Rapor No: 77723-TR TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ Mart 2013 Dünya Bankası Beşeri Kalkınma Sektör Birimi Avrupa ve Orta Asya Bölgesi Dünya Bankası Belgesidir ECE F baski.indd 1 26.06.2013 11:35 ULUSAL PARANIN EŞDEĞERLERİ (1 Kasım 2012 itibariyle geçerli Döviz Kuru) Para Birimi = TL (Türk Lirası) 1 ABD Doları = 1.79 TL KISALTMALAR AÇEV Anne Çocuk Eğitim Vakfı ECA Avrupa ve Orta Asya (Europe and Central Asia) EÇG Erken Çocukluk Gelişimi EÇE Erken Çocukluk Eğitimi (ya da Okul Öncesi Eğitim) ERG Eğitim Reformu Girişimi GSYİH MEBMilli Eğitim Bakanlığı OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development) ÖBBS Öğrenci Başarılarının Belirlenmesi Sınavı PISA Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı (Programme for International Student Assessment) SABER Eğitim Sonuçları için Sistem Değerlendirme ve Karşılaştırma (Systems Assessment and Benchmarking Education for Results) DPT Devlet Planlama Teşkilatı (şu anki adıyla Kalkınma Bakanlığı) SHÇEK Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (Şu anki adıyla, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na bağlı Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü) TEED Türkiye Erken Destek Projesi (Turkish Early Enrichment Project) UNICEF Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu (United Nations Children’s Fund) Başkan Yardımcısı: Philippe H. Le Houérou Ülke Direktörü: Martin Raiser Sektör Yöneticisi: Alberto Rodríguez Görev Grup Lideri: Naveed Hassan Naqvi ECE F bask . ndd 2 26.06.2013 11:35 TEŞEKKÜR B u rapor Naveed Hassan Naqvi (Kıdemli Eğitim Ekonomisti) liderliğinde, Emiliana Vegas (Kıdemli Eğitim Ekonomisti), Juan Diego Alonso (Eğitim Ekonomisti), Cristobal Ridao- Cano (Ülke Sektörü Koordinatörü, Türkiye), Igor Kheyfets (Ekonomist), Victoria Levin (Uzman Yardımcısı), Özgür Avcuoğlu (Uzman Yardımcısı) , Amanda Epstein (Danışman) ve Meltem Aran ’dan (Danışman) oluşan Dünya Bankası ekibi tarafından hazırlanmıştır. Ayrıca Dünya Bankası çalışanlarından Ulrich Zachau (Ülke Direktörü, Türkiye) , Alberto Rodriguez (Eğitim Sektörü Yöneticisi, Avrupa ve Or ta Asya) , Ina-Marlene E. Ruthenberg (Ülke Prog ram Koordinatörü, Türkiye) ve Benjamin Welch (Uzman) de yol göstererek, fikir vererek raporun hazırlanmasına yardımcı oldular. Raporu gözden geçiren Amit Dar’a (Eğitim Sektör Yöneticisi, Güney Asya) , Sophie Naudeau (Kıdemli Eğitim Uzmanı) ve Michelle J. Neuman’a (İnsan Gelişimi Uzmanı) yararlı ve derin fikirleri ve öğütleri için teşekkür ediyoruz. Ayrıca Aylin Işık-Dikmelik (Ekonomist) ve Paul Cahu’nun (Ekonomist) yardımlarına da teşekkür ediyoruz. Ekip ilaveten aşağıdaki meslektaşlara da çok değerli öngörü ve katkılarından dolayı teşekkür eder: MEB’den Salih Çelik, Funda Kocabıyık, Ziya Yediyıldız, Filiz Türkmenoğlu, Demet Niron Gören, Demet Uzuner, Ünal Akyüz, Tuncay Yelboğa ve Kübra Akçam. Devlet Planlama Teşkilatı’ndan Yılmaz Tuna, Ahmet Alper Ege, Alper Yatmaz, Serdar Polat, Betül Ersin ve Yıldız Yapar. AÇEV’den Ayla Göksel Göçer ve literatür taraması ile Eğitim Reformu Girişimi’nden Batuhan Aydagül , Işık Tüzün , Aytuğ Şaşmaz ’a bu araştırmamıza yaptıkları değerli katkılarından dolayı teşekkür ediyoruz. ECE F baski.indd 3 26.06.2013 11:35 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ 7 Türkiye’de erken çocukluk eğitimi 8 Önerilerin özeti 10 I. GİRİŞ 13 II. ERKEN ÇOCUKLUK MÜDAHALELERİNE İLİŞKİN ANALİTİK ÇERÇEVE 15 Erken çocuklukta müdahale argümanı 15 Türkiye’de EÇG politikalarının güçlendirilmesi 17 III. TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN ANALİZİ 23 EÇE’ye erişimin yaygınlaştırılması 25 EÇE’de kalite ve hesap verebilirliğin sağlanması 29 Kamu dışı kuruluşların EÇE’ye katılımının teşvik edilmesi 31 EÇE’ye yeterli finansmanın sağlanması 33 IV. ANALİZDEN EYLEME: TÜRKİYE’DE KALİTELİ ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİK BİR STRATEJİ 39 Erişimi yaygınlaştırmaya yönelik politikalar ve uygulama stratejileri 39 Kalite ve hesap verebilirliği sağlamaya yönelik politikalar ve uygulama stratejileri 40 Kamu dışı kuruluşların katılımını teşvik amaçlı politikalar ve uygulama stratejileri 42 Yeterli finansmanı sağlamaya yönelik politikalar ve uygulama stratejileri 43 Türkiye’de EÇE’nin yaygınlaştırılmasına yönelik bir stratejinin belirlenmesi: uluslararası deneyimlerden alınacak dersler 43 Hepsini bir araya getirirsek: Türkiye’de kaliteli erken çocukluk eğitimini yaygınlaştırmak için bir strateji önerisi 45 EÇE yaygınlaşma stratejisi seçenekleri 47 EÇE yaygınlaştırma stratejisinin uygulama aşamaları 49 REFERANSLAR 52 EK 1: DÖRT OECD ÜLKESİNDE ERKEN ÇOCUKLUK MÜDAHALELERİ 59 Avustralya: Ulusal EÇG stratejisi ve ulusal kalite standardı 59 Şili: İki kademeli kapsamlı ve hedefli yaklaşım 61 Yeni Zelanda: Hedefli müdahaleler ve kamu-özel ortaklıklarıyla nüfusun farklı kesimlerine hizmet vermek 62 İsveç: Ulusal standartlar ve yerel esneklik 64 ECE F baski.indd 4 26.06.2013 11:35 Uluslararası deneyimlerden alınan dersler 66 Ders 1: Geniş kapsamlı yaklaşım mı hedefli yaklaşım mı? 66 Ders 2: Ulusal standartlar ve değerlendirmeler 66 Ders 3: Hizmet sunumunda esneklik 66 Ders 4: Kurumlararası koordinasyon 67 EK 2: TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİMİ MÜDAHALELERİNİN BİR FOTOĞRAFI 69 EK 3: ERKEN ÇOCUKLUK ÖĞRETMENLERİNİN EĞİTİM MÜFREDATINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER 75 EK 4: EĞİTİME VE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNE YAPILAN HARCAMALAR VE OKUL ÖNCESİ OKULLAŞMADA İLERLEMELER 77 EK 5: TÜRKİYE’NİN EÇE PROGRAMININ YAYGINLAŞTIRILMASININ MALİYETİNE İLİŞKİN VARSAYIMLAR 83 TABLOLAR Tablo 1: Türkiye’de erken çocukluk gelişimi politikasının kıyaslanması 20 Tablo 2: Türkiye’de EÇG’nin güçlendirilmesi için bazı ön politika seçenekleri 21 Tablo 3: Türkiye’de EÇE ile ilgili temel istatistikler 28 Tablo 4: OECD ülkelerinde EÇG hizmetlerinin kıyaslanması 30 Tablo 5: EÇE yaygınlaştırma stratejisinin maliyeti: 36-72 aylık çocukların kapsanması 50 Tablo 6: Önerilen uygulama matrisi 51 ŞEKİLLER Şekil 1: Eğitim yatırımlarının geri dönüşü 16 Şekil 2: Üç EÇG politika hedefi: politika belirlemeden sonuca 19 Şekil 3: Türkiye’de okul öncesi eğitimde öğrenci sayısı ve okullaşma oranlarındaki artış 1997/98-2010/11 24 Şekil 4: 3-5 yaş arası çocuklarda okul öncesi brüt okullaşma oranları 26 Şekil 5: Türkiye’de merkeze bağlı okul öncesi eğitim ve gündüz bakımı yararlanma oranı 27 Şekil 6: İllere göre okul öncesi okullaşma ve insani kalkınma endeksi 34 Şekil 7: Türkiye’de yaş grubuna göre kişi başına düşen sosyal harcamalar (merkezi hükümet, sosyal güvenlik katkıları hariç, 2008) 35 Şekil 8: EÇE’ye erişimi yaygınlaştırmak 39 Şekil 9: EÇE’de kalite ve hesap verebilirliğin sağlanması 40 Şekil 10: Kamu dışı kuruluşların EÇE’ye katılımının teşvik edilmesi 42 Şekil 11: EÇE için yeterli finansmanın sağlanması 43 Şekil 12: Türkiye için önerilen EÇE stratejisi 47 ECE F baski.indd 5 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 6 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ÖZET 7 YÖNETİCİ ÖZETİ 1. Son on yıllık dönemde Türkiye nü- miz on yılda temel sağlık çıktılarında önem- fusu önemli bir sosyoekonomik iler- li ilerlemeler kaydetti1; çocuk ve anne ölüm leme ve demografik değişim yaşadı. oranları geriledi, yaşam beklentisi arttı, Yoksulluk sınırında yaşayan Türk nüfu- OECD ortalamalarına yaklaştı. Bunun aksi- sunun oranı 2002 yılında yüzde 27 iken ne Türkiye Erken Çocukluk Eğitimi (EÇE) 2009’da yüzde 18’e düştü. Bu arada kişi hizmetlerinde kıyaslanan ülkelere nazaran başına düşen gelir de neredeyse iki katına geride kalmıştır. Türkiye’nin kişi başına gelir çıktı. Aynı zamanda yıllık nüfus artışı da durumuna bakıldığında EÇE kapsamında önemli ölçüde yavaşladı (1997’de yüzde okullaşma oranının yüzde 60’dan yüksek ol- 1,7 iken 2009’da yüzde 1,2’ye indi), bu ması gerekir, ancak günümüzde Türkiye’de gelişmeler de birçok sosyal hizmet kuru- 36 ila 72 ay2 arası çocukların yüzde 30’un- luşunun üzerindeki baskıyı hafifletti. An- dan azı okul öncesi eğitimden yararlanmak- cak Türkiye yine de OECD üyesi devlet- tadır. Sosyoekonomik açıdan dezavantajlı ler arasında en hızlı nüfus artışına sahip olan ailelerin çocukları, maddi durumu iyi ülkelerden birisi olarak kaldı. Ülkenin 75 olan ailelere kıyasla EÇE’den daha az yarar- milyon vatandaşının üçte biri 18 yaş altın- lanmaktadır. da; bu çocukların neredeyse 7 milyon ka- darı ise 5 yaşından küçük (Dünya Bankası, 3. Erken çocukluk gelişimi (EÇG) 2011b). müdahalelerinin3 topluma dolaylı ve doğrudan birçok yararı olduğu belir- 2. Türkiye’deki çocuk ve gençlik nü- lenmiştir. Öncelikle bu tür yatırımların fusu politikacıların dikkatini giderek hükümete en yüksek getirileri sağlayaca- daha çok çekmektedir , zira amaçları ğı dönem olan çocukların erken gelişim ekonomik büyümeyi sürdürmek, üret- döneminde (doğumdan 6 yaşına kadar) kenliği artırmak ve herkese fırsat eşitliği 1- Bebek ölüm oranları 2003’te her 1,000 canlı sağlamaktır. Türk Hükümeti’nin 2011 doğuma karşılık 28.5 ölü doğumdan, 2010’da her Yıllık Programı çerçevesinde ortaya koy- 1,000 canlı doğuma karşılık 10.1 ölü doğuma duğu beş stratejik hedef arasında “İnsa- geriledi. Anne ölüm oranı ise 2000’de her 100,000’de 61 anne ölümünden, 2010’da her ni Kalkınma ve Sosyal Dayanışmanın 100,000’de 16.4 anne ölümüne geriledi (Sağlık Güçlendirilmesi� hedefi öne çıkmaktadır Bakanlığı, 2011a; Sağlık Bakanlığı, 2011b). (DPT, 2011). Eğitim, sağlık ve sosyal ko- 2- Bu raporun amaçları açısından burada, EÇG programları 0-72 aylık çocukları hedef alan ruma müdahaleleri bu temel hedefin kritik müdahaleleri kastediyor (yani 0 yaştan çocuğun 6. unsurlarıdır ve çocukların yaşam koşulları- doğum gününe kadar, ki bu da genellikle çocuğun nı iyileştirmek hükümetin ana hedeflerin- ilkokula başlama yaşıdır). 3- Bu raporun amaçları açısından burada, EÇG den birisidir, çünkü çocuklar yetişkinlere programları 0-72 aylık çocukları hedef alan kıyasla daha ciddi oranda sosyoekonomik müdahaleleri kastediyor (yani 0 yaştan çocuğun 6. açıdan dezavantajlıdırlar. Türkiye, geçtiği- doğum gününe kadar, ki bu da genellikle çocuğun ilkokula başlama yaşıdır). ECE F baski.indd 7 26.06.2013 11:35 yapılması, ekonomik üretkenliği güçlen- TÜRKİYE’DE ERKEN diren en elverişli yatırım zamanlamasının ÇOCUKLUK EĞİTİMİ yakalanmasını sağlar. İkincisi, bu dönem- de yapılan yatırımlar eşitliği güçlendiren 5. Son yıllarda Türk Hükümeti ço- bir mekanizmayı beraberinde getirir. Bi- cukların daha eşit koşullarda bü- lindiği üzere, genel nüfusun korumasız ke- yüyebilmesinde yaşamlarının erken simlerini hedefleyen odaklı erken çocuk- dönemlerinde yapılan yatırımların luk müdahaleleri, nesilden nesle aktarılan ne kadar kritik bir rol oynadığının yoksulluğu hafifletmektedir. Üçüncüsü, farkına vardı. Türk politikacılar, haklı EÇG politikaları küçük çocukların kişi- olarak EÇE’nin büyümekte olan genç nü- sel gelişimlerinin ve yaşam becerilerinin fusa güçlü, pozitif etki etmenin bir yolu gelişmesine büyük katkıda bulunabilir ve olduğunu gördüler. Bu eğilim son za- yaşamlarının sonraki dönemlerinde daha manlarda yapılan uluslararası araştırma- çok fırsata erişmelerini sağlayabilir - ör- lar tarafından da destekleniyor; bu araş- neğin, çocukların hayatta kalma ve okula tırmalar EÇE müdahalelerinin getirisinin, hazırlanma şansını artırabilir. Son olarak, hayatın daha ileri dönemlerinde eğitime küçük çocuklara odaklanan politikalar, on- yapılan benzer büyüklüklerdeki yatırımla- ların ailelerindeki diğer kişilerin yararlana- ra kıyasla daha yüksek olduğunu göster- bileceği olumlu etkiler yaratabilir ve ayrıca mektedir. Bu tür programların faydaları, genel olarak topluma katkıda bulunur. müdahaleler dezavantajlı ailelerin çocuk- ları hedef aldığında maksimum seviyeye 4. Bu raporda “EÇG programları� çıkmaktadır; dolayısıyla fırsat eşitsizliğini dendiğinde 0-72 aylık (0-5 yaş arası) azaltmak gibi ek etkileri de vardır (Halle çocuklara yönelik müdahaleler kaste- vd, 2009 ve Heckman, 2008). diliyor. Erken Çoçukluk Eğitimi (EÇE) programları ise 36 ila 72 aylık (3 ila 5 yaş 6. Ülke son on yıllık dönemde 0-5 arası) çocukların eğitimine yönelik tasarla- yaş arası çocukların sağlık ve eği- nan, EÇG müdahalelerinin bir altkümesi timi konusunda önemli ilerleme- anlamına geliyor.4 ler kaydetmiştir. Hükümet, yakın dönemde (36-72 ay ya da 3-5 yaş arası çocukların eğitimi için tasarlanmış olan) EÇE’ye ulusal düzeyde öncelik tanımış- tır. Buna göre, devlet, 60-72 aylık ço- cukların anaokuluna tam erişiminin sağ- lanmasını ve 2014 yılına kadar, 36 - 72 4- Milli Eğitim Bakanlığınca Yayınlanan Milli aylık çocuklar için okul öncesi eğitime Eğitim İstatistikleri - Örgün Eğitim, 2012’ye göre katılma oranının yüzde 50’ye erişmesi- Türkiye’de 60 ile 72 ay arası yaşlardaki çocuklar 5 ni hedeflemektedir. Bu hedefler, 2009- yaşında kabul ediliyor. ECE F baski.indd 8 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ÖZET 9 10’da MEB’e bağlı Okul Öncesi Eğitimi sı en düşük okullaşma oranlarına sahip Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan bölgelerde yaşamaktadır ve bu öğren- beş yıllık EÇE Strateji Eylem Planı’nın ciler, beş yıllık dönemin son yılı olan bir parçasıdır (MEB, 2010). 5 Hükümet 2014’e kadar program hedefinde yer başlangıçta anaokulu seviyesinde brüt alamayacaklardır. okullaşma oranlarının en yüksek olduğu 32 pilot ile odaklandı; bu illerde anao- 8. Türk Hükümeti son zamanlarda kullarına kayıt oranları yüzde 50’nin bu çalışmalara ilaveten Okul Önce- üzer indeydi. Bu prog ram geçen yıl si Eğitimi Güçlendirme Projesi’ni 135.000’den fazla çocuğun okul öncesi başlatmıştır. Bu proje, geliştirilecek sınıflarına kaydolmasını sağlamıştır ve yerel EÇE modelleri için bir pilot işlevi aynı dönemde söz konusu 32 ilde brüt görecek ve böylece, yerel halkın ve sivil okullaşma oranını ortalama yüzde 91’e toplum kuruluşlarının ve bu modelleri yükseltmeyi başarmıştır. yönetecek olan MEB’in kapasitesini ar- tıracaktır. 7. EÇE’nin yaygınlaştırılması için MEB tarafından hazırlanan planlar 9. Türk Hükümeti’nin EÇE’ye eri- başlangıçta en yüksek okullaşma şimi yaygınlaştırma isteği, en iyi oranlarına sahip illere odaklanmış- uluslararası uygulamalara para- tır. Bu kararın gerekçesi söz konusu ille- lellik göstermektedir. Bu raporda rin diğerlerine kıyasla yeni bir altyapıya Türkiye’nin gelecek yıllarda EÇE daha az gereksinimi olacağı mantığına stratejisini daha etkin kılması için dayanmaktadır; böylelikle hedef alınan uygulayabileceği bazı seçenekler okullaşma oranlarına daha süratle eri- önerilmektedir. Raporda, önerilen şilecektir. Ancak bunun anlamı, bu ge- yaygınlaştırma planının hedefleri onay- nişleme planının en düşük okullaşma lanmakta, bu amaca etkili ve eşitlikçi bir oranlarına sahip illere, yani en çok ih- biçimde ulaşılabilmesi için ayrıntılı tav- tiyaç duyulan bölgelere en geç erişmesi siyeler verilmektedir. Rapor, hükümetin demektir. Genel EÇE genişleme planı, ilerideki yıllarda karşılaşması muhtemel eğitim sistemine 600,000 öğrencinin temel sorunları belirlemek ve gerekli daha dahil olmasını hedeflemektedir; çözümleri aramak suretiyle Türkiye’nin halbuki bu öğrencilerin neredeyse yarı- EÇE’yi yaygınlaştırma stratejisini iyi- leştirecek analitik altyapıyı sağlamakta, 5- EÇE hedefleri bu belgede daha sonra belirtil- ayrıca kısa ve orta vadeli spesifik politi- diği üzere, 9. Kalkınma Planı’nda da yer alıyor kalar önermektedir. (DPT 2011, par.584). EÇE’ye ilişkin kanunlar arasında 222 sayılı İlköğretim Yasası, 1739 sayılı Milli Eğitim Kanunu, 3797 sayılı Milli Eğitim Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Kanunu da bulunuyor. ECE F baski.indd 9 26.06.2013 11:35 ÖNERİLERİN ÖZETİ ve hesap verebilirliğini güçlendirmeye yönelik sistemleri devreye sokmasını teş- vik çalışmaları bulunmaktadır. Üçüncü 10. Bu raporda belirlenen öneriler kategoride özel şahısların ve kâr amacı dört ana kategoriye ayrılabilir. İlk gütmeyen aktörlerin söz konusu sektöre kategoride EÇE hizmetlerine erişimde daha çok müdahil olmalarını sağlayarak, eşitlik sağlama konusuna odaklanılmış- EÇE yönetimini daha etkili kılma yönün- tır. Bunun için kamu harcamaları hedef de politikacılara tavsiyeler verilmektedir. alınırken konuya kademeli bir yaklaşım En son tavsiye kategorisi, Türkiye’nin bu benimsenmiştir, başka bir deyişle genel iddialı EÇE kapsamını genişletme he- nüfus içindeki dezavantajlı gruplar hedef deflerine erişmesini sağlamasına yönelik, alınmıştır. İkinci kategoride, hükümetin EÇE programlarını mümkün kılacak fi- Türkiye’deki EÇE alt-sektörünün kalite nansman seviyelerini tanımlar. ECE F baski.indd 10 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ÖZET 11 11. Türk Hükümeti’nin EÇE prog- b) Okulların dışarıdan değerlendiril- ramının etkinliğini artırması için mesi: Okullar üç yılda bir kendi mes- önünde şu seçenekler bulunmaktadır: lektaşları ve uzman gruplar tarafından değerlendirilebilir; bu değerlendirme- i. Harcamalar için kademeli bir yaklaşım lere çocukların okula hazır olması gibi hedeflemek: EÇE’yi yaygınlaştırma stra- sonuçlar da dahildir. tejisi, bu girişime ayrılan fonlar kademeli bir şekilde dağıtılırsa daha eşitlikçi olacak iii. Özel sektörü ve kar amacı gütmeyen ve daha büyük bir etki yaratacaktır. Bu iki aktörleri EÇE sistemine dahil etmek: Her şekilde yapılabilir: ne kadar hizmetlerin büyük bölümünün kamu sektörü tarafından karşılanması ge- a) Okullaşmanın daha az olduğu illeri rekse de, özel sektör ve kamu dışı kuru- hedef alarak. luşların sisteme dahil edilmesi EÇE’nin daha etkin çalışmasını sağlayacaktır. b) Erişimde eşitliği sağlamak için sosyo- Kamu dışı aktörler ve kamu-özel sek- ekonomik açıdan dezavantajlı haneleri tör ortaklıkları Türk Hükümetinin EÇE seçerek. hizmetine hedefli destek verip yenilikçi medya programları üretebilir ve harici ii. Ulusal kalite standartlarını sistematik değerlendirmeler yürütebilir. olarak değerlendirmek ve uygulamaya ge- çirmek: Yüksek kaliteli bir hizmetin garan- iv. EÇE için yeterli finansmanı sağlamak: tiye alınabilmesi için hükümetin sistematik Bu iddialı politika gündemini başarıyla olarak öğretim programını, altyapıyı, öğ- gerçekleştirebilmek için EÇE’ye ayrılmış retmenlerin vasıflarını, öğretmen eğitimi- olan kaynakların GSYİH’ye oranının, bu- ni, öğretim araç-gereçlerini ve gerekli mal- günkü oran olan 0.03’ten 2014’te yüzde zemeleri değerlendirmesi ve bu konudaki 0.23’e yükseltilmesi gerekir. standartların uygulanmasını sağlaması ge- rekir. Hükümet aynı zamanda EÇE öğren- cileri arasında okula hazırlık gibi sonuçları da değerlendirmek üzere bir sistem geliş- tirmelidir. Bu işlemler için gerekli araçlar- dan bazıları şunlardır: a) Okullarda yapılan değerlendirme: Her yıl okul kendi performansını ulu- sal standartlarla kıyaslayarak değerlen- direbilir. ECE F baski.indd 11 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 12 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ GİRİŞ 13 I. GİRİŞ 1. Son on yıllık dönemde Türkiye nü- yararlanmaktadır. Sosyoekonomik açıdan fusu önemli bir sosyoekonomik iler- dezavantajlı ailelerin çocukları ile maddi leme ve demografik değişimler yaşa- durumu iyi ailelerin çocukları arasında dı. Türkiye’deki çocuk ve gençlik nüfusu hâlâ önemli farklar var, bu da çocukların politikacıların dikkatini giderek daha çok hayatlarının ilerleyen dönemlerindeki eşit- çekmektedir, zira amaçları ekonomik bü- sizliklerin temelini oluşturmakta. yümeyi sürdürmek, üretkenliği artırmak ve herkese fırsat eşitliği sağlamaktır. Eği- 2. EÇE programlarının faydaları, tim, sağlık ve sosyal koruma müdahaleleri müdahaleler dezavantajlı ailelerin hükümet stratejisinin kritik unsurlarıdır. çocuklarını hedef aldığında maksi- Hükümet çabaları sonucunda Türkiye, mum seviyeye çıkmaktadır; dolayı- geçtiğimiz on yılda temel sağlık çıktıların- sıyla fırsat eşitsizliğini azaltmak gibi ek da önemli ilerlemeler kaydetti;6 çocuk ve etkileri de vardır (Halle vd, 2009 ve He- anne ölüm oranları geriledi, yaşam beklen- ckman, 2008). Bu durumu kabul eden tisi arttı, OECD ortalamalarına yaklaştı. Türkiye, EÇE’ye ulusal düzeyde öncelik tanımıştır 8 ; hükümet 60-72 aylık çocuk- Çocukların refahını iyileştirmek hükü- ların anaokuluna tam erişiminin sağlan- metin temel hedeflerinden biridir. Erken masını ve 2014/15 yılına kadar, 36-72 Çocukluk Eğitimi (EÇE) yatırımlarının aylık çocuklar için okul öncesi eğitime önemli ölçüde ekonomik ve toplumsal ge- katılma oranının yüzde 50’ye erişmesini tirileri olduğu belirlenmiştir. Türkiye EÇE hedeflemektedir. Genel EÇE genişleme hizmetlerinde kıyaslanan ülkelere nazaran planı, eğitim sistemine 600,000 öğrenci- geride kalmıştır. Türkiye’nin kişi başına nin daha dahil olmasını hedeflemektedir; gelir durumuna bakıldığında EÇE kapsa- halbuki bu öğrencilerin neredeyse yarı- mında okullaşma oranının yüzde 60’dan sı en düşük okullaşma oranlarına sahip yüksek olması gerekir, ancak günümüzde bölgelerde yaşamaktadır ve bu öğrenciler, Türkiye’de 36 ila 72 ay7 arası çocukların beş yıllık dönemin son yılı olan 2014’e yüzde 30’undan azı okul öncesi eğitimden kadar program hedefinde yer alamaya- caklardır. 6 - Bebek ölüm oranları 2003’te her 1,000 canlı doğuma karşılık 28.5 ölü doğumdan, 2010’da her 1,000 canlı doğuma karşılık 10.1 ölü doğuma 8- Bu hedefler Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geriledi. Anne ölüm oranı ise 2000’de 100,000’de hazırlanan EÇE için Beş Yıllık Strateji Eylem 61 anne ölümünden, 2010’da 100,000’de 16.4 Planı’nın parçasıdır. EÇE hedefleri aynı zamanda 9. anne ölümüne geriledi (Sağlık Bakanlığı, 2011a; Kalkınma Planı’nda da yer almaktadır (DPT 2011, Sağlık Bakanlığı, 2011b). par.584): “Okulöncesi eğitimin yaygınlaştırılması 7- Kısa bir süre önce yürürlüğe giren ve amacıyla öğretmen ve fiziki altyapı ihtiyacı kamuoyunda “4+4+4� olarak bilinen kanunla karşılanacak, eğitim hizmetleri çeşitlendirilecek, yapılan değişiklik ile ilköğretime giriş yaşı 72 toplumsal farkındalık düzeyi yükseltilecek, erken aydan 66 aya düşürüldü. çocukluk ve ebeveyn eğitimleri artırılacaktır.� ECE F baski.indd 13 26.06.2013 11:35 3. Bu rapor Türkiye’deki EÇE hiz- metlerinin durumunu incelemekte ve gelecekte EÇE sistemini geliştirmeye ve yaygınlaştırmaya yönelik politika seçenekleri sunmaktadır. Rapor dört bölüme ayrılmıştır. Bölüm II erken ço- cukluğa ilişkin müdahaleleri betimleyen analitik bir çerçeve sunar, Bölüm III Tür- kiye’de EÇE’nin derinlemesine incelendiği bir analiz yapar ve kilit sorunları tanımlar; Bölüm IV ise Türkiye’de kaliteli EÇE’nin yaygınlaşması için iki kademeli bir prog- ram stratejisi önerisinde bulunur ve stra- tejiyi ana hatlarıyla açıklar. ECE F baski.indd 14 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ II 15 II. ERKEN ÇOCUKLUK MÜDAHALELERİNE İLİŞKİN ANALİTİK ÇERÇEVE 4. Bu bölümde erken çocukluk eğiti- ERKEN ÇOCUKLUKTA mi müdahaleleri ana hatlarıyla belir- MÜDAHALE ARGÜMANI lenmiş ve EÇG politikalarının analizi için genel bir çerçeve sunulmuştur.9 5. Devlete ait mali ve idari kaynakları Kritik erken dönem yıllarında çocuğun ile- EÇG’ye yatırmak yönünde çeşitli ar- riki yaşamında kalıcı sonuçlar doğuracak gümanlar vardır.10 Erken çocukluk ya- dört aşama söz konusudur: fiziksel büyü- tırımlarından yana olan en temel argüman, me ve sağlık; bilişsel gelişim; dilsel gelişim; erken yaşlardaki çocuklara yapılan yatırımın, sosyal-duygusal gelişim. EÇG politikaları hayatın ileriki safhalarında yapılan yatırımla- ve programları bu gelişim süreçlerini, hem ra kıyasla ekonomik açıdan çok daha verimli bireylerin hem toplumun doğrudan lehine olduğunun kanıtlanmasıdır. Doğru beslen- olacak şekilde etkileyebilir. EÇG program- me, bilişsel uyarımlar ve çocukların erken ları ile EÇG politikaları arasındaki farklılık- yaşta gereken bakımı alması gibi faktörlerin ları belirlemek gerekmektedir. “Programlar� sonuçta, eğitimde başarı, sağlık, doğurganlık, kendi birincil hedeflerine göre (örneğin, kazanç gibi alanlarda kalıcı olumlu etkileri çocukların fiziksel büyümesini iyileştirmek, vardır (Shonkoff ve Philips, 2000; Cunha sağlıklarını iyileştirmek veya bilişsel ya da ve Heckman, 2007; Heckman 2006; Cun- sosyal-duygusal gelişimlerini desteklemek ha vd, 2005; Carneiro ve Heckman, 2003). gibi); ya da kapsamlarına göre (küçük öl- Tersine bu faktörlerin olmadığı durumlar- çek veya ülke çapında) değişen spesifik da, bir çocuğun potansiyel hayat rotası tela- müdahalelerdir. Buna karşın “politikalar,� fisi olmayan hasarlar görebilir (Heckman ve EÇG hizmetlerinin ulusal ve/veya devlet Masterov, 2007). Erken çocukluktan sonraki düzeyinde sunulmasını amaç edinen yasal dönemlerde telafiye yönelik bazı müdahale- çerçeveleri ve kurumsal düzenlemeleri içer- ler mümkün olabilse de erken çocukluktaki mektedir; söz konusu politikaların amacı o yatırımların hayatın daha sonraki yıllarında ülkenin çocuklarının kaliteli EÇG hizmetle- yapılan yatırımlara kıyasla daha yüksek mali- rine erişebilmesini sağlamaktır. yet-getiri oranları ve daha yüksek geri dönüş oranları olduğu saptanmıştır (Şekil 1). 9- Türkiye’nin EÇG politikalarının, benzer ülkelerle kıyaslandığı bir analiz için bkz. Vegas ve 10 - Bu tartışma Naudeau vd (2011)’e dayandı- Epstein (2011). rılmıştır. ECE F baski.indd 15 26.06.2013 11:35 EĞİTİM YATIRIMLARININ GERİ DÖNÜŞÜ ŞEKİL 1 İnsan Gelişimine Erken Yatırımların Geri Dönüş Oranları Bütün Yaşlara Eşit Yatırım Geri Dönüş Oranları (ABD Doları bazında) İnsan Gelişimine Erken Yatırımların Okul Öncesi Programları r Yatırımın fırsat maliyeti Okullaşma İş Eğitimi OKUL OKUL OKUL ÖNCESİ SONRASI 0 6 18 YAŞ Kaynak: Carneiro ve Hackman (2003) 6. EÇG’ye yapılan yatırımlar aynı luktaki müdahaleler çocuklar arasındaki zamanda toplumdaki eşitliği de güç- fırsat eşitliğini sağlamakta ve nesiller boyu lendirmektedir. Aile ortamı her ço- süregelen yoksulluk ve eşitsizliğin etkile- cuğun beceri ve yeteneklerinin gelişimi rini azaltabilmektedir (Heckman, 2006). açısından merkezi önem taşır, ama sos- yoekonomik açıdan dezavantajlı çocuklar 7. EÇG’ye odaklanma lehinde bir çoğu zaman daha zengin kesimden gelen başka argümansa, yaşamın ilk yılla- yaşıtlarına sunulan olanaklardan yararla- rında çok kolay etkilenebilen insani namazlar. Bu farklılık değişik sosyoeko- kalkınmanın sağlık ve eğitim alanla- nomik kesimlerden gelen çocuklar arasın- rındaki anahtar göstergelerine yöne- da performans açısından büyük farkların liktir. Çocuk ölümlerinin ana nedenleri erken yaşlarda oluşmasına neden olur; enfeksiyon, yenidoğan hastalıkları ve ye- ayrıca çocuklar büyüdükçe bu farklılık- tersiz beslenmedir. Dolayısıyla, beslenme, lar da giderek artar (Paxson ve Schedy, sağlık, hijyen ve erken bilişsel uyarımların 2007; aktaran Naudeau vd, 2011). EÇG geliştirilmesini sağlayacak politikalar ço- programları, kamu kaynaklarını kullana- cukların hayatta kalma oranlarını artır- rak sosyoekonomik açıdan dezavantajlı mada ve çocuk sağlığı ve gelişiminin op- konumdaki çocuklara destek olabilecek timal düzeylere getirilmesinde hayati bir bir çevre yaratıp bazı erken dönem aile rol oynar (Nadeau vd, 2011). Eğitimde farklılıklarını telafi edebilir. Yapılan araş- çocukların akademik başarılarının en üst tırmaların gösterdiği üzere, erken çocuk- seviyeye çıkması ve okulu bitirme oranları ECE F baski.indd 16 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ II 17 kısmen çocukların öğrenme ve başkalarıyla mıştır (Berlinski ve Galiani, 2007). Böylece iletişim kurma yeteneklerine bağlıdır (Hair EÇG çift yönlü bir kazanç sağlamış olur: ilk vd, 2006). Grup içinde uyumlu çalışma elden kadınların çalışma hayatına katılımla- yeteneği, kendi kendini denetleme beceri- rında artışın getirdiği kazanımlar ve uzun si ve başkalarıyla etkin bir biçimde iletişim vadede de daha sağlıklı, daha eğitimli ve kurabilme gibi bilişsel olmayan beceriler, daha üretken bir işgücünün yaratılmasının yaşamın en erken dönemlerinden itibaren sağladığı kazanımlar. gelişmeye başlar ve bunlar çocuğun okula hazır olmasında11 ve okulda öğrenmeye ve TÜRKİYE’DE EÇG başarılı olmaya ne ölçüde hazır olduğunda POLİTİKALARININ çok etkin bir rol oynar. (Ackerman ve Bar- GÜÇLENDİRİLMESİ nett, 2005). Ayrıca genetik etkiler, bilişsel yeteneklerin sadece yarısından sorumlu ol- 9. Dünya Bankası EÇG’ye yatırım duğundan (Fernald vd, 2009), EÇG prog- yapma kararının ardından hangi EÇG ramları da çocukların bilişsel gelişimini etki- politikalarının istenen gelişim sonuçla- leyecek önemli bir hareket alanına sahiptir. rını gerçekleştirdiğini saptamak ama- Tüm dünyadan EÇG müdahale örnekleri, cıyla analitik bir sistem geliştirmiştir. bu programların, çocuğun eğitim hayatında Bu, Eğitimde Sonuçlar için Sistem Değer- sonraki yıllardaki başarısında önemli fayda- lendirme ve Karşılaştırma’nın (SABER) bir lar sağladığını pek çok kez göstermiştir. 12 parçasıdır. SABER-EÇG tüm dünyadan EÇG politikalarıyla ilgili kapsamlı bilgileri 8. Son olarak erken çocukluk prog- derler, sentezler, duyurur. Bu bilgiler poli- ramları başka olumlu dış etkiler de tikacıların ve Dünya Bankası çalışanlarının, yaratabilir; örneğin büyük kız kardeş- çeşitli ülkelerin EÇG ile ilgili karşılaştıkları lerin eğitimi veya annelerin iş gücüne politika sorunlarıyla başa çıkma yollarından katılımı gibi. Çocuk bakımını da içeren dersler çıkarmasını sağlamaktadır. Bunu EÇG müdahaleleri, hane halkının bazı üye- gerçekleştirmek için SABER-EÇG üç çekir- lerinin, eğitim veya çalışma gibi başka üret- dek EÇG politikası hedefi saptadı ve böy- ken faaliyetlere katılmalarına olanak sağlaya- lelikle bir EÇG politikası sisteminin gelişim bilir. Örneğin, Arjantin’in okul öncesi eğitim düzeyini değerlendirmeyi amaçladı. 13 Bu üç programlarının yaygınlaşması, çalışan anne- ana SABER-EÇG politika hedefi şunlardır: lerin oranını yüzde 7 ila 14 arasında artır- a) Olanaklar Sağlayan bir Ortam Ya- 11- Okula hazır olma argümanına dair daha ratma: Bu hedef, EÇG’yi destekleyecek ayrıntılı kanıt ve bu argümanın ayrıntılı gelişimi yeterli düzeyde bir yasal ve kurumsal için bkz. Naudeau vd (2011: 35). ortamın mevcudiyetine; yeterli düzey- 12- Bangladeş için bkz. Aboud (2006), Kolom- biya için Young (1995), Arjantin için Berlinski vd (2009), Türkiye için Kağıtçıbaşı vd (2001), ABD 13- Daha ayrıntılı bilgi için bkz. http://www. için Schweinhart vd (2005). worldbank.org/education/saber ECE F baski.indd 17 26.06.2013 11:35 de parasal destek kaynaklarının bulun- sistemi oluşturur; söz konusu sistemin is- masına ve sektörler ile farklı kurumlar tenen sonucu, tüm çocukların potansiyel- arasındaki koordinasyon düzeyinin, bu lerinin tamamını gerçekleştirme fırsatını hizmetlerin etkin bir biçimde sunula- yakalamasının sağlanmasıdır (Bkz. Şekil bilmesini sağlamasına atıfta bulunur. 2). Her bir politika hedefi ve kaldıracı için SABER-EÇG, sistemleri dört gelişme dü- b) Geniş Çaplı Uygulama: Bu hedef, zeyi şeklinde sınıflandırmaktadır: Az geliş- programın kapsama alanının (muha- miş (veya “latan�) düzeyden, gelişmekte, tabı olan nüfus kesimine oranı cinsin- gelişmiş ve tam anlamıyla gelişmişe (veya den) boyutuna; bu kapsamda oluşan “ileri düzeyde gelişmiş�e) giden düzeyler boşluklara; ve sunulan programların şeklinde. Bir ülkedeki EÇG politikaları, spektrumuna atıfta bulunur. Sağlam her üç hedef açısından aşağıdaki koşullar bir EÇG politikası, (sağlık, beslenme, sağlandığında, “ileri düzeyde gelişmiş� eğitim, sosyal korunma gibi) tüm te- olarak sınıflandırılabilir: (a) EÇG için sağ- mel sektörleri kapsamalı, sektörler arası lam bir yasal sistem, EÇG hedeflerini ger- koordinasyonu ve yüksek düzeyde kap- çekleştirebilmek için istikrarlı ve sürekli bir samayı sağlamalıdır. finansman, ve yüksek düzeyde bir kurum- lar arası koordinasyon; (b) Bütün temel c) Kaliteyi Denetleme ve Sağlama: EÇG sektörlerinde birbiriyle koordineli Bu hedef EÇG hizmetleri için stan- müdahaleler ve örneğin anne-çocuk sağ- dartların geliştirilmesi, bu standartlara lığı ve okul öncesi eğitim gibi temel EÇG uyumu takip edebilmek için bir de- hizmetlerine herkesin dahil edilmesi; tüm netleme sisteminin var olması ve ço- bunların ülkedeki bütün küçük çocuklara cuklarda elde edilen EÇG sonuçlarını sunulacak entegre hizmetler haline gel- denetleyecek sistemlerin hayata geçiril- mesi (kimi hizmetler ülkedeki bütün ço- mesiyle ilişkilidir. cuklara, kimi hizmetler ise bazı çocukların özgül ihtiyaçlarına yönelik olabilir); ve (c) 10. Her politika hedefi için, politika- Bireysel, ulusal, bölgesel ve yerel düzey- cıların EÇG’yi güçlendirmede temel lerde elde edilen EÇG sonuçları hakkın- alabileceği etki değerlendirmeleri, da bilgilerin sağlanması ve iyi tanımlan- kurumsal analizler, en üstün perfor- mış kalite standartlarının ve kabul edilmiş mansa sahip sistemlerle kıyaslama standartlara uyumun denetlenmesine gibi çalışmalardan elde edilen so- yönelik mekanizmaların kurulması. Dün- nuçlara dayanılarak saptanan dav- ya Bankası’nın beraber çalıştığı ülkelerin ranış modelleri veya politika kaldı- büyük çoğunluğunda “ileri düzeyde� bir raçları geliştirilmiştir. Bu üç politika EÇG politikası geliştirilmesi orta ve uzun hedefi ve sekiz politika kaldıracı birlikte ele vadede mümkün olabilmektedir. Bu arada alındığında bütünlüklü bir EÇG politikası bu çerçeve, bir ülkenin bu ideali gerçek- ECE F baski.indd 18 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ II 19 ŞEKİL 2 ÜÇ EÇG POLİTİKA HEDEFİ: POLİTİKA BELİRLEMEDEN SONUCA Kaynak: SABER-EÇG Ülke Raporu: Türkiye (Vegas vd, 2011) Yasal çerçeve Kolaylaştırıcı bir Sektörler arası koordinasyon ortam oluşturmak ETKİN EÇG POLİTİKALARI Finans Bütün çocuklar kendi potansiyellerinin Kapsam ve programlar Yaygın Uygulama en üst seviyesine Odaklanılan alan ulaşmak fırsatına sahip olur Gözlem ve Kalite EÇG bilgisi Denetimi Kalite standartları Standartlara uyum Politika hedefleri Politika Manivelaları Sonuç leştirmede geri kaldığı temel boyutları tespit ve EÇG hizmet sunucuları arasında kalite etmede ve bu aksaklıkları çözme stratejileri standartlarına uyumu sağlama çabalarında belirlemede kullanılabilir. İşin bu kısmı ül- ilerleme kaydetmiştir. kelere özgü bir konudur ve çalışmalar söz konusu ülke tarafından yönlendirilmelidir. 12. EÇG politikalarına ilişkin alan- ların bir kaçında Türkiye Gelişmek- 11. Tablo 1’de SABER-EÇG’nin te ve Gelişmiş düzeylerinden öteye, Türkiye’deki EÇG politikası konu- İleri Gelişmişlik düzeyine geçebil- sunda yaptığı ön-araştırmanın ilk mek için kendi politikalarını geliş- bulguları görülmektedir. Analizden tirebilir. Olanaklar Sağlayan bir Ortam anlaşıldığı üzere, ilk EÇG politika hede- Yaratma hedefine erişebilmek için sek- fi (Olanaklar Sağlayan bir Ortam Yarat- törler arası koordinasyona ve finansmana ma) açısından Türkiye, EÇG için yeterli odaklanmak gerekir. Güçlü ve yetkin bir düzeyde bir yasal çerçeve sağlamıştır, ulusal EÇG makamı kurulmadıkça sek- ancak sektörler arası koordinasyon ve fi- törler arası koordinasyonu geliştirmek zor nansman konularına ilişkin bazı sorunlar olacaktır. Türkiye yakın dönemde, İlköğ- bakidir. Geniş Çaplı Uygulama alanında retim Genel Müdürlüğü ile Okul Öncesi Türkiye sektörler arasında geniş kapsamlı Eğitimi Genel Müdürlüğü’nü Temel Eği- bir politika odaklanmasını gerçekleştir- tim Genel Müdürlüğü adı altında birleş- miştir. Kapsama konusunda önemli so- tirerek bu yönde önemli bir olumlu adım runlar bulunmakla birlikte, bu sorunlar atmıştır. Bu olumlu girişim, EÇG alanında ele alınmaktadır. Kaliteyi Denetleme ve üretilecek politikaların daha uyumlu olma- Sağlama hedefine gelince, Türkiye’nin sını sağlayacaktır. Türk hükümetinin önü- EÇG konusunda bilgi derleme kalitesinde ne koyduğu iddialı hedeflere ulaşmasında, ECE F baski.indd 19 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİMİ POLİTİKASININ KIYASLANMASI TABLO 1 EÇG POLİTİKA HEDEFLERİ GELİŞİM DÜZEYİ POLİTİKA KALDIRAÇLARI GELİŞİM DÜZEYİ Olanaklar sağlayan Gelişmekte Yasal çerçeve Gelişmiş bir ortam yaratma Sektörler arası koordinasyon Gelişmekte Finansman Gelişmekte Geniş çaplı uygulama Gelişmekte Kapsam ve Programlar Gelişmekte Odaklanılan alan Gelişmiş Kaliteyi denetleme Gelişmekte EÇG Bilgileri Gelişmekte ve sağlama Kalite Standartları Gelişmiş Standartlara uyum Gelişmekte bu alana aktarılan finansmanın artırılma- ginin gösterilmesi bu açıkların kapatılma- sının çok önemli payı vardır. Son yıllarda sı açısından gereklidir. Türkiye’nin EÇG Türkiye’de EÇG sağlık, eğitim ve sosyal program portföyünde çok sayıda değişik korunmanın güçlendirilmesi konularında sektörden oturmuş programlar bulunmak- önemli bir ilerleme kaydedilmiştir ancak tadır. Bu programlarda sağlık, beslenme programların birçoğuna sağlanan fonlar ve eğitim yer almaktadır. Son beş yılda, yeterli değildir ve dolayısıyla ihtiyacı olan okul öncesi eğitimde 5-6 yaşındaki ço- bütün çocuklara erişilememektedir. MEB cukların sayısında oldukça büyük bir artış verilerine göre 13.500 kalifiye ve özel kaydedilmiştir. Bu çalışmalar biraz daha eğitim almış okul öncesi öğretmeni işe geliştirilerek, daha küçük yaştaki çocukla- yerleştirilmeyi beklemektedir. Bu kalifiye ra da kaliteli bir kreş olanağı sunulabilir. öğretmenlere hak ettikleri maaşların veri- lebilmesi için gereken finansman buluna- Ayrıca, son dönemde gözlemlenen yükse- madığından, onlar ihtiyacı olan çocuklara lişe rağmen kadınların iş gücüne katılımı hizmet edememektedirler. hâlâ OECD ortalamasının epey altında- dır. Çocuk bakıcılarının talep ettiği yük- 13. Türk Hükümeti son on yıllık dö- sek ücretler, özellikle de büyük kentlerde nemde Geniş Çaplı Uygulama hede- kadınların çocuk sahibi olduktan sonra iş fi bağlamında kapsam ve program gücüne geri dönüşü için gereken olanak- iyileştirilmesinde çok büyük adımlar ları sınırlandırıyor olabilir. Türk Hükümeti atmıştır. 14 Ancak kapsamda hâlâ çok kadınlara iş fırsatı yaratma amaçlı politi- büyük açıkların olması bölgesel ve sosyo- kalar üzerinde durmaktadır;15 kadınların ekonomik farklılıklardan kaynaklanmakta- bütçesine uygun gündüz çocuk bakımı dır. Marjinalleşmiş bölgelere ve nüfuslara 15- AÇEV, KAGİDER, TÜSİAD ve Dünya Ban- yönelik fonların arttırılması ve gerekli il- kası tarafından hazırlanan ve Aile ve Sosyal Politi- kalar Bakanlığınca açıklanan, çalışan kadının 0-5 14 - Türkiye’de Erken Çocukluk Gelişimi Müda- yaş arasındaki çocukların kreş parasını devletin haleleri için Ek-2’ye bakınız üstlenmesine ilişkin çalışmalar yapılmaktadır. ECE F baski.indd 20 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ II 21 TÜRKİYE’DE EÇG’NİN GÜÇLENDİRİLMESİ İÇİN BAZI ÖN POLİTİKA SEÇENEKLERİ TABLO 2 EÇG Politika Hedefleri Ele Alınacak Politika Seçenekleri Olanaklar Sunan bir Ortam Farklı alanlardaki müdahaleleri entegre eden ve koordine eden geniş Kurma kapsamlı bir EÇG stratejisi geliştirilmesi, böylelikle EÇG için net bir organizasyon çerçevesi kurulması. Geniş Çaplı EÇG faaliyetleriyle ilişkisi olan kamu kuruluşlarının görev ve sorumluluklarının Uygulamalar tarif edilmesi (buna koordinasyonu sağlayan kuruluş da dahil edilmeli). Ayrıca kamu dışı kuruluşlar ve özel sektörün de dahil edilmesi. Kaliteyi Denetleme ve EÇG fonlarını artırarak kapsama alanının genişletilmesi, özellikle de Sağlama dezavantajlı durumdaki çocukları kapsaması. olanaklarının artırılmasına yönelik önlem- rekli izlenip, bütünsel bir açıdan gelişim- ler bu çabalara önemli bir destek sunabi- lerinin sağlanması gereklidir. Türkiye’deki lir. Kadınların bütçesine uygun gündüz kalite standartları ve bu standartlara uyum bakım hedefine ulaşmak için birçok farklı gibi faktörler farklı sektörler arasında gi- kanala başvurulabilir; örneğin düşük-ma- derek iyileşmektedir ve bu olumlu ge- liyetli yerel toplum temelli modeller; bu lişmenin devam etmesi gerekmektedir. alanda devletin finansmanını artırması Günlük bakım hizmeti sunan özel sektör gibi seçeneklerden yararlanılabilir veya aktörlerine yüklenen zorlayıcı altyapı ko- altyapı gereksinimlerini daha az zorlayıcı şulları gözden geçirilmelidir. Bazı altyapı hale getirip daha çok sayıda özel sektör koşulları gerçekten gereklidir ama günü- aktörünün bu pazara girmesi sağlanabilir. müzde geçerli olan altyapıya ilişkin bazı kurallar fazla ağır geldiğinden, bu pazara 14. Kaliteyi Denetleme ve Sağlama girmek isteyenlerin önünde fazlasıyla yük- politika hedefi kapsamında başlatı- sek bir engel oluşmaktadır. Okul öncesi lan, küçük çocuklara sağlık hizme- eğitimi ve gündüz bakımevi kurumlarına ti sunmak ve büyümelerini, bilişsel ihtiyaç göz önüne alındığında (özellikle de gelişimlerini izlemeye yönelik Aile 5 yaşından küçük çocuklar için) hükümet Hekimliği Uygulaması, EÇG sonuç- altyapı standartları konusunda daha esnek larının sadece ulusal düzeyde değil olup bunun yerine çocukların eğitim stan- bölgesel, yerel ve bireysel düzeyler- dartlarını yükseltmeyi ve içinde bulunduk- de de erişilir olmasını garantileyen ları öğrenim çevresini geliştirmeyi tercih önemli bir adımdır. Bu programın edebilir. Tablo 2, Türkiye’nin EÇG Siste- geliştirilmesine devam edilmelidir; ayrıca mini güçlendirmek için yararlanabileceği Sağlık Bakanlığı’nın denetim araçlarının politika seçeneklerini özetlemektedir. da geliştirilip daha rafine hale getirilerek, bütün çocukların erken yaştan itibaren sü- ECE F baski.indd 21 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 22 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 23 III. TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN ANALİZİ 15. SABER-EÇG araçlarını temel den (DHS, 2008) elde edilen en son verilere alan ve Türkiye’nin EÇG politika- göre doğumların yüzde 90’ından fazlasında larına yönelik analize dayanan bu bilgili sağlık personeli bulunmaktadır; bu raporun bundan sonraki bölümün- oran Türkiye’nin kişi başına düşen gelir dü- de Türk Hükümeti’nin ülkede EÇG zeyiyle uyumludur. Buna karşılık EÇE hiz- kapsamını yaygınlaştırmak amacıyla metlerindeki durum, Türkiye’nin gelişmişlik hazırladığı plandaki dört kilit alana düzeyinin doğurduğu beklentinin çok altın- odaklanılmıştır. Bunlardan birincisi hü- dadır. Türkiye’nin kişi başına düşen gelirine kümetin, EÇE’ye erişimi yaygınlaştırarak göre EÇE okullaşma oranının yüzde 60’ın EÇG’yi ülke çapında uygulama yönünde üzerinde olması gerekirken, günümüzde 3 girdiği taahhüttür. İkincisi, EÇE’de kalite ila 5 yaş arası çocukların sadece yüzde 30 ve hesap verebilirlik gibi hedefleri gerçek- kadarı okul öncesi eğitimden yararlanmak- leştirme amacıyla güçlü bir denetim ve tadır (Şekil 3). 16 değerlendirme sistemi kurma hedefidir. Üçüncüsü hükümetin, kamu dışı kuruluş- 17. Daha önce de belirtildiği gibi ların da EÇE sektörüne katılmasına destek Türkiye’de erken çocukluk dönemin- vermesi, bunun için gereken politik orta- de yapılan çeşitli müdahaleler ara- mı yaratması konusudur. Dördüncüsü de, sında EÇE’ye öncelik tanınmasını EÇE’nin Türkiye’de yaygınlaştırılması için savunan sağlam argümanlar vardır. yeterli finansmanın sağlanması ihtiyacıdır. İlkokula başlama çağındaki dezavantajlı Bu bölümde bu dört politika konusunun öğrencilerin, daha iyi durumdaki aileler- her biri ayrıntılı bir biçimde incelenmekte den gelen aynı yaştaki öğrencilerle ara- ve söz konusu hedeflere erişilebilmesi için larındaki uçurumu kapatmada EÇE’nin politikacıların aşmak zorunda oldukları desteği olduğuna dair bulgular mevcut- önemli sorunlar belirlenmektedir. tur. Buna ilaveten EÇE, çocukların okula hazırlanmasını sağlamada da hükümetle- 16. İnsan sermayesiyle ilgili stratejile- rin elindeki en önemli araçtır. Dolayısıy- rin çoğunda farklı talepler arasında bir la yüksek kaliteli EÇE, daha eşitlikçi bir uzlaşma gerekir; hükümetler nereye eğitim sisteminin yaratılmasında önemli rol yatırım yapacakları ve bu yatırımlarda öncelik sıralamasını nasıl yapacakları- 16- Doğu Avrupa ve başka ülkeler de benzer kişi na karar vermek durumundadır. Tür- başı gelire sahip olmalarına karşın EÇE kapsamı orantısı açısından Türkiye’den iki veya üç kat kiye Demografik Sağlık Araştırma Anketin- daha çok katılıma sahiptir. ECE F baski.indd 23 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE ÖĞRENCİ SAYISI VE OKULLAŞMA ORANLARINDA ARTIŞ, 1997/98-2010/11 ŞEKİL 3 Kaynak: Dünya Bankası (2011a) 45% 1150 Toplam öğrenci sayısı 48-72 aylık çocuklarda kayıt oranı 40% 36-72 aylık çocuklarda kayıt oranı Öğrenciler (BİNLER) 950 35% 30% 750 25% 20% 550 15% 10% 350 5% 50 0% 1997-1998 2001-2002 2005-2006 2010-2011 oynamaktadır. EÇE’ye yapılan her 1 do- ve bilişsel gelişimi üzerindeki olumlu etki- larlık yatırımın geri dönüşü, eğitim siste- lerini açıklayan çeşitli araştırmalar yayım- minin herhangi bir evresinde yapılan yatı- lanmıştır. Bu araştırmaların en önemlileri rımdan çok daha yüksektir. Bu geri dönen arasında, Türk Sanayicileri ve İşadamları yatırımların getirileri arasında eğitim dö- Derneği (TÜSİAD) tarafından 2005’te nemi boyunca daha iyi bir öğrenim, hayat hazırlanan, Doğru Başlangıç: Türkiye’de boyu daha yüksek düzeyde gelir, uzun va- Okul Öncesi Eğitim (TUSIAD,2005) deli yatırımlar açısından daha düşük sos- isimli rapor; Anne Çocuk Eğitim Vakfı yal yardım maliyeti, okuldan mezun olma (AÇEV) tarafından basılan çeşitli yayınlar olasılığının daha yüksek olması ve kadın- ve Türk Eğitim Derneği’nin yayımladığı ların iş gücüne katılımında gözlenen artış bir çalışma (TED, 2007), çok sayıda aka- gibi daha birçok ek fayda vardır. Bu fay- demik araştırma raporu ve yüksek lisans dalar özellikle EÇE hizmetlerinin, sosyoe- tezi sayılabilir. 17 Analistler de EÇE’nin konomik açıdan dezavantajlı ailelerin ço- dezavantajlı kesimden gelen çocukların cuklarına sağlanabildiği durumlarda daha gelişimlerinin önündeki engelleri aşmada etkilidir. Türkiye’de yapılan son araştır- malarda EÇE’nin önemi yaygın ola- 17- Bkz. Beckman ve Gürlesel (2005), AÇEV rak kabul edilmiş ve savunulmuştur. (2009), Karip (2007) ve benzeri başka örnekler EÇE’nin erken yaştaki çocukların sosyal daha ayrıntılı biçimde ERI’de (2011) ele alınmıştır. ECE F baski.indd 24 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 25 hayati bir rol oynadığı kanısında. Örneğin, ve 135.000 çocuğun yazılmasını sağladı ve 2006 yılında Gökşen vd, okul öncesi eği- bu 32 ilde ortalama yüzde 91’lik bir brüt timin Türkiye’de okulu terk etme olasılığı okullaşma oranına erişildi. 18 yüksek olan çocuklar için çok önemli bir yardım sağlayabileceğini savunur. 19. EÇE’nin yaygınlaştırılması için MEB’in hazırladığı planlar en yüksek 18. Yaşamın erken dönemlerine ya- okullaşma oranlarına sahip bölgele- tırım yapmanın önemini kavrayan re odaklanmıştır. Buradaki mantık bu Türk Hükümeti EÇE’ye ulusal dü- bölgelerin diğerlerine kıyasla daha az yeni zeyde öncelik tanımaya karar ver- altyapıya gereksinimi olduğu için okullaş- miştir. Bu amaçla Türkiye’de EÇE’nin ma hedeflerinin gerçekleştirilmesinde daha kapsama alanını genişletmek ve kalitesini hızlı kazanımlar elde edilmesi seçeneği sun- yükseltmek için gereken ilk adımları da masıdır. Ancak bunun anlamı, yayılma pla- atmış bulunmaktadır. 9. Kalkınma Planı nının en düşük okullaşma oranlarına sahip (2007-2013) hükümetin EÇE’ye ilişkin bölgelere (yani en çok ihtiyacı olan yerlere) hedeflerini şu şekilde belirlemiştir: Okul en geç gitmesidir. Genel EÇE yaygınlaşma öncesi çocukların eğitimini yaygınlaştır- planı, eğitim sistemine ilave 600.000 öğ- mak amacıyla, öğretmen ve fiziki altyapı rencinin dahil olmasını hedefliyor; halbuki gereksinimleri karşılanacak, eğitim hiz- bu öğrencilerin neredeyse yarısı en düşük metleri çeşitlendirilecek, halkın bilinçlen- okullaşma oranlarına sahip bölgelerde ya- mesi daha yüksek bir seviyeye getirilecek, şamaktadır ve bu öğrenciler, beş yıllık dö- erken çocukluk döneminde eğitime ilişkin nemin son yılı olan 2014’e kadar program duyarlılık arttırılacaktır. Ek olarak MEB, hedefinde yer alamayacaklardır. her beş yılda bir EÇE için bir Strate- ji Eylem Planı hazırlamaktadır. 2009-10 EÇE’YE ERİŞİMİN arasında MEB, EÇE’yi yaygınlaştırmaya YAYGINLAŞTIRILMASI yönelik iddialı bir plan hazırladı; bu plana göre 2014-15 eğitim yılının başlangıcında 20. Türkiye son 20 yılda EÇE’nin ulaşmış olmayı hedeflediği iki hedef vardı: kapsama alanını yaygınlaştırmada (i) Ülkedeki bütün 60-72 aylık çocukla- önemli mesafeler kat etmiştir; okul rın bir anaokula gitmesi ve (ii) okul ön- öncesi eğitime katılan çocukların sa- cesi eğitime yüzde 50 düzeyinde katılım yısı takriben yüzde 800 oranında art- sağlanması (36-72 aylık çocuklar için). mıştır (MEB, 2011). Bu eğilimler, senede Yukarıda belirtildiği gibi, hükümet ilk baş- 113.000 kadar öğrencinin sisteme dahil ol- larda anaokulu düzeyinde en yüksek brüt okullaşma oranının olduğu (yüzde 50’den 18- Ancak bu iller en az nüfusun barındığı yerler- fazla olan) 32 pilot ile odaklanmıştı. Bu di. 2010-11 arasında hükümet 25 ile daha erişti, program geçen yıl okul öncesi sınıflara ila- ancak en dezavantajlı iller (İstanbul da buna dahildir) bu gruba dahil edilmemişti. ECE F baski.indd 25 26.06.2013 11:35 3-5 YAŞ ARASI ÇOCUKLARDA OKUL ÖNCESİ BRÜT OKULLAŞMA ORANLARI (Yüzde) ŞEKİL 4 Kaynak: Dünya Bankası (2011a) Meksika Çek Cumhuriyeti Güney Kore Almanya Fransa İtalya İsveç İsviçre 100 Slovakya Hollanda Okul Öncesi Brüt Okullaşma Oranları (%) Belarus Avusturya Norveç Japonya Kıbrıs Avustralya 80 Bulgaristan Slovenya Birleşik Krallık Portekiz Yunanistan Kanada Finlandiya 60 Panama ABD Kazakistan 40 Guatemala Türkiye 20 Suudi Arabistan 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 Kişi Başı GSYİH (ABD Doları) duğu son beş yıllık dönemde en ciddi bo- dır. Birincisi, okul öncesi eğitim Türkiye’de yutlara ulaşmıştır; bunun sonucu olarak zorunlu değildir, ikincisi de okul öncesi öğ- da 36 ila 72 aylık çocukların brüt okul- renciler, mevcut durumda eğitimin ileri sevi- laşma oranında önemli bir artış olmuştur yelerindeki öğrencilere sunulan desteklerden (Bkz. Şekil 3). Eğitimin bu seviyesinde mahrumdur. Bu düşük kapsamın etkisi, fark- okullaşmadaki artış, bu beş yıllık dönemde lı sosyoekonomik sınıflardan gelen çocuklar ülkedeki eğitimin tüm seviyelerindeki okul- arasındaki keskin ayrımla birlikte daha belir- laşma artış oranlarından açık ara farkla daha gin hale gelmektedir. Sosyoekonomik açıdan yüksek olmuştur. en dezavantajlı ailelerin çocuk sayısı, en zen- gin ailelerin çocuk sayısından ortalama dört 21. Türkiye’de EÇE’nin kapsama ala- fazla olmasına rağmen zengin ailelerin en az nı genişlemiş olsa da katılım hâlâ dü- bir çocuğunun okula kayıtlı olma ihtimali şüktür ve bölgelere eşit dağılmamıştır. sosyoekonomik açıdan dezavantajlı bir aile- 3 ila 5 yaş (veya 36 ila 72 aylık) çocukların nin aynı oranının 60 katıdır (Aran vd, 2009). okul öncesi eğitime erişimi yüzde 30’dur ve Bir başka deyişle EÇE kurumlarına kaydolan bu oran GSYİH’leri Türkiye’ninkine yakın çocukların büyük çoğunluğu bu erken eğitim olan Meksika, Bulgaristan gibi ülkelerden sisteminden en çok yararlanacak olan çocuk- çok daha düşük seviyededir (Şekil 4). Gö- lar değildir (Şekil 5). Bunun sonucu olarak, rece düşük olan bu kapsamın iki sebebi var- dezavantajlı ailelerin çocukları ilkokula her- ECE F baski.indd 26 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 27 TÜRKİYE’DE MERKEZE BAĞLI OKUL ÖNCESİ EĞİTİM VE GÜNDÜZ BAKIMI YARARLANMA ORANI ŞEKİL 5 Kaynak: Aran vd (2009) Yaş gruplarına göre ondalık dilimlerde çocuklar 00 .3 800.000 70.000 66 700.000 60.000 58 689.480 .8 600.000 49 563.046 50.000 500.000 73 40.000 Aileler .1 475.785 35 400.000 .4 416.267 436.356 30.000 37 .2 300.000 23 33 07 20.000 .6 200.000 74 15 13 .9 1 1 10 73 45 321.443 268.231 235.987 176.400 325.707 10.000 3. 8. 100.000 2 07 1. 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (En yoksul) Kişi başına harcama ondalıkları Ondalık dilimlerdeki çocuk sayısı (4-6 yaş) En az bir çocuğun kreşe gittiği aile sayısı hangi bir hazırlık yapmadan ve dolayısıyla vam edecektir. Eğer Türk Hükümeti iller ara- eğitim yaşamlarına durumu daha iyi olan sı- sındaki bu açığı kapatmak istiyorsa, EÇE’ye nıf arkadaşlarının gerisinde başlamaktadırlar. ayrılan küçük miktardaki kaynakları, alınan sonuçlar itibariyle en kötü durumda olan 22. İller arasında okullaşmada kayda bölgelere yönlendirmelidir. Böylece hem değer farklılıklar hâlâ devam etmek- okullaşmada başarı hem de uzun vadede tedir. Karadeniz Bölgesi’ndeki Amasya en büyüme ve üretkenlik sağlanmış olacaktır.19 yüksek okullaşma oranına sahip ildir (4-5 yaşındakilerde yüzde 86,6, 3-5 yaş arası ço- 23. Son olarak Tablo 3’te açıkça cuklarda yüzde 59,2). En düşük okullaşma görüldüğü gibi, Türkiye’deki EÇE oranı ise Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Hak- hizmetlerinin büyük bir bölümü hü- kari iline aittir (4-5 yaş arası yüzde 18,5, 3-5 kümet tarafından yönetilen kamu arası ise yüzde 12,9) (MEB, 2011). Ne yazık kurumlarınca sağlanmaktadır. Hü- ki okul öncesi eğitimde okullaşmada görülen kümet kapsamında EÇE’de okullaşmanın bu farklılıklar bölgelerin insani kalkınmadaki 19- EÇE faaliyetleri açısından Türkiye’deki coğra- genel durumuyla ilişkilidir; yani koşullar de- fi farklılıklar konusunda daha fazla bilgi için bkz. ğişmedikçe bu farklılıklar uzun vadede de- Beckman ve Gürlesel (2005), AÇEV(2009), Polat (2009), Ural ve Ramazan (2007). ECE F baski.indd 27 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE EÇE İLE İLGİLİ TEMEL İSTATİSTİKLER TABLO 3 Kaynak: MEB (2011) Kurum Tipi Öğrenciler Okullar Öğretmenler Sınıflar Öğrenci/ Sınıf öğretmen Mevcudu oranı Rakam Kamu kurumları İlköğretime bağlı anasınıfları 824,070 22,813 29,758 29,843 28 28 Bağımsız okul öncesi kurumlar 184,545 1,452 7,901 6,854 23 27 SHÇEK 39,948 1,585 7,608 4,633 5 9 657 (191) sayılı kanunla açılan kurumlar 6,776 118 549 495 12 14 Toplam kamu 1,055,339 25,968 45,816 41,825 23 25 Özel kurumlar İlköğretime bağlı anasınıfları 20,710 584 1,041 1,381 20 15 Bağımsız okul öncesi kurumlar 39,769 1,054 1,473 3,100 27 13 Toplam özel 60,479 1,638 2,514 4,481 24 13 Tüm kurumlar 1,115,818 27,606 48,330 46,306 23 24 Toplam yüzdeler Kamu kurumları İlköğretime bağlı anasınıfları 73.9 82.6 61.6 64.4 Bağımsız okul öncesi kurumlar 16.5 5.3 16.3 14.8 SHÇEK 3.6 5.7 15.7 10.0 657 (191) sayılı kanunla açılan kurumlar 0.6 0.4 1.1 1.1 Toplam kamu 94.6 94.1 94.8 903 Özel kurumlar İlköğretime bağlı anasınıfları 1.9 2.1 2.2 3.0 Bağımsız okul öncesi kurumlar 3.6 3.8 3.0 6.7 Toplam özel 5.4 5.9 5.2 9.7 Tüm kurumlar 100 100 100 100 ECE F baski.indd 28 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 29 yüzde 90’ı MEB okul öncesi eğitim merkez- EÇE’DE KALİTE VE lerinde gerçekleşmektedir; SHÇEK20 ve 657 HESAP VEREBİLİRLİĞİN sayılı yasa21 çerçevesinde açılan özel yuvalar SAĞLANMASI EÇE’de okullaşmanın sadece yüzde 5’ini oluşturmaktadır. Özel sektöre bağlı kuruluş- 25. Türkiye, EÇE öğrenme sonuçları larsa geriye kalan yüzde 5’i oluşturmaktadır, konusunda sınırlı veriye sahiptir, hal- ancak bunların büyük bölümü daha zengin buki bu, eğitim kalitesini doğrudan bölgelerde faaliyet göstermektedir. değerlendirmede en etkili göstergedir. Türk sisteminde bu tür verilerin ve çocuk- 24. Hükümetin, ilk başta odaklandığı ların “okula hazır olma� testlerinin olma- en yüksek brüt okullaşma oranlarına yışı nedeniyle EÇE kalitesini ölçecek en iyi sahip 32 ilde EÇE’yi yaygınlaştırma göstergeler altyapı, eğitim malzemeleri ve hedefi, daha az gelişmiş illere altya- öğretmenlerin eğitimine dair standartlardır. pının sağlanması için gereken zamanı Eldeki verilere göre Türkiye’nin okul öncesi hesaba katan pratik bir yaklaşımdır. eğitim kalitesini iyileştirme konusunda daha Yine de kaynakların, tüm ülkedeki ekono- yapması gerekenlerin olduğu açıktır. Aran mik açıdan dezavantajlı çocuklara ve Hakka- vd. (2009) Türkiye’nin, OECD ülkeleri ara- ri, Van, Urfa, Ağrı ve İstanbul gibi en düşük sında EÇG kalite ve erişimini kıyaslamada okullaşma oranlarına sahip illere hedeflen- kullanılan on göstergeden sadece dördünü mesini sağlamak için daha odaklı çabala- karşıladığını belirtmiştir (Tablo 4). ra ihtiyaç vardır. Bu çaba, hassas gruplara hedefli destek sağlayan çeşitli tamamlayıcı 26. Türkiye’de EÇE’nin kalitesi hem müdahaleleri içeren çok yönlü bir yaklaşımı okul öncesi tesislerin hem de eğitim gerektirir (Şili ve Avustralya’daki uygula- hizmetlerinin geliştirilmesiyle daha iyi malarda olduğu gibi. Bkz. Ek 1) Olağanın hale getirilebilir. Yakın zamanlarda İs- üstünde hedefli bir çaba sarf edilmeden, bu tanbul’da yapılan bir araştırmada (Göl-Gü- illerdeki EÇE okullaşma oranlarını yükselt- ven, 2009) rastgele seçilmiş devlet okulu ve mek çok daha zor olacaktır. özel okullardan oluşturulan bir örneklemde EÇE sınıflarının kalite kontrolü yapılmıştır. 20- Bu rapor hazırlanırken, SHÇEK Aile Araştırma neticesinde her iki tür okul ku- ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’na bağlı rumunun da fiziki altyapı sorunlarından, Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüğü’ne öğretmen-öğrenci ilişkilerine kadar önemli dönüştürülmüştür. eksiklikleri olduğu anlaşılmıştır. Verilere göre 21- 657 sayılı yasanın 191. maddesinde “ihtiyaç özel sektöre bağlı okullarda öğretmen-ve- durumunda memurlar için kreşler ve gündüz li ilişkilerinde karşılaşılan günlük sorunlar bakım evleri kurulabilir.� Bu merkezlerin daha etkin bir biçimde çözümlenmektedir. örgütlenmesi, çalışma ilkeleri ve prosedürleri, Maliye Bakanlığıyla işbirliği içinde Devlet Bir başka araştırmada, Kilis ilinde okul ön- Personel Başkanlığının genel düzenlemeleriyle cesi eğitim gelişim sürecinin nitel değerlen- belirlenir. ECE F baski.indd 29 26.06.2013 11:35 OECD ÜLKELERİNDE EÇG HİZMETLERİNİN KIYASLANMASI TABLO 4 Kaynak: Aran vd, 2009 (UNICEF’ten uyarlama, 2008) Birleşik Krallık Yeni Zelanda Güney Kore Macaristan Danimarka Finlandiya Avusturya Hollanda Slovenya Almanya Portekiz Meksika Japonya İspanya Türkiye İzlanda Belçika Norveç Fransa İtalya İsveç Yüzde 50 maaşla 1 yıllık doğum öncesi izin X X X X X X X Dezavantajlı çocuklara öncelik tanıyan ulusal plan X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3 yaşındaki çocuklarn yüzde 25’i için sağlanan, mali X X X X X X X X X X X destek verilmiş bakım hizmetleri 4 yaşındaki çocukların yüzde 80’i için sağlanan, mali X X X X X X X X X X X X X X X destek verilen ve akredite edilmiş EÇG hizmetleri Çocuk bakımı eğitmenlerinin yüzde 80’inin eğitilmesi X X X X X X X X X X X X X X X X EÇG eğitmenlerinin yüzde 50’sinin uygun vasıflara X X X X X X X X X X X X X X X sahip olacak şekilde eğitim almış olması Okul öncesi eğitimde çocuk başına düşen eğitmen X X X X X X X X X X X oranının 1:15 olması GSYİH’nin yüzde 1’inin EÇG hizmetlerine ayrılması X X X X X X Yüzde 10’un altında çocuk yoksulluğu oranı X X X X X X X X X Temel çocuk sağlığı hizmetlerinin neredeyse yüzde X X X X X X X X 100 oranında sağlanması ULAŞILAN HEDEF TOPLAMI 4 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 6 6 6 6 8 8 8 8 9 10 dirmesi yapılmış (Özgan, 2009), araştırma tırmalarda (Atay-Turhan vd, 2009 ve Hak- sonucu fiziki koşulların ve olanakların yeter- tamir, 2008) öğretmenlerin, öğrencilerinin siz olduğu, ayrıca okul-aile arasında işbirliği- gereksinimlerine cevap verebilmeleri için, nin bulunmadığı ve bu koşulların EÇE kalitesi halen geçerli olan sistemin, yani bu amaç- üzerinde kötü etkiler bıraktığı belirlenmiştir. la okulda çalışanlara verilen okul öncesi ve İşbirliği olmayışının sebebi, okul öncesi eğiti- mesleki eğitimlerinin yeniden düzenlenmesi min çocukların bilişsel, motor ve sosyal-duy- gerektiği vurgulanmıştır. 2006’da okul önce- gusal gelişimi açısından ne kadar önemli bir si eğitimde çalışacak öğretmen eğitimlerinin temel oluşturduğunu velilerin yeterince fark müfredatı yeniden düzenlenmiştir (Ek 3). etmemesidir. Bu, hükümetin okul öncesi eğitimin kalitesi- ni iyileştirmeye ve ilkokula hazırlık açısından 27. Okul öncesi eğitimde öğretmen- öğrencilerin eğitilmesine yönelik kararlılığını lerin eğitilmesinin etkinliği bir başka göstermektedir. Ancak bu revizyonun ardın- sorundur. Türkiye’de öğretmenlerin genel dan, EÇE’nin sahadaki uygulamalarının ve olarak eğitimi ve özellikle de okul öncesi ço- bütün çocukların, özellikle de dezavantajlı cukları eğitecek öğretmenlerin yetiştirilmesi çocukların okula hazırlanması açısından et- gibi konular görece yenidir ve bu, ülkede kinliğinin sistematik olarak değerlendirilmesi reform yapılması gereken sahalardan birisi hayati önem taşımaktadır. olarak belirlenmiştir. Yakın tarihli bazı araş- ECE F baski.indd 30 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 31 28. Okul öncesi eğitimin kalitesine araştırmasında (MEB vd 2011a), dene- dair meseleleri ele almanın etkili bir tim sisteminin EÇE çalışanlarına önemli yolu, EÇE sağlayıcılarının hizmetleri- konularda geri bildirim sağlama açısından ni denetleyip değerlendirecek güvenilir etkinliği, hatta mevcut standartlara uyumu bir sistemin kurulması olabilir. Temel şüphesi mevcuttur. Hükümet hali hazırda Eğitim Genel Müdürlüğü EÇE ile ilgili po- bu sorunların bir kısmına MEB’in “Okul litikaları ve standartları belirlemekten, EÇE Öncesi Eğitimini Güçlendirme Projesi� hizmetlerinin kalitesini denetlemekten ve aracılığıyla çare bulmaya çalışıyor. EÇE’yle ilgili çeşitli kurumlar arasındaki iş- birliğini düzenlemekten sorumludur. Bütün KAMU DIŞI EÇE merkezlerinde, MEB tarafından denet- KURULUŞLARIN lenen zorunlu bir akreditasyon ve kayıt siste- EÇE’YE KATILIMININ mi vardır. EÇE alanında çalışan özel sektör TEŞVİK EDİLMESİ kurumlarındaysa neredeyse hiç akreditasyon yoktur. Okul öncesi öğretmenlerinin eğitimi 30. Mevcut durumda üç merkezi hü- için güncellenen müfredata (Bkz. Ek C) ek kümet kurumu, Türkiye’deki küçük olarak, MEB’in okul öncesi eğitim için hazır- çocuklara yönelik programların ço- ladığı yeni programda devlete ve özel sektöre ğunu yürütmektedir: Sağlık Bakan- ait EÇE kurumları için altyapı gereksinim- lığı, MEB ve SHÇEK.23 Bu kurumla- lerinin standardı ve parametreleri, ve ayrıca rın hazırladığı programlar EÇG’nin farklı program uygulamasında esneklik unsurunun yönlerini kapsamaktadır. Sağlık Bakanlığı teşviki ve ailenin katılımı gibi konular ayrıntılı 0-3 yaş arası gruptaki çocuklara yönelik olarak belirlenmiştir. programların koordinasyonundan sorum- ludur. MEB 3-5 yaş arası grup için Hayat 29. Son zamanlarda MEB’in kendi Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü tarafın- müfettişleri okul öncesi eğitimi içe- dan hazırlanan ve evde yürütülen eğitim ren, özellikle okul öncesi kuruluşlar programlarını ve Temel Eğitim Genel Mü- ve sınıflar için fiziki standartlarla dürlüğü’nün hazırladığı okulda uygulanan uyumluluk konusuna odaklanmış programları koordine eder. SHÇEK iki tip denetimler yapmaktadır.22 Ancak okul programı uygulamaya sokarak en kırılgan öncesi eğitimin etkinliğinin doğrudan öl- grupları hedef alır: Öksüz-yetim ve yardı- çülebileceği “okula hazır olma� düzeyi ma muhtaç çocuklar için koruma hizmeti gibi sonuçların ölçülmesine çok az odak- ve kamuya ait yerlerde koruyucu hizmet- lanılmıştır. Ayrıca yakın tarihli bir MEB ler sunar. 22- Bu girişim, EÇE dahil eğitimin tüm sevi- 23- Bunlara ek olarak, MEB’e bağlı Mesleki ve yelerinde eğitim kalitesini iyileştirmeye yönelik, Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü bünyesinde tüm sistemi içeren Kalite Yönetim Sisteminin bir faaliyet gösteren 630 okulda öğretmen yetiştiren parçasıdır. 367 kreş ve EÇE branşı bulunmaktadır. ECE F baski.indd 31 26.06.2013 11:35 31. Okul temelli ve merkez temel- üniversite mezunu olması gerekmektedir. li EÇE hizmetlerinin hemen hepsi Temmuz 2006’da, kapsamlı incelemeler devlet tarafından sağlanmaktadır. ve görüşmelerden sonra yeni bir erken Özel sektör EÇE hizmetlerinin yüzde 5 çocukluk öğretmen eğitimi müfredatı uy- kadarına katkıda bulunurken, SHÇEK’in gulamaya konmuştur; bu atılımın nedeni çok amaçlı halk merkezleri ekonomik ola- Avrupa Yüksek Öğrenim Alanı’nın hedef- rak dezavatajlı hanelerden gelen takriben lerini tutturmaktır. Üniversiteler bu müf- 40.000 çocuğa erişebilmektedir (bu, top- redatı kullanarak öğrencilere kendi dört lam okullaşmanın yüzde 4’ten azını oluş- yıllık eğitim programları dahilinde hizmet turur); MEB’in Temel Eğitim Genel Mü- öncesi eğitim sunmaktadır. EÇE eğitim- dürlüğü’nden yürütülen merkez temelli cilerinin meslek içi eğitimi, büyük ölçüde EÇE programları, tüm EÇE okullaşma- hükümet kurumları tarafından finanse sının yüzde 90’ını oluşturmaktadır (Tablo edilmektedir. 3). Hükümetin önderliğindeki çabalar son beş yılda önemli düzeyde artmıştır; bunun 33. Özel kurumlar devletten çok az nedeni AÇEV’in (“7 Yaş Çok Geç� gibi) destek alsalar da (kalitenin güvencesi toplumu uyarma ve bilgilendirme kam- ya da yoksullara ödenecek ücretlerin panyalarının başarılı olması ve okul önce- sübvanse edilmesi gibi şekillerde) si eğitiminin öneminin daha geniş kitleler yerel toplum temelli bazı girişimler tarafından anlaşılmasıdır. Bu çalışmalar mevcuttur.24 9. Kalkınma Planı’nda be- sonucunda okul öncesi sınıflarının kapa- lirlendiği üzere MEB, EÇE hizmetlerini sitesi, ilkokullardaki mevcut sınıfların bir çeşitlendirme amacına uygun olarak bu kısmını bu gruba ayırarak veya okul önce- tür girişimleri desteklemektedir. Mevcut si sınıfları içeren yeni binalar inşa edilerek durumda MEB, özel sektöre bağlı okul artırılmıştır. MEB sistemin yaygınlaştırıl- öncesi eğitim kurumlarının eğitsel nite- masını desteklemekte ve yerel yönetim- liklerini düzenlemektedir; SHÇEK ise bu leri devreye sokarak EÇE’ye finansman kurumlara lisans vermekle yükümlüdür. sağlamaktadır. MEB altyapı hizmetlerini Hükümet orta vadede özel okul öncesi doğrudan üstlenmiş olmasına rağmen, il okulların lisans verme sorumluluğunu da ve ilçe belediyelerinin öncelik tanıdığı ko- MEB’e devredilmesini planlamaktadır. nular da EÇE’nin yaygınlaşma hızını ve gelişimini önemli ölçüde etkilemektedir. 24- Yoksul kentsel yörelerde gündüz çocuk bakımı sistemini kurmak için KDEV (kadınların 32. Türkiye’de EÇE öğretmenlerinin güçlendirilmesine yönelik çalışan bir kamu dışı hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimi- kuruluş) tarafından yürütülen çalışmalar güzel bir örnektir; ancak bu kuruluşun kapsam alanı çok ni idare edecek merkezi bir kuruluş dardır. Hükümetin “Okul Öncesi Eğitimi Proje- yoktur. MEB tarafından merkezden ata- sini Güçlendirme� sistemi aynı zamanda halk tipi nan okul öncesi öğretmenlerinin dört yıllık modellerin EÇE hizmetlerinden yararlanmasına öncülük etmektedir. ECE F baski.indd 32 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 33 34. Ev temelli aile eğitimi program- nimlerine, bir merkezden yöneltilen hiz- larına gelince, çocuk bakımından asıl metlere kıyasla daha iyi cevap vereceğini sorumlu olan ebeveynleri desteklemeyi iddia etmektedirler. ve çocukların bilişsel gelişimini teşvik ederek onların okula hazırlanmaları- 36. Türk Hükümeti önümüzdeki üç nı sağlamayı amaçlayan birçok devlet yılda 600.000 yeni öğrenciye EÇE hiz- girişimi mevcuttur. MEB bu program- metleri sunmak gibi zorlu bir görevle ları Yaygın Eğitim Müdürlüğü aracılığı ile karşı karşıyadır. Dünyanın bazı ülkele- Yetişkin Eğitimi Merkezleri’nde (Avrupa rinde (örneğin İsveç) kamusal sistemler, Komisyonundan mali destek alarak), AÇEV yüksek kaliteli EÇG’yi tüm ülke düzeyine ve UNICEF’in de işbirliği ile gerçekleştir- ulaştırabilmiş durumdadır. Türkiye’deki mektedir. Bu programlar EÇE’nin ev temelli zorluğun boyutları düşünüldüğünde, hü- eğitim hizmetlerinin yaygınlaştırılması açısın- kümetin özel sektör, kamu dışı kuruluşlar dan önemli bir başlangıç noktası olmakla bir- ve toplulukların resmi kamu hizmetlerini likte 0-27 aylık çocukların sadece yüzde 3,5 desteklemede oynayabileceği rolü araştır- kadarına erişebilmektedir (Dünya Bankası, masında yarar vardır. 2010). Ayrıca UNICEF’in programında bi- lişsel gelişimle ilgili bir bölüm yoktur, dolayı- EÇE’YE YETERLİ sıyla programın eksiklerinin merkez temelli FİNANSMANIN okul öncesi eğitim tarafından tamamlanması SAĞLANMASI gerekmektedir (Aran vd, 2009). 37. Dünyanın dört köşesinden ülkeler 35. EÇE hizmetlerine özel sektörün EÇE’nin finansman düzeyi, kompozis- katılımını daha çok teşvik etmek sis- yonu ve yöntemi konusunda farklı yak- teme daha fazla esneklik getirebilir laşımlar benimsemişlerdir. OECD ül- ve yerel ve bireysel koşullara uyum kelerinde okul öncesi eğitime ayrılan toplam sağlamayı da kolaylaştırabilir. Bek- devlet ve özel harcamalar ortalama olarak man ve Gürlesel (2005) çoğu eğitim hiz- GSYİH’nın yüzde 0.49’unu oluşturmakta- metinin merkezileşme eğiliminin, değişik dır; bunun yüzde 0.43 kadarı devletten gel- bölgelerde farklı koşullarda yaşayan ço- mektedir. Türkiye ile kıyaslanabilir durum- cukların gereksinimlerinin karşılanama- daki ülkelerin bir çoğu kendi GSYİH’larının masına neden olabileceğine dikkat çek- yüzde 0,3 ila yüzde 0,5 kadarını EÇE için miştir. Bu iki yazar EÇE programlarının harcamaktadır (kendi eğitim bütçelerinin elden geldiğince esnek bir biçimde tasar- yüzde 5 ila yüzde 10’u kadardır). Buna lanmasını önermekte; her çocuğun farklı mukabil Türkiye’nin EÇE harcamaları bu bir gelişim hızı olduğu için hizmetin yerel seviyenin sadece onda biri kadardır; başka kaynaklardan sağlanmasının, ülkenin farklı bir deyişle GSYİH’nın yüzde 0,03 ve genel yörelerindeki öğrencilerin kişisel gereksi- eğitim bütçesinin yüzde 0,6’sı. (Bkz. Ek 4) ECE F baski.indd 33 26.06.2013 11:35 İLLERE GÖRE OKUL ÖNCESİ OKULLAŞMA VE İNSANİ KALKINMA ENDEKSİ ŞEKİL 6 Kaynak: Dünya Bankası (2010) Trabzon %92 %90 Kocaeli %77 Rize %85 %80 Sakarya %79 Burdur %86 Anaokulundaki çocuk yüzdesi %70 %60 Siirt %57 (60-72 ay yaş grubu) %50 %40 Adana %44 Van %34 İstanbul %38 Gaziantep %39 Şanlıurfa %33 %30 y= -0.0029x + 0.7068 Hakkari %29 %20 R2 = 0.2058 Ağrı %22 %10 %0 10 20 30 40 50 60 70 80 Yüksek İKE İllerin İnsani Kalkınma Endeksinin (İKE) sıralaması Düşük İKE 38. Türkiye’de EÇE harcamalarında rafı� adı altında çocuklardan talep ettiği mutlak ve göreceli düzeyler, kamu ücretler bölgenin durumuna göre, çocuk sektöründe sosyal hizmetlere ayrılan başına aylık 50 TL ila 200 TL arasında ödeneklerin dağılımıyla yakından değişmektedir. Bu ücretler yoksulluk sı- ilişkilidir; söz konusu ödenekler ağır- nırındaki dört kişilik bir ailenin ayda ka- lıklı olarak yaşlı vatandaşlara kayma zandığı 700 TL ile kıyaslandığında, birçok eğilimi gösterir. Şekil 7’de, 0 ila 5 yaş ekonomik olarak dezavantanjlı durumda- arası çocuklara yönelik sosyal kamu yatı- ki ailenin çocuklarını okul öncesi eğitime rımlarının (eğitim, sağlık, sosyal korunma) kaydettirmeye güçlerinin yetmeyeceği kişi başına harcanan para olarak, 45 yaş açıkça görülür. üzeri herhangi bir yaş grubundakilere kı- yasla çok daha düşük olduğu görülebilir. 40. EÇE’ye yapılan düşük miktarlarda ve eşitlikçi olmayan harcama sorunu, 39. Toplumun en genç üyelerine ya- sistemin finansmanı için gereken tu- pılan harcamaların düşüklüğü ne- tarlı bir çerçevenin olmamasıyla de- deniyle, Türkiye’nin okul öncesi ku- rinleşmektedir. Tablo 3’te de gösterildiği rumları ağırlıklı olarak özel kullanım gibi, EÇE sisteminin ana kitlesi (öğrencile- ücretlerine yaslanmak eğilimindedir. rin yüzde 74’ü, sınıfların yüzde 64’ü) ço- Okul öncesi kurumlarının “beslenme mas- ğunlukla ilkokul binalarında eğitilen anasınıfı ECE F baski.indd 34 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 35 TÜRKİYE’DE YAŞ GRUBUNA GÖRE KİŞİ BAŞINA DÜŞEN SOSYAL HARCAMALAR ŞEKİL 7 (MERKEZİ HÜKÜMET, SOSYAL GÜVENLİK KATKILARI HARİÇ, 2008) Kaynak: Dünya Bankası (2010) 2.5 2.0 ,000 TL (2008) 1.5 1.0 EĞİTİM SOSYAL KORUMA 0.5 SAĞLIK 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 Yaş grubu (0-90) öğrencileridir.25 Yakın zamana kadar bu ana- bağlı Okul Öncesi Eğitim Genel Müdürlüğü sınıflarının bütçesi (öğretmen maaşları, ders tarafından değil, İlköğretim Genel Müdür- malzemeleri, altyapı hizmetleri gibi) MEB’e lüğü’nün başı çektiği bir grup başka kurum tarafından tarafından idare ediliyordu. Bu 25- Hükümet tarafından 15 Haziran 2009 kurumsal yapının hemen kendini gösteren tarihinde yayımlanan “Okul Öncesi Eğitimin Yaygınlaştırılması� (http://ooegm.meb.gov.tr/ iki etkisi vardı: birincisi, EÇE yatırımlarının donatim/2009-53-genelege.pdf) başlıklı bir doğru ve kesin olarak hesaplanması, bu par- sirkülerin ardından iller, ilkokul bünyelerinde çalı yapı nedeniyle çok zordu; ikincisi Okul anasınıfı açma hızlarını artırdılar. Genelde her ilin valisi bu konuda adım atan, kaynakları Öncesi Eğitim Genel Müdürlüğü’nün, EÇE bu yöne aktaran kişi oldu. Bu anasınıflar okul hizmetlerinin üçte ikisinin, yani ilkokullarda- binalarındaki uygun boş odalarda açıldı. Ancak ki anasınıflarına yönlendirilen harcamaların bazı durumlarda kütüphaneler, laboratuarlar ve üzerinde hiçbir kontrolünün bulunmamasıy- öğretmen odaları da anasınıflarına dönüştürüldü, dolayısıyla bu çaba bir yandan EÇE’nin dı. MEB’in yeni düzenlenmesiyle (2011’in yaygınlaştırılmasına hizmet ederken, bir yandan son aylarında) Okul Öncesi ile İlköğretim da aslında ilkokulları hedefleyen bazı kaynaklara Genel Müdürlüklerini birleştirerek Temel el koymuş oldu. Uzun vadede bu anasınıflarının binalara yapılacak ek binalara kaydırılması ve söz Eğitim Genel Müdürlüğü olarak adlandı- konusu odaların ilkokulların kullanımına iade rıldı. Bu yeniden yapılandırmanın, EÇE’nin edilmesi istenmektedir. ECE F baski.indd 35 26.06.2013 11:35 yaygınlaştırılmasının planlamasında ve nuçta sadece çocuklara odaklanan sisteme uygulamasında olumlu bir etkisi olacağı kıyasla yüzde 30 kadar daha uygun mali- düşünülmektedir. yetli olduğunu belirlemiştir (Kaytaz, 2005, s.29, Tablo 3.1). Son olarak da analistler 41. Türkiye’de EÇE’nin finansmanı- EÇE aile eğitimi programlarına diğer un- nın artırılması ve daha verimli hale surlardan ayrı olarak bakıldığında, progra- getirilmesi için güçlü bir argüman mın tasarlanış biçimine bağlı olarak, yatı- sunulabilir. Daha önce öne sürüldüğü rılan her TL’ye karşılık yüzde 20 ila yüzde gibi erken çocukluk eğitimine yatırım yap- 600 arası düzeylerde bir geri dönüş oldu- manın getirisi, herhangi bir diğer eğitim ğunu belirlemişlerdir (Yılmaz ve Yazıhan, seviyesine nazaran çok daha yüksektir. Bu 2010). 27 durum Türkiye’nin EÇE programlarından edinilen deneysel (ampirik) bulgularla da 42. Türkiye için en uygun fon mo- kanıtlanmıştır. Örneğin bu konuda uzun delinin ayrıntılı biçimde değerlendi- vadeli Türk Erken Destek Projesi (TEEP) rilmesi gerektiğine dair bir argüman tarafından yürütülen bir dizi başarılı de- da var. Grun (2008) EÇE alt-sektörünün neyi değerlendiren bazı araştırmalar ya- finansmanında beş farklı yol tarif etmiştir: pılmıştır (Kağıtçıbaşı vd, 2001 ve 2005). 26 Bu programdan yararlanan çocukların, a) Merkezi Kamu Arzı-hükümet, aynı yaştaki kontrol grubuna kıyasla lise ve Fransa’da yapıldığı gibi, EÇE kap- hatta üniversite mezunu olma ve istihdam samındaki tüm girdileri kendisi doğ- edilme ihtimalinin yüksek olduğu saptan- rudan öder. mıştır. Türkiye’deki EÇE politikalarının önemini belgelemeye yönelik bir başka b) Ademi Merkeziyetçi Kamu Arzı-hü- çalışma, Kaytaz (2005) tarafından yapılan kümet, İsveç’te yapıldığı gibi, yerel yö- bir fayda-maliyet analizidir. Yazar, EÇE netimlere, EÇE hizmetlerini yürütme- müdahalelerine yatırılan her bir TL’ye leri için para verir. karşılık 2,1 TL (en kötü durum senaryo- su) ila 6,3 TL (en iyi durum senaryosu) c) Teşvik Bazlı Kamu Finansmanı-hü- arasında bir getiri sağlandığını saptamıştır. kümet hem kamu hem de özel sektör- Daha da önemlisi, yazar çocuklara erken den hizmet sağlayıcılara, bu fonları eğitim vermenin yanı sıra ebeveynlere de eğitim olanakları sunan programların so- 27- UNICEF’in tahminlerine göre bu tür aile eğitimi programlarının sadece kişiye özel yararları 26- Bu proje 1982’de İstanbul’un düşük gelirli ve programa katılan çocukların ileri yaşlarda yok- kesimlerinde hem çocuklar hem de anneleri için sulluğa düşmelerini önlemesinden ibaret değildir. okul öncesi geliştirme programları düzenledi ve Öğrencilerin 20 yıl kadar sonra kendi giderlerini sonra ilk program dönemine katılan çocukları karşılayabildikleri, eğitimlerini bitirip mezun yetişkin olana kadar izlemeyi sürdürdü, yani olunca normal sektör işlerine girip vergi ödedik- neredeyse 30 yıl sonrasına kadar. lerini unutmayalım. ECE F baski.indd 36 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ III 37 kullanarak EÇE hizmetlerini gerçekleş- 43. Türkiye’nin EÇE hizmetlerini tirmeleri için, görevlilerin mevcut kali- eşitlikçi bir biçimde yaygınlaştırma te güvence mekanizmasının taleplerini amacını gerçekleştirebilmesi için bu karşılamaları koşuluyla ödeme yapar; sektöre halihazırda ayrılmış kaynak- ABD’nin birçok eyaletinde bu sistem lardan çok daha fazlasını ayırması uygulanmaktadır. gerekmektedir. Bu nedenle hükümet bu hedefi yakalayabilmek için harcamala- d) Karma Model ve Pazar Oluştur- rını önemli miktarda arttırmak zorunda- ma-EÇE’nin finansmanı hükümet tara- dır; ancak bu şekilde 36-72 aylık çocukla- fından değil de aileler ve kamu dışı ku- rın okullaşma oranını 2011’deki yüzde 30 ruluşlar tarafından karşılanır, hükümet düzeyinden (5 yaşındakilerin yüzde 68’i aracı rolü oynar, bilgi eksikliklerini ta- de dahil olmak üzere) 2014 yılında yüz- mamlar, ebeveynlerle birlikte çalışarak de 47’ye (5 yaşındakilerin yüzde 100’ü açıkları kapatmaya çalışır; İngiltere’de dahil) kademeli olarak yükseltmek müm- bu yol benimsenmiştir. kün olabilir. Devletin, bu 2014 okullaşma hedefine erişebilmesi için EÇE harcama- e) Talep Tarafında Devlet Desteği ve larını GSYİH’nın yüzde 0,03’ünden yüz- Hizmet Sağlayıcı Özel Sektör – hükü- de 0,23’üne yükseltmesi, bir yandan da met, Yeni Zelanda’da olduğu gibi ebe- EÇE hizmetlerinde kalite ve eşitlikçiliği veynlere gelir tespitine dayalı cömert sağlaması gerekmektedir. Son olarak da yardımlarda bulunur; bu yardımlar hükümetin, EÇE’nin saydamlık ve etkin- kupon ve benzeri formlarda olabilir; liğini azami geliştirebilmesi için yukarı- ebeveynlerden bu yardımlarla özel ve/ da anlatılan finansman mekanizmaları veya devlete bağlı EÇE kurumlarına menüsünden dikkatli bir seçim yapması gerekli ödemeleri yapmaları beklenir. gerekmektedir. ECE F baski.indd 37 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 38 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 39 IV. ANALİZDEN EYLEME: TÜRKİYE’DE KALİTELİ ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİK BİR STRATEJİ 44. Bu kısımda, yukarda anlatılan dört ERİŞİMİ zorlu sorun konusunun her birisi için ola- YAYGINLAŞTIRMAYA sı politik yanıtlar ve uygulama stratejileri YÖNELİK POLİTİKALAR içeren bir menüyü ana hatlarıyla sunaca- VE UYGULAMA ğız. Her konu için iki katmanlı bir uygu- STRATEJİLERİ lama stratejisi önermekteyiz. Bu strateji (i) Merkezi hükümet önderliğinde yürü- 45. Bütün illerde EÇE’ye katılım tülecek bir Temel Ulusal Program ile (ii) gelire göre değişir ; zeng inler in EÇE’ye geri kalmış bölgelerde ek yardım EÇE’den yararlanma ihtimali sos- sağlanması amacıyla il yönetimleri tara- yoekonomik açıdan dezavantajlı fından gerçekleştirilecek bir Destekleyici olan kesime kıyasla daha yüksektir İl Programı hazırlanmasını içermektedir. (Şekil 5). Erişim aynı zamanda illere ŞEKİL 8 EÇE’YE ERİŞİMİ YAYGINLAŞTIRMAK EÇE’ye Erişimi Buna Yönelik Uygulama Stratejisi Yaygınlaştırmak Politikalar Temel Ulusal Program, Zenginlerin yoksullara Yüzde 40’lık en yoksul tüm illerdeki yüzde nazaran daha çok erişim hanelere yönelik, çocuk 40’lık en yoksul şansı var, nedeni kısmen başına aylık 100 TL’lik hanelere destek yüksek “beslenme para yardımı yaparak sağlayabilir harçları� hedefli destek sağlayın Destekleyici İl Programı, Bazı illerde erişim, Geri kalmış düşük geri kalmış, düşük diğerlerine kıyasla çok okullaşma oranına okullaşma oranlarına düşük sahip bölgelere hedefli sahip illere ilave destek destek sağlayın sağlayabilir ECE F baski.indd 39 26.06.2013 11:35 göre de önemli farklılıklar göstermekte- KALİTE VE HESAP dir (Şekil 6); bazı bölgelerde okullaşma VEREBİLİRLİĞİ oranları diğerlerine kıyasla çok daha SAĞLAMAYA YÖNELİK düşüktür. Bu girişime ayrılan ödenek- POLİTİKALAR lerin dağıtımı kademeli bir biçimde ya- VE UYGULAMA pılırsa, EÇE’yi yaygınlaştırma stratejisi STRATEJİLERİ daha eşitlikçi ve yarattığı etki de daha büyük olacaktır. Bu iki şekilde gerçek- 46. EÇE’nin kalitesi hâlâ çözül- leştirilebilir: mesi gereken bir sorun olarak dur- maktadır. Günümüzde EÇE sistemi- • Düşük okullaşma oranlarına sahip illeri nin çocukların okula hazırlanması veya hedeflemek okul öncesi eğitimin hesap verebilirliği • Erişimde eşitliği sağlamak için yoksul gibi konularda ne derece başarılı sonuç hanelere odaklanmak elde ettiğini ölçebilecek bir sistem henüz EÇE’DE KALİTE VE HESAP VEREBİLİRLİĞİN SAĞLANMASI ŞEKİL 9 Kalite ve Hesap Verebilirliğin Buna Yönelik Politikalar Uygulama Stratejisi Sağlanması • EÇE standartlarına uyumu • Temel Ulusal Program EÇE • Müfredat, öğretmenler, değerlendirmek ve uygulamak standartlarını değerlendirip öğretmen eğitimi ya da için bir sistem geliştirin uygulayabilir malzemelere yönelik • Ulusal standartlara • Temel Ulusal Program standartların küçük sistemsel kıyasla okulların kendilerini şunları tasarlayıp finansman değerlendirmesi veya değerlendirmelerini sağlayın sağlayabilir: uygulanması • Okul öncesi eğitim • Okulların kendilerini • Okula hazırlık gibi sonuçlara kurumlarının dışarıdan değerlendirme form ve planları bir miktar odaklanılması değerlendirilmesi için uzman • Okulların dışarıdan • Kaliteli sonuçlara yönelik gruplarla anlaşın değerlendirme form ve planları hesap verebilirliğin • Öğrencilerin okula sağlanması için birkaç araç • Okula hazırlık değerlendirme hazırlığını sistematik olarak ve planlaması değerlendirin ECE F baski.indd 40 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 41 yoktur (Tablo 4). MEB, tüm yeni anası- düzeylerde, ulusal standartlarla kar- nıfları veya okul öncesi sınıflarda müfre- şılaştırmalı olarak uzman gruplar ve dat, altyapı, kalifiye öğretmen, öğretmen meslektaşları tarafından değerlendi- eğitimi, öğretim malzemeleri, eğitim için rilir. Bu her üç yılda bir kez yapı- gerekli araçlarla ilgili mevcut standartları labilir ve çocukların okula hazırlık daha etkin denetleyerek ve uygulayarak seviyesini saptamak amacıyla bir alt EÇE’nin kalitesini geliştirebilir. Aynı za- örneklem de içerebilir. Dışarıdan ya- manda bu mevcut standartların da tek- pılacak bir değerlendirme için her yıl rar değerlendirilmesi ve çalışmakta olan tüm okulların üçte biri rastgele seçi- kurumların bu standartlara uyması veya lebilir, böylelikle okulların hepsi her standartlara uymayan koşulları zaman üç yılda bir denetlenmiş olur. Buna içinde düzeltmeleri talep edilmelidir. Bun- ilaveten, EÇE kurumlarındaki öğren- lara ilaveten, EÇE kurumlarındaki öğren- cilerden seçilecek çeşitli katmanları ciler arasından çeşitli tabakalardan temsili içeren temsili bir örneklem de okula örneklemler seçilerek okula hazırlık açısın- hazırlı açısından düzenli olarak de- dan düzenli olarak test edilmeleri gerek- ğerlendirilebilir. mektedir. Son olarak da bütün bu girişim- lerin, Avustralya ve İsveç’tekine benzer bir Kalite İzleme Sistemi (QRS) çerçevesinde izlenmesi gerekir (bkz. Ek 1’deki tartış- ma).28 QRS, (öğretmen eğitimleri, yaşa uygun eğitim malzemeleri ve benzeri ko- nularda) net ulusal standartlara, EÇE ku- rumlarının performans göstergelerine ve önceden tanımlanmış beklenen sonuçlara dayanarak kurulmalıdır. İlerleme ve per- formans şu iki şekilde ölçülebilir: a) Okulun Kendi Kendini Değerlen- dirmesi: Okullar her yıl kendi per- formanslarını ulusal standartlarla kı- yaslayarak değerlendirir ve sonuçları kamuya duyurur. b) Okulun Dışarıdan Değerlendi- rilmesi: Okullar bölgesel ve ulusal 28- Benzer bir sistem Hong Kong’da uygulan- maktadır (Bkz. Poon, 2008). ECE F baski.indd 41 26.06.2013 11:35 KAMU DIŞI KURULUŞLARIN EÇE’YE KATILIMININ TEŞVİK EDİLMESİ ŞEKİL 10 Kamu Dışı Kuruluşların EÇE’ye Buna Yönelik Politikalar Uygulama Stratejisi Katılımının Teşvik Edilmesi • Özel sektör ve kamu dışı • Temel Ulusal Program’da özel • EÇE’nin hızla yaygınlaşmasını kuruluşların EÇE tedariğinin sektör, değerlendirme, görüş sağlama ihtiyacı (sisteme kamu ayağını tamamlamasını bildirme, medya kampanyaları girmesi istenen 700,000 yeni sağlayın düzenleme, yoksul çocuklara öğrenci) yardım ulaştırma ve EÇE hizmetleri sağlama yoluyla • Kalitenin iyileştirilmesi ve yardımcı olabilir eşitliğin artırılması ihtiyacı • Destekleyici İl Programı’nda • EÇE tedariğinde kamunun özel sektör ve kamu dışı ağırlığı kuruluşlar sosyal yardım ve bilgilendirme kampanyaları yürütebilir KAMU DIŞI sunarak bu sektörün verimliliği artırılabi- KURULUŞLARIN lir. Bu aktörler okul ve öğrencilere hedefli KATILIMINI TEŞVİK destek sunarak, yenilikçi TV eğitim prog- AMAÇLI POLİTİKALAR ramları ve benzeri eğitsel malzeme geliş- VE UYGULAMA tirerek, harici değerlendirmeler yaparak, STRATEJİLERİ çeşitli sosyal yardım programlarına ve bil- gilendirme kampanyalarına önderlik ede- 47. Zorluğun boyutları göz önünde rek, ayrıca uygun yerlerde kendileri EÇE tutulduğunda EÇE’nin sunumunu kurumları açıp yöneterek hükümetin ça- ve yönetimini iyileştirmek gerek- balarına tamamlayıcı bir işlev üstlenebilir- mektedir. Özel sektöre ve yerel topluma ler. Günümüzde özel sektörün okul öncesi ulaşılarak EÇE’de okullaşma hedeflerine okullaşma oranının sadece yüzde 5.4’ünü erişmede desteklerinin sağlanmasıyla bu üstlendiği düşünülürse (Tablo 3), devletin mümkün olabilir. Hizmetlerin büyük bö- sağladığı EÇE hizmetlerinin yanında özel lümün kamu sektörü tarafından sağlan- sektörün hizmet sağlamasını yaygınlaştır- maya devam edilse de, kamu finansmanı- mak için de geniş bir alan bulunduğunu nı özel sektör ve kamu dışı kuruluşlara da kabul etmek gerekir. ECE F baski.indd 42 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 43 ŞEKİL 11 EÇE İÇİN YETERLİ FİNANSMANIN SAĞLANMASI Yeterli Finansmanın Buna Yönelik Uygulama Stratejisi Sağlanması Politikalar • Merkezi hükümet • Şu anki finansman, • Kapsayıcı tarafından yönetilen bir hükümetin yaygınlaştırma Temel Ulusal Program yaygınlaştırma stratejisini dikkatli bir • Düşük okullaşma hedeflerine ulaşması şekilde bütçelendirin oranlarına sahip için yeterli değildir illeri hedef alan bir • Bütünsel bir EÇE Destekleyici İl Programı yaygınlaştırma stratejisi finansman gerektirir YETERLİ FİNANSMANI dahilinde açıkça belirtilmiş olması şeffaflık SAĞLAMAYA YÖNELİK açısından gereklidir. POLİTİKALAR VE UYGULAMA TÜRKİYE’DE EÇE’NİN STRATEJİLERİ YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİK BİR 48. Yukarıda da belirtildiği gibi, Tür- STRATEJİNİN kiye’de EÇE giderlerine ayrılan fon BELİRLENMESİ: hükümetin yaygınlaştırma hedeflerini ULUSLARARASI gerçekleştirmesine yetecek düzeyde de- DENEYİMLERDEN ğildir. Devletin, bu EÇE’yi yaygınlaştırma ALINACAK DERSLER hedefine erişebilmesi için EÇE harcamala- rını GSYİH’nın yüzde 0,03’ünden yüzde 49. Bu bölümde EÇE’nin Türkiye’de 0,23’üne yükseltmesi, bir yandan da EÇE yaygınlaştırılmasına yönelik, ulusla- hizmetlerinde kalite ve eşitlikçiliği sağlaması rarası deneyimlerden alınan derslere gerekmektedir. Ayrıca, EÇE’ye tahsis edilen dayalı bir strateji sunulmaktadır. Ek ödenek ve harcamaların hükümet bütçesi 1’de bazı yabancı ülkelerin EÇE deneyim- ECE F baski.indd 43 26.06.2013 11:35 leri üzerine yapılan ayrıntılı bir analiz sunul- dı ve İsveç’in Okul Teftiş Kurulu gibi gi- maktadır. Bu örneklerden çıkarılacak dört rişimler EÇE hizmetlerinin yerleşik kalite temel ders vardır. kıyaslama sistemine uyumunu güvenceye almak amacıyla düşünülmüştür. Avust- 50. EÇE’nin yaygınlaştırılması kap- ralya ve İsveç örnekleri, Türkiye’nin EÇE samlı veya hedefe yönelik bir yaklaşım hizmetlerinin kalitesini güvenceye almak uygulanarak gerçekleştirilebilir ancak için en iyi denetleme, izleme ve değerlen- bu iki seçeneğin devlet finansmanında- dirme sistemini nasıl kurumsallaştırabile- ki etkileri birbirinden son derece fark- ceğine dair önemli dersler vermektedir. lıdır. İsveç örneği, EÇE’ye ayrılan kaynakları artırarak okul öncesi eğitimin nasıl tüm ül- 52. Hizmet sunumunda esnekliğin keyi kapsayabilmesinin sağlandığını gösterir. sağlanması EÇE’nin hızla yaygın- Bu tür geniş kapsamlı bir yaklaşımın temel laşmasını kolaylaştırabilir. İsveç, avantajı kapsama alanını hızla genişletmesi- kalite standartları açısından ulusal dü- dir, ki bu da Türk Hükümetinin açıkladığı he- zeyde düzgün bir sisteme sahip olma- deflerden birisidir. Öte yandan Yeni Zelanda sına rağmen, EÇE hizmetlerinin yerel örneği EÇE’ye daha hedeflenmiş bir yaklaşı- düzlemdeki faydalanıcılara sunulmasın- mı örnekler; bu ülkenin EÇE hedeflerinden da da ileri düzey bir esneklik yakalamış birisi bir azınlık topluluğunun (Maoriler) ka- durumdadır. İsveç sisteminde EÇE ve tılım düzeyini yükseltmektir. Ancak Türkiye ona bağlı hizmetleri temel olarak sunan koşullarına en yakın program Şili’nin uygu- belediyelerdir; onlara ilaveten bağım- ladığı program olabilir: Chile Crece Contigo sız okullardan ve erken çocuk eğitimi (CCC) bu iki yaklaşımı birleştirmiştir. CCC merkezlerinden oluşan bir ağ da bu tüm Şili’li çocuklara yönelik kapsamlı bir hiz- hizmetleri sunar. Yeni Zelanda modeli met paketi sunmuştur ama ayrıca korumasız bir adım daha ileri giderek kamu sek- durumdaki ailelerin çocukları için spesifik törünün finansman ve düzenlemelerini, müdahaleleri de içerir . Bu iki kademeli dü- resmi ve özel sektörlerden temin edilen zenek Türkiye’deki politikacıların da ilgisini hizmetle birleştirmiştir. EÇE hizmetle- çekebilir, böylelikle genel bir tüm ülkeyi kap- rini çok sayıda büyüklü küçüklü dev- sama hedeflerken bir yandan da en kırılgan lete bağlı kurumlar, kamu dışı kuru- durumda olanlara da erişmek için hedefleme luşlar, yerel toplum, ebeveyn grupları, mekanizmalarını harekete geçirebilirler. kamu-özel ortaklıklar sunmaktadır. Bu tür ademi merkeziyetçi hizmet sunumu 51. EÇE hizmetleri sunan gruplar modelleri, kalite, inovasyon ve hesap için ulusal standartlar ve değerlen- verebilirlik arasında doğru bir denge dirme sistemlerinin kurulması kalite tutturan bir EÇE sisteminin nasıl plan- güvencesi açısından hayati önem ta- lanabileceği konusunda güzel örnekler şır. Avustralya’nın Ulusal Kalite Standar- oluşturmaktadır. ECE F baski.indd 44 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 45 53. Kalite ve eşitliği sağlamak için HEPSİNİ BİR ARAYA kurumlar arası koordinasyon şarttır. GETİRİRSEK: Yukarda sözü edilen dört ülkenin hepsi TÜRKİYE’DE kendi EÇE sistemleri dahilindeki çeşitli KALİTELİ ERKEN aktörler arasında belli bir düzeyde koor- ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİ dinasyonun bulunmasına dayanmaktadır. YAYGINLAŞTIRMAK İÇİN Avustralya’nın stratejisi ulusal hükümetle BİR STRATEJİ ÖNERİSİ bölgesel ve yerel yönetimler arasında etkin bir koordinasyonu desteklemesiyle dik- 54. Yukarıda sözü edilen analizden katleri çekmiştir. Bu tür bir sistem, yerel çıkarılan sonuçlara bakarak Türki- toplumlar ve ailelerle kurulan ortaklıklarla ye’de erken çocukluk eğitimini yay- desteklendiğinde Türkiye tarafından uygu- gınlaştırmak üzere bir strateji öne- lanabilecek yararlı bir model olabilir. Yeni riyoruz. Önerilen strateji (Tablo 5’te Zelanda’nın ademi merkeziyetçi modeli görülen) iki unsurdan oluşumakta: (1) de kamu, özel ve kar amacı gütmeyen ku- Merkezi hükümet tarafından yönetilen ruluşlar arasında yüksek düzeyde bir ko- ve finanse edilen ve ülkenin tüm illerin- ordinasyon gerektirir; Türkiye kendi EÇE de uygulanan Temel Ulusal Programı ve sistemini geliştirirken bu ülkeden bazı (2) Geri kalmış illere ilave EÇE desteği dersler çıkarabilir. Şili’nin CCC programı sunan, bu desteğin il yönetimleri tarafın- da, çeşitli bakanlık ve kurumlar arasın- dan uygulamaya geçirildiği Destekleyici İl daki iletişimi koordine etmesi ve entegre Programı. Bu raporda yukarıda belirlenen denetleme ve değerlendirme sistemiyle EÇE alt-sektörünün karşısındaki dört te- Türkiye’ye değerli dersler sunabilir. Aynı mel sorun, bu iki unsur altında aşağıdaki şekilde, ulusal hükümetin standartları sap- yollarla ele alınacaktır: tadığı ve değerlendirmeleri yaptığı, beledi- yelerin de hizmet sunduğu İsveç örneği de Temel Ulusal Program dersler sunabilir. • Müdahale A: Tüm illerde altyapıya, öğretmen maaşlarına, eğitim araçlarına ve eğitim giderlerine fon sağlamak. Bu müdahalenin yıllık maliyeti GSYİH’nın yüzde 0,1’i kadar bir miktar olacaktır; bu hali hazırda hükümetin öncelikle- rinden biridir. • Müdahale B: Sosyoekonomik açı- dan dezavantajlı olan ailelere “beslen- me yardımı� yapacak, Türkiye’deki ha- ECE F baski.indd 45 26.06.2013 11:35 neler arasında en dezavantajlı yüzde 40’ı lik sosyal yardımları hayata geçirmek; hedefleyen destek. Çocuk başına ayda (ii) Yaygınlaşma hedeflerini planlamak 100 TL’lik yardım sağlanırsa, bu mü- veya sunmak için ilave personelin işe dahale yıllık GSYİH’nın yüzde 0,05’ine alınması; (iii) Okullaşma oranını ar- tekabül eder. Bu yardımdan yararla- tırma hedeflerine erişen okullara per- nacaklar özel bir test ile (proxy means formans başarı ödüllerinin verilmesi; test) seçilebilir; Türkiye’nin Şartlı Nakit (iv) İlçelere, okul öncesi okullaşmayı Transferi Programı’nda kullandığı test artırdıkları takdirde performans başa- gibi (Ek 2). rı ödüllerinin verilmesi. Bu seçenekler arasında aşağıdaki konular bulunabilir: • Müdahale C: Tüm Türkiye’de kalite ve hesap verebilirlik girişimlerine fi- i. Bilgilendirme kampanyaları düzenle- nansman sağlanması. Okulların kendi mek / ailelere sosyal yardım götürmek. kendilerini değerlendirmeleri ve dışa- rıdan yapılan değerlendirmeler, okula ii. Yaygınlaştırma hedeflerini planlamak hazırlığın ölçümü için rastgele seçilen ve uygulamaya koymak için daha ilave örneklemlere yapılan testler ve EÇE personelin işe alınması. hizmetleri sunumuna yönelik TV ve medya programlarının geliştirilmesi iii. Okullaşma oranını artırma hedefle- gibi girişimler, yıllık GSYİH’nın yüzde rine erişen okullara performans başarı 0,01 kadarına mal olur ve tüm bunlar ödüllerinin verilmesi. Türkiye’deki EÇE hizmet kalitesini iyi- leştirmeye ve hesap verebilirliği artır- iv. İlçelere, okul öncesi okullaşmayı maya yarar. artırdıkları takdirde performans başarı ödüllerinin verilmesi. Destekleyici İl Programı 55. Hükümet, Temel Ulusal Progra- mı’nı oluşturan müdahaleleri, ihtiyaç • Müdahale D: Okullaşma oranının duyulan hedefleme düzeyi ve mevcut düşük olduğu 20 ili hedef alan finans- finansman miktarına göre herhangi man. Bu iller kendi okullaşma oranı bir kombinasyon kullanarak belirle- hedeflerine erişebilmek için arz tarafı yebilir. Müdahale D için fon temini ulu- ve talep tarafı seçeneklerinden oluşan sal düzeyde MEB tarafından karşılanabilir bir menüden seçim yapabilirler. Bu ama merkezi hükümet valiliklere, kendi menünün maliyeti GSYİH’nın yüz- verdiği fonlardan bu programa ilave kay- de 0,02 ila 0,03’ü kadar olabilir ve şu nak verme yetkisi de verebilir. EÇE hiz- kalemleri içerebilir: (i) Bilgilendirme metleri kamusal ve özel sektörün müdahil kampanyaları yapmak ve ailelere yöne- olduğu karma bir düzenekte de sunulabilir. ECE F baski.indd 46 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 47 ŞEKİL 12 TÜRKİYE İÇİN ÖNERİLEN EÇE STRATEJİSİ D: Düşük okullaşma oranlı illeri hedefleyen DESTEKLEYİCİ İL Çaba ve destek - EÇE PROGRAMI Finansman bütçesinin yüzde Yoğunluğu 15’i C: Kaliteyi iyileştirmeye ve hesap verebilirliği artırmaya yönelik inovatif programlar (EÇE bütçesinin yüzde 5’i) ULUSAL B: Yüzde 40’lık en yoksul hane halkını hedefleyen yardımlar ÇEKİRDEK (EÇE’nin yüzde 25’i) PROGRAM A: Tüm illerdeki altyapı ve öğretmenler (EÇE bütçesinin yüzde 55’i) İL SAYISI 0 20 40 60 81 EÇE YAYGINLAŞTIRMA leştirme ve hesap verebilirliği artırmaya STRATEJİSİ yönelik girişimler için fon sağlayabilir. SEÇENEKLERİ Bu seçenek 2014’e kadar yılda GS- YİH’nin ortalama yüzde 0.15 kadarını 56. Bu bölümde Türk Hükümetinin (veya eğitim bütçesinin yüzde 3’ünü) önerilen yaygınlaştırma stratejisini uygu- programı gerçekleştirmek için kullana- lamaya koyması için elinde bulunan bazı bilir. Hedeflenen okullaşma artışının seçenek kombinasyonlarını inceliyoruz. sağlanması için gereken ilave sınıflara ve (Maliyet çalışmasında kullanılan varsa- öğretmenlere harcanacak para, EÇE’ye yımlar için bkz. Ek 5). 2009’da harcanan paranın iki misli ol- masını gerektirir, bu da GSYİH’nın Seçenek A (GSYİH’nın yüzde 0.18’i) yaklaşık yüzde 0.07’sine (eğitim bütçe- sinin yüzde 1,6’sına) artış anlamına ge- 57. Temel Ulusal Program A, B, C lir. Yeni sınıf ve öğretmenlere yapılacak müdahalelerinden oluşabilir ve altyapı ödemelerin yanı sıra hükümet EÇE’ye hizmetleri, eğitimli öğretmenler, sosyo- eşitlikçi katılımı sağlamak amacıyla en ekonomik açıdan en dezavantajlı yüzde dezavantajlı yüzde 40’lık kesimden öğ- 40’lık kesimden hanelere “beslenme rencilere katılım “desteği� vermeyi dü- yardımı� temin edebilir ve kaliteyi iyi- şünebilir. Bu “destekler�in finansmanı ECE F baski.indd 47 26.06.2013 11:35 için GSYİH’dan ilave bir yüzde 0,5’lik dahalelerinden oluşan bir Temel Ulusal (eğitim bütçesinden ilave yüzde 1’lik) Program ile D müdahalesinin (İl Destek bir oran gerekecektir. Son olarak da ka- Programı) kombinasyonu. Bu seçenek B lite ve hesap verebilirlikle ilgili girişim- müdahalesini (yani en dezavantajlı yüzde lerin maliyeti GSYİH’nın yüzde 0,01’i 40’lık kesimden hanelere hedeflenen “bes- ( eğitim bütçesinin yüzde 0,25’i) ola- lenme yardımı� programını) dışarıda tu- caktır. tar, dolayısıyla A seçeneğine kıyasla eşitliği sağlamak açısından daha az etkilidir. 58. İl Destek Programı, düşük okul- laşma oranlarına sahip illeri hedef alan Seçenek C (GSYİH’nın yüzde 0.11’i) Müdahale D programından oluşabi- lir. Bunun toplam maliyetinin bir yılda 61. A ve C müdahalelerinden oluşan GSYİH’nın yüzde 0.02 ila 0.03’ü (veya bir Temel Ulusal Program (altyapı hiz- eğitim bütçesinin yüzde 0.5’i) olacağı metleri, öğretmen temini, kalite ve he- tahmin edilmektedir. sap verilebilirlik amaçlı finansman içe- rir). Bu seçenek sosyoekonomik açıdan 59. Bütün bu maliyetler hesaba katıldı- en dezavantajlı yüzde 40’lık kesimden ğında bile Türkiye’nin EÇE için yapa- hanelere “beslenme yardımı�nı hedef- cağı harcamalar GSYİH’sinin yaklaşık leyen müdahale B’yi ve okullaşma ora- yüzde 0.15’i kadar olacaktır. Türkiye ile nının düşük olduğu illeri hedefleyen İl kıyaslanabilecek ülkelerin yıllık ortala- Destek Programını içeren müdahale ma harcamasının GSYİH’lerinin yüz- D’yi dışarıda bırakır. Bu seçenek yu- de 0.3’ü civarında olduğu düşünülürse, karıda sunulan seçenekler arasında, bu önemli ölçüde düşük bir maliyettir. Türkiye’deki en korunmasız çocuk ke- Her iki program için yapılan maliyet he- simine en az olumlu etkisi olacak olan sapları Tablo 5’te (EÇE Yaygınlaştırma programdır. Stratejisinin Maliyet Hesapları: 36-72 Aylık Çocukların Eğitim Kapsamına Alınması başlıklı tabloda) ayrıntılı bi- çimde gösterilmiştir. Önerilen uygulama evreleri ise Önerilen Uygulama Matris başlıklı Tablo 6’da gösterilmiştir. Seçenek B (GSYİH’nın yüzde 0.13’ü) 60. Altyapı hizmetlerini, öğretmenleri, kalite ve hesap verebilirlik girişimlerine yönelik finansmanı içeren A ve C mü- ECE F baski.indd 48 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 49 EÇE YAYGINLAŞTIRMA iii. Okul değerlendirmeleri, okula STRATEJİSİNİN hazır olma düzeyinin ölçümü, EÇE UYGULAMA AŞAMALARI hizmetlerini anlatan TV programları gibi kaliteyi artıracak girişimler geliş- 62. Tablo 7 EÇE yaygınlaştırma stra- tirilebilir. Bu süreç yaklaşık 12 ila 18 tejisini uygulamak için önerilen bir tak- ay kadardır. Bu ürünler ülke çapında vim ve ilgili aşamaları göstermektedir. geliştirildikten sonra, 18 ila 36 aylık bir Bu aşamalar aşağıda belirlenen ilkelere dönemde uygulamaya konulabilir. dayanmaktadır. iv. İl bazında girişimler muhtemelen i. EÇE’nin yaygınlaşmasında altyapı illerde yoğun personel eğitimlerini ge- ve eğitimli öğretmenler çerçevesinde rektirir. Bu eğitimler en azından bir eşitliğin artırılması için okullaşma yıl sürebilir ve bu eğitimler tamam- oranlarının düşük olduğu illerden lanmadan bu girişimlerin uygulamaya işe başlanması kritik önem taşısa da, konulmaması gerekir. hükümet okullaşma oranının yük- sek olduğu illerden işe başlamıştır. Hükümetin de öngördüğü gibi bu, düşük okullaşma oranlı illerde altya- pının gelişmesi için vakit kazandıra- caktır. Bu sıralama pratik bir yakla- şımın ürünüdür, ancak fazla zaman geçmeden, tüm ülkede eşit bir erişim için dezavantajlı illeri hedefleyen bir planın geliştirilmesine hâlâ ihtiyaç duyulmaktadır. ii. Türkiye’deki sosyoekonomik açı- dan en dezavantajlı hanelerin yüzde 40’ını belirlemek için bir hedefle- me sisteminin geliştirilmesi önemli- dir. Bu sistem Şartlı Nakit Transferi Programı için kullanılan hedefleme sistemini temel alır. Bu çalışma önü- müzdeki 12 aylık dönemde gerçekleş- tirilebilir, çalışmanın tamamlanmasın ardından EÇE “destekleri� dağıtıl- maya başlanabilir. ECE F baski.indd 49 26.06.2013 11:35 EÇE YAYGINLAŞTIRMA STRATEJİSİNİN MALİYETİ: 36-72 AYLIK ÇOCUKLARIN KAPSANMASI TABLO 5 Yıl Eğitim Tahmini Temel Ulusal Program Düşük Toplam Harcaması Okullaşma (GSYİH’deki yüzdesi) Okullaşma Tahmini EÇE (GSYİH’deki Oranları Oranlı Harcaması yüzdesi) (Yüzde) İlçelerde (GSYİH’deki Destekleyici yüzdesi) İl Programı Altyapı ve Sosyoekonomik Ulusal öğretmenler açıdan en İnovatif dezavantajlı Programlar yüzde 40’a verilecek devlet destekleri 60-72 36-72 60-72 36-72 60-72 36-72 ay ay ay ay ay ay 2011 3.8 68 30 0.02 0.03 0.03 2012 4 73 33 0.04 0.06 0.03 0.05 0.01 0.02 0.14 2013 4 84 39 0.07 0.10 0.03 0.05 0.01 0.02 0.19 2014 4 100 47 0.10 0.15 0.03 0.05 0.01 0.02 0.23 ORT 12-14 0.07 0.10 0.03 0.05 0.01 0.02 0.18 ECE F baski.indd 50 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ IV 51 ÖNERİLEN UYGULAMA MATRİSİ TABLO 6 Temel Ulusal Program Destekleyici İl Programı Hedef 36-72 ay arası çocuklara temel EÇE hizmetleri sağlamak En düşük okullaşma oranına sahip 20 ile ek Karşılık (EÇE’nin toplam bütçesinin yüzde 85’i) hedefli destek ve kaynak sağlamak Stratejisi (EÇE’nin toplam bütçesinin yüzde 15’i) Bileşeni Erişimde Eşitliği Tüm Gelir Düzeylerine Erişimde Eşitliğik Sağlamak: Tüm Bölgeler Arasında Erişimde Eşitliği Sağlamak Sağlamak: 12–18 ay arası: • Topluluklar arasında hassas grupları tespit etme ve hedefleme Her il EÇE’de okullaşmayı artırmak için becerisi geliştirin aşağıdaki girişimlerden seçim yapabilir: 18–36 ay arası: • Topluluklara Şartlı Nakit Transferleri • Sosyoekonomik açıdan en dezavantajlı hanelerin yüzde 40’ına yönelik • Bilgilendirme kampanyaları / ailelere sosyal Şartlı Nakit Transferleri, bilgilendirme kampanyaları ve ebeveyn yardımlar eğitimi yoluyla kırılgan ailelerin EÇE hizmetlerini kullanmasını sağlayın • Ek personel işe alma • Okullara performans ödülü vermek • İlçelerde performans ödülü vermek Kaliteyi 12-18 ay: İyileştirmek • EÇE müfredatını gözden geçirin ve tamamlayın ve Hesap • Yeni okullar için altyapı, tefrişat ve eğitim araçları konusunda ulusal Verebilirliği EÇE standartları belirleyin ve uygulayın Artırmak • EÇE öğretmen vasıflarının ulusal standartlarını belirleyin ve uygulayın ve tüm yeni öğretmenler için öğretmen eğitimini yaygınlaştırın • 2015’e kadar var olan tüm EÇE okul ve öğretmenlerini ulusal standartlara uyumlu hale getirecek aşamalı bir plan geliştirin • Okulların kendi kendilerini değerlendirme ve okulların dışarıdan değerlendirilme uygulamaları için plan ve mekanizmalar geliştirin • Tüm okullar için standartları temel alan veritabanı oluşturun • Televizyon ve diğer yayın organlarını EÇE içeriğini sunmakta kullanın 18–36 ay • Okulların yıllık olarak kendi kendini değerlendirmesini sağlayın • Üç yılda bir okulların dışarıdan değerlendirilmesini uygulamaya sokun (okula hazırlık durumlarının, öğrenciler arasından rastgele seçilen katmanlı bir alt-örneklemle ölçüldüğü bir testi her yıl okulların üçte birine uygulayın) Yönetim Uygulama sorumluluğunun merkezi hükümet düzeyinde Uygulama sorumluluğunun il yönetimlerine Etkinliğinin MEB’in elinde tutulması devredilmesi Güçlendirilmesi Programın yürütülmesinde çeşitli mekanizmaları hesaba katın: Programın yürütülmesinde çeşitli • MEB’in doğrudan tedariği mekanizmaları hesaba katın: • Özel tedarik • MEB’in doğrudan tedariği • Hane temelli girişimler • Özel tedarik • Televizyon ve diğer yayın organlarının programları • Topluluk tedariği Gereken Genişletilmiş EÇE finansmanının yüzde 85’ini tahsis edin: Genişletilmiş EÇE finansmanının yüzde 15’ini Finansmanın • 2013 itibariyle GSYİH’nın yüzde 0.13’ü tahsis edin: Sağlanması • 2015 itibariyle GSYİH’nın yüzde 0.15’i • 2013 itibariyle GSYİH’nın yüzde 0.01-0.02’si • 2015 itibariyle GSYİH’nın yüzde 0.02-0.03’ü ECE F baski.indd 51 26.06.2013 11:35 REFERANSLAR Aboud, F.E. 2006. “Evaluation of an Early Childhood Preschool Program in Rural Bangladesh�. Early Childhood Research Quarterly 21 (1): 46-60. Aboud, F.E., S. Shafique ve S. Akhter. 2009. “A Responsive Feeding Intervention Increases Children’s Self-Feeding ve Maternal Responsiveness but Not Weight Gain.� Journal of Nutrition 139 (9): 1738–43. AÇEV. 2009. “Türkiye’de Erken Çocukluk Eğitimi: Erişim, Eşitlik ve Kalite�. AÇEV: İstanbul. Ackerman, D.J. ve W.S. Barnett. 2005. “Prepared for Kindergarten: What Does ‘Readiness’ Mean?� National Institute for Early Education Research: New Brunswick, NJ. Aran, M., M. Llanos, R. Can ve A. Uraz. 2009. “Inequality of Opportunities and Early Childhood Development Policy in Turkey.� ECSHD Dünya Bankası Ankara Ekibi. Yayımlanmamış. Atay-Turhan, T., Y. Koç, M. Işıksal ve H. Işıksal. 2009. “The New Turkish Early Childhood Teacher Education Curriculum: A Brief Outlook.� Asia Pacific Education Review 10:345–56. Bayder, N., C. Kağıtçıbaşı, A. Kuntay ve F. Göksen. 2008. “Effects of an Educational Television Program on Pre-schoolers: Variability in Benefits.� Journal of Applied Developmental Psychology 29:349 –60. Bekman, S. ve C.F. Gürlesel. 2005. “Doğru Başlangıç: Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim�. TÜSİAD: İstanbul. Berlinski, S. ve S. Galiani. 2007. “The Effect of a Large Expansion of Pre-primary School Facilities on Pre-school Attendance and Maternal Employment.� Labour Economics 14(3): 665–80. Berlinski, S., S. Galiani ve P. Gertler. 2009. “The Effect of Pre- primary Education on Primary School Performance.� Journal of Public Economics 93(1–2): 219–34. ECE F baski.indd 52 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ RFR 53 Candaş, A. 2010. “Türkiye’de Eşitsizlikler: Kalıcı Eşitsizliklere Genel Bir Bakış�. Social Policy Forum: İstanbul. Carneiro, P.M. ve J.J. Heckman. 2003. “Human Capital Policy� J. Heckman ve A. Krueger (der.) Inequality in America: What Role for Human Capital Policy? içinde. MIT Press, Cambridge. Council of Australian Governments. 2009. “National Quality Standard for Early Childhood Education ve Care ve School Age Care. � http://www.eduweb.vic.gov.au/edulibrary/public/earlychildhood/nqf/ nationalqualitystandard.pdf, accessed June 2011. Council of Australian Governments. 2009. “Investing in the Early Years - A National Early Childhood Development Strategy�. http:// www.coag.gov.au/coag_meeting_outcomes/2009-07-02/docs/national_ ECD_strategy.pdf, Accessed September ,2011. Cunha, F. ve J. Heckman. 2007. “The Technology of Skill Formation.� American Economic Review 97(2):31–47. Cunha, F., J. Heckman, L. Lochner ve D. Masterov. 2005. “Interpreting the Evidence on Life Cycle Skill Formation.� NBER Working Paper No. 11331. National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. Emil, F. ve H.H. Yılmaz. 2009. “The Institutional and Policy Mapping of the Budgeting Environment.� Türkiye’de Sosyal Koruma Sisteminin Gözden Geçirilmesi ve Çocukların Korunması için Bütçeleme için Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinin UNICEF için hazırlaığı rapor. ERI (Education Reform Initiative). 2011. “Review of Recent Literature in Turkish on Early Childhood Education (ECE) in Turkey.� Dünya Bankası için hazırlanan bir araştırma Fernald, L., P . Kariger, P . Engle ve A. Raikes. 2009. Examining Early Child Development in Low-Income Countries: A Toolkit for the Assessment of Children in the First Five Years of Life. Washington, DC: World Bank. ECE F baski.indd 53 26.06.2013 11:35 Gökşen, F., Z. Cemalcilar ve C.F. Gürlesel. 2006. “Türkiye’de İlköğretim Okullarında Okulu Terk ve İzlenmesi ile Önlenmesine Yönelik Politikalar.� AÇEV, İstanbul. Göl-Güven, M. 2009. “Evaluation of the Quality of Early Childhood Classrooms in Turkey.� Early Child Development and Care 179(4):437 –51. Grun, R. 2008. “Financing Early Childhood Development: A Look at International Evidence and Its Lessons.� Khanty-Mansiysk (Rus Federasyonu) Eğitim Bakanlığı için hazırlanan Teknik Not, Dünya Bankası: Washington, DC. Gültekin, M. 2009. “Quality of Distance Education in Turkey: Pre- school Teacher Training Case.� International Review of Research in Open and Distance Learning 10(2). Hacettepe University Institute of Population Studies. 2008. Turkey Demographic and Health Survey, 2008. Ankara. Hair, E., T. Halle, E. Terry-Humen, B. Lavelle ve J. Calkins. 2006. “Children’s School Readiness in the ECLS-K: Predictions to Academic, Health, and Social Outcomes in First Grade.� Early Childhood Research Quarterly 21(4): 431–54. Haktanır, G. 2008. “Okul Öncesi Öğretmeninin Niteliği�. Eğitime Bakış Eğitim-Öğretim ve Bilim Araştırma Dergisi 4(12): 22–35. Halle, T., N. Forry, E. Hair, K. Perper, L. Wvener, J. Wassel ve J. Vick. 2009. “Disparities in Early Learning and Development: Lessons from the Early Childhood Longitudinal Study – Birth Cohort (ECLS-B).� Child Trends, Washington, DC. Heckman, J. 2006. “Skill Formation and the Economics of Investing in Disadvantaged Children.� Science 312(5782):1900–02. Heckman, J. 2008. “The Case for Investing in Disadvantaged Young Children.� Big Ideas for Children: Investing in Our Nation’s Future. First Focus içinde. Washington, DC, pp. 49-58. ECE F baski.indd 54 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ RFR 55 Heckman, J. J. ve D. V. Masterov. 2007. “The Productivity Argument for Investing in Young Children.� Applied Economic Perspectives and Policy 29(3): 446–493. Kağıtçıbaşı, C., D. Sunar ve S. Bekman. 2001. “Long-term Effects of Early Intervention: Turkish Low-income Mothers and Children.� Journal of Applied Developmental Psychology 22(4): 333-61. Kağıtçıbaşı, C., D. Sunar, S. Bekman ve Z. Cemalcılar. 2005. “Erken Müdahalenin Erişkinlikte Süren Etkileri: Erken Destek Projesi’nin İkinci Takip Araştırması’nın Ön Bulguları�. AÇEV, İstanbul. Karip, E. 2007. “İlköğretimde Kalite: Avrupa Birliği Kalite Göstergeleri Çerçevesinde Kalitenin Değerlendirilmesi� S. Özdemir, Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Sistemi: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri içinde. TED, Ankara. Kaytaz, M. 2005. “A Cost Benefit Analysis of Pre-school Education in Turkey.� AÇEV, İstanbul. MEB. 2010. “Strategic Plan 2010-2014.� Ankara. MEB. 2011. “National Education Statistics 2010-2011.� Ankara. MEB, AÇEV, UNICEF. 2011a. “Situation Analysis Report on Quality Standards in Pre-School Education in Turkey: Strengthening Pre-School Education Project,� Ankara. Naudeau, S., N. Kataoka, A. Valerio, M.J. Neuman, L.K. Elder. 2011. “Investing in Young Children: An Early Childhood Development Guide for Policy Dialogue and Project Preparation.� World Bank, Washington, DC. Özgan, H. 2009. “An Evaluation Related to Pre-school Education in Turkey.� World Applied Sciences Journal, 7(3):312-319. OECD. 2006. “Starting Strong II: Early Childhood Education and Care.� OECD Publications, Paris. Polat, S. 2009. “Türkiye’de Eğitim Politikalarının Fırsat Eşitsizliği Üzerindeki Etkileri�. DPT, Ankara. ECE F baski.indd 55 26.06.2013 11:35 Poon, A.C.S. 2008. “The Development of Pre-primary Services in Hong Kong: Quality Review as a Lever of Continuous School Improvement.� International Journal of Child Care and Education Policy 2(1):15-26. Paxson, C. ve N. Schady. 2010. “Does Money Matter? The Effects of Cash Transfers on Child Health and Development in Rural Ecuador.� Economic Development ve Cultural Change 59 (1): 187-229. Schweinhart, L.J., J. Montie, Z. Xiang, W.S. Barnett, C.R. Belfield and M. Nores. 2005. “Lifetime Effects: The High/Scope Perry Pre-school Study through Age 40.� High/Scope Educational Research Foundation, Ypsilanti, Michigan. Shonkoff, J. ve D. Phillips (eds.). 2000. “From Neurons to Neighborhoods: The Science of Early Childhood Development.� Committee on Integrating the Science of Early Childhood Development, Board on Children, Youth, and Families, Commission on Behavioral and Social Sciences ve Education, National Research Council ve Institute of Medicine. National Academy Press, Washington, DC. Silva, Verónica (2010). Chile Crece Contigo: National Policy on Early Childhood Development. Lessons for ECD Public Policies. World Bank, Washington, DC. Değiştirilmiş. SPO. 2011. “Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) – 2011 Yılı Programı�. DPT, Ankara. Swedish Schools Inspectorate. 2009. The Inspectorate of Educational Inspection of Sweden. TED. 2007. “Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Sistemi: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri �. Turkey. TÜSİAD. 2005. “Doğru Başlangıç: Türkiye’de Okul Öncesi Eğitimi�. Türkiye. UNICEF. 2008. “The Child Care Transition. Florence.� Innocenti Research Center. ECE F baski.indd 56 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ RFR 57 Ural, O. ve O. Ramazan. 2007. “Türkiye’de Okul Öncesi Eğitimin Dünü ve Bugünü� S. Özdemir, Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim ve İlköğretim Sistemi: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri içinde. TED, Ankara. Vegas, E. ve L. Santibáñez. 2010. “The Promise of Early Childhood Development in Latin America and the Caribbean.� World Bank, Washington, DC. Vegas, E., V. Silva ve A. Epstein (2011), “A Policy Framework for Early Childhood Development and its Application to Turkey.� Bu rapor için hazırlanan arkaplan çalışması. World Bank. 2010. “Turkey: Expanding Opportunities for the Next Generation: A Report on Life Chances.� Report No: 48627-TR, Europe and Central Asia Region, Human Development Department. World Bank, Washington, DC. World Bank. 2011a. “Improving the Quality and Equity of Basic Education in Turkey: Challenges and Options.� Rapor No: 54131-TR, Europe and Central Asia Region, Human Development Department, World Bank, Washington, DC. World Bank. 2011b. World Development Indicators 2011. World Bank, Washington, DC. Yılmaz, H.H. ve N. Yazıhan. 2010. “Early Childhood Development: Cost-benefit Analysis of EÇG Policies and Fiscal Space on Combatting Child Poverty in Turkey.� Yayımlanmamış sunum. Young, M.E. 1995. “Investing in Young Children.� World Bank Discussion Paper No. 275. World Bank, Washington, DC. Başvurulan web siteleri: AÇEV: http://www.acev.org/?lang=en UNICEF Türkiye web sayfası: http://www.unicef.org/turkey/ut/ut5_2010.html http://www.unicef.org/turkey/pr_2010/ec31.html http://www.unicef.org/infobycountry/Turkey.html ECE F baski.indd 57 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 58 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 1 59 EK 1: DÖRT OECD ÜLKESİNDE ERKEN ÇOCUKLUK MÜDAHALELERİ Bu ekte şu dört OECD ülkesinde erken özellikle hedef alınmış bir topluluğa yönelik çocukluk eğitimi alanında yapılan müda- özel amaçlı mikro programlardır. halelere ilişkin vaka çalışmaları sunulmak- tadır: Avustralya, Şili, Yeni Zelanda ve 2009 yılında Avustralya’nın ulusal, bölge- İsveç. sel ve yerel yönetimleri ortaklaşa bir çalış- ma ile Erken Yaşlara Yatırım Yapmak: Bir AVUSTRALYA: Ulusal Erken Çocukluk Gelişim stratejisi Ulusal EÇG Stratejisi ve geliştirdiler. Bu stratejinin amacı “2020 Ulusal Kalite Standardı yılına kadar çocukların ve ülkenin daha iyi bir geleceğe sahip olması için tüm ço- Avustralya nüfusunun toplam 21.5 milyon cukların hayata en iyi şekilde başlamalarını olduğu tahmin edilmektedir. Bu nüfusun sağlamak�tır. Çocukların ana karnından 8 1.37 milyonu 0-4 yaş arası çocuklardır. 15 yaşına kadarki dönemlerine çeşitli açılar- yaştakilerin okul başarısı ve maddi refahı dan odaklanan ve ailenin, yerel topluun, gibi çocuk sağlığı ve refahı göstergelerine ilgili kuruluşların, iş yerinin ve hükümetin göre Avustralya nispeten iyi bir performans hepsinin erken çocukluk gelişiminin bi- sergilemektedir. Yine de endişe edilmesi- çimlenmesinde oynadığı rollerin önemini ni gerektiren bazı konular bulunmaktadır, temel alan bu strateji EÇG’ye geniş kap- özellikle de yerli çocuklar konusunda. He- samlı bir yaklaşım sergiler. men hemen bütün çocuk sağlığı ve refahı konulu raporlarda yerli çocukların yerli ol- Strateji, kendi vizyonunu gerçekleştirmek mayanlara kıyasla daha kötü durumda ol- amacıyla yedi hedef sonuç saptamıştır: (i) dukları ve OECD sınıflandırmasında pek Çocukların sağlıklı bir şekilde doğması ve çok unsurda en başarısız kişiler oldukları yaşaması; (ii) Çocukların çevresinin bes- belirlenmiştir. Avustralya, geniş kapsamlı bir leyici, kültürel açıdan uygun ve güvenli EÇG müdahale modeli geliştirmiştir. Ulus, olması; (iii) Çocukların yaşam ve öğrenim devlet ve bölgesel düzeylerde her çocuğun için gerekli bilgi ve becerilere sahip olma- hayata en iyi koşullarla atılmasını sağlama- sı; (iv) Çocukların, özellikle de yerli ço- yı hedef almıştır. Avustralya’nın çok farklı cuklarının sosyal ortama dahil edilmeleri müdahale yöntemleri olduğunu göz önün- ve dezavantajlı durumda olmamaları; (v) de bulundurmak gerekir; bazı programların Çocukların eğitimsel fırsatlara dahil olma- geniş bir kapsama alanı vardır, bazıları ise sı, onlardan yararlanmaları; (vi) Ailelerin ECE F baski.indd 59 26.06.2013 11:35 kendilerine güvenmeleri ve çocuklarının ve uygulaması; temel yapının kalitesi; eği- gelişimini destekleyecek yeteneklere sahip timciler ile çocuklar arasındaki etkileşim; olmaları; (vii) Kaliteli EÇG desteğiyle ai- ailelerin ve yerel toplumun gereksinimle- lelere, iş hayatına katılım ve seçenekler ko- rine odaklanan hizmetlerdir.� (Avustralya nusunda yardım sağlanmalı. Strateji aynı Yönetimleri Konseyi, 2009). Yedi kalite zamanda çocuğu merkez alan bir yakla- alanı şunlardır: (i) Eğitim programı ve şımla geniş kapsamlı bir EÇG sisteminde uygulaması; (ii) Çocuk sağlığı ve güvenli- bulunması gereken yedi unsuru şu şekilde ği; (iii) Fiziksel çevre; (iv) Personele ilişkin belirlemiş. Bunlar: (i) Çocuklara, ebevey- düzenlemeler, çocuk-personel orantısı ve nlere, çocuk bakıcılarına ve yerel topluma personelde olması gereken nitelikler; (v) destek sağlamak; (ii) Duyarlı EÇG hiz- Çocuklarla ilişkiler; (vi) Aileler ve yerel metleri; (iii) Kalite ve düzenlemeler; (iv) toplumla işbirliğine dayalı ortaklıklar; (vii) Bilgi, yönetim, inovasyon; (v) İşgücü ve Önderlik ve hizmet yönetimi. liderlik kavramlarının geliştirilmesi; (vi) Altyapı; (vii) Yönetişim ve finansman. Kalite standardına, güncelleştirilmiş bir Belirlenen her konuyla ilgili olarak Avust- yasal çerçeve ile EÇE hizmeti sunucuları- ralya Federal Devleti, merkezi ve yerel nın değerlendirilip puanlandığı bir sistem yönetimler ve diğer paydaşlar tarafından eşlik etmektedir. Puanlandırma sistemi yürütülen eylemler, reformlar ve geleceğe “yedi kalite alanını beş puanlık bir skalayla dönük taahhütler söz konusudur. puanlandırır; bu skala ülkedeki bütün ai- lelerin, hizmetlerin ve geniş anlamda yerel Bu strateji, ulusal, bölgesel, yerel düzey- toplumun, Avustralya’nın her yerinde çok lerde, akış şeması belirlenmiş yönetişim yönlü çocuk eğitimi ve bakımı açısından mekanizmalarını çalıştırmayı (ödemeler ve beklentilerini karşılayacak erken çocukluk idare işler de dahil olmak üzere); rollerin eğitimi ve bakımı ve OSHC’nin kalitesini ve sorumlulukların net bir şekilde belirlen- ölçer� (Avustralya Yönetimleri Konseyi, miş olmasını; daha hesap verebilir olması- 2009). Sistem bağımsız kurumlar tarafın- nı; ve etkin karar verme ve ortak planlama dan yapılan değerlendirmeleri inceleyerek açısından gereken devamlılığın sağlanmış ve aileler ve yerel kuruluşlarla işbirliği ya- olmasını gerektirir. Bu strateji aynı zaman- parak hesap verebilirliği geliştirmek sure- da Ulusal Kalite Standartlarını uygulaya- tiyle verilen hizmetlerin kalitesi hakkında rak EÇE’nin ve çocuk bakımının gelişti- bilgi sağlamak üzere tasarlanmıştır. rilmesi amacına yöneliktir. Bu standart yedi kalite alanını kapsamaktadır, bunlar: Avustralya’nın EÇG konusunda sağlam “ Erken çocukluk eğitimi ve bakımı açısın- bir geçmişi vardır ve halen çeşitli hizmet- dan kritik önem taşıyan yüksek kalitenin leri, müdahaleleri içeren etkili bir sosyal ve okul saatleri dışında bakım (OSHC) güvenlik ağına sahip bir erken çocukluk hizmetlerinin sağlanması; eğitim kavramı altyapısı mevcuttur. Bu strateji mevcut ECE F baski.indd 60 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 1 61 çalışmaların koordinasyonunu geliştir- Erken çocukluk dönemine yönelik politika- mek, güncel yaklaşımların bazılarını ye- lar - Chile Crece Contigo (Şili Seninle Bü- niden gözden geçirmek ve bazı boşlukları yüyor) – sektöre bağlı, sektörlerarası, çoklu kapatarak bütün çocukların hayatta ba- sektörler ve geniş kapsamlı müdahaleler şarıya ulaşabilmeleri için elden gelen en gibi farklı programlardan oluşturulmuştur. büyük fırsatların sunulmasını sağlayacak çerçeveyi kurma hedefi güder. Bu amaç- Şili’nin Eski Cumhurbaşkanı Michel- la strateji en marjinal çocuklara, özellikle le Bachelet 2006 yılında iktidara geldiği de kırsal kesimdeki yerli gruplara önem zaman, kendi yönetim ekibinin, bütün vermektedir. Şilili çocuklara erken çocukluk koruma- sının sağlanacağını ve gelişim fırsatlarının herkese eşit dağıtılacağını bildirmişti. Bu ŞİLİ: amaçla, bir Başkanlık Komisyonu, teknik İki Kademeli Kapsamlı ve çalışmaları ve ayrıntılı konsültasyonları yö- Hedefli Yaklaşım neterek CCC’nin planlanmasını ve kuru- luşunu gerçekleştirmiştir. CCC’nin amacı Şili’nin nüfusu 17 milyondur, bu nüfusun 4 yaşına kadarki çocukların sosyal olarak 1.24 milyon kadarı 5 yaşından küçüktür. korunması, hayır kurumları, müdahale ve Son on yıllık dönemlerde iktidara gelen katılımlar, sosyal hizmet kuruluşlarının hükümetler küçük çocukları olumlu bir bi- katkısıyla tüm çocukların potansiyel geli- çimde etkileyen birtakım önemli politikaları şimini gerçekleştirmelerine çalışmaktır. yürürlüğe koymuştur; örneğin sosyoeko- nomik açıdan en dezavantajlı ailelerin ka- CCC, çeşitli sektörel girişimcileri ve liteli sağlık hizmetlerine, okul öncesi eğitim programları koordine ederek, hayatının olanaklarına ve sosyal korunma sistemine her döneminde çocukları desteklemek- erişim olanaklarının artırılması gibi. Bu tedir. Sağlanacak destek ve hizmetlerin önemli ilerlemelere rağmen coğrafi ve sos- kesin seviyesi her çocuğun kişiye özel yo-ekonomik eşitsizlik hâlâ devam etmekte- gereksinimlerine göre saptanmaktadır. dir. 2009 yılında yoksulluk ülke nüfusunun CCC aracılığı ile sağlanan hizmetlere do- yüzde 15.1’ini etkilemişken, bundan etkile- ğum öncesi ve doğum sırasında verilen nen 4 yaş altı küçük çocukların oranı yüzde hizmetler, gündüz bakım ve okul önce- 24.6’dır (bu oran yerlilerin yaşadığı kırsal si merkezler, en yoksul yüzde 40 nüfusa bölgelerde daha da yükselir; yüzde 39.1) dahil olan çocukları desteklemeye yönelik Bu, Şili’nin en genç nüfusunun en yok- yardımlar ve çocukların EÇG’de izledi- sul grup içinde olduğunu göstermektedir. ği yolun denetimi gibi konular dahildir. Son yıllarda okullaşma oranı ciddi ölçüde Planlama Bakanlığı (MIDEPLAN, Mi- artmıştır; 2008 yılında 4 ila 5 yaş arası ço- nisterio de Plafnificacion y Cooperacion) cukların yüzde 66.4 kadarı okullaşmıştır. ve özellikle de Sosyal Koruma Sekreterliği ECE F baski.indd 61 26.06.2013 11:35 CCC’nin denetiminden sorumludur. Sağlık, Hedefli müdahale unsuru, ülkenin en Eğitim ve Çalışma Bakanlıkları gibi birçok korumasız çocuklarına farklılaşmış bir başka kurum da önemli stratejik ortaklar yardım sunmaktadır (Silva, 2010). Bu arasındadır. Sağlık sektörü CCC’de merkezi program aşağıdaki hizmetleri kapsar: bir role sahiptir, bu sektör hizmetlerin büyük bölümünü ve denetimi sağlamaktadır. MI- • Ev ziyaretleri DEPLAN ve Dünya Bankası birlikte çalışa- • Ailelere verilen mali yardımlara oto- rak CCC’nin denetimi ve değerlendirilmesi matik erişim için entegre bir sistem tasarlamaktadır. • Çocuk yuvaları ve anasınıfların - daki EÇE hizmetlerinden ücretsiz CCC’nin anahtar yönlerinden birisi de yararlanma iki kademeli yapısıdır; bu sistem ülkede- • Kamusal programlara tercihli erişim ki bütün çocukları kapsayan bir yardımı • Gelişimi geri kalmış çocuklara kap- yaparken, aynı zamanda daha korumasız samlı bakım konumdaki çocukları hedef alan özel bir • Sakat çocuklara teknik yardımlar destek sunmaktadır. CCC’nin aşağıda be- lirtilen müdahaleler Şili’nin bütün çocuk- Şili’nin CCC sistemi bu şekilde hem geniş larına destek sağlamaktadır: kapsamlı (ülkedeki bütün çocuklara yöne- lik sonuçlar sağlama) hem de hedefli (en • Kitlesel eğitim programları (bilinç- korumasız olanlara ek destek verme) ola- lendirme kampanyaları, kütüphaneler rak tasarlanmıştır. CCC’nin Şili’de tama- ve diğer eğitsel kaynakları kapsar) men uygulanması için yapılan çalışmalar henüz başlangıç aşamasındaysa da, şüphe- • İnteraktif bilgileri kanalları (bu işe siz benzer politikalar uygulamayı düşünen tashih edilmiş bir telefon hattı, internet ülkelere verebileceği birçok ders vardır. sitesi, aylık e-bülteni kapsar) • Yasa teklifleri (evlat edinme yasaları- YENİ ZELANDA: nın geliştirilmesini ve doğum sonrası Hedefli Müdahaleler ve anne ve baba izinlerinde yapılacak de- Kamu-Özel Ortaklıklarıyla ğişiklikleri kapsar) Nüfusun Farklı Kesimlerine Hizmet Vermek Bunlara ilaveten, halk sağlığı sistemi- ne dahil olan bütün çocukların (Şilili Yeni Zelanda yaklaşık 4.2 milyon nüfusu çocukların % 75 kadarı) gelişimini ba- olan küçük bir ülkedir. 2001’de yapılan şından sonuna kadar izleyen ve denet- sayıma göre nüfusun yüzde 8 kadarı Ma- leyen bir bio-psikolojik gelişim destek ori, yüzde 4.5 kadarı da Pasifik Adalıdır. programı bulunmaktadır. Yeni Zelanda neredeyse yüde 100’e yakın ECE F baski.indd 62 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 1 63 olan okur-yazarlık oranı ile övünmektedir elemanı bu alanda çalıştırılmaktadır. ve insan kalkınmaya ilişkin, bebek ölüm Çocuk, Gençlik ve Aile ayrıca çocuk oranı ve doğumda beklenen yaşam süresi istismarı veya ihmali vakalarıyla da il- gibi göstergeler açısından da başarılı bir gilenmektedir. Bu bağlamda bakıcıların performans sergilemektedir. Ülke, yaşam- yanında yaşayan 5,000 kadar çocuğa larında en iyi düzeylere erişebilmeleri için yardım edilmektedir, kurumlar ve yerel çocukların ve ailelerinin gereksinimi olan toplumlarla iletişim halinde çocuklara hizmet ve araçları hedefleyen bir grup ve ailelerine destek sağlanmaktadır. müdahale geliştirmiştir.. Yeni Zelanda finansman modeli kamu- 1999 yılında İşçi Partisi tekrar Zeni Zelan- sal-özel karışımı bir ortaklıktır; kamu fi- da hükümetinin başına geçtiğinde EÇG nansmanı ve düzenlemeleri özel tedarik öncelik kazandı, EÇE’ye çok önem verildi. sistemiyle birleştirilmiştir. Bu yaklaşım, Özellikle de Maori olan/olmayan ile Pasi- çok yönli bir grup hizmet kanalıyla kü- fik Adalı olan/olmayan çocuklar arasındaki çük çocuklu ailelerin çeşitli gereksinim- farklılıklara en büyük öncelik verildi. lerinin karşılanmasını sağlamıştır. Günümüzde Yeni Zelanda’da, EÇG’ye EÇG altında çalışan değişik sektörlerin ihtiyacı olan aile ve kişilere erişmek için koordinasyonunda, kurumsal bir daya- hedefli bir destek modeli kullanan ge- nak oturtmak çok önemlidir. Yeni Zelan- niş kapsamlı bir sosyal koruma sistemi da’da Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı yürürlüktedir. Bu sistemin önemli bir ve MoSD gibi kuruluşların hepsi EÇG parçası, 2004 yılında başlatılan Aileler politikalarının belirlenmesi ve yönetimi için Çalışma paket programıdır. Bu pa- gibi konulara katkıda bulunmaktadır, bu kete bir Aile Vergi Kredisi, İşbaşı Vergi kurumlar erken çocukluk yılları ile ilko- Kredisi, Minimum Aile Vergi Kredisi ve kul çağları arasındaki sürekliliği garan- Ebeveyn Vergi Kredisi dahildir, son iki tiye almak için de birlikte çalışmaktadır- vergi daha düşük gelirli ailelere destek lar. Yeni Zelanda’nın EÇG sisteminde olmak üzere hazırlanmıştır. ileri düzey bir kurumlararası işbirliği mevcuttur. MoSD tarafından geliştiril- Sosyal Kalkınma Bakanlığı (MoSD) miş olan Erken Yıllar Hizmet Bağlantı Yeni Zelanda’daki çocuk koruma prog- Merkezi, Eğitim, Sağlık ve Sosyal Ge- ramını denetlemektedir. Bakanlık özel- lişme Bakanlıklarının ve diğer bakanlık likle risk altındaki ailelere odaklanmak- ve kurumların sunduğu çocuğun doğu- tadır. Çocuk, Gençlik ve Aile MoDS mundan okula gidene kadarki dönemle- hizmetlerinin en yaygın hizmet dalların- ri kapsayan geniş yelpazeden hizmetlere dan birisidir ve 1,300’den fazla sosyal dair bilgi ve entegre hizmetleri tek mer- yardım çalışanı ve tahmini 4,500 bakım kezden idare eder. ECE F baski.indd 63 26.06.2013 11:35 Yeni Zelanda’daki EÇG müdahaleleri, tiğe dair felsefeler sağlar; ortak bir anla- bakanlıklar resmi kurumları, kar amacı yış ve dilin geliştirilmesini teşvik eder ve gütmeyen kuruluşlar, yerel toplum, aile Yeni Zelanda’daki erken çocukluk eğiti- grupları ve kamu-özel ortaklıkları tara- minin değerlendirilmesi için bir çerçeve fından doğrudan doğruya gerçekleştiril- oluşturur. mektedir. Bu müdahaleler Genç Aileler Bebek Emzirme Grubu gibi kapsam ve model olarak çok küçük (ki bu, çok az İSVEÇ: mali kaynağı olan belirli bir yöredeki ta- Ulusal Standartlar ve Yerel ban örgütlenmesinin ne kadar büyük bir Esneklik etki yaratabildiğine güzel bir örnektir) ya da Mutlu Çocuk Hizmetleri gibi ge- İsveç’in 9 milyon kişiden oluşan nüfusu niş kapsamlı ve karmaşık olabilir. dünyadaki en yüksek yaşam standart- larından birinin keyfini çıkarmaktadır. 1990’ların ilk yıllarından itibaren EÇE’ye Bunun sonucu olarak İsveç’teki çocuk- katılım çarpıcı bir artış sergilemiş, nere- lar, büyüme ve gelişmelerini destekleyen deyse tüm ülkeyi kapsar hale gelmiştir. geniş bir yelpazeden kaliteli hizmete eri- Bazı yerli nüfuslarda (özellikle de Mao- şebilmektedir. İsveç sık sık uluslararası rilerde) ulusal ortalamanın altında okul- endekslerde bir anne, bir kadın veya bir laşma oranları olmakla birlikte aradaki çocuk olarak yaşanacak en üst düzey uçurum önemli miktarda kapatılmış ve ülkeler arasında gösterilmektedir. Ülke, şimdilerde neredeyse eşitlik sağlanmıştır. EÇG müdahaleleri aracılığıyla gerçek- Eğitim Bakanlığı ayrıca özel eğitim gerek- leştirdiği, kamu politikaları tarafından sinimleri olan çocuklara doğdukları andan desteklenen, dinamizm ve çeşitlilik içe- ilkokula gidene kadarki dönemi içeren bir ren ve dünyanın en geniş kapsamlı sos- erken müdahale sistemi geliştirmiştir. Bu yal koruma sistemlerinden biri sayılan kategoriye giren çocukların %95’inden bir sistemi yerleştirmiştir. fazlası ilkokula başlamadan önce bu özel eğitimden yararlanmaktadır. İsveç, dünyada EÇE’yi ve küçük çocuk- lara bakım hakkını yasal bir hak olarak Ngâ Huarahi Arataki: 10 yıllık EÇE için kabul eden üç ülkeden biridir. EÇG Stratejik Plan, yaşam koşulları ne olursa politikası geliştirme–özellikle de çocuk olsun bütün çocuklara, programa katılı- bakımı ve okul öncesi eğitim konusun- mı artırarak, EÇE hizmetlerinin kalitesini da– uzun yıllardan beri İsveç’in önceli- yükselterek ve işbirliğine dayanan ilişkileri ği olagelmiştir ve hâlâ siyaset alanında destekleyerek kaliteli bir EÇE sağlamayı düzenli olarak tartışılmaktadır. İsveç’in hedef seçmiştir. EÇE müfredat modeli Te yüksek düzey EÇG politikalarının geliş- Whariki, teorik bir temel, hedefler ve pra- tirilmesi konusunda uluslararası stan- ECE F baski.indd 64 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 1 65 dartları belirliyor olmasına ve erken ço- leştirileceğine karar verir, ancak İsveç cukluk eğitimine ve bakımına neredeyse Okulları Müfettişliğinin (SSI) denetim ülkenin tamamında katılım sağlamayı ve onayının alınması gerekir. başardığına pek şaşmamak gerek. 2008 yılında kurulmuş olan SSI, şu üç sorumluluk alanını üstlenen ulusal bir İsveç’in okul öncesi sistemi, üç spesi- kurumdur: fik farklılaşmış müdahaleden oluşur: Okul öncesi hizmetler, aile gündüz ba- • Eğitimin denetlenmesi kım evleri ve herkese açık okul öncesi • Şikayetlerin araştırılması okullar. Çocukların çoğu okul öncesi • Bağımsız okulların onaylanması hizmetlerine kaydolurlar; bu hizmet yıl boyu sürer ve sınıf başına ortalama SSI, bağımsız, belediyeler tarafından 15-20 çocuk düşer. Aile gündüz bakım çalıştırılan okul öncesi eğitim merkez- evleri kırsal kesimlerde daha yaygındır, lerinin düzenli olarak denetlenmesi ve okul öncesi hizmetlerini tamamlayıcı tematik açıdan kalite kontrolü yapılma- bir hizmettir, özel gereksinimleri olan sından sorumludur. Belediyelere okul çocuklar için daha küçük sınıflarda ders öncesi eğitim sistemindeki her müdaha- verilir. Konvansiyonel okullara alterna- le için makul miktarda bir ödeme talep tif olarak tasarlanan açık okul öncesi etme izin verilmiştir. Bu ödeme çoğu hizmetleri evde oturan ve okula giden kez sembolik bir miktardadır ve birçok çocuklarının yanında olmayı tercih ilde ailenin gelir düzeyine ve çocuğun eden ebeveynleri hedef alır. 2007 okul okula devam süresine bağlı olarak de- yılında, 1 ila 5 yaş arası tüm çocukların ğişebilir. Buna karşılık olarak “her be- yüzde 85’inden fazlası İsveç’in okul ön- lediye, belediye düzeyinde bir kalite ra- cesi sistemine katılmıştır. poru hazırlamak zorundadır, bu rapor belediye tarafından yürütülen tüm okul 1998 yılından beri okul öncesi sınıfların öncesi dönem aktivitelerini, okula gitme kendilerine ait eğitim programı, ulusal yaşındaki çocukların bakımı, okul faali- hedefleri, yol gösterici yönetmelikleri yetleri konusunda olacaktır. Her okulun Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından ayrıca işletme düzeyinde bir kalite rapo- hazırlanmaktadır. Sağlık sektörü okul ru hazırlaması gerekir� (İsveç Okulları öncesi çalışma gruplarıyla yakın ilişki Müfettişliği, 2009). Bu yöntemle İsveç kurarak gereken sağlık hizmetlerini ver- okul öncesi eğitim sistemi, ulusal stan- mektedir. Müfredatın pedagojik ilkeleri, dartların uygulanması ile ileri düzey bir okul öncesine kaydolan bütün çocuklar yerel esnekliği birleştirmeyi başarmıştır. için eğlenceli, güvenli, yol gösterici ve eğitici olmasına dayanır. Bu çerçeveler dahilinde iller aktivitelerin nasıl gerçek- ECE F baski.indd 65 26.06.2013 11:35 ULUSLARARASI Ders 2 : Ulusal Standartlar ve DENEYİMLERDEN Değerlendirmeler ALINAN DERSLER Avustralya ve İsveç örnekleri, sağlam Bu uluslararası deneyimlerden Türki- kaliteli EÇE standartlarını kurumsallaş- ye’nin EÇE programına faydalı olabilecek tırma yönünde çok değerli dersler verir. birçok ders çıkabilir. Avustralya’nın Ulusal Kalite Standardı ve İsveç’in Okul Müfettişleri, söz konusu Ders 1: Geniş Kapsamlı Yaklaşım mı, hükümetler tarafından EÇE’nin yerleşik Hedefli Yaklaşım mı? kalite kriterlerine uyması için uygulamaya konulan politikaları sağlayan kurumlar- İsveç örneğinde, bir ülkenin, tüm ülkeyi dır. Kendi ülkelerinin EÇE kapsamındaki kapsamak için erken çocukluk dönemine yöreleri geliştirmek için Türk politikacılar ayrılmış kaynaklarını nasıl yaygınlaştırdığı Avustralya ve İsveç modellerini dikkatle görülmektedir. Bu geniş kapsamlı yakla- inceleyerek, kendi denetim sistemlerini şımın avantajı kapsam alanının hızla ge- kurmalı, yapılan işleri tespit etmeli ve de- nişletilmesini sağlamasıdır ki bu da Türk ğerlendirmelidir. Bu işlemler yüksek kali- Hükümetinin belirlediği hedeflerden biri- teli bir EÇE hizmetleri için elzemdir. . dir. Öte yandan Yeni Zelanda modeli daha hedefli bir müdahale tarzını sunmaktadır; Ders 3 : Hizmet Sunumunda buradaki hedeflerden biri azınlık nüfu- Esneklik sun (Maoriler) yararlanacağı şekilde EÇE kapsamını genişletmektir. Ancak Türki- İsveç, ulusal düzeyde sağlam kalite stan- ye’ye en uygun çözüm Şili’nin sunduğu iki dartlarının yerleştirilmesi gerektiğini ka- kademeli kapsamlı ve hedefli Chile Crece bul etmekle birlikte yerel bölgelerde EÇE Contigo (CCC) yardım ve destek prog- hizmetlerinin fayda sağlayanlara nasıl ramı olabilir. Bu iki kademeli yapı özel- sunulacağı konusunda yüksek düzeyde liği Türkiye’deki politikacılar tarafından esneklik tanımıştır. İsveç sisteminde be- yakından incelenmelidir, zira Türkiye’nin lediyeler EÇE’ye ve ilgili hizmetlere en tüm ülkeyi kapsama hedefi, ülkedeki en çok mali destek sağlayan kuruluşlardır, korumasız kesimlere de ulaşılabilmesi için ayrıca bağımsız okullar ve erken çocukluk bir grup hedef odaklama mekanizmasıyla merkezlerinden oluşan ağa da yardımcı birlikte düşünülmesi gerekmektedir. olmaktadır. Yeni Zelanda modeli bir adım daha ileri giderek, kamu finansmanı ve düzenlemelerini özel hizmet kaynakları ile birleştirmiştir. Erken çocukluk hizmetleri devlete bağlı kurumlar, kar amacı gütme- yen kuruluşlar, iller, mahalleler, ebeveyn ECE F baski.indd 66 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 1 67 grupları, büyüklüğü ve kapsamı farklı olan özel-kamusal ortaklıklar tarafından sağlan- maktadır. Türk politikacılar, ademi merke- ziyetçi hizmet sunumu modellerini incele- yebilir, EÇE kalitesi, inovasyon ve hesap verebilirlik arasında en doğru dengeyi sağ- layacak sistemi buna göre planlayabilirler. Ders 4 : Kurumlararası Koordinasyon Yukarıda anlatılan dört ulusal sistemin hepsi de çeşitli aktörler arasında bir de- receye kadar işbirliğine dayanmaktadır. Avustralya’nın stratejisi, merkezi hükü- met ile bölgesel ve yerel yönetimler ara- sında geliştirilen etkin bir koordinasyonu sağlamasıyla dikkat çeker. Yerel toplum ve aileler ile kurulacak ortaklıkları vurgulayan böylesi bir güçlü model, Türkiye’ye ken- di EÇE stratejisini hazırlama konusunda yardımcı olabilir. Ademi merkeziyetçi Yeni Zelanda modeli, aynı zamanda kamu, özel ve kar amacı gütmeyen sektörler arasında büyük oranda bir işbirliğini gerektirmek- tedir; Türkiye kendi sistemini yaygınlaştır- ma girişimlerinde bu ülkeden ders alabilir. Şili’nin CCC programı, farklı kurum ve bakanlıkların girişimlerini koordine etme mekanizmaları ve CCC’nin entegre dene- tim ve değerlendirme sistemi gibi bilgiler Türkiye’ye çok değerli bir örnek sunabilir. Aynı şekilde, İsveç örneğinde olduğu gibi, belediyelerin hizmetleri sunduğu, merke- zi hükümetin ise standartları belirlediği ve değerlendirmeleri yönettiği model de Tür- kiye’ye uyabilir. ECE F baski.indd 67 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 68 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 2 69 Ek 2: TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİMİ MÜDAHALELERİNİN BİR FOTOĞRAFI Günümüzde Türkiye ülke çapında, devlet seçilmiş EÇG müdahalelerini, SABER- ve yerel yönetimlerde sektör, sektörler EÇG program tipolojisini kullanarak tarif arası ve çoklu sektör girişimleri içeren çok ve kategorize etmiştir. Burada verilen sayıda EÇG programına sahiptir. Ek Şekil rakamların ülkede yürürlükte olan çok 2.1, müdahale tipine göre seçilmiş bir sayıda müdahaleye dair sadece basit grup EÇG programını bir araya getirir; bir fotoğraf sunduğunu unutmamakta Ek Şekil 2.2’de bunların yaş gruplarına yarar var. Bu müdahaleler konuyla ilgili göre kapsamasını sunar. Ek Tablo 2.2 ve olmalarına ve ilgili bilgilerin kolay elde Ek Tablo 3.1 Türkiye’de uygulanmak üzere edilebilir olmasına göre seçilmişlerdir. EK ŞEKİL 2.1 TÜRKİYE’DEN SEÇME EÇG MÜDAHALELERİ Gıda takviyesi Birden çok sektörde koordineli Çocuk sağlığı ve müdahale büyüme gözetimi Kapsamlı Küçük çocuklar için sağlık ve eğitim Aşılar programlarına entegre edilmiş Hamileler ve küçük ebeveynlik çocuklar için mikro mesajlaşması Çok sektörlü Kurumsal ayarlamaların karmaşıklığı besinler Anne sütü ile Aile eğitim beslenme programları promosyonları Devlete bağlı EÇE kaydına bağlı nakit transferleri anaokulları Sektörler Doğum öncesi arası Yetim ve korumasız sağlık hizmetleri çocuklar için programlar Özel eğitime ihtiyaç duyan Sektörel çocuklar için programlar Faaliyet alanları - mekanizmalar Diğer sektörden Evrensel popülasyonlara Kapsamlı düzenli gözetim. Tek sektör doneler ile belirli sektör hedefli, özellikli programlı, Özel müdahaleli bazı birden çok sektör evrensel servisler ECE F baski.indd 69 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ÇEŞİTLİ YAŞ GRUPLARINA GÖRE ÇEŞİTLİ ERKEN ÇOCUKLUK GELİŞİMİ PROGRAMLARININ KAPSAMI EK ŞEKİL 2.2 Kaynak: Dünya Bankası (2010) Çocuk Gelişme Evresi Girişim Yaş Grubu Kapsamı Doğum Öncesi Hamilelik gözetimi, SB (2004) ~80% Aşılar - DPT, MoH (2004) ~90% Bebeklik (0-18 Ay) Büyüme ve sosyo-psikolojik gözetim - Aile hekimi, SB (2008) <10% Ebeveyn eğitimi, MEB (2008) <1% Yüzde 100 Özel gündüz bakımevleri, kreşler ve toplum etkin modeller (2008) <1% kapsama Yeni yürümeye başlayan çizgisi çocuk (18-36 Ay) Ebeveyn eğitimi, MEB (2008) ~3% Büyüme ve sosyo-psikolojik gözetim - Aile hekimi, SB (2008) <10% SHÇEK Halk Evleri (2008) <2% Anne-Çocuk Ev Eğitimi Programı - sadece 6 yaş grupları için, MEB (2008) Okul öncesi (36-72 Ay) ~6% Özel anaokulları (2008) ~1% Devlet Anaokulları ve okul öncesi sınıfları• 48-72 ay gruplar için, MEB (2008) ~30% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ECE F baski.indd 70 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 2 71 TÜRKİYE’DEN SEÇİLMİŞ EÇG PROGRAMLARININ SINIFLANDIRILMASI: AİLE HEKİMLİĞİ PROGRAMI VE OKUL ÖNCESİ DEVLET OKULLARI EK TABLO 2.1 EÇG Müdahalesi Aile Hekimliği Programı Okul Öncesi Devlet Okulları Kategori Sektörel Sektörel Sağlık hizmetleri sunmak ve küçük çocukların Çocukları okula hazırlamak Birincil politika hedefi büyümelerini ve bilişsel, psikolojik gelişimlerini izlemek. Hamile kadınlar aile hekimlerine gönderilir; bu Çocuklara, devlete bağlı ilköğretim okullarının Kısa tanım hekimler doğan çocuğun tüm çocukluk dönemi bünyesindeki sınıflarda okul öncesi eğitim verilir. boyunca sağlığını ve gelişimini izler. Aile hekimi, çocuğun sağlığından ve gelişiminden, • Bilişsel uyarımı artırmak anne karnından ilk 6 yaşa kadar sorumludur. • Okula hazırlamak Sorumlulukları arasında şunlar vardır: • Okuma-yazma öncesi becerileri geliştirmek, Alanlar / müdahale mekanizmaları • Aşılar sayısal becerileri geliştirmek • Büyümenin izlenmesi • Bilişsel ve psiko-sosyal göstergelerin takibi Pilot uygulama 1996’da Bursa’da yapıldı, daha Son yıllarda okul öncesi erişimde büyük bir sonra Türkiye çapında 54 ilde uygulandı, böylece artış oldu. 2010-11 yıllarında, 48-72 ay arası Kapsam / erişim 2009’a gelindiğinde tüm ülkedeki 0-72 ay arası okullaşma oranlı yüzde 43’e ulaştı. çocukların yüzde 8.3’üne ulaşıldı. 2010’un sonunda projenin kapsamı Türkiye’deki 81 ilin tamamına genişletildi. Sağlık Bakanlığı programı üç genel müdürlüğü Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Genel kanalıyla uyguluyor: Anne ve Çocuk Sağlığı, Müdürlüğü, bu programın müfredatından ve Birincil Sağlık ve Akıl Sağlığı. Aile hekimleri yaygınlaştırılmasından temel olarak sorumlu. Kurumsal düzenlemeler çalışma bölgelerindeki tüm çocukların Mevcut devlet ilköğretim okullarında veya bağımsız aşılarından ve büyümelerinden sorumlu; binalarda okul öncesi sınıfları inşa edildi. Okul bölgelerindeki hane sayısına göre ödeme Öncesi Eğitim Programı 23.07.2012 tarihinde Talim alıyorlar. Terbiye Kurulu tarafından kabul edilmiştir. Öğretmen maaşları merkezi olarak MEB tarafından finanse ediliyor. Altyapı çalışmaları Aile hekimleri, çalışma bölgelerindeki hane proje finansmanından veya yerel yönetim Finansman / maliyet uygunluğu sayısına göre hesaplanan kişi başına teşvik primi finansmanından sağlanıyor. Yüksek okul harçları alıyorlar. sosyoekonomik açıdan dezavantajlı kesimin bu okullara erişimi önünde engel teşkil ediyor. (İllere göre 50 ila 200 TL arasında değişen “beslenme harcı� alınıyor.) MEB tarafından atanan okul öncesi öğretmenleri Hizmet sağlayıcılar Aile hekimleri yerel bölgelerde çalışıyor çalışıyor (4 yıllık üniversitelerden mezun öğretmenler.) Sağlık Bakanlığı, Türkiye’deki tüm çocukları, Standartlar temel olarak bina ve altyapı annenin hamileliğinden başlayarak takip edecek ihtiyaçlarına odaklanıyor. Eğitim programları ve bilgisayar temelli bir sistem kurdu. Bu veritabanı, pratikleri konusunda standartlarda eksiklikler çocuk temelli bir gelişim politikasına hizmet edecek var. Merkezlerin denetimi çok sık yapılmıyor, Denetleme ve kalite güvencesi şekilde, çocukları sürekli izlemeye, geride kalan bu alanda çalışan müfettişlerin genelde EÇG mekanizmaları sektörleri tespit etmeye yönelik çalışıyor. Aile formasyonu yok. hekimlerine, programa katılmadan önce EÇG ve IMCI (Entegre Çocuk Hastalıkları Yönetimi) çerçevesinde özel bir eğitim veriliyor. Sistemin genişletilmesi, altyapı ve öğretmen maaşları maliyetinin finansmanına bağlı. Sadece Müdahalelerin sayısını artırmanın Program, 2011’in sonunda tüm ülkede dört yıllık üniversite mezunu öğretmenlerin işe ve hizmet sunumunu iyileştirmenin uygulanmaya başlandı. alınması zorunluluğu maaş maliyetini artırıyor, bu önündeki güçlükler da uygulamanın yaygınlaştırılmasını güçleştirecek bir engel olabilir. ECE F baski.indd 71 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DEN SEÇİLMİŞ EÇG MÜDAHALELERİ : KEDV KADIN VE ÇOCUK MERKEZLERİ VE AİLE EĞİTİMİ PROGRAMLARI EK TABLO 2.2 Özel Topluluk Girişimleri EÇG Müdahalesi (KEDV Kadın ve Çocuk Merkezi Modeli) Kategori Sektörler arası Sosyoekonomik açıdan dezavantajlı mahallelerde, yüksek kaliteli, vatandaşların Birincil politika hedefi bütçelerine uygun günlük bakım sağlamak. Kadınları ekonomik kooperatifler bünyesinde organize ediyor, oralarda küçük Kısa tanım işletmelerini çalıştırmalarını sağlıyor; çalışan annelere gelirlerine uygun gündüz bakımı sağlayacak Kadın ve Çocuk Merkezleri kuruyor. Müdahale alanları / Devlet dışı bir kesimden, yerel toplum temelli bir gündüz bakımı modeli sunuyor. mekanizmaları Kapsam / erişim Bilinmiyor KEDV’deki EÇG uzmanları, mahallelerdeki anneleri “mahalle annesi� olacak şekilde eğitiyor ve okul öncesi öğretmenlerin istihdam edilmesine aracılık ediyor. KEDV, bu kişilere kendi merkezlerini kurmada yardım ediyor. Merkezlerin kadın üyeleri, merkezin Kurumsal düzenlemeler finansmanının ve yönetiminin sürdürülmesinden sorumlu oluyor. Gündüz bakım merkezinin masrafları, üyelerin ödeme güçlerine göre düzenlenen bir Finansman / maliyet uygunluğu ödeme planı çerçevesinde sağlanıyor. Hizmet sağlayıcılar Eğitim alan “mahalle anneleri� ve okul öncesi öğretmenler. Denetleme ve kalite güvencesi Bilinmiyor mekanizmaları Müdahalelerin sayısını Merkezler, tesislerin ve programların ilk başta KEDV çalışanları tarafından kurulmasının artırmanın ve hizmet sunumunu ardından kendini sürdürebilir hale geliyor. Programın yaygınlaştırılması için daha çok iyileştirmenin önündeki güçlükler fona ihtiyaç var. ECE F baski.indd 72 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 2 73 > EK TABLO 2.2 Aile Eğitim Programları Sektörler arası Program hedefleri, okula hazırlamaktan aile eğitimlerine, çocukların bilişsel gelişimlerini iyileştirmeye kadar uzanıyor. Çok çeşitli programlar söz konusu, ama temel olarak, ana babaları çocuklarını ev ortamında geliştirme stratejileriyle donatan ev merkezli programlar var. Anne ve Çocuk Ev İçi Eğitim Programı, 6 yaşında okul öncesi eğitim almayan ve yakında ilk öğretime başlayacak çocuğu olan anneleri hedefliyor. 20 anneden oluşan gruplar, 25 hafta boyunca haftada 3 saatlik oturumlarda, yetişkin eğitim merkezlerinde eğitim alıyorlar. Baba Eğitimi Programı ise, 2 ila 10 yaş çocuğa sahip babaları hedefliyor, onları çocuklarıyla ilgilenmeye teşvik ediyor. UNICEF sponsorluğundaki Benim Ailem Programı da anneleri eğitiyor, ancak bilişsel gelişim programa dahil edilmemiş. İlgili Genel Müdürlük, 1993’dan bu yana 0-6 yaş arası çocuklara yönelik çeşitli Anne ve Çocuk Eğitim Programları organize etmekte. Bu programlar kapsamında, toplam 74 ilde verilen 5,529 kursla, 951,406 aileye ulaşılmış. Bu aile eğitimi programlarıyla erişilen toplam çocuk sayısının senede 2 milyonun üzerinde olduğu tahmin ediliyor. 0-18 yaş arası çocuk sahibi ailelere yönelik Aile Eğitim Kurs Programı, 2010-11 akademik yılın başından bu yana uygulanmaya başlanmış. Program MEB ve diğer resmi kurumlar/dernekler, belediyeler ve kamu dışı kuruluşlar tarafından MEB ile işbirliği halinde yürütülecek. Programa katılan çocuklara ve ailelerine dağıtılmak üzere eğitim materyalinden sekiz bin kopya illere gönderilerek dağıtılmış. Çocuk eğitim materyalleri, broşürler, posterler, el ilanları, promosyon CD’ler belediyeler ve ilgili kurumlara gönderilmiş, ayrıca ulusal TV kanallarında gösterilmek üzere kısa film kopyaları gönderilmiş. Ana babalara yönelik programlar, MEB’e bağlı Yetişkin Eğitim Merkezlerindeki Enformel Eğitim Müdürlükleri tarafından yönetiliyor. Bu programlar Avrupa Komisyonu tarafından finanse ediliyor- AÇEV, UNICEF ve diğer ortaklar tarafından yürütülüyor. Türkiye bağlamında yapılan uygun maliyet analizi, ev merkezli programların son derece uygun maliyetli olduğunu tespit etti. Bu programların fayda/maliyet oranını 8:1 olarak hesapladı. Her program farklı şekilde yönetiliyor ve farklı hizmet sağlayıcı kullanıyor. Anne Çocuk Eğitimi Programı, Kamu Eğitim Merkezlerinde çalışan kadrolu personel olan öğretmen ve eğitimciler tarafından uygulanıyor. Anne Çocuk Eğitim Programını inceleyen çeşitli bağımsız değerlendirmeler, hem anneler hem çocuklar üzerinde olumlu etkileri olduğunu; programın uygun maliyetli olduğunu, daha geniş ölçeğe taşımaya uygun olduğunu ve toplumun çeşitli kesimlerine, özellikle de risk altındaki çocuklara ulaşmaya uygun esnek bir hedeflemesinin olduğunu bildiriyorlar. 22 yıllık bir zaman zarfında bu programa katılanlar üzerinde yapılan bir değerlendirme, katılımcıların lise ve üniversiteyi bitirme ve sonra iş bulma ihtimallerinin, programa katılmayanlara nazaran yüksek olduğuna işaret ediyor. Eğitimenler aynı zamanda düzenli olarak eski çalışma alanlarına ziyaretlerde bulunuyorlar. MEB, SHÇEK ve Adalet Bakanlığı tarafından seçilen 54 eğitimci Aile Eğitimi Kurs Programının kapsamında, ileride programda görev alacak olan eğitimcilerin eğitimini üstlendi. 2010’da Hizmet içi Eğitim kapsamında 890 öğretmen, kamu eğitim merkezlerinde yürütülen Aile Eğitim Programında çalışmak üzere eğitim aldı. Programlar, bir dizi yetişkin eğitim programı çerçevesinde finanse edildi; özel olarak Ana Baba Programları için düzenlenen finansman, yıllık bütçelerin netleşmesi için gerekli. ECE F baski.indd 73 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DEN SEÇİLMİŞ EÇG PROGRAMLARININ SINIFLANDIRILMASI: ŞARTLI NAKİT TRANSFERİ PROGRAMI VE SHÇEK TOPLUM MERKEZLERİ EK TABLO 2.3 EÇG Müdahalesi Şartlı Nakit Transferi Programı (ŞNT) SHÇEK Toplum Merkezleri Kategori Çok sektörlü Çok sektörlü Nüfusun sosyoekonomik açıdan en dezavantajlı Dezavantajlı topluluklardaki ailelere ve küçük yüzde 6’lık kesiminden küçük çocuk sahibi çocuklara çeşitli hizmetler sağlamak. Birincil politika hedefi ailelere toplumsal bir güvenlik ağı sağlamak; eğitim ve sağlıkta olumlu aile davranış biçimlerini teşvik etmek. Şartlı Nakit Transferi Programı, sosyoekonomik Dezavantajlı topluluklara hizmet sağlayan çok Kısa tanım açıdan dezavantajlı ailelere hamilelik amaçlı merkezler işletiyor- mesleki eğitim, yardımları veriyor, aynı zamanda onlara okul çocuk bakımı, aile eğitimi ve danışmanlık öncesi çocuklarını düzenli sağlık taramalarına hizmetleri gibi. götürmeleri koşuluyla ödeme yapıyor. Müdahale alanları / mekanizmaları Yerel düzeyde doğrudan nakit transferleri. Topluluk merkezleri kanalıyla muhtaç çocukları koruma ve önleyici hizmetler sunma. Şartlı Nakit Transferi Programı, Türkiye’deki Ülke çapında 81 merkez var, tahminen 40,000 küçük çocuk sahibi sosyoekonomik açıdan en çocuğa ulaşılıyor (ancak bu, ihtiyaç ve talebe Kapsam / erişim dezavantajlı %6’lık kesimden aileleri hedefliyor. bakıldığında çok sınırlı bir kapsama). Senede tahminen 3 milyon çocuğa ulaşılıyor. Kurumsal düzenlemeler Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü programı Ülke çapında Toplum Merkezlerini ve Aile uygulamakta ve finanse etmektedir Rehberlik Programlarını SHÇEK idare ediyor. Şartlı Nakit Transferi Programı, 0-6 yaş arası Fon sıkıntısı programın yaygınlaştırılmasını çocuk başına aylık 30 TL’dir (her ay Aile hekimi sınırlıyor. ziyareti koşuluyla Finansman / maliyet uygunluğu Hamile kadınlara verilecek şartlı nakit transferi Eğer kadın hastanede doğum yaparsa 70 TL Eğer kadın her ay düzenli olarak doktor kontrolüne giderse aylık 30 TL Doğumdan sonra da iki ay boyunca aylık 30 TL Yerel yardımsever topluluklar naktin Hizmetler merkezi olarak sağlanıyor. Hizmet sağlayıcılar dağıtılmasını sağlıyor Denetleme ve kalite güvencesi Bilinmiyor. mekanizmaları Faydalananlara dağıtılan paranın miktarı Mevcut durumda kapsam, ihtiyacın boyutuna Müdahalelerin sayısını artırmanın görece az. Kimlerin para alacağına karar verme kıyasla çok sınırlı. ve hizmet sunumunu iyileştirmenin süreci bir şekilde öznel, ayrıca yardım alma önündeki güçlükler kriterlerinin uygulanmasında eşitsizlikler söz konusu. ECE F baski.indd 74 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 3 75 Ek 3: ERKEN ÇOCUKLUK ÖĞRETMENLERİNİN EĞİTİM MÜFREDATINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER DAHA ÖNCEKİ ERKEN ÇOCUKLUK ÖĞRETMEN EĞİTİM MÜFREDATI (1998) EK TABLO 3.1 Kaynak: Atay-Turhan vd, 2009. ECE F baski.indd 75 26.06.2013 11:35 GÜNÜMÜZDE UYGULANAN ERKEN ÇOCUKLUK ÖĞRETMEN EĞİTİMİ MÜFREDATI (2006 YILINDA UYGULAMAYA KONULMUŞTUR) EK TABLO 3.2 Kaynak: Atay-Turhan vd, 2009. ECE F baski.indd 76 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 4 77 Ek 4: EĞİTİME VE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNE YAPILAN HARCAMALAR VE OKUL ÖNCESİ OKULLAŞMADA İLERLEMELER OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE KAMU VE ÖZEL SEKTÖR HARCAMALARI (3 İLA 6 YAŞ ARASI ÇOCUKLAR, 2005, GSYİH’YE YÜZDESİ) EK TABLO 4.1 Ülke Devlet Özel Toplam Avustralya 0.07 0.03 0.1 Avusturya 0.42 0.13 0.55 Belçika 0.58 0.01 0.59 Kanada 0.2 n.a. 0.2 Çek Cumhuriyeti 0.43 0.03 0.46 Danimarka 0.65 0.15 0.81 Finlandiya 0.34 0.03 0.38 Fransa 0.65 0.03 0.67 Almanya 0.4 0.14 0.53 Macaristan 0.73 0.07 0.79 İrlanda 0.39 n.a. 0.39 İtalya 0.39 0.05 0.44 Kore Cumhuriyeti 0.05 0.11 0.16 Meksika 0.52 0.08 0.61 Hollanda 0.37 0.01 0.38 Norveç 0.84 0.18 1.02 Portekiz 0.3 n.a. 0.35 İsveç 0.52 0 0.52 İngiltere 0.45 0.02 0.47 ABD 0.38 0.11 0.49 Ortalama 0.434 0.07 0.495 Kaynak: OECD (2006) s. 247, Tablo 5.4, aktaran Naudeau vd (2011) s. 180, Tablo 4.2 A-2. ECE F baski.indd 77 26.06.2013 11:35 2004’TE EĞİTİM VE OKUL ÖNCESİ EĞİTİM İÇİN TOPLAM KAMU HARCAMALARI (GSYİH’YE YÜZDESİ) EK TABLO 4.2 Ülke Eğitime Yapılan Okul Öncesi Eğitime Okul Öncesinin Toplam Harcama Yapılan Harcama Toplam Eğitime Yüzde Olarak Oranı Yüzde 10 ve üzeri Moldovya 4.2 0.8 19 Moğolistan 5.7 1.0 17.5 Belarus 5.8 1.0 17.2 Bulgaristan 4.4 0.6 13.6 Macaristan 6.3 0.8 12.7 Slovakya 4.1 0.5 12.2 Guyana 5.8 0.6 10.3 Fransa 6.0 0.6 10 Harcama yüzde 5-10 Slovenya 6.1 0.6 9.8 Şili 4.1 0.4 9.8 İsrail 7.5 0.7 9.3 Kuveyt 7.6 0.7 9.2 Seychelles 5.7 0.5 8.8 Hırvatistan 4.6 0.4 8.7 İspanya 4.6 0.4 8.7 Meksika 5.9 0.5 8.5 Çek Cumhuriyeti 4.8 0.4 8.3 Almanya 4.8 0.4 8.3 Arjantin 3.6 0.3 8.3 İtalya 4.9 0.4 8.2 Romanya 3.7 0.3 8.1 Azerbeycan 3.7 0.3 8.1 Costa Rica 5.1 0.5 7.8 Polonya 6.6 0.5 7.6 Paraguay 4.3 0.3 7 El Salvador 2.9 0.2 6.9 Barbados 7.6 0.5 6.6 Kırgızistan 4.6 0.3 6.5 Peru 3.1 0.2 6.5 İzlanda 8.2 0.5 6.1 Jamaika 5.3 0.3 5.7 Hollanda 5.5 0.3 5.5 Estonya 6 0.3 5 Portekiz 6 0.3 5 ECE F baski.indd 78 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 4 79 Ülke Eğitime Okul Öncesi Okul Öncesinin Yapılan Toplam Eğitime Yapılan Toplam Eğitime Harcama Harcama Yüzde Olarak Oranı Yüzde 1-5 ve üzeri Yunanistan 4.3 0.2 4.7 Finlandiya 6.6 0.3 4.5 Norveç 7.6 0.3 3.9 İsviçre 5.1 0.2 3.9 Kanada 5.4 0.2 3.7 Tacıkistan 2.9 0.1 3.4 Bolivya 6.7 0.2 3 Nepal 3.4 0.1 2.9 Yeni Zelanda 7.3 0.2 2.7 Kore Cumhuriyeti 4.6 0.1 2.2 Mauritius 4.7 0.1 2.1 Avustralya 4.9 0.1 2 Lao 2.5 0.05 2 Kolombiya 5.1 0.1 2 Kenya 7.1 0.1 1.4 Benin 3.3 0.04 1.2 Malezya 8.5 0.1 1.2 Yüzde 1'den az Kongo Cumhuriyeti 4.4 0.03 0.7 Nikaragua 3.2 0.02 0.6 Güney Afrika 5.5 0.02 0.4 Senegal 4.1 0.01 0.2 Ürdün 5.0 0.01 0.2 Kaynak: Naudeau vd, 2001 ECE F baski.indd 79 26.06.2013 11:35 MEB’İN 5 YAŞINDAKİ ÇOCUKLARA YÖNELİK TÜM ÜLKEDE OKUL ÖNCESİ PROGRAMI - İLLERE VE YILLARA GÖRE KAPSAMA PLANI EK TABLO 4.3 2010’da zorunlu anaokulu eğitimi için seçilen 32 pilot ilde 5 yaş çocukların okullaşma oranı Yıl İl 5 şayında çocuk Anaokullarına 5 yaşındaki nüfusu kaydolan 5 çocukların yaşındaki okullaşma oranı çocuklar 2010 SİNOP 2,521 2,567 %100 2010 NEVŞEHİR 4,522 4,525 %100 2010 AMASYA 4,285 4,324 %100 2010 ARDAHAN 1,896 1,781 %100 2010 BURDUR 3,271 3,402 %100 2010 KARAMAN 3,871 4,028 %100 2010 KÜTAHYA 7,261 7,447 %100 2010 ÇANAKKALE 5,075 4,872 %96 2010 SAMSUN 17,875 16,943 %95 2010 GİRESUN 5,175 4,884 %94 2010 TRABZON 10,492 9,892 %94 2010 MUĞLA 11,010 10,326 %94 2010 ARTVİN 2,004 1,846 %92 2010 RİZE 4,293 3,933 %92 2010 ISPARTA 5,480 5,017 %92 2010 BARTIN 2,207 2,019 %91 2010 KARABUK 2,747 2,484 %90 2010 KIRŞEHİR 3,018 2,727 %90 2010 KIRIKKALE 3,733 3,356 %90 2010 BİLECİK 2,614 2,344 %90 2010 UŞAK 4,656 4,130 %89 2010 BAYBURT 1,140 969 %85 2010 TUNCELİ 866 726 %84 2010 YALOVA 2,563 2,138 %83 2010 KIRKLARELI 3,686 3,071 %83 2010 ESKİŞEHİR 9,121 7,509 %82 2010 EDİRNE 4,286 3,516 %82 2010 BOLU 3,463 2,812 %81 2010 DÜZCE 5,099 4,105 %81 2010 GÜMÜŞHANE 1,818 1,408 %77 2010 ÇANKIRI 2,327 1,551 %67 2010 KİLİS 2,728 1,810 %66 ECE F baski.indd 80 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 4 81 2011’de zorunlu anaokulu eğitimi için seçilen 25 pilot ilde 5 yaş çocukların okullaşma oranı Yıl İl 5 şayında çocuk Anaokullarına 5 yaşındaki nüfusu kaydolan 5 çocukların yaşındaki okullaşma oranı çocuklar 2011 HATAY 29,092 29,089 %100 2011 MERSİN 27,165 27,212 %100 2011 DENİZLİ 13,497 12,804 %95 2011 ELAZIĞ 8,745 8,043 %92 2011 MUŞ 10,881 9,884 %91 2011 NİĞDE 6,131 5,441 %89 2011 YOZGAT 7,592 6,646 %88 2011 SAKARYA 13,067 10,756 %82 2011 ANTALYA 30,555 25,076 %82 2011 ŞANLIURFA 47,719 38,333 %80 2011 AFYONKARAHİSAR 11,253 8,973 %80 2011 BALIKESİR 13,440 10,449 %78 2011 MANİSA 18,625 14,476 %78 2011 AYDIN 12,878 9,989 %78 2011 ERZİNCAN 3,008 2,304 %77 2011 MALATYA 12,768 9,767 %76 2011 KOCAELİ 25,049 19,006 %76 2011 TOKAT 9,254 6,879 %74 2011 BİNGOL 5,269 3,894 %74 2011 ÇORUM 7,466 5,413 %73 2011 SIVAS 10,065 7,182 %71 2011 OSMANİYE 9,181 6,475 %71 2011 AKSARAY 6,811 4,640 %68 2011 SİİRT 8,563 5,646 %66 2011 BİTLİS 8,183 4,744 %58 ECE F baski.indd 81 26.06.2013 11:35 2012’de zorunlu anaokulu eğitimi için seçilen 14 pilot ilde 5 yaş çocukların okullaşma oranı Yıl İl 5 şayında çocuk Anaokullarına 5 yaşındaki nüfusu kaydolan 5 çocukların yaşındaki okullaşma oranı çocuklar 2012 İZMİR 50,191 39,380 %78 2012 TEKİRDAĞ 11,389 8,527 %75 2012 ORDU 9,632 6,799 %71 2012 KONYA 35,721 25,201 %71 2012 ERZURUM 15,009 9,704 %65 2012 IĞDIR 3,959 2,554 %65 2012 ZONGULDAK 8,105 5,160 %64 2012 KASTAMONU 4,548 2,880 %63 2012 KAYSERİ 22,123 13,717 %60 2012 ANKARA 68,788 40,438 %59 2012 DİYARBAKIR 37,243 20,929 %56 2012 BURSA 38,536 21,537 %56 2012 KAHRAMANMARAŞ 21,354 11,916 %56 2012 ADANA 37,283 20,279 %54 2013’te zorunlu anaokulu eğitimi için seçilen 10 pilot ilde 5 yaş çocukların okullaşma oranı Yıl İl 5 şayında çocuk Anaokullarına 5 yaşındaki nüfusu kaydolan 5 çocukların yaşındaki okullaşma oranı çocuklar 2013 VAN 26922 22682 %84 2013 KARS 6525 4048 %62 2013 ADIYAMAN 12352 7552 %61 2013 BATMAN 13761 6685 %49 2013 MARDİN 19,227 8900 %46 2013 ŞIRNAK 12934 5950 %46 2013 İSTANBUL 206866 91101 %44 2013 GAZİANTEP 40861 17384 %43 2013 AĞRI 13946 4476 %32 2013 HAKKARİ 6928 1933 %28 YENİ KAYDOLACAK ÖĞRENCİLER (TAHMİNLER MEB PLANLARINA DAYANMAKTADIR) EK TABLO 4.4 Yıl Yeni Kaydolacak Öğrenceler (3-5 yaş). 2011 18,962 2012 94,704 2013 202,290 2014 284,416 ECE F baski.indd 82 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ EK 5 83 EK 5: TÜRKİYE’NİN EÇE PROGRAMININ YAYGINLAŞTIRILMASININ MALİYETİNE İLİŞKİN VARSAYIMLAR Bizim Türkiye’deki okul öncesi eğitim okul öncesi binalarına yerleştirileceği- hizmetlerini yaygınlaştırma maliye- ni düşünüyoruz. ti hakkındaki tahminlerimiz, Aran vd (2009) tarafından kullanılan bir mo- iii. Öğretmen eğitimi için, yılda 920 delin modifiye edilmiş biçimine dayan- TL’lik bir ödenek ekledik, öğretmen- maktadır. Bu modifiye modelin ana hat- lere dört yıllık bir eğitim süresi gerek- ları şu şekildedir: tiğini varsaydık. Bu eğitim maliyetleri MEB tarafından hemen okul öncesi i. İşe, MEB tarafından 2011’de hazır- eğitim bütçesine dahil edilmemişse de, lanan verileri kullanarak okul öncesi analizin bütünlüğü açısından bunu da programlarının mevcut kapsama ala- bütçe planlamasına kattık. Gerçekte, bu nına bakarak başladık. maliyetler Okul Öncesi Eğitim Genel Müdürlüğünün bütçesinden değil de ii. Beş sınıflı bağımsız okul öncesi yüksek eğitim sistemine ait bütçelerden eğitim binaları yatırım maliyetlerinin temin edilecektir. 572,000 TL ve malzeme/araç gereç giderlerinin okul başına 60,000 TL iv. Tam zamanlı çalışan MEB’e bağlı bir (5 sınıflık okullarda) olduğunu var- okul öncesi öğretmeninin maaşı ayda saydık. Halen kullanılmakta olan bir 2,333 TL’dir; kontrata bağlı öğretmen ilkokulun içinde bir okul öncesi sı- olarak çalışan usta öğreticilerin maliye- nıf için mekan hazırlama masrafının, ti ise ayda 1,476 TL olacaktır. Program bağımsız bir okul öncesi eğitim mer- kapsamını genişletme açısından, öğret- kezinde ortalama bir sınıf hazırlama menlerin her iki kategorinin bir karışımı masrafının %70’i olacağını düşündük. olarak görev yapacaklarını varsaydık. Modelde, mevcut anaokul okullaşma Dolayısıyla ortalama bir öğretmen maaşı oranlarını da göz önünde tutarak, ayda 1,900 TL kadar olacaktır. Bu ma- yaygınlaştırmanın üçte ikisinin mev- aşlar modelimizde her yıl 12 ay boyunca cut ilkokulların içinde hazırlanacak ödenecektir (bu da sözleşmeli öğretmen- özel sınıflarla karşılanacağını, kalan lerin maaşlarının olduğundan yüksek he- kısmın ise yeni inşa edilecek bağımsız saplanmasına neden olabilir). ECE F baski.indd 83 26.06.2013 11:35 v. Anaokulların işletme giderlerinin (ısınma vb giderleri) ayda yaklaşık 800 TL kadar tutacağını düşündük. Bu masrafları 12 ay ile çarptık. vi. Gıda yardımlarının maliyetini, öğrencilerin sadece sosyoekonomik açıdan en dezavantajlı yüzde 40’lık kesimden gelenlerinin bu yardımdan yararlanacağını düşünerek hesapladık. Devlet okullarında çocuklardan istenen aylık beslenme masrafları çocuk başına 50 TL ila 200TL arasındadır. Çocuk başına düşen yardımın ayda 100 TL olacağını düşündük (ancak bu eksik bir hesaplama olabilir). vii. İkincil/inovatif program maliyeti- nin, çocukların %40’ını kapsayan eko- nomik olarak dezavatajlı çocuklara ya- pılan toplam gıda yardımı maliyetinin yarısı kadar olduğunu farz ettik. viii. Analizimizde güncel harcamalar bir önceki yılın harcamalarına ilave edildi, çünkü her ek öğretmenin, okul öncesi dönemde okullaşma oranının artması için daha önceki yıllarda da ça- lışmış olması gerekiyordu. Toplam gün- cel harcamaları bir önceki yılın toplam güncel harcamalarını kümülatif olarak toplayarak hesapladık. ECE F baski.indd 84 26.06.2013 11:35 TÜRKİYE’DE ERKEN ÇOCUKLUK EĞİTİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI VE GELİŞTİRİLMESİ 85 ECE F baski.indd 85 26.06.2013 11:35 ECE F baski.indd 86 26.06.2013 11:35