20 përqind në 10 përqind. 209 Ky nivel i pjesmarrjes së fuqisë punëtore është dukshëm nën mesataren mes të gjitha shteteve në tranzicion (65 përqind) 118 Figura 8.4. Struktura e tatimeve në vitin 2012 Figura 8.5. Dinamika e strukturës së tatimeve (% e Totalit) (2004-12) 100% 90% Other taxes 80% 70% Property tax 60% Customs duties 50% 40% Excise 30% VAT 20% 10% CIT 0% PIT 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: Ministria e Financave. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. 8.8. TVSHja u rrit më shumë se dyfish me një rritje prej 125 përqind mes viteve 2004 dhe 2012 (Tabela A.20 në shtesën 4). Të hyrat e TVSHsë u rritën prej 42 përqind e të hyrave të tërësishme tatimore në 2004-08 në 48 përqind në vitin 2012. Akciza mbeti e pandryshuar në 26 përqind dhe të hyrat nga tarifat doganore në 12 përqind të të hyrave të tërësishme mes viteve 2005 dhe 2012 (Figura 8.5). Të hyrat nga TAP gjithashtu u rritën por mbetën rreth 7 përqind e mbledhjve të tërësishme dhe tatimi në të ardhurat e korporatave në 6 përqind të të hyrave të tërësishme gjatë periudhës së njejtë. TAP krijuan vetëm 1.7 përqind të BPVsë gjatë periudhës, e që është rreth gjysma e mesatares së vendeve të EJL dhe 3.5 përqind e BPVsë.210 Si rezultat i përgjysmimit të normës së tatimit në të ardhurat e korporatave (TAK) të hyrat e TAK u zvogluan nga 1.7 përqind e BPVsë në vitin 2008 në 1.3 përqind në vitin 2012, e cila është më e ulët se mesatarja prej 2.0 përqind në vendet e EJLsë. Tatimi në pronë ka krijuar vetëm 1 përqind të të hyrave të tërësishme tatimore (ose rreth 0.3 përqind të BPVsë), krahasuar me një mesatare prej rreth 0.6 përqind e BPVsë për rajonin e EJLsë, edhe pse kishte një bum të ndërtimit pas konfliktit. Normat e tatimeve në pronë mbesin tepër të ulëta sipas standardeve rajonale. D. METODOLOGJITË E ZBATUARA PËR MATJEN E SEKTORIT JOFORMAL DHE POTENCIALIT TË TË HYRAVE 8.9. Analizave të sektorit joformal dhe potencialit të të hyrave mund t’i qasemi nga kënde të ndryshme dhe mund të kalkulohen duke përdorur metodologji të ndryshme. Nga përspektiva tatimore, të rëndësishme janë baza tatimore dhe madhësia e lirimeve, zbrazëtitë dhe pushimet tatimore të cilat e ngushtojnë bazën tatimore duke krijuar boshllëqe të të hyrave të cilat do të mund të ishin mbledhur nën një regjim më të thjeshtë tatimor. Një mënyrë për të shikuar në përformancën e të hyrave në një vend është qasja lartë-poshtë ku kalkulohet produktiviteti i të hyrave të ndryshme tatimore. Produktiviteti matë se sa është e tatimuar baza tatimore dhe sa ka mbetë pa u tatimuar. Në një botë ideale, nuk ka përjashtime dhe nuk ka rrjedhje për shkak të evazionit tatimor apo marrëveshjeve të fshehta. Një metodë tjetër është qasja poshtë-lartë e thellimit në bazë të secilit tatim kryesor për të hulumtuar bazën tatimore potenciale dhe boshllëkun tatimor. Edhe një mënyrë tjetër është matja e evazionit bazuar në kërkesën për para për të treguar madhësinë e ekonomisë së nëndheshme. Ndryshe nga produktiviteti i tatimeve, dy metodat tjera demonstrojnë boshllëkun nga përspektiva e rrjedhjes për shkak të evazionit tatimor ose marrëveshjeve të fshehta e jo nga përspektiva e zbrazëtirave ose lirimeve të politikave tatimore. 210 Grote, M, D. Benedek dhe Selcuk Caner. Kosova: Propozimet e reformave drejt një sistemi tatimor më të barazpeshuar dhe me të hyra produktive”. IMF, Washington DC, Nëntor 2011. 119 Madhësia e ekonomisë joformale 8.10. Mbledhja e ulët e të hyrave nga burimet e mbrendshme sygjeron prezencën e një ekonomie të madhe joformale. Duke përdorur modelin Vito Tanzi bazuar në kërkesën për valuta, madhësia e tërësishme e të ardhurave të disponueshme në raport me të ardhurat e disponueshme të prezentuara211 kishte një mesatare prej 17 përqind për periudhën 2004 deri 2011. Modeli merr në konsideratë paratë në qarkullim, bazën monetare në raport me obligimet e bankës qëndrore, BPVnë, inflacionin e çmimeve të konsumit, normën margjinale të kreditimit, numrin e objekteve bankare (ATM, degë bankare), shpejtësinë e qarkullimit të parasë, të ardhurat e disponueshme, dhe naportin para/depozita. Ka gjasa që të ardhurat e disponueshme nga nëntoka të jenë të nënvlerësuara për shkak se paratë në qarkullim janë të nënvlerësuara duke is referuar BPVsë së matur. Me dergesat e disportës të vlerësuara në 15 përqind të BPVsë dhe me një sasi të madhe në kategorinë gabime dhe mospërfshirje në bilancine pagesave, vlerësimet e parasë në qarkullim duket se anojnë nga ana e ulët. Produktiviteti i tatimeve212 8.11. Produktiviteti i TVSHsë në Kosovë, i vlerësuar në 65 përqind, është afër mesatares për vendet e rajonit EAQ. Kjo nënkupton se në Kosovë, për çdo 1 përqind e normës tatimore të TVSHsë, mbledhja e TVSHsë kap vetëm 65 përqind të bazës tatimore të TVSHsë (e cila është konsumi), duke lënë 35 përqind të konsumit të pa tatimuar. Baza tatimore a pa tatimuar mund të jetë si rezultat i lirimeve për pjesë të caktuara të bazës tatimore të TVSHsë, ose për shkak të evazionit tatimor dhe/ose dobësitë në administratën tatimore parandalojnë që të tatimohet e gjithë baza. Përformanca e mbledhjes së TVSHsë duke e përshtatshme pasi që është afër mesatares për Evropëmn dhe Azinë Qëndrore. 8.12. Produktiviteti i të hyrave nga tatimet në të ardhura është shumë i ulët. Për TAK produktiviteti është 14 përqind, që do të thotë se vetëm 14 përqind e bazës së TAK tatimohet. Për TAP situata është edhe më e keqe. Produktiviteti i të hyrave të TAP është vetëm 12 përqind, që do të thotë se vetëm 12 përqind të bazës së TAP tatimohet. Është e qartë se ka shumë hapsirë për përmirësim në përformancën e TAP dhe TAK. Kjo mund të bëhet duke zvogluar zbrazëtirat dhe lirimet nga ligjet dhe duke forcuar kapacitetin e administratës tatimore që të luftoj evazionin fiskal me efikasitet. Marrë parasysh se sistemi tatimor veçse është i thjeshtë, me pak zbrazëtira (dhe duhet të mbetet i tillë), përqëndrimi duhet të jetë në administratën tatimore. Është e qartë nga analizat e produktivitetit se mundësitë për përmirësim të përformancës tatimore janë më të mëdha për TAP dhe TAK sesa për TVSHnë. Analizat e boshllëkut tatimor213 8.13. Banka Botërore bëri një analizë të detajuar të boshllëkut tatimor për TVSH, TAP dhe TAK. Të gjeturat kryesore të paraqitura më poshtë dhe detajet e metodologjisë së vlerësimit dhe të dhënave të përdorura janë prezentuar në detaje në një punim përcjellës. Është e rëndësishme të shenohet se rezultatet e prezentuara më poshtë duhet të shihen si indikative për shkak të disponueshmërisë së të dhënave dhe cilësisë së disa nga të dhënat e përdorura. Dy qështje dallohen në mënyrë të veçantë: të dhënat për të ardhurat nga Anketa e Buxheteve Familjare nuk besohen të jenë të sakta pasi që tërësia e saj 211 Të ardhurat e disponueshme pa përshtatje kohore. 212 Produktiviteti tatimor është tatimi i mbledhur si përqindje e bazës tatimore e ndarë me normën standard të tatimit. Për TVSHnë, konsumi zakonisht merret si bazë tatimore pasi që BPVja përjashton importet (të cilat i nënshtrohen TVSHsë) dhe BPV përfshinë exportin (të cilat nuk tatimohen me TVSH). Për tatimet nga të ardhurat, BPV përdoret zakonisht si bazë tatimore. 213 Analizat e boshllëkut tatimor u kryen nga një ekip i Bankës së bashku me Sandeep Bhattacharya, Associate Preessor në Sanford School e Publik Policy në Duke University. 120 është e barabartë me një të katërten e konsumit: dhe në mungesë të të dhënave të detajuara në nivel të ndërmarrjeve dhe kontrolleve të rastësishme tatimore të ndërmarrjeve, studimi ka nevojë të simulojë rangun e boshllëkut të mundshëm të TAK bazuar në kontrolle jo të rastësishtme. Këto qështje janë diskutuar në detaje në punimin përcjellës, i cili gjithashtu paraqet argumente vërteturese nga një tjetër anketë e ndërmarrjeve mbi përceptimet e tyre rreth zbatimit të ligjeve të tatimeve si dhe nga treguesit tjerë. Edhe pse ka problem me të dhënat, rezultatet e paraqitura tregojnë nje prezencë të një evazioni tatimor të madh. 8.14. Boshllëku i TVSHsë është llogaritur të jetë rreth 34 përqind. Një analizë e boshllëkut tatimor është bërë duke përdorur të dhënat për konsumin familjar nga viti 2011, me ndarje të shpenzimeve dhe detajet e kategorive dhe konsumit të liruar nga tatimi. Llogaritje të ngjajshme janë bërë për qeverinë dhe organizatat joqeveritare (institucionet jo fitimprurëse që u shërbejnë familjeve, IJFSF). Duke u bazuar në analizat, baza e tërësishme e TVSHsë, pasi që të merren parasysh sektorët e liruar, ishte vlerësuar në 4.5 miliar euro. Kjo ishte e përafërt me BPVnë e vitit 2011 prej 4.77 miliard euro. Me normë prej 16 përqind të hyrat potenciale të TVSHsë do të duhet të ishin 719 milion euro. Në vitin 2011, Administrata tatimore e Kosovës (ATK) ka raportuar të hyra prej 121 milion euro dhe Autoriteti Doganor ka mbledhur 415 milion euro në TVSH, një total prej 536 milion euro. Kjo nënkupton se boshllëku i TVSHsë është përafërsisht 34 përqind. Ky numër përputhet me numrin e nxjerrë nga analiza e produktivitetit të TVSHsë. 8.15. Boshllëku i TAP vlerësohet të jetë rreth tri herë nga ajo që mbledhet tash. Për shkak të mungesës së të dhënave tjera atherë të dhënat për bazën e TAP janë përpiluar nga një kombinim i të dhënave nga anketa e buxheteve familjare (ABF) dhe të dhënat e konsumit.214 Të dhënat për të ardhurat e familjeve ndoshta janë të dhënat më problematike në vlerësimin e boshllëkut tatimor. Për boshllëkun e TAP janë përfshirë të dhënat siç vijon: (i) tatimi në paga, (ii) tatimi në NVM, (iii) tatimet në kamata, dividenta, qera dhe bixhoz, (iv) tatimi në fitimin individual dhe (v) tatimet tjera. Në vitin 2012, ishin mbledhur 91 milion euro nga këto lloje të tatimeve. Është vlerësuar se është mbledhur vetëm rreth një e treta e të hyrave potenciale të TAP. Potenciali tatimor është në rangun e tri herë të asaj çfarë është mbledhur tash, d.t.th. rreth 270 milion euro dhe boshllëku tatimor duhet të jetë rreth 180 milion euro. Duket të ketë një potencial të madh për mbledhjen e të hyrave shtesë nga TAP, pjesërisht përmes rritjes së formalizimit dhe pjesërisht duke zvogluar mashtrimet në tatime. 8.16. Boshllëku i TAK është vlerësuar në rreth 17 përqind, por nevojiten të dhëna më të mira për të qenë më të saktë. Në mungesë të informatave detale boshllëku i TAK është përpiluar duke u bazuar në të gjeturat nga kontrollet e ATKsë. Të dhënat nga të gjeturat e kontrolleve tregojnë se boshllëku tatimor është shumë i lartë për ndërmarrjet mikro dhe të vogla. Në skenarin bazë, Evazioni potencial është vlerësuar në 10.6 milion euro apo 17 përqind të mbledhjeve të tanishme nga TAK për vitin 2012. Kërkohet një përmirësim i mëtutjeshëm i të dhënave – pra duhen kontrolle krejtësisht të rastësishtme për të krahasuar kontrollet e bazuara në modulin e rrezikut – për të pasur një vlerësim më të saktë. Evazioni tatimor215 8.17. Një anketë e bërë nga Banka Botërore kohëve të fundit ka nxjerrë në pah se ndërmarrjet përceptojnë se një pjesë e madhe e konkuruesve të tyre bëjnë evasion tatimor. Përceptimet nga anketa mbi zbatimin e tatimeve (PZT) kanë anketuar afër një të katërten e ndërmarrjeve nga Njësia për Tatimpaguesit e Mëdhenj (NjTM) si dhe disa nga ndërmarrjet e mesme rreth opinioneve të tyre sa i përket sjelljes në pagesën e tatimeve nga ana e konkurruesve të tyre. Nëse përceptimet reflektojnë realitetin, Evazioni i TAK dhe TVSHsë vendore vetëm nga ndërmarrjet e mëdha formale i kushton qeverisë të 214 Llogaritë kombëtare në Kosovë nuk vlerësohen në anën e të ardhurave. 215 Ky sekcion bazhet në: Banka Botërore (2014). “Si shamngin konkuruesit e mi tatimet e tyre: Përceptimet e evazionit fiskal mes ndërmarrjeve në Kosovë”. 121 paktën 5 përqind të tatimeve të mbledhura në vit, dhe rreth 12 përqind të mbledhjeve të TAP. Këto rezultate nënkuptojnë se Evazioni fiskal është përgjegjës për një boshllëk tatimor mes 15 dhe 25 përqind të diskutuar më lartë. 8.18. Pasojat më të gjëra sociale dhe ekonomike janë edhe më të mëdha. Pasojat për sektorin privat janë të mëdha: (i) korrupcioni shton kosto shtesë - dhe të paparashikueshme- në të bërit biznes, të cilat mund të dekurajojnë investimet; (ii) korrupcioni mund të inkurajojë ndërmarrjet të bëjnë përpjekje për të shmangur tatimet dhe për të shmangur dënimet kur të zihen duke bërë evasion tatimor në vend se të bëhen më produktive, duke dëmtuar kështu zhvillimin ekonomik; dhe (iii) mashtrimi nga disa krijon fushëlojë të pabarabartë në sektorin privat dhe ndërmarrjet me lidhje më të mira kanë gjasa të përfitojnë më shume, në vend të atyre që janë më produktive. Përveç kësaj, evazioni tatimor nga disa ndërmarrje zvoglon mbledhjen e tatimeve, e që duhet pastaj të kompenzohet me tatime më të larta për ndërmarrjet të cilat paguajnë tatimet në rregull. Edhe më keq, ndërmarrje që paguajn tatimet me rregull do të bëheshin më rezistente në pagimin e tatimit nësë do përceptonin se konkurruesit e tyre po u shmangen tatimeve. Si rrjedhojë, përceptimet kanë aftësi të dëmtojnë kulturën e tanishme e cila pranon tatimet si domosdoshmëri “morale”. 8.19. Anketa nxorri në pah se lidhjet politike konsideroheshin si të dobishme në shmangjen nga denimet e ashpra për evasion tatimor. Rreth 31 përqind e të anketuarve besonte se “të paktën një nga pronarët të jetë politikan” është mënyra e vetme më e mirë për të iu shmangur denimit të ashpër për evasion fiskal. 30 përqind e të anketuarve besonin se duke pasur “një pronar të ndërmarrjes ose menaxher të lartë i cili ka miq në ATK” ishte mënyra e vetme më e mirë për të shmangur një denim. Këto rezultate na tregojnë për marrëveshje të fshehtë të rëndësishme të nivelit të lartë në evasion fiskal, të cilat do të kërkonin mekanizma të shëndoshë të zbatimt të ligjit për të kundërshtuar dhe për të shmangur spiralen degraduese në mospërmbushje. Potenciali i të hyrave 8.20. Një studim i kohëve të fundit nga Khwaja dhe Iyer216 trgon se potenciali i të hyrave të Kosovës (përfshirë kontributet sociale) është 25.9 përqind e BPVsë krahasuar me 21.9 përqind sa mbledhet tash. Studimi përdor një kombinim të variablave strukturore, variablave institucionale dhe variablave të politikave, duke përdorur të dhëna panel nga 61 shtete, për të analizuar në mënyrë empirike potencialin e të hyrave. Rezultatet tregojnë se ka potencial të madh për të përmirësuar përformancën e të hyrave duke zgjedhur politikat e duhura. Kjo mund të përdoret si një mundësi për të korrigjuar pabarazitë mes të hyrave të krijuara në vend dhe atyre në kufi. Megjithatë, ky rezultat ka supozuar se sektori joformal do të mund të përfshihet në rrjetin e tatimeve. Mospërfshirja e sektorit joformal ka sygjeruar se baza tatimore ekzistuese formale e vogël është veqse e ngarkuar së tepërmi me tatime. Prandaj duhet pasur kujdes që të mos ngarkohen më shumë tatimpaguesit e rregullt por të zgjerohet baza tatimore ose të zëvendësohen tatimet ekzistuese – sikurse ato qe mblidhen në kufi – me të reja që mblidhen mbrenda shtetit. E. KORNIZA E REFORMAVE TË POLITIKAVE TATIMORE PËR KOSOVË 8.21. Për shkak se varshmëria e madhe e Kosovës në tatimet indirekte të mbledhura në kufi rrezikon stabilitetin fiskal afatgjatë, objektivi i këtij rishikimi është identifikimi i karakteristikave të strukturës së tanishme tatimore të cilat do të mund të përshtateshin në mënyrë që të ndihmojnë në krijimin e një barazpeshe më të mirë në mes tatimeve të drejtpërdrejta dhe indirekte dhe mes të 216 Khwaja, Munawer S. dhe Indira Iyer (2013) “Potenciali i të hyrave, Hapsira tatimore dhe Boshllëku tatimor në vendet e rajonit EAQ: Një analizë krahasuese, Banka Botërore, Working Paper (draft). 122 hyrave të mbledhura mbrenda vendit dhe atyre të mbledhura në kufi. Tatimet indirekte konsiderohen të jenë më pak elastike – më pak u përgjigjen ndryshimeve në rritje ekonomike – dhe më regressive sesa tatimet e drejtpëdrejta. Një kornizë e mirë e politikave tatimore duhet të reflektojë mjedisin e mbarëvajtjes, madhësinë e ekonomisë nën hije dhe kapacitetin e administratës tatimore duke përdorur praktikat më të mira ndërkombëtare dhe duke i përshtatur me gjendjen në vend. 8.22. Marrë parasysh administratën tatimore të dobët, ndryshimi nga mbledhja e tatimeve nga kufiri duhet të bëhet në një mënyrë graduale dhe me faza që të optimizohet stabiliteti. Miksi i masave të politikave tatimore duhet të përmbajë: (i) rritjen e të hyrave nga tatimi në të ardhura përsonale dhe tatimi në të ardhura të korporatave; (ii) rritjen e mbledhjes nga tatimi në pronë; (iii) Forcimin e mbledhjes së TVSHsë dhe akcizës përmes menaxhimit më të mirë të përmbushjes; (iv) racionalizimi i regjimit të tatimeve të NVMve; dhe (v) përmirësimi i administratës tatimore. Rritja e të hyrave nga tatimi në të ardhurat e korporatave dhe të ardhurat përsonale 8.23. Tatimet në të ardhura (TAK dhe TAP) llogariten për rreth 2.5 përqind të BPVsë e cila është më e ulëta në rajon (Tabela 8.1). Produktiviteti i kombinuar i TAK dhe TAP në Kosovë gjithashtu është mes më të ultëve në EJL. Në Kosovë, TAK është zbatuar për herë të parë me një normë prej 20 përqind në fitimin e llogaritur pas përshtatjes për qëllime tatimore. Kjo ishte zvogluar në 10 përqind prej janarit të vitit 2009. Zvoglimi i normës së TAK rezultoi në zvoglim të të hyrave prej 1.7 përqind e BPVsë në 1.4 përqind të BPVsë. Mes viteve 2009 dhe 2012 ka arritë një mesatare prej 1.3 përqind e BPVsë. Të gjitha si Shqipëria, Bosnje e Hercegovina, Bulgaria, Kosova, IRJ Maqedonisë, Mali i zi dhe Serbia kishin normën e TAK në 10 përqind ose më të ulët në vitin 2011. Kriza financiare ka detyruar disa vende që të rrisin normat tatimore. Në vitin 2012, Serbia ka rritur normën eTAK në 15 përqind ndërsa norma e TAP për të ardhurat që kalojnë 6 herë pagën mesatare vjetore tash është në 15 përqind. Në vitin 2013, Mali i zi ka rritur normën e TAP për të ardhurat mbi 720 euro në 15 përqind. 8.24. Kosova ndjek praktikën e mirë të posedimit të normave progressive për TAP e cila ofron barazi vertikale – individët me të ardhura më të ulëta paguajn norma më të ulëta tatimore në të ardhurat e tyre. Vendet tjera të evropës lindore të cilat kanë norma progressive janë Kroacia, Moldavia, Mali i zi (nga viti 2013), Serbia, Sllovenia dhe Turqia. Në Kosovë, normat e TAP fillojnë me normën 0 përqind për të ardhurat vjetore nën 960 euro, të pasuara me 4 përqind për të ardhurat vjetore mbi 960 euro, dhe me normë margjinale prej 8 përqind për të ardhurat mbi 3,000 euro. Norma më e lartë margjinale është 10 përqind për të ardhurat vjetore mbi 5,400 euro. Megjithatë progresiviteti është i hollë sepse dallimi mes normave margjinale më të larta dhe më të ulëta është i vogël dhe rangu nëpër grupet e të ardhurave mes 960 dhe 5400 është i ngushtë.217 8.25. Kosova ka potencial për të rritur të hyra shtesë vendore nga TAP . Analiza e boshllëkut të tatimeve e diskutuar më heret ka treguar se potenciali i të hyrave nga TAP në Kosovë është sa tri herë qka mbledhet tash. Kosova ka një ndër produktivitetet më të ulëta të të hyrave nga TAP në rajon (Tabela 8.1). IRJ Maqedonisë, Bosnjë e Hercegovina dhe Bullgaria mbledhin sa dy herë shuma e të hyrave të mbledhura nga TAP si përqindje e BPVsë me norma të ngjajshme tatimore. Ky është si rezultat i kombinimit të disa efekteve: (i) lirimi nga pagesa e TAP e disa kategorive të të ardhurave e cila pastaj ngushton bazën tatimore; (ii) Adminstrata tatimore e dobët; dhe (iii) numër i madh i të punësuarve nën hije të cilët nuk regjistrohen dhe përcillen si duhet. Ndërsa janë bërë përpjekje serioze nga Administrata Tatimore e Koasovës (ATK) që të përmirësojë përformancën ende shumë duhet bërë në këtë drejtim. 217 Paga minimale mujore në Kosovë është 170 euro (për njerëzit me moshë mbi 35 vjeçare), e cila është një e ardhur vjetore prej pak më shumë se 2,000 euro. 123 Tabela 8.1. Krahasimet rajonale të përformancave të tatimeve në të ardhura (duke mos përfshirë tatimin e paragjykuar) 2011 Norma Norma e lartë Të hyrat e Të hyrat e Yield Produktiviteti Produktiviteti Statutore margjinale e TAK TAP TAK+TAP i TAK i TAP TAK TAP (% e BPV) (% e BPV) (% e BPV) Kosova 10% 10% 1.3 1.2 2.5 0.13 0.12 Maqedonia 10% 10% 0.8 2.1 2.9 0.08 0.21 Moldavia 12% 18% 0.7 2.2 2.9 0.06 0.31 Bosnje 10% 10% 0.8 2.3 3.1 0.08 0.23 Hercegovina Tagjikistani 25% 13% 1.4 1.9 3.3 0.06 0.15 Shqipëria 10% 10% 1.5 2.1 3.6 0.15 0.21 Bullgaria 10% 10% 1.9 2.9 4.8 0.19 0.29 Armenia 20% 25% 2.6 2.2 4.8 0.13 0.09 Mali i zi 9% 9% 2.0 3.3 5.3 0.22 0.37 Turqia 20% 35% 1.9 3.6 5.5 0.1 0.10 Azerbeixhani 20% 30% 4.3 1.4 5.7 0.22 0.05 Serbia 15% 15% 1.2 4.7 5.8 0.12 0.31 Kroacia 20% 40% 2.4 3.5 5.9 0.12 0.09 Republika 10% 10% 4.2 2.0 6.2 0.42 0.20 Kyrgyze Bellorusia 24% 12% 3.1 3.2 6.3 0.13 0.27 Federata Ruse 20% 35% 4.2 3.7 7.9 0.21 0.28 Gjeorgjia 15% 20% 2.8 5.9 8.7 0.19 0.30 Ukraina 25% 17% 4.1 4.7 8.8 0.16 0.31 Kazakhstani 20% 10% 8.2 1.4 9.6 0.41 0.14 Burimi: tatimet në një shikim në vendet EAQ, Banka Botërore, 2013. 8.26. Politikëbërësit duhet të konsiderojnë organizimin e normës strukturore të TAP për të bërë më të barabartë dhe të inkurajojnë formalizimin e tregut të punës, dhe të heqin disa nga lirimet të cilat nuk kanë vend një një sistem të mirë tatimor. Grupet e veçanta të të ardhurave shkojnë nga gjysma e pagës minimale deri në 2.5 herë paga minimale e cila e minimizon barazinë vertikale. Të ardhurat nën pagën minimale duhet të lirohen nga tatimi, për dy arsye: për të ofruar barazi më të madhe dhe për të nxjerrë punëtorët nga hija apo informaliteti. Gjithashtu grupet e të ardhurave duhet të zgjerohen dhe normat duhet të rriten për grupet me të ardhura më të larta. Një raport i kohëve të fundit nga FMNja218 ka ilustruar një simulim të një strukture më të barabartë të normave duke përdorur të dhënat e vitit 2010, me normat 10 përqind, 15 përqind dhe 20 përqind për grupet e të ardhurave prej 2,000 deri në 4,500 euro, 4,500 deri në 8,000 euro dhe mbi 8,000 euro respektivisht. Sipas raportit kjo do të rriste të hyrat nga TAP me 20 deri 22 milion euro, një rritje prej 42 përqind, duke rritur TAP prej 1.1 përqind të BPVsë në 1.6 përqind të BPVsë. 8.27. Duhet pasur kujdes kur të shtohen grupet tatimore të të ardhurave dhe duhet siguruar se ky veprim nuk inkurajon informalitetin dhe nuk e stërngarkon grupin e vogël të tatimpaguesve ekzistues. Nëse bëhet në mënyrë të duhur, një reformë e tillë do të zvoglonte barrën për tatimpaguesit më të ardhura të ulëta dhe do të mbledhte më shumë të hyra nga tatimpaguesit me të ardhura më të larta. Një 218 Grote, Martin, D. Benedek dhe S. Caner. “Kosova: Propozimet e reformave drejt një sistemi tatimor më të barazpeshuar dhe me të hyra produktive”. IMF, Washington, Nëntor 2011. 124 opcion do të ishte zgjerimi i sigurimit social dhe të futet një skemë e sigurimit shëndetësor e shumëkërkuar (shiko kapitullin e shëndetësisë). Sipas të dhënave nga TKPK, në vitin 2012 rreth 225,000 të punësuar dhe 30,684 të vetpunësuar kanë kontribuar në pensione të shtyllës së dytë. Pasi që shtylla e dytë mbledhet nga ATKja, këta numra gjithashtu pasqyrojnë numrin e përafërt të tatimpaguesve të TAP.219 Kjo është vetëm pothuajse 15 përqind e tërë popullsisë. Është e qartë se ekziston një ekonomi e madhe nën hije, një pjesë e së cilës do ët mund të zvoglohej nëse zvoglohet barra tatimore për përfituesit e pagave të ulëta. Ngjajshëm, politikëbërësit duhet marrë në konsideratë heqjen e lirimeve nga tatimi si në vijim, e të cilat mund të kenë qenë të dobishme gjatë periudhës së rindërtimit të pas luftës por kanë tejkaluar afatin e tyre të dobishmërisë: (i) dividendët në pronësi të aksionarëve të huaj; (ii) kamatat në instrumentet financiare të emetuara nga autoritetet publike; dhe (iii) përfitimet dytësore të ofruara nga punëdhënësit. 8.28. Një skemë e sigurimeve shëndetësore gjithpërfshirëse do të ishte një nga mënyrat për rritjen e të hyrave të drejtpërdrejta dhe për zgjerimin e bazës tatimore. Me njërin nga sistemet shëndetësore më së paku të financuar në evrope si pjesë e BPVsë, e që definohet përmes mungesës së qasjes dhe shpenzimeve të mëdha katastrofiek për të varfërit (shiko kapitullin e shëndetësisë), futja e një skeme të sigurimit shëndetësor duket të jetë e popullarizuar. Një skemë e tillë do të mund të ndihmonte në adresimin e këtyre qështjeve, të vendosura nga mosfinancimi i duhur kronik i sektorit, ndërsa njëkohësisht do të zëvendësonte të hyrat nga kufiri që po bien me ato të krijuara në vend. Përpos kësaj, skema do të mund të ishte më gjithpërfshirëse sesa vetëm sektori formal duke mbledhur premium nga të gjithë shtetasit të cilët nuk lirohen nga një pagesë e tillë (p.sh.të varfërit). Kjo do të ndihmonte në zgjerimin e bazës së të hyrave. Natyrisht se do të duhej të kemi kujdes që të minimizojmë ndikimet negative në tregun e punës, për të mbrojtur grupet e më të varfërve nga pagesat (shiko kapitullin e mbrojtjes sociale), dhe për të siguruar se sigurimi shëndetësor nuk e rritë deficitin e tërësishëm fiskal apo nuk pamundëson shpenzimet nga ministritë tjera (shiko kapitullin e shëndetësisë). Përveç kësaj, sistemi do të duhej të krijohej për të siguruar se pagesat nga ata që nuk punojnë në sektorin formal do të mund të bëheshin lehtë, për shembull përmes sistemit të bankave komerciale. Megjithatë, nëse shifet se skema e sigurimeve shëndetësore por ofron vlerë për paratë e shpenzuara, do të rrisë kprkesën për shërbime, prandaj kështu bën një kontibut pozitiv drejt përmbushjes së pagesave tatimore. Prandaj përfitimet nga një sistem që funksionon mirë mund të jenë potencialisht të lartë në kontributin pozitiv në të hyrat e shtetit (pjesërisht të zëvendësonin rënjen e të hyrave në kufi), duke rritur përmbushjen e pagesave tatimore, dhe duke zgjeruar bazën tatimore. 8.29. Arsyetimi i dhënë në zvoglimin e normës së tatimeve prej 20 përqind në 10 përqind është i dyshimtë. Logjika ishte që Kosova të bëhet një destinacion i favorshëm për tërheqjen e investitorëve të huaj, zvoglimin e informalitetit dhe korrupcionit. Sa i përket tërheqjes së investimeve të huaja, ky ështënjë definim i vendosur gabimisht sepse zvoglimi i normës së TAK do të tërhiqte invetimet. Së pari, të gjitha shtetet fqinje zvoglojnë normat e tyre, siq ishte rasti në EJL, atherë efekti i zvoglimit të normës tatimore neutralizohet dhe ardhja e investimeve do të varej në ambientin e të bërit biznes dhe infrastrukturën ekzistuese fizike dhe sociale (fuqi punëtore e shëndoshë dhe e aftësuar). E dyta, zvoglimi i normës në vendin nikoqir (p.sh. Kosovë) nuk i sjell përfitim ndërmarrjes së huaj investuese, pasi që ajo paguan tatime në të ardhurat e saj globale në vendin e saj të origjinës (zakonisht një vend i zhvilluar) dhe merr zvoglime të tatimeve të cilat i ka paguar në vendin nikoqir, për të eliminuar tatimimin e dyfishtë. Sa më e vogël që të jetë norma e tatimit në vendin nikoqir, aq më e vogël dë të jetë zvoglimi që i bëhet në shtëpi dhe aq më e madhe do të jetë pjesa e tatimit të vendit të huaj të paguar në vendin e origjinës. Për këtë arsye, efektivisht, duke pasur një normë më të ulët të TAK, Kosova po transferon përfitimet e të hyrave të saja të pakta në thesarin e vendit të zvilluar të origjinës së investitorit, e jo tek investitori. Megjithatë, përgjysmimi i normës së TAK prej 20 përqind në 10 përqind në vitin 2009, ka zvogluar të 219 Ky numër është rritur gradualisht prej 165,000 të punësuarve dhe 18,675 të vetpunësuarve në vitin 2004. 125 hyrat tatimore por me më pak se 20 përqind, që sygjeron se ishte pjesërisht e suksesshme në inkurajimin e pagesës dhe formalizimit, edhe pse ekzistojnë shumë faktorë konfrontues. Kosova mund të merr në konsideratë rritjen e normës së saj të TAK në 15 përqind për të mbuluar pak nga boshllëku tatimor i përmendur më heret, por do të duhej të siguronte qe përmbushja do të mirëmbahet në mënyrë të barabartë mes ndërmarrjeve për të shfrytëzuar përfitimet e plota. Rritja e mbledhjes së tatimit në pronë 8.30. Tatimimi në nivelin më të ulët se ai kombëtarë është një burim kyç i të hyrave i cili mund të stimulojë llogaridhënje, qëndrueshmëri fiskale dhe shërbime publike efikase. Kosova e ka të dizajnuar mirë sistemin e granteve buxhetore i cili fatkeqësisht nuk bën shumë nxitje që komunat të mbledhin më shumë të hyra nga burimet vetanake, e që rezulton në norma jashtzakonisht të ulëta të tatimeve komunale. Norma minimale në tatimin në pronë e mbledhur nga komunat duhet të rriten dhe grantet e nivelit qëndror duhet të shpërblejnë krijimin e të hyrave nga burimet vetanake. Kjo do të kërkonte një dialog të kujdesshëm dhe rishikim të sistemit të granteve. Përveç kësaj tatimet në pronë mund të jenë të vështira të realizohen politikisht dhe kështu që do të duhet të menaxhohen në mënyrën që përceptohet si e drejtë. 8.31. Tatimet në pronë kanë disa përparësi krahasuar me tatimet tjera dhe janë një burim potencial i të hyrave të mbrendshme. Tatimet në pronë zakonisht janë më të lehta për tu mbledhur sesa format tjera të tatimeve dhe janë relativisht më pak çrregulluese. Ato është vështirë për t’u shmangur (prona shifet); kanë më pak gjasa të ndikojnë në sjellje sesa tatimet në të ardhura; dhe tatimet në tokë nuk mund të çrregullojnë ofertën pasi që kjo është fikse. Për shkak të këtyre përfitimeve, tatimet në pronë ndihmojnë më shumë rritjen ekonomike sesa tatimet tjera, posaçërisht në vendet në zhvillim (OECD, 2008). Përpos kësaj, të hyrat nga tatimi në pronë janë më të qëndrueshme sesa shumica e burimeve tatimore (Norregaard, 2013). Disa shtete (veqmas Irlanda dhe Portugalia), duke u përballur me zvoglim të të hyrave nga burimet më të lëvizshme apo të luhatshme, kanë zgjedhur të luftojnë dhe përmirësojnë mbledhjen e tatimit të tyre në pronë. Edhe pse ka përfitime potenciale nga tatimet në pronë, Kosova deri me tash nuk e bëri tatimin në pronë një prioritet. 8.32. Ka të ngjarë se mbledhjet nga tatimi në pronë të jenë nën potencialin e tyre. Kosova ka mbledhur rreth 0.3 përqind të BPVsë nga tatimi në pronë në vitin 2011. Kjo krahasohet me mesataren prej 0.4 përqind në vendet me të ardhura të mesme dhe ishte shumë më ulët se mesatarja prej 0.9 përqind e rritur nga pesë përformuesit më të mirë të vendeve me të ardhura të mesme (Norregaard, 2013). Sas u përket vendeve të EJLsë si Mali i zi ashtu edhe Serbia e kanë tejkaluar Kosovën me mbledhje prej 0.4 dhe 0.7 përqind të BPVsë, respektivisht. Një nga arsyet mund të jetë norma krahasimisht e ulët e tatimit në pronë në Kosovë dhe/ose baza e ngushtë tatimore. Arsyeja tjetër mund të jetë një pjesë e madhe mos mbledhjes se tatimeve në pronë tashmë veq të faturuara.220 220 Të dhënat sygjerojnë se mbledhja e tatimit në pronë është më e dobëta gjatë vitit të zgjedhjeve lokale. Dëshmitë anekdotale sygjerojnë se qeveritë lokale nuk po bëjnë përpjekje të mjaftueshme për të mbledhur tatimet gjatë atyre viteve që të shmangin/zvoglojnë presionin tatimor tek votuesit potencial. 126 8.33. Normat e tatimit në Kosovë janë më të Tabela 8.2. Normat e tetimeve në pronë në ulëta se sa në disa prej fqinjëve të saj. Tatimi në EJL (% e vlerës së pronës) pronë në Kosovë ka një normë vjetore mes 0.05 dhe Minimum Maximum 1 përqind të vlerës së pronës me zvoglim nga banesat kryesore (Tabela 8.2). Normat e tatimit janë më të Shqipëria* 1.00 3.00 Bosnnje dhe larta në Mal të zi (0.1 deri 1 përqind e vlerës së Hercegovina** 0.05 0.50 pronës), Serbi (0.4 deri 2 përqind), dhe Shqipëri (1 IRJ Maqedonisë 0.10 0.20 deri 3 përqind jashtë Tiranës). Normate tatimit janë më të ulëta në IRJ Maqedonisë (0.1 deri 0.2 përqind Kosova 0.05 1.00 e vlerës së pronës) dhe Republikën Serbe në Bonjë e Mali i zi 0.10 1.00 Hercegovinë (0.05 deri 0.5 përqind). Sikurse në Serbia 0.40 2.00 Kosovë, të gjitha vendet ofrojnë zvoglim të Burimi: Deloitte Tax Highlights, 2013. mundshëm bazuar në faktorët sikurse janë në Shënim: *Jashtë Tiranës (Tirana përdor norma mes 2 shfrytëzim për banim. Tatimet në pronë vendosen dhe 4 përqind); **Vetëm Republika Srpska. nga autoritetet lokale në Serbi, Shqipëri, IRJ Maqedonisë dhe Bosnjë si dhe në Kosovë. 8.34. Duke pranuar se mund të bëhen përmirësime, Kosova ka rritur kapacitetet e saj për mbledhjen e tatimit në pronë. Janë bërë përpjekje të konsiderueshme për përmirësimin e kadastrit përmes rritjs së përqëndrimit në regjistrim dhe përdorim më të mirë të titujve përonësor të tokës. Kjo ka rezultuar në dyfishimin e numrit të pronave të regjistruara në rreth 80,000 në vitin 2012. Përpjekje të ngjajshme janë bërë në përpilimin e një regjistri të tokës (me afër 2.3 milion parcella). Departamenti i Tatimit në Pronë në Ministrinë e Financave (MeF) ka modernizuar sistemet e saj të teknologjisë informative (TI) ashtu që të gjitha pronat dhe parcelat mund të identifikohen me kordinata të GPSit dhe fotografi. Tash departamenti është duke e zhvilluar një sistem për të kategorizuar pronat në bazë të përdorimit, madhësisë dhe cilësisë si dhe efikasitetit ambiental. 8.35. Pritet që këto përpjekje do të përshpejtojnë të hyrat e tatimit në pronë nga autioritetet komunale. Regjistri kadastral i zgjeruar do të ndihmojë në zgjerimin e bazës tatimore dhe krijimin e të hyrave shtesë. MeF ka vlerësuar se vetëm regjistri i tokave do të krijojë rreth 2 milion euro në vit për autoritetet komunale. Në tërësi, MeF pret që tatimet në pronë do të rriten prej 35 përqind të të hyrave komunale në rreth 50 përqind, kur të ndjehet ndikimi i plotë i përmirësimeve. Forcimi i mbledhjes së TVSHsë dhe akcizës vendore 8.36. Struktura bazë e TVSHsë në Kosovë është e shëndoshë dhe e dizajnuar sipas normave të BEsë. Edhe pse produktiviteti i TVSHsë është ndër më të lartëve në rajonin EJL, shumica e efikasitetit përfitohet nga fakti se më shumë se tri-të-katërtat e tyre mbledhen në kufi ku kontrollet janë më të lehta dhe Evazioni ka më pak gjasa. Përderisa importet janë 67 përqind e konsumit familjar, TVSHja nga importi si përqindje e TVSHsë së tërësishme të mbledhur është 81 përqind. Kjo tregon se një pjesë e rëndësishme e konsumit vendor mbetet e patatimuar me TVSH. Niveli i TVSHsë së mbledhur nga furnitorët vendor tregon se ka një evasion tatimor të madh. Disa nga këto janë rezultat i dobësisë në administratën tatimore për luftimin e evazionit në të hyrat e TVSHsë vendore. Kufiri për regjistrim në TVSH prej 50,000 euro është ndër më të lartët në EJL. Bizneset nën atë kufi janë nën juridiksionin e tatimit të paragjykuar. Përderisa kufiri i lartë e zvoglon koston e përmbushjes për ATKnë, ai gjithashtu rrezikon që shumë ndërmarrje të mëdha dhe të mesme të abuzojnë sistemin duke u fshehur si biznese të vogla. Dizajnimi i një rexhimi tatimor për NVMtë i cili e zvoglon rrezikun e abuzimeve dhe inkurajon NVM të kalojnë në rexhimin e TVSHsë normale do të ndihmonte të ndalte erozionin e bazëz tatimore nga tatimi vendor në vlerën e shtuar. 127 8.37. Kosova mbledhë rreth 5.7 përqind të BPVsë në akciza e cila është ndër përqindjet më të larta në rajon. Megjithatë, pothuajse e tëra kjo shumë mbledhet në kufi ndërsa mbledhja e akcizës në vend është minore. Niveli i tanishëm i akcizave nuk kërkon shumë ndryshime. Sistemi i akcizës ka norma specifike të përshtatshme për Kosovën. Përmirësimi i administratës tatimore 8.38. Administrata Tatimore e Kosovës (ATK) e krijuar në vitin 2000 nën mbikëqyrjen e UNMIKut, dhe si rrjedhojë më e reja në Evropë, ka pasur një histori të shkurtër me suksese të arsyeshme. ATKja ka autonomi të plotë operacionale mbrenda Ministrisë së Financave. Ajo administron tatimin në të ardhura përsonale, tatimin në të ardhura të korporatave, TVSHnë, si dhe kryen funksion të mbledhjes së të hyrave për fondin pensional të shtyllës së dytë në emër të Trustit të Kursimeve Pensionale të Kosovës. Doganat e Kosovës kryejnë funksione përfshirë mbledhjen e TVSHsë në importe. Për shkak se është e re, ishte me fat që ka shmangur ballafaqimin me sisteme të vjetra të trashëguara dhe mënyra të të menduarit që ekzistojnë në shumë vende tjera të tranzicionit. Si rrjedhojë përgjatë 13 viteve të fundit, ATK ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm për përmirësimin e kapaciteteve të saj dhe shërbimeve ndaj tatimpaguesve, kryesisht duke iu falënderuar përkrahjes së ofruar nga donatorët ndërkombëtar, kryesisht USAIDi, FMNja, Banka Botërore dhe Komisioni Evropian. Kosova rënditet mjaft lartë në poziten e 44 nga 186 shtete në treguesin e pagesës së tatimeve në të bërit biznes. Produktiviteti rreth 66 përqind i TVSHsë është i përafërt me mesataren e EAQ edhe pse produktivitetet e TAP dhe TAK janë ende nën mesatren e EAQ. Përdorimi i detyrueshëm i arkave fiskale ka ndihmuar në përmirësimin e mbledhjes së TVSHsë. 8.39. ATKja ka zhvilluar një strukturë organizative e cila bazohet në funksion, dhe përpjekjet për të përmirësuar kapacitetet e saj janë evidente. Ka një njësi relativisht të pavarur të ankesave e cila ofron zgjidhje të balancuar të kontesteve në qështjet e tatimeve. Si rezultat i kësaj, 8 vendime janë marrë në të mirë të tatimpaguesve, 19 vendime janë refuzuar. E ka një department të auditorit të mbrendshëm i cili hulumton nesë cilësia dhe kryerja e detyrave e funksioneve të tatimeve është si duhet. Departamenti i TIsë mbrenda ATKsë ka modernizuar vazhdimisht kapacitetet e tij dhe kohëve të fundit ka zhvilluar dhe zbatuar sistemin e deklarimit-elektronik (e-deklarimit), sistemin e integruar për regjistrimin e bizneseve, një sistem elektronik të llogarive të tatimpaguesve, dhe ka një qendër funksionale të thirrjeve. Trajnimi i përsonelit dhe puna me tatimpaguesin është e vazhdueshme. Shumica e inspektorëve të saj, dhe pothuajse i tërë menaxhmenti i lartë, kanë arsim të lartë dhe përvojë relativisht të mirë. Një department i menaxhmentit strategjik përqëndrohet në veprimet për reformat e ardhshme dhe ka zhvilluar Planin strategjik të ATKsë 2010-2015. Gjithashtu planet vjetore të përmbushjes janë të përgatitura nga vet ATKja dhe pronësia më e madhe ka prodhuar rezultate më të mira në mbledhje të tatimeve. Efikasiteti i administratës tatimore është përmirësuar sipas kostos së mbledhjes. 8.40. Një zgjidhje e re e TIsë, me asistencë nga SIDA, ka ndihmuar në kryerjen e një ankete të krejt pronës në kosovë dhe konsolidimin e të dhënave pronësore, duke futur edhe karakteristika shtesë të pronave. Ka shpresa se kjo do të ndihmojë në përmirësimin e mbledhjes së tatimit në pronë nga komunat. 8.41. Mbesin sfida të mëdha: ekonomia nën hije dhe boshllëku tatimor i madh tregojnë për dobësitë serioze në aftësinë dhe vullnetin e adminstratës tatimore për t’u marrë me evazionin fiskal dhe shmangjen e tatimeve. ATKja nuk ka kapacitete të mjaftueshme që të monitorojë në mënyrë efektive aktivitetet e sektorit privat. Në vitin 2010, është krijuar një njësi për hulumtime tatimore që të merret me drejpërsëdrejti me krimet tatimore, i cili shpresojmë se në një afat të mesëm do të ndihmojë në zvoglimin e boshllëkut tatimor. Efikasiteti dhe qëndrueshmëria e ATKsë është e penguar dukshëm nga mungesa e shërbimeve profesionale, transparente dhe efikase ndaj tatimpaguesve. Edhe pse gendja është 128 përmirësuar kohëve të fundit221 përmes arritjes së mesazheve tek publiku, ende ka tatimpagues të cilët nuk i kuptojnë obligimet e tyre të tatim pagesave. Sipas Global Integrity 2011222, ligjet tatimore nuk zbatohen gjithmonë në mënyrë të njejtë dhe pa diskriminim, dhe duket se korrupsioni është një brengë e madhe. Mosbatimi i plotë dhe i drejtë i ligjeve të tatimeve për mbledhjen e të hyrave është një pengesë kritike për krijimin e besueshmërisë dhe krijimin e atmosferës së duhur për përgjigje vullnetare me tatime. Veprimet për mbledhjen e borgjeve kanë qenë problem i madh por kohëve të fundit ATK është bërë më aktive në veprimet e mbledhjes së detyruar përfshirë këtu marrjen e pasurisë dhe veturave deri në vlerë prej 500,000 euro. Vlera e tërësishme e borgjeve të vjetra ka rënë vazhdimisht. 8.42. Mangësitë në fushat kryesore të administratës tatimore kërkojnë përqëndrim më të madh në përmirësimin e efikasitetit të menaxhmentit, trajnimin e përsonelit, dhe kompletimin e identifikimit dhe regjistrimit të atyre që nuk deklarojnë tatim. Sistemi i TI i administratës tatimore, SIGTAS, duhet të modernizohet që të përmirësojnë kapacitetet përpunuese, funksionet e menaxhimit të riskut dhe kontrolleve dhe mbledhjen e detyrueshme. Zhvillimi i një baze të besueshme të të dhënave dhe sistemit për përputhjen e informative do jenë kritike për zvoglimin e numrit të mos-deklaruesve dhe deklaruesve që nuk deklarojnë më. F. REKOMANDIMET 8.43. Një kornizë e mirë e poltikave tatimore duhet të pasqyrojë ambientin e përmbushjes, madhësinë e ekonomisë nën hije dhe kapacitetin e administratës duke përdorur praktikat më të mira ndërkombëtare duke ua përshtatur kushteve të vendit. Për një zhvillim fiskal të qëndrueshëm, ekziston nevoja për kalim gradual prej të hyrave të mbledhura në kufi në ato të mbledhura në vend, si për tatimet e drejtpërdrejta ashtu edhe për TVShnë dhe akcizën e krijuar në vend. Do të mund të ndërmirren disa hapa që do ndihmonin në arritjen e këtij kalimi mbrenda srukturës ekzistuese tatimore:  Forcimi i administratës tatimore. Kjo do mund të bëhej duke ngritur cilësinë dhe numrin e inspektorëve tatimor, përmirpsimin e moduleve të vlerësimit të rriskut, përfshirë këtu edhe praktikimin e kontrolleve të rastit për të vlerësuar fushat për përmirësim në vlerësimet e riskut.  Ndërmarrja e hapave për luftimin e evazionit tatimor. Analizat e kryera për këtë kapitull dhe anketa PZT sygjerojnë një evasion tatimor të madh. Anekdota sygjerojnë se edhe në rastet kur ATKja tenton të ndjek shmangësit e tatimeve, ata hasin pengesa në sistemin gjyqësor. Duhet bërë përpjekje të ndalen këto praktika ilegale. 8.44. Mund të bëhen ndryshime në strukturën ekzistuese pa komplikuar më shumë sistemin tatimor. Këto sfida gjithashtu do të mund të ndihmonin në inkurajimin e formalizimit, zgjerimit të bazës tatimore dhe rritjen e përceptimit se është një sistem i drejtë tatimor. Përpjekjet do të mund të përfshinin:  Dizajnimi i një regjimi tatimor për NVMtë i cili zvoglon rrezikun e abuzimeve dhe inkurajon NVMtë të kalojnë në një regjim normal të TVSHsë. Kjo do të ndihmonte në erozionin e bazëz tatimore nga vlera e shtuar vendore.  Të konsiderohet rritja e normës së TAK në 15 përqind ndërsa të forcohet zbatimi i ligjit. Arsyetimi i dhënë për zvoglimin e normës së tatimit në të ardhurat e korporatave nga 221 Anketa PZT ka gjetur se 90 përqind e ndërmarrjeve pajtohen se “të gjith informatat për të cilat kam nevojë rreth tatimeve janë lehtë të disponueshme” dhe 84 përqind u pajtuan se “procedurat tatijmore janë të qarta dhe të thjeshta”. Tri të katërtat e ndërmarrjeve u pajtuan me deklaratën se “legjislacioni tatimor është i qartë mjaftueshëm dhe i saktë për t’u kuptuar lehtë nga tatimpaguesit dhe për të shmangur paqartësitë në zbatimin e tij”. 222 Global Integrity Report 2011, Washington, DC. 129 20 përqind në 10 përqind në të kaluarën është i dyshimtë. Ky zvoglim nuk ka prodhuar ndonjë efekt në tërheqjen e IHDve pasi që një zvoglim i njëjtë i TAK ndodhi edhe gjetkë në rajon. Megjithatë, njëkohësisht me rritjen e normës, duhet bërë përpjekje të forcohet zbatimi i një TAK më të lartë. Përgjysmimi i TAK nga 20 në 10 përqind rezultoi me një zvoglim në të hyrat tatimore me vetëm 20 përqind, që sygjeron se do të mund të ketë pasur disa përfitime sa i përket përmbushjes.Ҫfarëdo rritje e normës do të mund të kishte efekt të kundërt. Prandaj, duhet siguruar kapacitetet e përmbushjes si për të garantuar përfitimet makSMIAle të të hyrave dhe të garantojnë se të gjitha ndërmarrjet ngarkohen njësoj që të shmangim çrregullimet në sektorin privat.  Duhet konsideruar ndryshimin e strukturës së normës së TAP për ta bërë atë më progresive dhe të barabartë, dhe duhet hequr disa nga lirimet të cilat nuk kanë vend në një sistem të mirë tatimor. Posaçërisht lirimet nga tatimet si në vijim, të cilat do të kenë qenë të dobishme gjatë fazës së rindërtimit pas lufte, e kanë skaduar dobishmërinë e tyre: (i) dividendët në pronësi të aksionarëve të huaj; (ii) kamatat në instrumentet financiare të emetuara nga autoritetet publike; dhe (iii) përfitimet dytësore të ofruara nga punëdhënësit.  Futja e një skeme të sigurimeve shëndetësore e cila zgjeron bazën tatimore. Duket se po kërkohet nga shumica e popullsisë dhe, nëse skema zbatohet mirë, do të mund të rriste përmbushjen e tatimeve.  Rritjen e përpjekjeve për të zgjeruar mbledhjen e tatimit në pronë. Norma minimale në tatimin në pronë i cili mbledhet nga komunat duhet të rritet dhe grantet e nivelit qëndror duhet të shpërblejnë krijimin e të hyrave nga burimet vetanake. Gjithashtu qeveria duhet të vazhdojë me përpjkjet e saj të zgjerimit të bazës së tatimit në pronë duke filluar të tatimojë tokën bujqësore dhe llojet tjera të pronës. 130 KAPITULLI 9. DREJT BUXHETIT TË PËRQËNDRUAR NË NEVOJA 9.1. Ky raport ka treguar se si ka përfituar Kosova nga një buxhet i përqëndruar në asetet e saj fiskale gjatë dekadës së kaluar. Edhe pse drejtimi i ekonomisë nga qeveria në vitet e fundit ishte i mirë, duke shikuar në të ardhmen është e qartë se Kosova do të përballet me shumë sfida, veçanërisht sa i përket investimeve në zhvillimin e kapitalit të saj njerëzor. Përderisa vazhdimi i investimeve të planifikuara në transport do sjellë përfitime për vendin, riorientimi i disa prej atyre resurseve nga autorrugët jo-urgjente drejt fushave më të përulura por gjithashtu më urgjente – siq janë rrugët lokale, arsimi dhe mbrojtja e të varfërve – do të mund të dëshmohen se janë investime më të mira në të ardhmen, me kthim më të lartë ekonomik dhe social. Kanosja nga kriza energjetike dhe qështja e financimit të kapaciteteve të reja prodhuese energjetike mbihijëson opcionet e politikave në Kosovë. Investimet e sektorit privat konsiderohen si opcioni më i mirë por qeveria nuk mund t’a përjashtojë mundësinë se investime të mëdha publike do të jenë të domosdoshme. 9.2. Kosova ka nevojë të përballet me këto sfida kur në të njëjtën kohë do të përballet me rënjen e të hyrave nga kufiri. Autoritetet janë në dijeni të nevojës së kompenzimit për rënjen e të hyrave nga kufiri e të cilat do të tkurren nga marrëveshjet tregtare dhe zëvendësimi i importit. Pa masa të forta për kompenzimin për rënjen e të hyrave, aftësia e vendit për të përmbushur nevojat e shpenzimeve në të ardhmen do të jetë e cunguar. 9.3. Kosova në esencë përballet me dy mundësi për të zgjedur: (i) të qëndrojë në drejtimin e tanishëm (një skenar status-kuoje), ose (ii) të ndërmarr rrugën e reformave në rritje (një skenar të përshtatjes).  i pari është opsion pasiv i cili do të shpjerë tek rënja e të hyrave, dhe, ose tek deficitet fiskale të cilat do e shkelin rregullën fiskale ose një pamundësim i bërjes së shpenzimeve të nevojave urgjente. Përveç kësaj, do të nënkuptonte: përpjekje të vogla për të zvogluar kostot e prokurimit publik në fushat siq janë barërat ose mirëmbajtja e rrugëve, aty ku janë identifikuar mundësitë për kursime; rritjet e pagave që do vazhdojnë të jenë ad-hok dhe të motivuara politikisht, duke dështuar në motivimin e përmirësimit të përformancës në shëndetësi dhe arsim; pak resurse të reja për të lejuar sistemin e arsimit që t’ i përgjigjet ndryshimeve demografike ose të zgjerojë përfshirjen e parashkollorëve; pak përpjekje në luftimin e varfërisë ose nxitjen e punësimit formal; dhe resurse të pamjaftueshme për të ndërhyrë për të siguruar furnizim me energji elektrike për vendin, nëse paraqitet nevoja.  Opcioni i dytë do të kërkojë kompenzimin për rënjen e të hyrave nga kufiri me të hyra të brendshme, dhe duke përshtatur prioritetet e shpenzimeve për të përmbushur më mirë nevojat e Kosovës. Kjo do të nënkuptonte adresimin e shpenzimeve të ulëta në shëndetësi dhe mirëmbajtje të rrugëve, ripërqëndrimin e buxhetit të mbrojtjes sociale në mbrojtje sociale, nxitjet e ofrimit të shërbimeve të mira në shëndetësi dhe arsim duke rritur pagat pjesërisht bazuar në përformancë dhe trajnim, duke ofruar resurse shtesë për të rritur hapsirat parashkollore dhe duke lejuar sisemin e mesëm për t’u përshtatur me ndryshimet demografike.  Në cilindo skenar, Kosova mund të ballafaqohet me nevojën për të gjetur fonde publike për të investuar në një termocentral të ri nëse investimet private nuk vijnë. Me rrymë elektrike të pamjaftueshme, rritja ekonomike do të dëmtohej, duke zvogluar edhe resurset në dispozicion për financim të investimeve tjera dhe duke dëmtuar rritjen e punësimit. Adresimi i sfidave për disponueshmërinë e energjisë elektrike do të nënkuptojë bërje të zgjedhjeve të vështira të shpenzimeve dhe përshtatje të prioriteteve. 131 9.4. Ky kapitull ofron shembuj ilustrues se si do të mund të dukej buxheti nën skenarin e status- kousë dhe atë të përshtatjes. Nuk ka ndërmend të ofrojë detaje se si saktësisht mund të përgatitej një buxhet por në vend të saj të ofrojë një përmbledhje që të ilustrojë se si resurset do të mund të riorientoheshin sipas skenarëve të ndryshëm, përfshirë edhe skenarin i cili zbaton disa nga rekomandimet e këtij raporti. Së pari i merr në konsideratë skenarët e parë dhe të dytë të përshkruar më lartë. Më pastaj, tregon se si një buxhet do të mund të dizajnohej nëse kërkohen shumë resurse publike me qëllim të sigurimit të rrymës elektrike të vazhdueshme për vendin. A. KAH PO SHKON BUXHETI? Skenari bazë – Status kuoja 9.5. Edhe pse është vështirë të parashikojmë me saktësi se si do të përpilohej dhe çka do të përbënte një buxhet pa ndryshime të politikave, ky seksion ilustron se si vazhdimi i politikave të tanishme do të ndikonte buxhetin në një afat të mesëm. Në veçanti, pa përpjekje për të mbledhur më shumë të hyra të brendshme dhe pa ndryshim të politikave tatimore, të hyrat janë parashikuar se do të bien si përqindje e BPVsë gjatë afatit të mesëm. Njëkohësisht, edhe pse shpenzimet në autostradën e re do të ngadalësohen, resurset e liruara do të përdoren për të financuar pagat për të gjithë të punësuarit publik dhe përfitimet e skemave sociale të lidhura me luftën. 9.6. Pa veprime, të hyrat janë parashikuar se do bien në afat të mesëm. Të hyrat nga kufir në afat të mesëm do të futen nën presione pasi që marrëveshjet tregtare me Turqinë dhe BEnë do të fillojnë së zbatuari. Këto marrëveshje së bashku do të zvoglojnë të hyrat nga kufiri (nga tarifat doganore dhe TVSh në importe) me 1.6 përqind të BPVsë (shiko kapitullin e të hyrave). Megjithatë, gjithashtu supopzohet se importet do të zëvendësohen me produkte dhe shërbime vendore, që do të ndihmojnë për të mbledhur më shumë TVSH të brendshme, edhe në mungesë të Figura 9.1. Të hyrat (pa grantet), Status kuo, ndryshimit të politikave ose pa rritje të përpjekjeve % e BPV për mbledhje të të hyrave. Megjithatë, pasi që do 28.0% të jetë më vështirë për të mbledhur të hyra të brendshme sesa ato në kufi, nuk do të 27.0% zëvendosojnë plotësisht humbjen e të hyrave nga 26.0% kufiri. TVSH e mbledhur mbrenda supozohet se do të rritet për 2 përqind në vit mbi BPVnë 25.0% nominale. Tatimet në të ardhura përsonale dhe të 24.0% ardhura të korporatave gjithashtu pritet të rriten (siq janë rritur edhe viteve të fundit) për 1 përqind 23.0% në vit mbi BPVnë nominale. Tatimet në pronë 22.0% pritet të rriten në përputhje me BPVnë nominale ndërsa të hyrat jo-tatimore supozohet se do 21.0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 evoluojnë sipas mesatares së katër viteve paraprake, pa hapa për të shpejtuar rritjen, për shembull, të hyrat e lidhura me transportin. Edhe Pa reforma Rritje e ngadalte nën këto supozime optimiste, të hyrat e brendshme Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. nuk do të kompenzojnë humbjen e të hyrave nga kufiri dhe të hyrave të tërësishme (duke përjashtuar grantet) do të zbresin nga 25.8 përqind e BPVsë në vitin 2013 në 24.4 përqind në vitin 2018. Kjo shifër mund të jetë edhe më e ulët nëse rritja ekonomike është vetëm sa gjysma e parashikimit prej 4.5 përqind në vit në skenarin bazë (Figura 9.1). 132 9.7. Edhe nëse politikat e tanishme vazhdojnë, trended e shpenzimeve do të ndryshojnë ngadalë në afat të mesëm. Shpejtësia e ndërtimit të Rrugës 6 pritet të jetë më e ngadalshme se ajo e Rrugës 7 që do të ndihmojë në zvoglimin e pjesës së BPVsë së shpenzuar në ndërtim të rrugëve prej 5.7 përqind e BPVsë në vitin 2012 në 4.3 përqind në vitin 2018 (Figura 9.2 dhe Figura 9.3). Subcvencionet për sektorin e energjisë janë paraparë të mbesin të pandryshuara në terma nominal, kështu që do të bien si pjesëmarrje në BPV nga 0.8 në 0.6 përqind. Shpenzimet në mbrojtje sociale janë paraparë që të rriten prej 3.9 përqind e BPVsë në 4.4 përqind pasi që vazhdon politika për zgjerimin e përfitimeve nga veteranët e luftë. Rritjet e pagave të sektirot publik që kushtojnë 120 milion euro (mbi 2 përqind e BPVsë) në vitin 2015 dhe rreth tri të katërtat e kësaj në vitin 2014 i shtyjnë rritjet e shpenzimeve të parapara në shumicën e fushave tjera, shuma nga të cilat shpenzojnë një pjesë të madhe të resurseve të tërësishme në paga, përfshirë shëndetësinë (2.6 deri 3 përqind e BPVsë duke përjashtuar grantet e donatorëve); arsimi (3.9 deri 4.8 përqind e BPVsë (duke përjashtuar grantet e donatorëve) dhe rendi publik dhe mbrojtja (3.0 deri 3.5 përqind e BPVsë). 9.8. Fatkeqësisht, popullsia e zakonshme nuk ka të ngjarë që të përfitojë shumë nga këto ndryshime të moderuara në trended e shpenzimeve. Përderisa sipërfaqësisht, përbërja e paraparë e buxhetit duket e arsyeshme, në praktikë bën pak në adresimin e sfidave të nënvizuara të Kosovës. Rritja e paraparë në shpenzime të mbrojtjes sociale është për shkak të zgjerimit të përfitimeve të ndërlidhura me luftën – të cilat në mënyrë konzervatore janë vlerësuar në rreth 40 milion euro në vit – e jo në përpjekje për të mbrojtur të varfërit dhe të cënuarit. Rritjet e shpenzimeve në shëndetësi dhe arsim janë të shtyera kryesisht nga rritja e pagave e jo nga resurset e mëdha shtesë për përmirësimin e cilësisë së shërbimeve. Figura 9.2. Përbërja e shpenzimeve në 2012 pa Figura 9.3. Përbërja e shpenzimeve në 2018 pa grante, Status kuo % BPV grante, Status kuo % BPV Mbrojtja Mbrojtja sociale, Qeshtjet Qeshtjet sociale, 4.4% tjera tjera 3.9% ekonomike ekonomike 2.1% 2.3% Tjera, Tjera, 6.6% 6.9% Energjia, Energjia, 0.8% Rendi 0.6% Rendi publik dhe publik dhe mbrojtja mbrojtja, 3.0% Ndertimi i 3.5% Ndertimi i rrugeve, rrugeve, 4.3% 5.7% Arsimi, Arsimi, Shendetesi 4.8% 3.9% Shendetesi a, 2.6% a, 3.0% Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. 9.9. Sipas këtij skenari status-kou, kombinimi i të hyrave në rënie dhe premtimeve për shpenzime do të rezultojë në rritje të deficitit fiskal ose në pamundësimin e shpenzimeve esenciale. Rritja e pagave të sektorit publik dhe përfitimeve të lidhura me luftën dhe vazhdimi i shpenzimeve të larta në autostradat e reja (edhe pse më të ulëta se në të kaluarën e afërt) do të rezultojnë në një rritje të vogël të shpenzimeve pa-grantet – prej 28.7 përqind e BPVsë në vitin 2013 në 30.1 përqind në vitin 2016. Kjo dhe e kombinuar me rënjen e të hyrave nga kufiri e rrisin deficitin fiskal në mbi 5 përqind të BPVsë në vitin 2016 (Figura 9.5) në skenarin e status-kuosë – shumë më lartë se 2 përqind sa është e obliguar nga Rregulla fiskale (shiko kapitullin Konteksti ekonomik dhe fiskal). Mënyra e vetme sipas së cilës 133 autoritetet do të mund ta mbanin nën kontroll deficitin përderisa do të vashdonte financimi i Rrugës së 6 dhe përfitimet e reja të veteranëve të luftës do të ishte në ndërprerjen e shpenzimeve në fushat tjera esenciale. Autoritetet veqse kanë lajmëruar se ata shpresojnë të zvoglojnë shpenzimet në mallra dhe shërbime me 15 përqind në vitin 2014 përmes “përfitimeve në efikasitet”. Përfitime të tille të mëdha në efikasitet mbrenda një viti të vetëm duken të bazuara në shpresa, dhe munden vetëm të jenë të dëmshme nëse nuk menaxhohen me kujdes për të shmangur ndërprerjen e shërbimeve vitale. Figura 9.4. Shpenzimet pa grante, Status kuo Figura 9.5. Deficitet primare pa neto huazimet % BPV dhe grantet, Status kuo % BPV 30.5% 7.0% 30.0% 6.0% 29.5% 5.0% 29.0% 4.0% 28.5% 3.0% 28.0% 2.0% 27.5% 27.0% 1.0% Pa reforma Pa reforms rritje e ngadalte 26.5% Rregullla fiskale 0.0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Skenari i përshtatjes 9.10. Një buxhet ndryshe është i mundshëm. Ky skenar ndryshe tregon se si trended e të hyrave dhe shpenzimeve do të mund të përshtateshin për të Figura 9.6. Të hyrat, pa grante, Skenari i përmbushur më mirë nevojat e tanishme të përshtatjes, % BPV Kosovës, në përputhje me rekomandimet e këtij raporti. Në veçanti, përfshinë mbledhjen e të 27.0% hyrave të mbredndshme të rritura dhe, në anën e 26.5% shpenzimeve: (i) nuk futen përfitimet e reja të 26.0% veteranëve të luftës: (ii) rritja e madhe e pagave e 25.5% planifikuar për vitin 2014 nuk ndodhë; (iii) 25.0% ndërtimi i Rrugës 6 – shumica e së cilës kishte 24.5% norma të vogla të kthimit ekonomik – shtyhet 24.0% përtej periudhës së analizuar; dhe (iv) 23.5% subvencionet ndaj ndërmarrjeve në sektorin 23.0% ekonomik përgjysmohen. 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 9.11. Një kombimnim i administratës Pa reform Me reforma tatimore të forcuar dhe disa ndryshime të politikave do të mund të rritnin të hyrat. Sipas Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. skenarit të përshtatjes, të hyrat në rënie nga kurfiri janë kompëenzuar nga burimet e tjera të të hyrave. Sigurimi shëndetësor është vlerësuar se do të krijojë rreth 0.8 përqind të BPVsë kur të futet në funksion nga viti 2016 (shiko kapitullin e shëndetësisë për 134 detajet e vlerësimit).223 Është vlerësuar se përpjekjet për të mbledhur më shumë tatim në pronë përfshirë regjistrimin e pronës dhe rritjen e normave tatimore (të cilat janë të ulëta krahasuar me shumicën e vendeve të EJLsë) pothuajse do të dyfishojnë të hyrat nga ky burim në rreth 0.5 përqind e BPVsë deri në vitin 2018. Është vështirë që të vlerësohet ndikimi i përpjekjeve për të rritur përmbushjen (deklarimin tatimor) (sikurse ndjekja në gjyq e shmangësve tatimor), dhe reformat tjera të të hyrave (sikurse janë zgjedhjet e politikave për të ndryshuar normat e tatimeve ose reformimin e strukturës së TAP). Megjithatë, përgjysmimi i normës së TAK në vitin 2009 ka zvogluar të hyrat vetëm për 19.5 përqind224, prandaj një rritje prej 10 në 15 përqind nuk ka të ngjarë të rris të hyrat me 50 përqind. Elasticiteti supozohet të jetë 1.5 herë më i madh sesa gjatë ndryshimit të vitit 2009 pasi që shumë pagues të TAK nuk do ta gjejnë të lehtë të dalin nga sistemi tatimor. Si rezultat, mbledhjet e TAK do të rriteshin prej 1.3 deri në 1.6 përqind të BPVsë mes viteve 2014 dhe 2018. Përpjekjet shtesë për zbatim të TAP dhe TVSHnë e mbrendshme do të rrisin mbledhjen prej këtyre burimeve ashtu që do të rriten 2 përqind më shpejtë se BPV nominale (krahasuar me 1 përqind në skenarin e status kuosë). Këto reforma së bashku do të ndihmojnë rritjen e të hyrave nga 25.8 përqind e BPVsë në vitin 2013 në 26.2 përqind në vitin 2018 – dukshëm më lartë se 24.4 përqind e paraparë pa reforma (Figura 9.6). 9.12. Kursimet e bëra nga Rruga 6, përfitimet e veteranëve, subvencionet e zvogluara të energjisë dhe rritja e pagave mund të investohen në fusha tjera më urgjente. Fondet e kursyera nga këto masa krahasuar me status-kuonë janë të mëdha: rreth 40 milion euro (0.8 përqind e BPVsë) më pak në vit do të shpenzoheshin për veteranët e luftës; fillimisht fatura e pagave të sektorit publik dotë zvoglohej me rreth 45 milion euro (0.9 përqind e BPVsë) në vit dhe më shumë duke eliminuar rritjet ad-hok të së ardhmes; zvoglimet e subvencioneve të energjisë janë vlerësuar që të kursejnë 20 milion euro në vit (0.4 përqind e BPV) por kjo mund të jetë lehtësisht më e madhe. Së fundmi, shtyerja e investimeve në Rrugën 6 do të kursente një shumë prej 750 milion euro mes viteve 2014 dhe 2018 (15 përqind e BPVsë së vitit 2013). Skenari i përshtatjes rishpërndanë këto kursime me qëllim të adresimit të disa nga sfidave kryesore të diskutuara në këtë raport dhe për të siguruar se deficit fiskal i përmbahet rregullës fiskale. Ndryshimet e veçanta janë:  Shërbyesit publik shpërblehen me rritje më të rregullta të pagave të bazuara pjesërisht në meritë. Skenari i përshtatjes supozon shpenzime shtesë në paga prej 10 milion euro çdo vit. Nga kjo posaçërisht do të përfitonte sektori i arsimit, ku rritjet e pagave sipas meritës mund të ndihmojnë në përmirësimin e cilësisë së mësimdhënjes.  Disa nga fondet e kursyera nga rruga 6 do të mund të investoheshin në përmirësimin e rrugëve lokale dhe regjionale ku vlerësimet tregojnë kthime të mëdha ekonomike. Mes viteve 2014 dhe 2018, 380 milion euro shtesë mund të ndahen në mirëmbajtje të rrugëve dhe ndërtimin e rrugëve më të vogla. Kjo përfshinë 171 milion euro të vlerësuara në Kapitullin e transportit si kosto për përmirësimin e 39 rrugëve lokale modernizimi i të cilave ishte identifikuar të katë norma positive të kthimit ekonomik dhe 230 milion euro (46 milion euro çdo vit) për mirëmbajtje dhe modernizim të disa rrugëve regjionale. Një shumë prej 25 milion euro shtesë është ofruar si “rezervë kujdestare”.  Kursimet gjithashtu mund të përdoren të përmirësojnë sistemin e arsimit – veçanërisht arsimin në fëmijërinë e hershme – esencial nëse Kosova dëshiron të përdorë popullsinë e saj të re për të krijuar rritje ekonomike në të ardhmen. Krahasuar me status-kuonë, buxheti alternativ ndanë mes 21 dhe 24 milion euro (rreth 0.4 përqind e BPVsë) në vit si mjete shtesë për sektorin e arsimit. Këto mjete shtesë janë paraparë që të përdoren të përmirësojnë cilësinë e arsimit e jo për të rritur pagat për të gjithë pa kritere. 223 Kjo merr si supozim një normë kontributi prej 5 përqind, sipas rekomandimeve në Kapitullin e Shëndetësisë të këtij raporti. Të hyra më të larta do të rezultonin nga norma më të larta të kontributeve 224 Si pjesë e BPVsë. 135  Kursimet e bëra duke mos realizuar benefitet e reja të veteranëve të luftës mund të përdoren në zgjerimin dhe përmirësimin e mekanizmave ekzistues të mbrojtjes sociale – të rëndësishme veçanërisht në përballje me rritjen e çmimeve të energjisë elektrike dhe sigurimit shëndetësor të obligueshëm. Në tërësi, asistenca sociale si burim i fundit jetese – ose një program i ngjajshëm – është rritur me mes 21 dhe 24 milion euro krahasuar me skenarin e status-kuosë, një rritje prej 75 përqind.  Mjete shtesë për sektorin e shëndetësisë – prej rreth 40-50 million euro (0.4 deri 0.5 përqind e BPVsë) në vit – janë plotësisht të financuara nga futja e sigurimit shëndetësor, i cili nuk ndikon trended e shpenzimeve për ministritë tjera pasi që kontributet e punëdhënësit të sektorit publik do të duhej të reimbursohen nga Fondi i Sigurimeve Shëndetësore. 9.13. Këto ndryshime do të përshtatnin përbërjen e buxhetit. Sipas këtij skenari të përshtatjes, shpenzimet në ndërtimin e rrugëve janë projektuar të jenë 2.2 përqind e BPVsë në vitin 2018, krahasuar me 4.3 përqind në parashikimet e skenarit bazë (Figura 9.7 dhe Figura 9.8). Subvencionet ndaj sektorit të energjisë do të përgjysmohen pasi që tarifat e energjisë t’u afrohen normës që i mbulon shpenzimet. Qështjet tjera ekonomike siq janë mirëmbajtja e rrugëve do të jenë diçka më të larta në 2.7 përqind të BPVsë krahasuar me 2.3 përqind sipas skenarit të status-kuosë. Shpenzimet në mbrojtje sociale do të rriteshin nga 4.4 përqind në 4.7 përqind të BPVsë për të ndihmuar në luftimin e varfërisë dhe për të zbutur ndikimet negative ndaj të varfërve dhe të cënuarve nga rritja e kostove të energjisë elektrike. Gjithashtu edhe shpenzimet në arsim dhe shëndetësi do të jenë më të larta sesa në skenarin e status kuosë (arsimi në 4.8 përqind e BPVsë krahasuar me 4.5 përqind në status-kuo, dhe shëndetësia në 3.7 përqind krahasuar me 2.9 në status-kuo), kjo e fundit e financuar nga premuimet e sigurimeve shëndetësore. 9.14. Ky ri-prioritizim i shpenzimeve duhet të ndodhë krahas përpjekjeve për të përmirësuar efikasitetin. Veçanërisht rritja e shpenzimeve në shëndetësi dhe arsim duhet të përputhet me përmirësimet në efikasitetin e shpenzimeve – siq është diskutuar në kapitujt relevant – për të siguruar se janë bërë përmirësimet e vërteta në shërbime. Njëkohësisht, kontrollet më të rrepta mbi prokurimin do të mund të zvoglonin kostot duke zvogluar korrupcionin. Sektori i ndërtimit (përfshirë rrugët) veçanërisht do të mund të nxjerrte përfitime të mëdha. Figura 9.7. Evoluimi i përbërjes së Figura 9.8. Përbërja e shpenzimeve pa grante shpenzimeve, Skenari i përshtatjes % BPV në vitin 2018, Skenari i përshtatjes % BPV 35% Mbrojtja sociale, 30% 4.7% Tjera, 6.7% 25% Qeshtjet 20% tjera ekonomik 15% e, 2.7% 10% Energjia, 0.3% Rendi 5% Ndertimi i publik dhe rrugeve, mbrojtja, 2.1% 3.3% 0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Tjera Rendi publik dhe mbrojtja Shendetesia Arsimi Arsimi, Shendetes Ndertimi i rrugeve Energjia 4.8% ia, 3.7% Qeshtjet tjera ekonomike Mbrojtja sociale Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. 136 9.15. Sipas skenarit të përshtatjes, deficiti fiskal kontrollohet në sajë të rritjes së të hyrave dhe shpenzimeve të tërësishme të zvogluara. Shpenzimet e tërësishme pa grante kanë rënë nga 28.7 përqind të BPVsë në vitin 2013 në 27.8 përqind në vitin 2015 (Figura 9.9) pasi që janë bërë kursime në Rrugën 7 dhe nga subvencionet më të vogla të energjisë, rritjet e planifikuiara të pagave të sektorit publik janë bërë në mënyrë më graduale, dhe planet e keq-këshilluara për përfitimet e veteranëve të luftës janë braktisur. Këto zvoglime të shpenzimeve të kombinuara me rritjen e të hyrave ndihmojnë në mbajtjen e deficitit fiskal, i cili është ruajtur në 2 përqind ose pak më i ulët në vit pas vitit 2015 në skenarin e përshtatjes (Figura 9.10). Figura 9.9. Shpenzimet pa grante, skenarët e Figura 9.10. Deficitet primare pa neto përshtatjes dhe të status kuosë % BPV huazimet dhe grantet, skenarët e përshtatjes dhe të status kuosë% BPV 30.5% 6.0% 30.0% 5.0% 29.5% 29.0% 4.0% 28.5% 3.0% 28.0% 27.5% 2.0% 27.0% 1.0% Pa reforma Me reforma 26.5% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Rregulla fiskale 0.0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Pa reforma Me reforma Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Skenari i krizës energjetike 9.16. Nëse sektorit të energjisë elektrike i nevojiten investimet e sektorit publik për të siguruar furnizim me energji elektrike të mjaftueshme, do të ketë më pak resurse për të gjithë sektorët tjerë (Figura 9.11). për të ruajtur deficitet e ulëta fiskale sikurse në skenarin e përshtatjes, rreth 550 milion euro të kursyera nga shtyerja e ndërtimit të Rrugës 6 do të mund të bëheshin të disponueshme për të mbështetur furnizimin me energji elektrike (Figure 9.12) , ka të ngjarë përmes ndërtimit të një termocentrali të ri, TCKR. Disa fonde shtesë ende do të duhej të ishin në dispozicion për të mbrojtur të varfërit nga rritja e çmimeve të energjisë elektrike dhe këto do të mund të gjindeshin duke rezistuar tentativave për rritjen e përfitimeve të lidhura me luftën, sikurse në skenarin e përshtatjes. Gjithashtu shumë nga përmirësimet e efikasiteteve të diskutuara përgjatë këtij raporti do të mund të zbatoheshin – për shembull, rritja e pagave duke u bazuar pjesërisht në përformancë. Përpos kësaj, pasi që rritja e resurseve shëndetësore do të vijë nga sigurimi shëndetësor, shpenzimet në shëndetësi gjithashtu do të rriten. Megjithatë, nuk do të ketë fusha tjera të cilat do të shifnin rritje të shpenzimeve mbi ato të prezentuara në skenarin bazë pasi që resurset do të shmangen drejt ndërtimit të një termocentrali të ri. Një përmbledhje e supozimeve kryesore të përdorura në vlerësimin e secilit nga këta tre skenarë është e paraqitur në Tabelën 9.1 më poshtë. 137 9.17. Madje edhe me këto resurse shtesë, Kosovës do t’i duhej të bënte zgjedhje të vështira në sektorin e energjisë. Resurset në dispozicion mund të jenë të mjaftueshme ose pothuajse të mjaftueshme për ndërtimin e një ose dy njësive të planifikuara të TCKR. Kjo do të furnizonte Kosovën me kapacitet të dëshiruar prodhues prej 300 MW në vend të 600 MW, mjaftueshëm për të mbyllur boshllëkun e energjisë elektrike në afattë shkurtër por duke kushtuar humbje e ekonomizimit si dhe ende do mbetej nevoja të ndërtohen objekte tjera prodhuese në afat të gjatë. Si mundësit jetër, QeK do të mund të investonte në një ndërmarrje të themeluar për ndërtimin e një termocentrali prej 600 MW dhe do të kërkonte investitorët e sektori privat dhe/ose donatorët për të investuar me fondet tjera të nevojshme. Një zgjidhje e tretë do të ishte të krijonte fonde tjera shtesë përmes borxhit publik. Por përderisa Kosova ka një borxh publik të ulët ka pak përvojë në tregjet e borxheve. Borxhi publik i Kosovës është rreth 10 përqind e BPVsë, dhe do të mbetet nën 20 përqind edhe nëse do të trashëgonte në tërësi pjesën e saj nga borxhi i ish Jugosllavise225, dhe ka vetëm një treg të brendshëm të borxhit që është i vogël dhe i cekët226. Kosova ende nuk ka emetuar ndonjë flotobligacion afatgjatë të brendshëm dhe nuk ka ekspozim në tregjet ndërkombëtare. Prandaj emetimi i fletobligacionit afatgjatë që nevojitet për të paguar për ndërtimin e termocentralit të ri do të ishte sfidues dhe mund të dëshmohet të jetë opcion më i shtrenjtë sesa që do ishte po sikur Kosova të kishte më shumë përvojë në tregun e borxhit. Figura 9.11. Evoluimi i përbërjes së Figura 9.12. Resurset potencialisht të shpenzimeve sipas skenarit të krizës energjetike, disponueshme për TCKR, € Mil. % BPV 35% 160 30% 140 25% 120 20% 100 15% 80 10% 60 5% 40 0% 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 20 Tjera Rendi publik dhe mbrojtja Shendeetsia Arsimi Ndertimi i rrugeve Energjia 0 Qeshtjet tjera ekonomike Mbrojtja sociale 2014 2015 2016 2017 2018 Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Burimi: Vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. 225 Kjo do të ndodhte nëse Serbia, e cila tashmë është duke e shërbyer këtë borxh, do të pranonte Kosovën si një shtet të pavarur. 226 Kosova filloi të emetonte Bono-Thesari vetëm nga viti 2011 duke filluar së pari me borxh tremujor, dhe duke e rritur në borxh 12 mujor dikur në fund të vitit 2013. 138 Table 9.1. Supozimet kryesore për secilin skenar Skenari i status kuose Skenari i pershtatjes Skenari i krizes energjetike Te hyrat Te hyrat nga Te hyrat nga kufiri zvoglohen me 1.6 perqind te Te hyrat nga kufiri zvoglohen sipas skenarit te kufiri BPVse ne vitin 2015 dhe 2016 kur te filloje zbatimi i status kuose. marreveshjeve tregtare me Turqine dhe BEne. TVSH e TVSH e mbrendshme rritet me 2 perqind mbi BPVne Mbledhjet e TVSH se mbrendshme rriten me 2 mbrendshme nominale pasi qe prodhimi i mbrendshem perqind mbi rritjen nominale vjetore per shkak te zevendeson disa importe. zbatimit me te mire. TAP TAP rritet me 1 perqind mbi BPVne nominale ne Mbledhjet e TAP rriten me 2 perqind mbi rritjen kurriz te rritjes se prodhimit te mbrendshem dhe nominale vjetore per shkak te zbatimit me te mire. punesimit. TAK TAK rritet me 1 perqind mbi BPVne nominale ne TAK rritet ne 15 perqind ne vitin 2016 por si kurris te rritjes se prodhimit te mbrendshem dhe rezultat te hyrat rriten me rreth 30 perqind (jo 50 punesimit. perqind), 1.5 here elasticiteti I ndikimit ne te hyra Te hyrat performojne sipas skenarit te pershtatjes. kur TAK ishte zvogluar nga 20 ne 10 perqind ne vitin 2009. Tatimi ne prone tatimi ne prone rritet ne perputhje me BPVne Te hyrat e tatimit ne prone pothuajse dyfishohen nominale. mes viteve 2013 dhe 2018 per shkak te rritjes se perpjekjeve per mbledhje. Te hyrat jo- Te hyrat jo-tatimore rriten sipas mesatares se kater Te hyrat jo-tatimore rriten sipas mesatares se kater tatimore viteve te mehershme. viteve paraprake plus nje shtese per rritjet ne taksat e lidhura me transportin. Sigurimi Nuk ka sigurime shendetesore. Sigurimi shendetesor futet prej vitit 2016 me nje shendetesor norme te supozuar prej 5 p[rqind te pagave bruto, duke krijuar te hyra rreth 0.8 perqind e BPV ne vit. Shpenzimet Kursimet Subvencionet e Subvencionet e energjise zvoglohen pergjysme, energjise duke kursyer rreth 20 milion euro ne vit. Perfitimet e Perfitimet e reja te propozuar te veteraneve nuk veteraneve te futen, duke kursyer rreth 40 milion ne vit. luftes Kursimet behen sipas skenarit te pershtatjes. Rritja e pagave te Rritjete pagave te parapara ne vititn 2014 nuk sektorit publik ndodhin, duke kursyer 45 milion euro ne vit. Rruga 6 Shtyerja e ndertimit te Rruges 6 pas vitit 2018 kursen 750 milion euro ne total mes viteve 2014 dhe 2018, ose mesatarisht 150 milion euro ne vit. Shpenzimet alternative Subvencionet e Subvencionet per sektorin e energjise mbesin Subvencionet per sektorin e energjise energjise konstant ne terma nominal. pergjysmohen. Perfitimet e Perfitimet e veteraneve te luftes kustojne rreth 40 veteraneve te milion euro ne vit prej vitit 2015. luftes Rritja e pagave te Pagat e sektorit publik rriten me 45 milion euro ne Pagat e sektorit publik rriten me nga 10 milion euro Pagat e sektorit publik rriten sipas Skenarit te sektorit publik vitin 2014 dhe 30 milion euro ne vitin 2017. ne vit, te bazuara pjeserisht neperformance. pershtatjes. Rruga 6 Ndertimi I Rruges 6 kushton 750 milion euro mes 380 milion euro nga 750 milion euro te kursyera nga viteve 2014 dhe 2018, nga te cilat 150 milion jane shtyerja e ndertimit te Rruges 6 investohen ne per shpronesim. 130 milion euro shpenzohen ne mirembajtje dhe modernizim te rrugeve gjate gjithe vitin 2014 dhe 140-160 million ne secilin nga vitet periudhes. vijuese. Arsimi 21-24 milion euro shtese me shume se skenari i status kuos ne vit alokohen per arsim (dhe perdoren ne mallra dhe sherbime, mirembajtje dhe investimet tjere te duhura e jo ne rritje te pagave, te cilat jane marre parasysh ne rritjen e pagave publike bazuar ne performance). Mbrojtja sociale Skema e asistences sociale merr financim shtese Skema e asistences sociale financohet sipas per te varferit dhe mes 21 deri 24 milion euro mbi skenarin e status Skenarit te pershtatjes. te cenuarit kuose ne vit per te zgjeruar p[rfshirjen e te varferve dhe te mbroje ata nga ndikimet negative te rritjes se qmimeve te energjise elektrike. Shendetesia Shpenzimet e sektorit te shendetesise rriten mes 40 Shpenzimet e sektorit publik rriten sipas Skenarit te dhe 50 milion euro ne vit mbi skenarin e status pershtatjes, te financuara plotesisht nga premiumet kuose nga viti 2016, te financuara plotesisht nga e sigurimit shendetesor. premiumet e sigurimit shendetesor. Zvoglimi i deficitit Kursimet e mbetura nga zvoglimi ishpenzimeve Deficiti ruhet nen 2 p[erqind te BPVse sipas perdoren per te siguruar bnje deficit nen 2 perqind Skenarit te pershtatjes. te BPV siq parashifet me rregull fiskale. Ndertimi i Te gjitha kursimet tjera qe nuk kerkohen per kapaciteteve te ruajtjen e deficitit ne 2 p[erqind kanalizohen drejt reja te prodhimit sektorit te energjise. Kjo eshte barazi me rreth 550 te rrymes elektrike milion euro ne total gjate periudhes. 139 B. PËRFUNDIMET 9.18. Kosova ka një mundësi dhe një nevojë për të prodhuar një buxhet ndryshe të përqëndruar në prioritetet të cilat do të përmbushnin nevojat e saj për rritje afatgjatë ndërsa do të mbanin deficitin fiskal nën kontrollë. Pa masa që përshpejtojnë mbledhjen e të hyrave dhe pa ri-prioritizim të shpenzimeve, ose do të kemi një rritje të shpejtë të deficiteve fiskale ose një pamundësim të shpenzimeve esenciale. Megjithatë, ka hasirë edhe për përshpejtimin e mbledhjes së të hyrave vendore edhe për zvoglimin e shpenzimeve në fushat me urgjencë më të vogël. Resurset e kursyera gjatë këtij proccesi do të mund të investoheshin në fusha tjera më urgjente. Ky ri-prioritizim i shpenzimeve do të duhej të bëhej njëkohësisht me përpjekjet për përmirësim të efikasitetit. 9.19. Pa masa për forcimin e të hyrave të brendshme, të hyrat e tërësishme janë paraparë që të zvoglohen si pjesë e BPVsë gjatë një afati të mesëm, por një kombinim i forcimit të administratës tatimore dhe disa ndryshime të politikave do të ndihmonin në forcimin e tyre. Kontribuesit kryesor në zvoglimin e të hyrave ndërlidhen me importet dhe të hyrat jotatimore. Disa tatime të brendshme pritet të pjesërisht të kompenzojnë këto rënie por këto nuk duket se do të mjaftojnë pa masa shtesë në luftimin e evazionit fiskal dhe ndryshime tjera të politikave – siq janë rritja e normave të TAK, futja e sigurimeve shëndetësore dhe zbatimi si duhet i tatimit në pronë. 9.20. Vazhdimi me politika ekzistuese pa ndryshime nuk do të bëj shumë në adresimin e sfidave të nënvizuara të Kosovës. Si të tilla, nuk do të mbrojnë të varfërit as nuk do të përmirësojnë rezultatet e arritura në shëndetësi dhe arsim si dy sektore kryesore për rritje ekonomike. Nevojitet një skenar ndryshe. 9.21. Ristrukturimi i buxhetit do të ndihmonte në mbajtjen e shpenzimeve dhe përqëndrimin e tyre në fushat më të nevojshme. Skenari i përshtatjes së pari do të zvoglonte shpenzimet si pjesë të BPVsë pasi që rritja e pagave do të bëhej e shpërndarë më barabartë nëpër kohë, nuk do të futeshin përfitimet e reja të ndërlidhura me luftën, dhe shpenzimet në një autostradë të re do të zvogloheshin. Ndoshta do të kërkohen resurse të sektorit publik për parandalimin e kanosjes nga kriza energjetike përmes kërkimit të opcioneve të ndryshme të finacimit. 9.22. Përmirësimet në efikasitetin e shpenzimeve janë të domosdoshme në të gjithë sektorët. Rritjet e shpenzimeve në shëndetësi dhe arsim posaçërisht gjithashtu duhet të përmbushet me përmirësimet në efikasitet të shpenzimeve për të siguruar se po ofrohen përmirësimet reale në shërbime. Njëkohësisht, kontrolla më të ngushta mbi prokurimin do të mund të zvoglonin kostot duke zvogluar korrupcionin. 140 SHTESA 1: TË DHËNAT MBI KOMUNAT Figura A.1. Komunat në Kosovë. Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore bazuar në Regjistrimin e popullsisë në Kosovë të vitit 2011 dhe OSBE. Shënim: Shiko kodet e numrave në Tablën A. Shtesa 1 për secilën komunë 141 Tabela A.1. Burimet e të dhënave të disponueshme për komuna. Numri i Emri Emri Shënimet Shënimet Burimi i Përqindje Shpënimet kodit shqip serbisht Emri në BOOST BOOST EMIS regjistrimit e Serbëve e CENSUS 1 Deçan Dečane 631 Komuna e Deqan 2011 Census 0.0 përqind 2 Dragash Dragaš 621 Komuna e Dragash 2011 Census 0.0 përqind 3 Ferizaj Uroševac 656 Komuna e Ferizaj 2011 Census 0.0 përqind 4 Fushë Kosovo Polje 612 Komuna e Fushe Kosova 2011 Census 0.9 përqind 5 Kosovë Gllogoc Glogovac 611 Komuna e Gllogovc 2011 Census 0.0 përqind 6 Gjakovë Djakovica 632 Komuna e Gjakova 2011 Census 0.0 përqind 7 Gjilan Gnjilane 651 Komuna e Gjilan 2011 Census 0.7 përqind 8 Hani i Elezit General 659 Komuna e Hani i Elezit 2011 Census 0.0 përqind 9 Istog Jankovič Istok 633 Komuna e Istog 2011 Census 0.5 përqind 10 Junik Junik 636 Komuna e Junik 2011 Census 0.0 përqind 11 Kaçanik Kačanik 652 Komuna e Kaqanik 2011 Census 0.0 përqind 12 Kamenicë Kamenica 653 Komuna e Kamenica 2011 Census 4.3 përqind 13 Klinë Klina 634 Komuna e Klina 2011 Census 0.3 përqind 14 Leposaviq Leposavič 641 Komuna e Leposaviq Pa Serb OSCE 96. 0 përqind Pa Serb 15 Lipjan Lipjan 613 Komuna e Lipjan 2011 Census 0.9 përqind 16 Malishevë Mališevo 625 Komuna e Malisheva 2011 Census 0.0 përqind 17 Mamush Mamuša 626 Komuna e Mamusha 2011 Census 0.0 përqind 18 Mitrovicë Mitrovica 642 Komuna e Mitrovica 2011 Census 0.0 përqind 19 Novobërdë Novo Brdo 654 Komuna e Novoberdo Pa Serb OSCE 60.0 përqind 20 Obilic Obilič 614 Komuna e Obiliq SERBS 2011 Census 1.3 përqind 21 Pejë Peč 635 Komuna e Peja 2011 Census 0.3 përqind 22 Podujevë Podujevo 615 Komuna e Podujeva 2011 Census 0.0 përqind 23 Prishtina Prishtina 616 Komuna e Prishtina 2011 Census 0.2 përqind 24 Prizren Prizren 622 Komuna e Prizren 2011 Census 0.1 përqind 25 Rahovec Orahovac 623 Komuna e Rahovec 2011 Census 0.2 përqind 26 Skënderaj Srbica 643 Komuna e Skenderaj 2011 Census 0.1 përqind 27 Suharekë Suva Reka 624 Komuna e Suhareka 2011 Census 0.0 përqind 28 Shtërpcë Štrpce 655 Komuna e Shterpce Pa Serb OSCE 66.7 përqind 29 Shtime Štimlje 617 Komuna e Shtime 2011 Census 0.2 përqind 30 Viti Vitina 657 Komuna e Vitia 2011 Census 0.2 përqind 31 Vushtrri Vučitrn 644 Komuna e Vushtrri 2011 Census 0.5 përqind 32 Zubin Potok Zubin Potok 645 Komuna e Zubin Potok Pa Serb OSCE 93.3 përqind Pa Serb 33 Zveçan Zvečan 646 Komuna e Zveçan Pa Serb OSCE 96.1 përqind Pa Serb 34 Graçanicë Gračanica 618 Komuna e Graqanica 2010 NO OSCE 86.2 përqind 35 Kllokoti Klokot 660 Komuna e Kllokot 2010 NO OSCE 72.1 përqind 36 ZAMV AKSM 647 Ad. Efice North Mitrovica 2012 NO OSCE 76.5 përqind NO 37 Partesh Parteš 658 Komuna e Partesh 2012 NO OSCE 100.0 përqind 38 Ranillug Ranilug 661 Komuna e Ranillug 2010 NO OSCE 98.5 përqind Shumica shqipëtar Shumica serb Shumica turq Burimi: EMIS, BOOST, Regjistrimi i popullsisë në Kosovë, OSBE. Shënim: në komunat e pa-njohura Serbe dhe me shumicë serbe, të dhënat për regjistrim janë nxjerrë nga OSBEja. Kjo është bërë për shkak se ka pak ose nuk ka të dhëna për popullsinë serbe në regjistrimin e popullsisë të vitit 2011. 142 SHTESA 2: TRANSPORTI Tabela A.2. Financat e hekurudhës, përmbledhje e planit të biznesit 2013 INFRAKOS Shpenzimet € Pjesmarrja Të hyrat € Pjesmarrja Punëtorët 1,393,125 26.0% Taksat për binarë 894,500 15.3% Materialet 2,962,100 56.0% Shërbime tjera 838,600 14.3% Të përgjithshme 964,375 18.0% Subvencione 2,255,100 38.6% Humbja nga taksa 100.0% 1,861,000 31.8% e qasjes Totali 5,319,600 100.0% Totali 5,849,200 100.0% TRAINKOS Shpenzimet € Pjesmarrja Të hyrat € Pjesmarrja Të hyrat nga Ponëtorët 1,412,220 23.0% 2,680,564 43% shërbimet Materialet 3,413,381 55.0% PSO 1,241,308 20% Taksat e qasjes 1,246,207 20.0% MED subvencioni 500,000 8% Tjera 159,903 3.0% Subvencioni 1,400,000 22% Rezervat 427,572 7% Totali 6,231,711 100.0% Totali 6,249,444 100% INFRAKOS dhe TRAINKOS të kombinuara Shpenzimet € Pjesmarrja Të hyrat € Pjesmarrja Të hyrat nga Pontorët 2,805,345 27.2% shërbimet 2,680,564 28.7% Materialet 6,375,481 61.9% Shërbimet tjera 838,600 9.0% Taksat e qasjes 0 0.0% PSO 1,241,308 13.3% Të përgjithshme 1,124,278 10.9% Subvencionet 4,155,100 44.5% Nga rezerva 427,572 4.6% Totali 10,305,104 100.0% Totali 9,343,144 100.0% Deficiti 961,960 10.3% Burimet: Planet e biznesit të INFRAKOS dhe TRAINKOS për vitin 2013 Standardet ndërkombëtare të investimit në transport Ky seksion i shtesës së transportit paraqet në mënyrë të detajuar standardet ndërkombëtare të investimeve në transport. Investimet e Kosovës në infrastrukturën e transportit krahasohen me tri standarde nga Forumi Ndërkombëtar i Transportit (FNT)227 dhe një studim i njëmbëdhjetë vendeve në afrikën veriore dhe lindjen e mesme (përfshirë Turqinë), të njohura së bashku si MED 11.228  Shpenzmet e investimeve në transport si përqindje e BPVsë; 227 Shkresa statistikore e Forumit Ndërkombëtar të Transportit, 2012. 228 Infrsatruktura e transportit për vendet MED11, CASE Network Reports 108, 2012. Ky vlerësim i bërë në vitin 2011 për BEnë bazuar në një metodë të përdorur në një Africa Infrastructure Country Diagnostic (AICD) e bërë nga Banka Botërore në vitin 2009. 143  Pjesa e investimeve në mes llojeve, dhe;  Pjesa e investimeve e ndarë për mirëmbajtje. Vlerat e FNTsë lidhen me shpenzimet aktuale të sektorit të transportit, pa vlerësuar nëse këto vlera të shpenzimeve janë të mjaftueshme. Vlerat e MDR11 nga ana tjetër, bazohen në investimet që do të duheshin për të arritur standardin e veçantë të lidhjes për të ofruar kapacitete për madhësitë gjeografike dhe ekonomike të vendeve. Standardet e FNTsë lidhen me vendet e OECDsë ku infrastruktura e transportit është kryesisht në gjendje të mirë, kështu që investimet e mirëmbajtjes janë relativisht të vogla. Përkundër kësaj, vlerat e MED11 ndërlidhen me infrastrukturën e cila nuk është mirëmbajtur si duhet në të kaluarën, këshut që standardi i mirëmbajtjes është më i lartë. Sikurse të dhënat nga FNT ashtu edhe ato nga MED11 kanë të bëjnë me të gjitha llojet e transportit, por këtu kemi përdorur vetëm ato që kanë të bëjnë me rrugët dhe hekurudhat. Tabela A.3. Krahasimi i të ardhurave për kokë banori të Kosovës me vendet e standardit krahasues BPV për kokë Rajoni/Vendi Pjesa e Kosovës banori (US$) Kosova 3,454 100% AICD 7,862 44% MED11 23,182 15% BE27 34,064 10% OECD 37,010 9% Burimi: Ekstraktet statistikore të OECD: http://stats.oecd.org/index.aspx?queryid=558 Shpenzimet e tërësishme të investimeve në transport si % e BPVsë Në evropën perëndimore, investimet në infrastrukturën e transportit si pjesë e BPVsë kanë rënë vazhdimisht prej 1.5 përqind në vititn 1975 në 1.2 përqind në vitin 1980 dhe më tutje në 1.0 përqind në vitin 1982 prej kur edhe janë nivelizuar. Një nivel i investimeve prej 1 përqind e BPVsë ka mbetur si normë për shumë vite, ashtu që u shndërruar në standard politik de fakto në vitet 1080ta, edhe pse nuk kishte ndonjë bazë teorike. Nevojat për investime në infrastrukturën e transportit varen nga një numër faktorësh, ku mes tjerash janë cilësia dhe mosha e infrastrukturës ekzistuese, gjeografia e vendit dhe intensiteti i transpotit të sektorit prodhues të vendit. Fakti se pjesa e BPVsë e dedikuar për infrastrukturën e transportit ka mbetur e pandryshuar në shumë vende dhe gjatë një kohe të gjatë sygjeron se nivelet e investimeve ndikohen nga faktorët që ndryshojnë nga nevojat reale për investime, siç janë procedurat për ndarjet institucionale të buxheteve dhe kufizimet buxhetore. Pjesa e investimeve në infrastrukturën e transportit në vendet e evropës qëndrore dhe lindore, e cila deri në vitin 2002 gjithashtu ka mbetur në rreth 1.0 përqind e BPVsë, është rritur dukshëm që nga atherë duke arritur kulmimin prej rreth 2.0 përqind në vitin 2009. Zbritja në 1.7 përqind në vitin 2010 duket të jetë si pasojë e krizës financiare. 144 Figura A.2. Investimet në transport si % e BPVsë për rajonet globale Burimi: Forumi Ndërkombëtar i transportit, Raporti statistikor, 2012. Investimet në llojet e ndryshme të transportit Pjesa e investimeve në hekurudha në totalin e transportit për vended e OECDsë është rritur prej 15 përqind në vitin 1995 në 23 përqind në vitin 2010. Pjesa e hekurudhës në evropën perëndimore ishte më e lartë , dhe është rritur prej 20 përqind në vitin 1995 në 30 përqind në vitin 1975 dhe rreth 40 përqind në vitin 2010 – një reflektim i kompletimit (pjekurisë) së rrjeteve të rrugëve dhe zotimeve politike për të zhvilluar hekurudhat. Përderisa vendet e evropës perëndimore (VEP) kanë rritur investimet në hekurudha, vendet e evropës qëndrore dhe lindore (VEQL) ende janë duke investuar më shumë në rrugë me qëllim të arritjes së një pjekurie të krahasueshme të rrjeteve të tyre. Pjesa e tyre e rrugëve është rritur nga 65 përqind në vitin 1995 në rreth 80 përqind në vitin 2005 dhe ka mbetur në këtë nivel deri në vitin 2010. Tabela A.4. Vlerësimet FNT të pjesmarrjes së llojeve të transportit në investime Lloji Rajoni 1995 2010 Hekurudha OECD 15% 23% VEP 20% 30% Rruga VEQL 35% 20% Burimi: Analizat e autorit dhe të dhënat e FNT Investimet në mirëmbajtje të rrugëve Barazpesha mes mirëmbajtjes së rrugëve dhe investimeve të reja në rrugë ishte relativisht e pandryshuar përgjatë kohës në shumë rajone, me pjesën e mirëmbajtjes në mes 25 përqind dhe 35 përqind si në evropën perëndimore ashtu edhe në evropën qendrore dhe lindore. Megjithatë, ekzistojnë dallime të theksuara mes vendeve të veçanta. Ato vende që kanë pjesëmarrje më të madhe të mirëmbajtjes zakonisht kanë rrjete më të kompletuara të rrugëve dhe më pak nevojë për investime në rrugë të reja, por gjithashtu edhe cilësi më të lartë të rrjetit të rrugëve. 145 Figura A.3. Pjesa e mirëmbajtjes së investimeve në rrugë Burimi: Forumi Ndërkombëtar i Transportit, raporti statistikor, 2012. Taksat rrugore dhe për regjistrim të automjeteve në BE Shumë nga vendet e BEsë (20 nga 27) zbatojnë një tatim në regjistrim/ taksë/ngarkesë/akcisë në të paktën një pjesë të automjeteve të (ri)futura në flotë. Estonia, Gjermania, Lituania, Luksemburgu, Republika e Sllovakisë, Suedia dhe MB janë vendet të cilat nuk kërkojnë ndonjë tatim për regjistrimin e automjeteve. Shumë vende të BEsë e përdorin këtë si mundësi për të promovuar apo dezinkurajuar lloje të ndryshme të automjeteve. Në nëntë vende anëtare (Austri, Francë, Letoni, Malta, Holandë, Portugali, Rumani, Slloveni 19 dhe Spanjë) dhe në rajon Flaman në Belgjikë , emetimi i CO2shit (i shprehur në g/km) janë parametrat kryesor për tatimet e regjistrimeve. Kombinimet e llojeve të derivative, treguesit e rëndësishëm të emetimeve të ndotësve lokal siç janë oksidi nitrik (NOx) dhe grimcat, përdoren nga gjysma e vendeve të BEsë për të kalkuluar një tatim të regjistrimit. Gjysma e vendeve të BEsë gjithashtu si pikë fillestare për kalkulim të tatimit përdorin vlerën e automjetit (për automjetet e reja të barabartë me çmimin e blerjes, për automjete më të vjetra mosha ose kilometrat e kaluara gjithashtu merren në konsideratë). Katër lloje të automjeteve janë përdorur si bazë për krahasim mes pagesave për regjistrim dhe përdorim të automjeteve; një veturë e vogël si Peugeot 207, një veturë e mesme si Volkswagen Golf; një veturë e madhe si Ford Mondeo, dhe; një kamionë prej 400 kuaj fuqi me pesë boshte me një peshë bruto prej 40,000kg. Në vitin 2012 taksa mesatare e regjistrimit për automjetet më të vogla ishte 1,700 euro, për automjetet më të mëdha ishte 7,000 euro dhe për kamionë 1,400 euro. Duke përjashtuar Danimarkën e cila kishte taksa të regjistrimit prej mbi 10,000 euro për të gjitha tipet e automjeteve, taksat tjera më të larta për automjete ishin në Holandë dhe Maltë (mbi 5,000 euro) ndërsa Greqia kishte normën më të lartë për kamoinë prej 6,000 euro. Tetë vende të BEsë kishin taksa prej mbi 1,000 euro për automjete dhe dymbëdhjetë kishin taksa mbi 1,000 euro për grupin më të madh të automjeteve. Normat e krahasueshme në Kosovë janë 25 euro për automjete dhe 50 euro për kamionë (plus 30 euro për tabela dhe ngarkesat tjera të regjistrimit të parë). 146 Tatimet mbi pronën dhe përdorimin e automjeteve Të gjitha vendet e BEsë kërkojnë tatime mbi pronën apo qarkullimin e automjeteve në baza periodike. Për dallim nga tatimet në regjistrim, automjetet e rënda të punës janë subject i kësaj forme të tatimimit në pothuajse të gjitha vendet, shpes me një regjim të ndryshëm i cili synon vetëm këtë klasë të automjeteve. Shumë vende janë në tranzicion nga një formë e tatimimit në tjetrën, zakonisht nga madhësia e motorrit/fuqia në emetimet e CO2shit. Prandaj, sistemi i cili përcakton nivelin e tatimit varet nga viti i regjistrimit të parë, me automjetet më të reja që përfitojnë nga teknologjitë modern dhe me raport mët ëulët të CO2/madhësinë e motorrit, me të cilat i ofron teknolohgjia e re. Trajtimi I automjeteve me djegje me dizel dallon shumë. Vendet të cilat kanp një bazë tatimore vetëm mbi emetimin e CO2shit, favorizojnëpërdorimin e automjeteve me dizel. Lista përfshinë Francën (vetëm për automjetet e ndërmarrjeve), Greqinë, Irlandën, Maltën dhe MBnë. Holanda dhe Suedia përkundrazi vendosin taksa shumë më të mëdha për automjetet me djegje me dizel sesa ato me benzinë. Finlanda i bën të dyja: një tatimi i pastër mbi bazën e CO2shit për të gjitha automjetet, plus një tatim shtesë vetëm për automjetet me djegje të dizelit, i cili rezulton në një situatë të ngjajshme me atë të Holandës dhe Suedisë. Figura A.4. Taksat e regjistrimit për katër lloje të automjeteve në vendet e BEsë Burimi: Një inventar i masave për kostot e jashtme në transport, DGMOVE, EU, 2012. Tatimimi i automjeteve të mallrave të rënda kryesisht bazohet në një kombinim të peshës bruto të automjeteve (PBA), konfigurimin e boshtit dhe llojin e pezullimit, duke synuar kamionët që krijojnë kosto të larta në mirëmbajtjen e rrugëve. Vendet të cilat përdorin vetëm PBA si bazë për çmime të tatimeve nuk përfshijnë një pjesë të rëndësishme të lidhjes mes karakteristikave të automjetit dhe dëmtimit të infrastrukturës, pasi që një kamion me më shumë boshte do të krijojë më pak dëmtim të rrugëve sesa një me të njejtën PBA por më pak boshte. 147 Figura A.5. Taksat e përdorimit për katër lloje të automjeteve në vendet e BEsë Burimi: Një inventar i masave për kostot e jashtme në transport, DGMOVE, EU, 2012. Tregtia dhe infrastruktura e transportit Si një vend pa dalje në det, kostot e transportit të kontejnerëve në Kosovë janë të parashikuara si të larta. Siç tregon Tabela A.6, partnerët kryesor tregtar të Kosovës janë pothuajse të gjitha vendet fqinje, dhe me një përjashtim të mundshëm të Italisë, e cila dominon në vlerën dhe sasinë e importeve, dhe përdorë transportin detar përmes Shqipërisë (shërbimi ro-ro nga Durrësi në Shqipëri në Bari në Itali). Importet nga Kina vijnë nga shërbime furnizuese në portet regjionale siq janë Rijeka në Kroaci dhe pastaj në Kosovë përmes rrugës. Cilësia e dobët dhe infrastruktura e kufizuar e transportit reflektohet në koston e lartë të eksportit dhe importit të mallit me kontejnerë. Krahasuar me trembëdhjetë vende të EJLsë, Kosova rangohet afër të fundit pas Moldavisë, sa i përket transportit, logjistikës dhe kostove të lehtësimeve tregtare: ka kostot më të larta të eksportit dhe është e treta për nga kostot më të larta të importit. Tabela A.6 ofron disa krahasime kryesore rajonale nga Anketa e Të bërit biznes nga Banka Botërore. Tabela A.5. 5 destinacionet kryesore të exporteve të Kosovë dhe origjinës së importeve Destinacioni i eksportit Pjesa Origjina e importit Pjesa Shqipëria 15.70% Serbia 12.40% Italia 14.90% Italia 9.60% India 11.70% Gjermania 8.90% Maqedonia 10.20% Maqedonia 8.90% Serbia 7.40% Turqia 6.60% Mali i zi 6.00% Kina 6.50% Pjesa e gjashtë destinimeve Pjesa e gjashtë origjinave 65.90% 52.90% kryesore kryesore Vlera e tërësishme e eksporteve Vlera e tërësishme e importeve €310m €2,400m (2011) (2011) 148 Megjithatë, përderisa kostot e larta të transportit mund të ndikojnë në tregti, mosbarazimi i tregtisë gjithashtu mund të ndikojë në kostot e larta të transportit. Kosova ka një mosbarazim tregtar me importet mes nëntë e dhjetë herë më të mëdha se eksportet sa i përket vlerës (por më pak sa i përket sasisë dhe pasi që kostoja për njësi e importeve është më e lartë se ajo e eksporteve). Mosbazimi i madh tregtar paragjykon efikasitetin e kostove të transportit dhe logjistikës së Kosovës në tregtinë ndërkombëtare. Një sqarim i mundshëm për dallimin e madh mes kostove të importit dhe eksportit mund të gjindet në ngarkësen e kamionëve në secilin drejtim – kamionët që hyjnë në Kosovë zakonisht janë të mbushur plot ndërsa ata që dalin janë të ngarkuar shumë lehtë. Tabela A.6. Tregtimi përmes kufijve, 2013 Koha Kosto e Koha Kosto për Dokumente Dokumente për eksportit për import Vendi Rankimi për eksport për import eksport (US$ për import (US$ për (numri) (numri) (ditë) konteiner) (ditë) konteiner) Gjeorgjia 43 4 9 1,355 4 10 730 Sllovenia 48 5 16 745 7 14 1,810 Greqia 52 4 16 1,040 6 15 1,135 Mali i zi 53 6 14 985 5 14 1,200 Hungaria 70 6 17 885 6 19 1,760 Rumania 76 5 13 1,485 6 13 1,480 Bullgaria 79 4 20 1,375 5 17 1,365 Shqipëria 85 7 19 745 8 18 1,595 Serbia 98 6 12 1,455 7 15 2,175 Kroacia 99 7 18 1,335 7 15 1,495 Bosnjë Hercegov. 107 8 16 1,260 8 13 985 Sllovakia 108 7 17 1,500 6 16 1,870 Kosova 121 8 15 1,775 7 15 1,185 Moldavia 150 7 32 1,545 8 35 1,200 Burimi: Të bërit biznes 2013, Banka Botërore. Tabela A.7. Pesë produktet kryesore të eksportit dhe importit të Kosovës Produktet e eksportit Pjesa Produktet e importit Pjesa Legurat e hekurit: 31.4% Nafta dhe derivatet e saj 13.8% Beturina hekuri 8.7% Auto mjete 4.2% Mineral dhe koncentrat 5.5% Shufra hekuri dhe qeliku 3.3% plumbi Mbeturina bakri 4.5% Prodhime duhani 2.0% Lëkura të papërpunuara 3.9% Cement 1.9% Pjesa e 5 kryesoreve në 54.0% Pjesa e 5 kryesoreve në 25.2% tërësi tërësi 149 150 SHTESA 3: ARSIMI Tabela A.8. Lista e vendeve krahasuese: vendet e EAQ dhe Jo-EAQ Shpenzimet publike në Vendi Pjesa e popullsisë BPV për kokë banori arsim si përqind e BPV nën 19 vjeç (2010) (PPP) në vitin 2011 (2011 ose më të fundit) Shqipëria 32.55 përqind 3.27 përqind 7848 Armenia 29.11 përqind 3.21 përqind 5405 Bellorusia 21.24 përqind 5.41 përqind 15056 Bosnje Hercegovina 24.62 përqind 0.00 përqind 8115 Bullgaria 18.54 përqind 4.58 përqind 13812 Kroacia 20.96 përqind 4.42 përqind 17850 Republika Ҫeke 19.99 përqind n/a 27112 Gjeorgjia 24.95 përqind n/a 5502 Hungaria 20.65 përqind 5.12 përqind 19571 Kosova 38.08 përqind 4.19 përqind 6700 Letonia n/a 5.03 përqind 16717 Lituania n/a 5.67 përqind 20343 IRJ Maqedonisë n/a n/a n/a Moldavia n/a 9.11 përqind 3382 Mali i zi 26.71 përqind n/a 11628 Polonia 21.52 përqind 5.09 përqind 20013 Rumania 20.73 përqind 4.32 përqind 12520 Federata Ruse 21.06 përqind n/a n/a Serbia 23.71 përqind 4.71 përqind 10405 Republika e Sllovakisë n/a n/a 23366 Sllovenia 19.07 përqind 5.70 përqind 28436 Turqia 35.42 përqind 2.86 përqind 14543 Ukraina 19.98 përqind 5.28 përqind 7210 Kina 26.11 përqind n/a 8391 Republika Dominikane 41.02 përqind n/a 9287 Ekuador 40.47 përqind 4.89 përqind 9552 Salvadori 43.77 përqind 3.21 përqind 7222 Guatemala 52.59 përqind 2.80 përqind 5093 Xhamaica 38.76 përqind 6.35 përqind 9027 Tailanda 26.50 përqind 3.75 përqind 9390 Me të ardhura të larta të n/a n/a n/a mesme Burimi: Statistikat e arsimit të Bnankës Botërore, IMF WEO, të dhënat e popullsisë së KBve, Regjistrimi i popullsisë në Kosovë. 151 Figura A.6. Shpërndarja e notave në lexim dhe matematikë sipas gjinisë Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore bazuar në bazën e të dhënave të notave të testeve të klasës së 5të. Figura A.7. Notat në lexim dhe matematikë sipas ndarjes rurale/urbane Burimi: Kalkulimet e stafit të Bankës Botërore bazuar në bazën e të dhënave të notave të testeve të klasës së 5të. 152 Tabela A.9. Notat mesatare në testet e klasës së 5të në vitin 2010, sipas Komunave (prej 100 pikëve) Arritjet Komuna Matematikë Gjuhë shqipe Deçan 50.4 52.5 Dragash 54.7 52.9 Ferizaj 44.8 54 F. Kosovë 52.2 60.3 Gllogovc 40.4 45.9 Gjakovë 54.5 57.8 Gjilan 55.9 61.4 H. Elezit 39.1 41.1 Istog 49.6 54.7 Junik 41.1 46.9 Kaçanik 51.1 53 Kamenicë 51.6 50.8 Klinë 44.6 50.2 Lipjan 44.3 51.9 Malishevë 44.4 46.3 Mamushë 45.3 56.1 Mitrovicë 50.9 54.3 N. Bërdë 29.2 35.6 Obiliq 42.4 56.4 Pejë 50.6 58.6 Podujevë 47 55.3 Prishtinë 43.9 60.1 Prizren 41.7 52.8 Rahovec 55.3 54.4 Skenderaj 42.4 48.5 Suharekë 41.6 50.1 Shtërpcë 46.5 39.8 Shtime 36.3 40.3 Viti 57.6 56.3 Vushtri 50.6 52.8 Burimi: Raportet e vlerësimeve të rezultateve të nxënësve të klasës 5të, MAShT. Shënim: Rezultatet e komunës së Vitisë janë paraqitur nga MAShT me rezerva sa u përket vlefshmërisë sepse ka dyshime në listën e emrave. 153 Tabela A.10. Madhësia mesatare e klasëve dhe raporti nxënës/mësues sipas niveleve të arsimit, komunat e zgjedhura Klasët 1-9 Klasët 10-13 Madhësia mesatare e Madhësia mesatare e RNM RNM klasës klasës 2011/12 2012/13 2011/12 2012/13 2011/12 2012/13 2011/12 2012/13 Prishtina 24.8 24.6 19.7 19.5 33.3 33.1 19.5 19.4 Podujeva 22.0 22.0 17.4 16.5 35.8 35.0 23.2 22.5 Mitrovica 22.3 22.8 18.1 17.5 31.2 29.6 19.6 18.7 Peja 23.3 23.4 17.4 17.5 25.4 26.1 15.8 16.2 Istog 23.1 22.3 17.7 17.0 34.8 30.0 19.8 19.5 Klina 22.9 23.0 17.1 16.7 28.4 28.0 19.6 19.3 Gjakova 23.0 22.3 16.7 16.1 33.6 33.0 19.8 20.2 Prizren 21.3 21.1 17.4 17.0 35.8 33.5 18.2 19.5 Suhareka 23.0 22.6 16.6 16.5 36.0 34.5 21.7 20.8 Ferizaj 23.5 23.7 17.5 17.5 36.5 35.8 21.5 20.5 Shtime 22.2 22.9 17.3 16.8 30.2 29.4 18.9 19.8 Kacanik 19.3 19.6 15.9 15.2 30.2 29.2 18.9 18.3 Gjilan 20.1 19.9 15.2 14.9 29.9 28.4 17.4 16.6 Mesatarja e 22.4 22.3 17.2 16.8 32.4 31.2 19.5 19.3 tërësishme Burimi: Kalkulimet e stafit të BBsë bazuar në SMIA të Kosovës. 154 Grantet e arsimit dhe financimi për kokë të nxënësit Ky seksion i shtesës së arsimit përshkruan se si duhet të funksionojë granti i arsimit nga qeveria qendrore tek komunat. Granti i arsimit për secilën komunë = pagat dhe meditjet + mallra dhe shërbime + kapitalet 1. Pagat dhe mëditjet = pagat dhe meditjet e tërësishme për (a) mësimdhënës të shumëzuara me pagën mesatare të mësimdhënësve; dhe (b) stafin administrative dhe ndihmës, të shumëzuar me mesatren e pagave të Kosovës.229 (a) Mësimdhënësit: bazuar në raportet nxënës-mësimdhënës të: Nxënës për mësimdhënës Nxënës për mësimdhënës në komunat me shumicë në komunat me minoritete Para-shkollor (Klasa 0) 12 12 Bazik (Klasët 1-9) 21.3 14.2 E mesme e lartë Gjimnazi (Klasët 10-12) 21.3 14.2 Shkolla e orientuar (Klasët 10-13) 17.2 11.5 Arsimi me nevoja të veçanta 7.9 230 7.9 Bjeshkatar (mbi 700m lartësi) 14.9 14.2 - 3.33 përqind shtesë e numrit të tërësishëm të mësimdhënësve të rregullt për të mbuluar koston e mësimdhënësve zëvendësues në pushim mjekësor apo të lindjes; - 10 përqind e ndarjes së tërësishme për të mbuluar kostot e mësimdhënësve shtesë të gjuhës angleze.231 (b) Stafi administrativ dhe ndihmës: sipas kritereve në vijim: Pozita e stafit Drejtor për shkollë me < 250 nxënës 0.5 Drejtor për shkollë me > 250 nxënës 1.0 Zpvendës drejtor për shkollë > 1000 nxënës 1.0 Bibliotekist për shkollë > 1500 nxënës 1.0 Pedagog për shkollë > 1500 nxënës 1.0 Administrator për çdo shkollë > 500 nxënës 1.0 Raporti nxënës në administrator në shkolla bazike 675 Raporti nxënës në administrator për shkolla të mesme të 640 larta Raporti nxënës në pastrues 170 Numri i rojeve për secilën shkollë 1 229 Udhëzimi Administrativ Nr. 18/2009 nga MAShT mbi “Raportet nxënës-mësimdhënës dhe raportet e stafit jo- mësimdhënës dhe numrit të nxënësve nëpër klasa janë të definuara për qëllim të përcaktimit (i)grantit të arsimit nga qeveria për komunat dhe (ii) ndarjen e numrit të punëtorëve që bëhet nga komunat nëpër shkolla” i lëshuar me 28 gusht 2009. 230 Për 2014, buxheti i ndarë për arsimin me nevoja të veçanta do të bashkangjitet grantit të veçantë për artsim. Deri me tash, buxheti i ishte ndarë MASHTit dhe pastaj ishte shpërndarë nëpër shkolla. 231 Kjo është për të mbuluar kostot e stafit shtesë mësimdhënës sipas politikave të reja të MAShTit për të filluar mësimin e gjuhës angleze nga klasa e I. Politika është future në vitin 2011. Ndarja shtesë është për klasën e I dhe II dhe supozohet se çdo klasë merr dy orë të anglishtes në javë (10 përqind e 20 orëve). 155 2. Mallra dhe shërbime = një shumë fikse për shkollë (1,500 euro për shkollat parafillore dhe fillore dhe 3,250 euro për atë të mesme) dhe një shumë për kokë të nxënësve (23 euro për nxënësit shumicë dhe 25 euro për nxënësit pakicë). 3. Kapitalet = Shpenzimet kapitale: 7 euro për nxënës. Numri optimal, minimal dhe makSMIAl i fëmijëve për klasë: Rapotet e paraqitura më lartë përdoren vetëm për qëllim të përcaktimit të grantit për arsim nëpër komuna. Komunave nuk u kërkohet që të zbatojnë saktësisht këto raporte kur të vendosin të ndajnë buxhetin apo përsonelin nëpër shkolla përveç në rrethana të veçanta të përshkruara në tabelën e mëposhtme: Tabela A.11. Numri makSMIAl dhe minimal i nxënësve sipas kritereve të formulës Lloji i shkollës Madhësia Maksimum Minimum Minimum Minimum zonat optimale e (të gjithë) shumica minoritetet bjeshkatare klasës (700m mbi (shumica) nivelin e detit) Para-shkollor (Klasa 0) 24 me dy 26 10 10 5 edukator Bazik (Klasët 1-9) 30 35 10 5 5 Gjimnazi (Klasët 10-12) 32 35 20 10 10 Shkolla e orientuar (Klasët 10- 13) 32 35 20 10 10 - Orët teorike 16 19 10 10 10 - Orët praktike Figura A.8. Dallimi në mes shpenzimeve aktuale dhe grantit të buxhetuar për arsim për kokë të nxënësit sipas komunave (2012) 140 120 100 Mesatarja nacionale Teprice ne Euro 80 60 40 20 0 -20 -40 Prishtinë Gjilan Skënderaj Shtime Pejë Gjakovë Ferizaj Dragash Malishevë Vushtrri Rahovec Mitrovicë Podujevë Kaçanik Klinë Mamushë Prizren Hani i Elezit Deçan Obiliq Suharekë Fushë Kosovë Lipjan Istog Viti Gllogovc Burimi: BOOST Kosova dhe të dhënat e grantit të arsimit MASHT. 156 Regjistrimi në shkolla Tabela A.12. Sistemi i arsimit në Kosovë, 2012/2013 Niveli i arsimit Nr. i nxënësve Nr. i shkollave Para-shkollorë dhe para-fillorë (moshat 1-6) 25,706 - Qerdhet e fëmijëve 5,389 - Para-fillorët (age 5-6) 20,317 - Bazik (Klasët 1-9) 288,378 998 I mesëm i lartë 104,268 115 I përgjithshëm (Gjimnazi) (Klasët 10-12) 44,852 54 Arsimi i orientuar (Klasët 10-12/13) 59,416 61 232 Arsimi i lartë 49,841 2233 Totali 468,193 1,115 Burimi: Kosovë SMIA. Figura A.9. Regjistrimi total dhe trended e normave bruto të regjistrimit në arsimin e përgjithshëm 100% 200,000 180,000 80% 160,000 Primary 140,000 60% 2009/10 120,000 Lower 2010/11 100,000 40% Secondar 2011/12 80,000 y 20% 60,000 Upper 40,000 Secondar y (All) 0% 20,000 0-5 years 5-6 years Primary Lower Upper Secondary Secondary Burimi: Kosovë SMIA. Tabela A.13. Numri dhe përqindja e fëmijëve të regjistruar mosha 5-6 vjeç sipas llojit të institucionit Mosha e fëmijëve dhe lloji i Numri i % e fëmijëve Numri i % e fëmijëve institucionit fëmijëve të të regjistruar fëmijëve të të regjistruar regjistruar regjistruar 2011/12 2012/13 Mosha 5-6 në qerdhe të fëmijëve 1,590 7.27% 1,655 7.53% Mosha 5-6 në shkolla (parashkollorë) 20,284 92.73% 20,317 92.47% Totali 21,874 100.00% 21,972 100.00% Burimi: SMIA MASHT. 232 Nuk ekziston ndonjë sistem qendror i besueshëm i cili merret me mbledhjen e të dhënave të arsimit të lartë nga ofruesit publik apo privat, as për numrin e studentëve apo numrin e stafit mësimor apo jomësimor. 233 Numrat janë vetëm për Universitetin e Prishtinës dhe Universitetin e Prizrenit, për vitin shkollor 2011/2012. 157 Figura A.10. Vajzat si përqindje e regjistrimeve të tërësishme 49% Raporti i vajzave te 48% moshes 0-19 ne 2011 47% Fillore 46% Emesme e 45% ulet 44% E mesme e 43% larte 42% 2008 2009 2010 2011 2012 Burimi: SMIA e Kosovës dhe Regjistrimi i Popullsisë 2011. Figura A.11. Raportet nxënës mësimdhënës për arsimin fillor dhe të mesëm të lartë, 2011 Arsimi bazik E mesme e larte 35 35 30 30 25 25 20 20 15 15 10 10 5 5 0 0 Czech Republic Latvia Serbia Slovenia Poland Slovak Republic Thailand Kosovo Russian Federation Jamaica Georgia Croatia Ukraine Bulgaria Hungary Ecuador Albania El Salvador Macedonia, FYR Dominican Republic Belarus Romania Moldova China Montenegro Guatemala Croatia Moldova Guatemala Romania Albania Georgia Ecuador Bulgaria Dominican R. Poland Hungary Serbia Slovenia Bosnia Montenegro Latvia Macedonia China Thailand Czech Republic Turkey Kosovo Slovak Republic El Salvador Burimi: Statistikat e arsimit të BBsë, të dhënat e fundit në dispozicion nga SMIA e Kosovës. Tabela A.14. Regjistrimet në qerdhe të fëmijëve dhe në arsimin para-fillor Niveli i 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 arsimit Qerdhet e 5,108 5,051 4,830 5,091 5,066 5.154 5.167 5.389 fëmijëve Para-fillor 20,750 21,089 19,716 19,679 19,589 20,352 20,284 20,317 Burimi: MASHT Kosovë. 158 Tabela A.15. Norma e regjistrimeve bruto sipas nivelit të arsimit, vendet krahasuese (EAQ dhe Jo- EAQ), 2011 ose të fundit NRB i NRB i BPV për mesëm i NRB i lartë NRB NRB mesëm i ulët kokë banori lartë të (ISCED 5 Para-fillor Fillor të gjitha (PPP) 2011 gjitha dhe 6) programet programet Shqipëria 7848 57.5 105.2 104 89.2 43.9 Bosnjë Hercegovina 8115 17.4 90.5 92.1 86.4 38.1 Bullgaria 13812 79.4 102.6 83.1 93.6 56.9 Kroacia 17850 61.3 93 104.7 87 54.1 Hungaria 19571 85.2 101.7 100.1 100.1 60.7 Kosova 7300 71.2234 98.1 96.4 91.8 n/a IRJ Maqedonisë n/a 25.5 90.1 90.2 77.8 38.6 Mali i zi 11628 40.2 118.8 96 97.6 47.6 Polonia 20013 71.1 98.6 97.3 96.7 72.4 Rumania 12520 79 95.9 96.3 98 58.8 Serbia 10405 53.2 94.9 98 85.7 50.4 Sllovenia 28436 89.7 98.4 95.3 98.6 89.6 Republika Dominikane 9287 37.8 106.9 85.5 71.4 34 Ekuador 9553 150.5 120.6 97.2 77.6 39.8 Xhamaika 9027 113 88.7 91.4 94.9 26 Tailanda 9390 100.3 90.7 92.3 66.5 47.7 Të ardhura të mesme të 61.7 110.9 96 73.3 34.7 larta 10867 Burimi: Statistikat e arsimit të BBsë, IMF WEO, Baza e të dhënave ndërkombëtare United Census Bureau, dhe MASHT Kosovë (2012). 234 Normat e regjistrimeve në arsimin para-fillor mund të dallojnë shumë pasi që mosha e arsimit para-fillor nuk është e njëjta në të gjitha vendet. Në rastin e Kosovës, arsimi para-fillor definohet zyrtarisht vetëm për një klasë (klasa 0). 159 Figura A.12. Normat e mos-regjistrimeve sipas etnisë Panela A: Moshat 10-15 Paneli B: Moshat 16-20 12% 70% 10% 60% 50% 8% 40% 6% 30% 4% 20% 2% 10% 0% 0% Population Albanian Serb Other Population Albanian Serb Other Burimi: Anketa e buxheteve familjare të vitit 2011 dhe kalkulimet e stafit të BBsë Tabela A.16. Numri i shkollave sipas madhësisë së regjistrimeve (2010) Nr. i nxënësve <50 51-100 101-300 301-500 501-3000 Total > > > > > > Total 700 Total 700 Total 700 Total 700 Total 700 Total 700 m m m m m m Totali 369 114 111 39 300 51 176 10 246 1 1202 215 % e shkollave 100% 31% 100% 35% 100% 17% 100% 6% 100% 0% 100% 18% Shkollat kryesore 129 89 26 23 191 13 168 0 239 0 753 125 % e shkollave kryesore 100% 41% 100% 47% 100% 6% 100% 0% 100% 0% 100% 14% Shkollat satelite 240 25 85 16 109 38 8 10 7 1 449 90 % e shkollave satelite 100% 9% 100% 16% 100% 26% 100% 56% 100% 13% 100% 17% 160 Tabela A.17. Raporti mestar nxënës-mësimdhënës (RNM) sipas komunave Shkollat Shkollat Mesatarja Urban Rural Mbi 700m me gjuhë me të dytë satelita Deçan 14.4 19.3 13.5 N/A 15.5 13.2 Dragash 20.6 17.3 21.2 21.2 17.3 23.2 Drenas 18.7 19.4 18.5 17.6 N/A 16.2 Ferizaj 19.3 19.9 18.9 18.3 N/A 16.9 Frushë Kosovë 19.7 24.3 14.8 14.8 25.9 14.8 Gjakovë 16.6 21.4 15.0 10.2 N/A 14.7 Gjilan 13.9 17.6 12.8 10.7 13.9 11.8 Hani i Elezit 18.6 22.0 15.2 10.6 N/A 16.2 Istog 17.3 20.0 16.8 N/A 17.3 17.5 Junik 21.1 21.1 N/A N/A N/A 17.3 Kaçanik 19.3 22.4 15.8 12.4 N/A 9.6 Kamenicë 10.9 14.3 10.6 7.6 N/A 17.3 Klinë 17.5 22.4 15.7 N/A N/A 22.1 Kllokot 19.2 N/A 22.0 N/A N/A 17.1 Lipjan 16.9 18.9 16.7 16.8 16.8 18.5 Malishevë 19.7 20.5 19.6 20.1 17.8 15.2 Mamushë 27.9 27.9 N/A N/A N/A 11.7 Mitrovicë 16.4 19.8 13.5 8.2 21.4 15.9 Novobërdë 10.4 9.8 11.8 11.8 N/A 14.8 Obiliq 15.2 16.0 14.8 9.6 20.6 15.5 Pejë 16.6 18.2 16.1 3.7 17.4 10.1 Podujevë 17.2 20.9 16.3 15.2 20.6 16.0 Prishtinë 17.6 19.9 11.7 5.1 22.5 16.8 Prizren 17.2 20.5 15.4 13.8 18.0 16.9 Rahovec 18.1 23.9 17.5 10.5 N/A 19.1 Shtime 16.5 15.9 16.8 N/A N/A 16.7 Suharekë 18.3 19.5 17.3 9.1 N/A 15.3 Viti 16.9 21.0 16.2 12.9 7.7 15.7 Vushtrri 18.4 20.8 17.1 5.9 N/A 18.4 Të gjitha 17.2 19.2 16.2 14.3 18.6 17.2 Tabela A.18. Shpërndarja në minoritete në Kosvë Sjhqipëtar Serb Turq Boshnjak Romë Ashkali Egjiptian Goran Tjerë Popullsia 89.9% 5.7% 1.1% 1.6% 0.5% 0.9% 0.6% 0.6% 0.1% SMIA 96.2% 0.1% 0.7% 1.2% 0.5% 0.9% 0.2% 0.1% 0.0% Burimi: Kalkulimet e stafit të bankës botërore bazuar në Rejistrimin e popullsisë 2011, OSBE, dhe SMIA. 161 Figura A.13. Ndikimi i moszgjedhjes së mësimdhënësve në përfitimet e përformancës së nxënësve. Burimi: Hanushek (2009). Tabela A.19. Struktura e pagave të mësuesve, mësuesit KS (Euro, Mujore) Paga bazë sipas kualifikimeve (në % e rritjes Page e tanishme bazë me 50% rritje Paga Bazë (in 2007) % rritjes vitin 2008) bazuar në bazuar në kualifikime (në vitin 2011) aktuale bazuar kualifikime në kualifikime Para- Para- Para- Fillor I mesëm Fillor I mesëm (në vitin Fillor I mesëm fillor fillor fillor (në vitin 2011) 2008) Të pakualifikuar / 201 216 236 201 216 236 0% 302* 324 352 0% Fillestar235 5-vite shkollë të mesme të 201 216 236 221 238 260 10% 322** 346 377 7% mësuesve 2-vite Shkollë të 201 216 236 239 257 281 19% 340 365 398 13% lartë pedagogjike Diplomë universitare (3- 201 216 236 255 274 300 27% 356 382 417 18% vite & 4-vite) Magjistraturë dhe 201 216 236 271 292 319 35% 372 400 436 23% Doktoraturë Burimi: Ministria e Administratës Publike, Të dhënat e listës së pagave për mësimdhënës, korrik 2013; *Të dhënat e listës së pagesave sygjerojnë se pagat e mësuesve të pakualifikuar/fillestar gjithahstu janë rritur për 50%; ** Rritja prej 50% dhe rritja në përqind për secilin kualifikim janë zbatuar në pagën bazë të vitit 2007. 235 Duhet të shenohet se numri i mësimdhënësve që bëjnë pjesë në kategorinë e të pakualifikuarve është 14 përqind e përsonelit të tërësishëm mësimdhënës, nga të cilët rreth 4 përqind janë mësimdhënës nga minoriteti serb të cilët nuk raportojnë të dhënat e kualifikimeve në MAP prandaj janë grupuar si të pakualifikuar. 162 ANNEX 4: REVENUE Tabela A.20. Ndarja e të hyratve të tërësishme në Kosovë (EUR Mil.) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Të hyrat e tërësishme 628.5 628.5 712.2 898.4 941.5 1145.8 1126.5 1278.0 1313.3 Të hyrat tatimore (neto refondime) 551.0 553.6 629.2 722.6 817.2 827.4 907.0 1057.4 1081.3 Tatimet direkte 74.9 82.7 119.7 133.1 163.2 130.9 126.2 138.9 153.5 Tatimet e të ardhurave 49.1 58.6 75.4 103.7 127.9 114.2 121.6 133.8 148.7 Tatimet në të ardhura përsonale 19.1 36.2 44.1 50.0 62.4 59.5 69.7 79.2 86.0 Tatimi në paga 19.1 36.2 29.1 34.0 43.6 39.0 44.2 55.7 60.1 Tatimi i NVMve 0.0 0.0 15.0 16.0 18.8 20.5 25.5 23.5 25.9 Tatami në ardhura të korporatave 30.0 22.4 31.3 53.7 65.5 54.8 51.9 54.6 62.7 Tatimet tjera direkte 25.8 24.1 44.3 29.3 35.3 16.7 4.6 5.1 4.8 Tatimi në fitim 12.9 12.7 9.4 3.4 4.4 8.4 0.6 1.8 0.1 Tatimi në kamata, dividend, qera dhe bixhoz 0.0 4.7 5.8 2.0 1.2 2.9 1.5 1.4 1.6 Tatimi e monopolit të PTKsë 0.0 0.0 21.3 16.6 26.5 0.0 0.0 0.0 0.0 Tjera 12.9 6.7 7.8 7.3 3.2 5.4 2.5 1.9 3.1 Tatimet indirekte 476.1 470.9 501.0 581.2 641.3 684.9 767.4 905.2 914.2 Tatimet në konsum 403.2 396.1 416.2 495.3 544.7 584.6 657.6 784.8 796.4 TVSH (neto refondimet) 228.8 239.6 255.1 304.2 341.5 378.0 427.3 506.4 514.1 TVSH në import 186.0 195.2 210.8 255.0 304.8 327.7 359.9 415.0 416.5 TVSH i mbrendshëm 42.8 46.4 47.8 58.8 58.4 75.5 95.0 121.4 130.0 TVSH refondime 0.0 -2.0 -3.5 -9.6 -21.7 -25.2 -27.6 -30.0 -32.4 Akciza (neto ndalesat) 174.4 156.5 161.1 191.1 203.2 206.6 230.3 278.4 282.3 Akciza në import 171.1 164.3 161.9 191.4 203.3 206.9 230.6 278.7 282.6 Akciza e mbrendshme 3.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Refondim i akcizes 0.0 -7.8 -0.8 -0.3 -0.1 -0.3 -0.3 -0.3 -0.3 Tarifa dhe dogana 72.9 74.8 84.8 85.9 96.6 100.3 109.8 120.4 117.8 Tarifa doganore 69.9 71.9 77.7 79.8 94.8 99.5 109.0 119.6 117.0 Pagesat tjera 3.0 2.9 7.1 6.1 1.8 0.7 0.8 0.8 0.8 Tatimi në pronë 0.0 0.0 8.5 8.3 12.7 11.6 13.4 13.3 13.6 Të hyrat jo-tatimore 77.5 74.9 83.0 175.8 124.3 318.5 219.5 220.6 232.0 BPV per koke banori 2912.5 3002.9 3120.4 3393.7 3851.4 3912.4 4192.0 4776.1 4946.4 Burimi: Ministria e Financave, ATK, ASK, Doganat e Kosovës dhe TKPK. Shënim: Të hyrat e tërësishme nuk përfshijnë grantet. 163 SHTESA 5: TREGUESIT MAKROECONOMIK Tabela A.21. Treguesit kryesor makroekonomik, 2008-2015 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Vleresim Parashikim Normat e rritjes reale BPV rritja reale 6.9 2.9 3.9 4.5 2.7 3.0 3.5 3.5 IҪK, mesatarje vjetore 9.4 -2.4 3.5 7.3 2.5 1.9 1.0 1.0 pjese e BPVse Te hyrat (perfshire grantet buxhetore) 23.9 28.3 26.7 27.2 26.7 26.5 26.8 26.3 Shpenzimet (dhe neto kredite) 24.1 29.0 29.3 29.1 29.2 29.5 28.8 28.3 Deficiti primar -0.2 -0.7 -2.4 -1.7 -2.3 -2.6 -1.7 -1.7 Deficiti i teresishem -0.2 -0.7 -2.6 -1.9 -2.6 -3.0 -2.0 -2.0 Balanci bankar i qeverise (i perdorshem) 10.8 8.7 5.8 3.5 4.3 3.2 2.8 2.6 Borxhi publik 0.0 6.1 6.4 6.0 8.7 9.7 11.4 13.0 Investimet 28.6 32.3 33.9 33.2 32.6 33.2 32.3 32.1 IHDte 8.7 6.8 7.6 7.9 4.3 6.0 6.5 6.5 Bilanci i Llogarise Rrjedhese -11.7 -9.2 -11.9 -13.8 -7.6 -10.9 -9.5 -8.2 BPV (€, Mil) 3,940 4,046 4,334 4,770 5,017 5,213 5,442 5,644 BPV per koke banori (€) 2,255 2,297 2,441 2,665 2,779 2,858 2,955 3,034 Popullsia (Mil.) 1.75 1.76 1.78 1.79 1.81 1.82 1.84 1.86 Burimi: MeF, Agjencia e statistikavbe e Kosoves dhe kalkulimet e stafit të BBse. 164 REFERENCAT BOOST database for Kosovo. Boughzala, M. (2013), “Youth Employment and Economic Transition in Tunisia”, Brookings Global Economy and Development Working Papers 57. Available from: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.306.4768&rep=rep1&type=pdf Central Bank e the Republik e Kosovo, Time series. http://www.bqk-kos.org/?cid=2,124 Deloitte (2013), Tax Highlights Series. Available from: http://goo.gl/0VWaUO Global Integrity (2011), Global Integrity Report 2011, Washington, D.C. Hanushek, E., Woessmann, L. & Zhang, L. (2011). General Education, Vocational Education, and Labor- Market Outcomes over the Life-Cycle. NBER Working Paper 17504. Hanushek, E. & Woessmann L. Does Educational Tracking affect performance and inequality? Differences-in-differences evidence across countries. NBER Working Paper Nº 11124. February 2005. Hanushek, E. (2009). Teacher Deselection. Creating a New Teaching Preession. Washington, DC. Urban Institute Press, 2009, pp. 165-180. Hanushek, E. (2010). The Economic Value e Higher Teacher Quality. Economics e Education Review 30 466-479. Hanushek, E. and Woessmann, L. (2009). The High Cost e Low Educational Performance: The Long-Run Impact e Improving PISA Outcomes. OECD, Paris. Heckman, James J. (2008). "Schools, Skills and Synapses," Economic Inquiry, 46(3): 289-324. Health Law 2004. http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/ligjet/2004_4_en.pdf Jakubowski, M, Patrinos, H.A. Porta E.E, Wisniewski, J. The impact e the 1999 Education Reform in Poland. OECD Education Working Paper Nº49 (2011). Kammen, D., M.Mozafari, and D.Prull (2012), “Sustainable energy options for Kosovo: An analysis e resource availability and cost”. http://rael.berkeley.edu/kosovoenergy Khwaja, Munawer S. and Indira Iyer (2013) “Revenue Potential, Tax Space and Tax Gap in ECA Countries: A Comparative Analysis, World Bank, Working Paper (draft). Koettl, Johannes & Weber, Michael, 2012. "Does Formal Work Pay? The Role e Labor Taxation and Social Benefit Design in the New EU Member States,"IZA Discussion Papers 6313, Institute for the Study e Labor (IZA). Kosovo Agency e Statistics. (2013), Kosovo Population Census 2011, http://esk.rks- gov.net/ENG/pop/tables Kosovo Agency e Statistics. Labor Force Survey 2012, http://esk.rks- gov.net/ENG/publikimet/cat_view/16-labour-market Kosovo Agency e Statistics (2013), BPV by expenditure approach 2004-2012. http://esk.rks- gov.net/ENG/publikimet/cat_view/13-national-account 165 Kosovo Agency e Statistics, General Statistics, Quarterly Bulletin, Average Monthly Paid Net Wages in the Budget sektor by year, April 2013. http://esk.rks-gov.net/ENG/publikimet/cat_view/36-general- statistics Kosovo Agency e Statistics, Household Budget Survey data. http://esk.rks- gov.net/ENG/publikimet/cat_view/17-living-conditions- Kosovo Customs (2014), Monthly revenue report. Krueger, A. B. and Lindahl, M. (2001). Education for growth: Why and for whom? Journal e Economic Literature 39(4), 1101–1136. Ministry e Education, Science and Technology, Republik e Kosovo (2012). Kosovo Education Indicators. Ministry e Education, Science and Technology, Republik e Kosovo, Law on Pre-University Education. Ministry e Finance, Republik e Kosovo, Treasury Department, Annual Financial Reports 2008 - 2012. http://mf.rks-gov.net/en- us/ministriaefinancave/raportedhepublikime/raportimimujoritehyravedheshpenzimeve.aspx Ministry e Finance, Republik e Kosovo, Budget Department, Budget 2014. http://mf.rks-gov.net/en- us/ministriaefinancave/buxhetiirepublikessekosoves/buxhetiqendrore.aspx National Renewable Energy Action Plan http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/2570177.pdf Norregard, J. (2013), “Taxing immovable property: Revenue potential and implementation challenges”, IMF Working Paper, WP/13/129. http://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2013/wp13129.pdf OECD (2010), Tax Policy Reform and Economic Growth, OECD Tax Policy Studies, No. 20, http://www.oecd.org/ctp/tax-policy/taxpolicystudyno20-taxpolicyreformandeconomicgrowth.htm OECD, Education at a Glance 2012, Table B6.2 http://www.oecdbookshop.org/display.asp?K=5K9CV8N71Z9W&LANG=EN OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264091085-en Organization for Security and Co-operation in Europe: Mission to Kosovo (2011). Kosovo Community Preiles. Rutkowski, J. (2009). “Ukraine Labor Demand Study”. World Bank. Sala-i-Martin, X., Doppelheer, G., and Miller, R. I. (2004). Determinants e long-term growth: A Bayesian averaging e classical estimates (BACE) approach. American Economic Review 94(4), 813–835. UNICEF (2011). Joined Hands: Better Childhood in Kosovo. http://www.unicef.org/kosovoprogramme/Joined_Hands_ENG_web.pdf USAID 2012. The Effect e Unreliable Power Supply and Quality on Kosovar Businesses. World Bank (2010). Kosovo Publik Expenditure Review. http://www- wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2010/07/05/000333038_20100705005 452/Rendered/PDF/537090ESW0P117101Eficial0Use0Only1.pdf World Bank Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) for Kosovo, 2009. http://www.enterprisesurveys.org/ 166 World Bank (2013). Social Spending: From Boom to Bust in the EU11. World Bank (2011) Background Paper: Development and Evaluation e Power Supply Options for Kosovo http://siteresources.worldbank.org/INTENERGY2/Resources/Kosovo_generation_options_report_12312011.pdf World Bank (2013), “Consumption Poverty in the Republik e Kosovo in 2011”. http://esk.rks- gov.net/ENG/publikimet/cat_view/17-living-conditions- World Bank (2013), “Balancing Act: Cutting Energy Subsidies while Protecting Affordability” http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/06/17910085/balancing-act-cutting-energy-subsidies-protecting- affordability World Bank (2013), “Mitigating the impact e an aging population: Options for Bulgaria”. http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/09/18262916/mitigating-economic-impact-aging-population- options-bulgaria World Bank (2007) “From Red to Gray: The Third Transition e Aging Population in Eastern Europe and the Former Soviet Union”. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/0,,contentMDK:21378474~pagePK:1467 36~piPK:146830~theSitePK:258599,00.html World Bank (2012), Country Environmental Analysis: Kosovo http://documents.worldbank.org/curated/en/2013/01/17485553/kosovo-country-environmental-analysis-kosovo- country-environmental-analysis-cea World Bank (2011), “Development and evaluation e power supply options for Kosovo”. Report available from: http://siteresources.worldbank.org/INTENERGY2/Resources/Kosovo_generation_options_report_12312011.pdf World Bank EdStats. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTEDUCATION/EXTDATASTATISTICS/EXTEDST ATS/0,,menuPK:3232818~pagePK:64168427~piPK:64168435~theSitePK:3232764,00.html World Bank, Institutional Development Education Projekt http://www.worldbank.org/projekts/P102174/institutional-development-education-projekt?lang=en&tab=overview World Bank, Kosovo Health Sistem Network Master Plan projekt, Data report, 2009. World Bank (2011), “Railway Reform in South East Europe and Turkey On the Right Track?” Report No. 60223-ECA. World Bank (2013), “Activation and smart safety nets in Kosovo: constraints in beneficiary preile, benefit design, and institutional capacity. World Bank. Europe and Central Asia Social Protection expenditures and evaluation Database. 167