VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 37277 1 Raport Nr. 37277-AL VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 19 Janar 2007 Departmenti pėr Zhvillim tė Qėndrueshėm Rajoni i Evropės dheAzisė Qėndrore Banka Botėrore Dokument i Bankės Botėrore ii 2 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI SHQIPĖRIA1­Janar FINANCIAR QEVERITAR VITI deri 31 Dhjetor VLERA E MONEDHĖS (Kursi iMonedha Shkėmbimit nė 7 Dhjetor 2006) = Lek Shqiptar US$1.00 = 97.8 lek SHKURTIME DHE AKRONIME MBVP Mjedisi i Biznesit dhe Vlerėsimet e Performancės OBK Organizata me Bazė Komunitare MEV Memorandumi Ekonomik i Vendit TAB Tatim mbi tė Ardhurat e Biznesit BERZH Banka Evropiane pėr Rindėrtim dhe Zhvillim EAQ Evropa dhe Azia Qendrore NJSHIE Njėsia e Shėrbimit Informativ Ekonomik BE Bashkimi Evropian NSHSN Norma/raporti i Shfrytėzimit tė Sipėrfaqes sė Ndėrtimit (Tatimi bazė) SHKIH Shėrbimi Kėshillimor pėr Investimet e Huaja IRJM Ish Republika Jugosllave e Maqedonisė PBB Produkti i Brendshėm Bruto FMN Fondi Monetar Ndėrkombėtar INSTAT Instituti i Statistikave ZRPP Zyra e Rregjistrimit tė Pasurive tė Paluajtshme ZHEL Zhvillimi Ekonomik Lokal TBVL Taksė mbi Bizneset e Vogla Lokale AMSJ Analiza e Matjes sė Standarteve tė Jetesės MPPTT Ministria e Punėve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve OJF Organizate Jo Fitimprurėse OBZHE Organizata pėr Bashkėpunim dhe Zhvillim Ekonomik RPPB Rregjistrimi i Pėrgjithshėm i Popullsisė dhe Banesave TAP Tatim mbi tė Ardhurat Personale SZV Strategjia pėr Zbutjen e Varfėrisė EJL Evropa Jug-Lindore SME Ndėrmarrje e Vogėl dhe e Mesme SMEA Agjensia e Ndėrmarrjeve tė Vogla dhe tė Mesme TTHF Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin SWOT Pikat e Forta, Pikat e Dobėta, Mundėsitė, Kėrcėnimet KRTRSH Kėshilli i Rregullim Territorit tė Republikės sė Shqipėrisė UBQV Unioni i Bashkive dhe Qeverive Vendore PMTU Projekti i Menaxhimit tė Tokės Urbane KB Kombet e Bashkuara VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI iii 3 Shqipėria Vlerėsimi i Sektorit Urban Tabela e Lėndės Pėrmbledhje ..............................................................................................................................viii Pjesa I. Dinamika demografike dhe ekonomike e zhvillimeve tė fundme urbane.......1 Kapitulli 1.......................................................................................................................................2 Zhvillimet demografike dhe tendencat -- Shqipėria vazhdon tė bėjė progres..............2 Fenomeni i migracionit.................................................................................................................2 Urbanizimi....................................................................................................................................4 Konkluzione lidhur me perspektivėn demografike.....................................................................9 Kapitulli 2 Themelet e Dinamikave Ekonomike Mundėsitė e pritshme demografike .......................................................................................14 Shėrbimet, sektori i ndėrtimit dhe agrobiznesi nė rritje..........................................................14 Sektorėt private dhe informalė nė pararojė..............................................................................15 Pėrqėndrimi hapėsinor i pritshėm i aktiviteteve ekonomike...................................................16 Urbanizimi krijon mundėsi pėr uljen e varfėrisė......................................................................22 Kapitulli 3 Kufizimet pėr njė zhvillim efektiv urban- Sfidat pėrpara qeverive vendore.........................................................................................26 Qeverisja e dobėt urbane kufizon zhvillimin e biznesit............................................................26 Mangėsitė e infrastrukturės urbane..........................................................................................28 Mungesa e financimeve nė infrastrukturėn urbane dhe sigurimin e shėrbimeve..................31 Konkluzionet e Pjesės I...............................................................................................................39 Pjesa II: Planifikimi Urban dhe menaxhimi i tokės......................................................40 Kaptulli 4 Tregu i pasurive tė patundshme: ndėrlikimet nė efiēencė dhe mirėqėnie.............................................................................41 Procesi i Urbanizimit nė Shqipėri: kalimi nė fazat e tranzicionit nga njė ekonomi e komanduar nė njė ekonomi tregu..................................................................................................................41 Vlerėsim i gjendjes aktuale tė zhvillimit tė qyteteve shqiptare..............................................43 Procesi i zhvillimit tė tregut tė tokės nė Shqipėri nė vitin 2006: reagim nga sektori formal e joformal ndaj rregullave aktuale...............................................................................................46 Pengesat qė kufizojnė aktivitetin e sektorit formal tė pasurive tė paluajtshme nė Shqipėri....52 Parametrat e tregut: kėrkesa, oferta, ēmimet dhe fuqia blerėse ............................................52 iv 4 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kapitulli 5 Zonat informale nė Shqipėri -- origjinat, kėndvėshtrimet/pėrqasjet e mėparshme dhe tendencat e reja ...........................................................................................63 Sfondi Historik dhe Situata Aktuale ........................................................................................63 Tipologjitė e Zonave Informale..................................................................................................68 Ēėshtjet kryesore .......................................................................................................................70 Pėrpjekjet e Qeverisė drejt rregullimit dhe legalizimit...........................................................72 Rekomandime pėr legalizimin dhe integrimin e zonave informale.........................................76 Kapitulli 6 Drejt rishikimit tė kuadrit ligjor te planifikimit urban dhe menaxhimit tė tokės...............................................................................................................................................79 Preambula: ēėshtje dhe mungesat ne kuadrin ligjor pėr planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės................................................................................................79 Rekomandime nė lidhje me strategjinė urbane, planifikimin urban dhe legjislacionin pėr zhvillimin e tokės (ndėrtimet)...................................................................................................86 Shtojca...........................................................................................................................94 Referencat..................................................................................................................................118 Lista e Ilustrimeve Figura 1.1 Rritja e popullsisė u zvogėlua gjatė viteve 1990.............................................3 Figura 1.2eTirana dhe zona qendrore bregdetare janė destinacionet kryesore pėr lėvizjet popullsisė. Ndryshimi absolut dhe relativ i numrit tė popullsisė, 1989- Figura 1.32001. ....................................................................................................................4 Zhvendosjet e Popullsisė Urbane dhe Rurale, 1945-2001..............................5 Figura 1.4 Zona e Tiranės sė Madhe ndėr tė parat qė shfaq tendencat e urbanizimit....6 Figura 1.5Shpėrndarja Shumica e bashkive nė Shqipėri janė shumė tė vogla....................................7 Figura 1.7normave Shpėrndarja sipas pėrmasave tė qyteteve nė Shqipėri po i afrohet Figura 1.6nėdhe e popullsisė sipas bashkive nė Shqipėri ėshtė e ngjashme me atė Ish1.8Republikėn Jugosllave tė Maqedonisė (IRJM) ......................................7 tė ekonomisė sė tregut .......................................................................8 Figura 1.9 Popullsia urbane mund tė vazhdojė tė rritet ndjeshėm edhe nė dekadėn e Figura 2.1ardhshme...........................................................................................................11 Numri dhe xhiroja vjetore e ndėrmarrjeve tė regjistruara sipas sektorėve, Figura 2.22001-2004firmave pėr ēdo 1000 banorė nė Shqipėri sipas prefekturave, 2005..17 ..........................................................................................................16 Figura 2.3Numri i Dinamika e ndėrmarrjeve ­ rrethet me rritjen dhe humbjen mė tė madhe tė sipėrmarrjeve ...................................................................................................................20 Figura 2.4ashprehurHarta edhe dhe 2.4b migracionit neto dhe e varfėrisė pėr frymė brenda Tiranės, Figura 3.1lokale eTirana, nė pėrqindje ..................................................................................24 Figura 3.2 Ndikimifrymė.pėrDurrėsi...............................................................................................34 Lezha janė pararoja e padiskutueshme nė tė ardhurat nė rritje i financimeve tė qeverisjes vendore ­ evolucioni i tė ardhurave tė pėrshkallėzuara pėrkundrejt tė ardhurave totale tė njėsive tė qeverisjes vendore nė Shqipėri 1998-2004. .....................................................35 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI v5 Figura 3.3qeverisė Tė ardhurat e qeverisė vendore vazhdojnė tė jenė tė varura nga vullenti i qendrore ............................................................................................36 Figura3.4Qeveritėvendorekanėmungesanėdrejtimineburimevetėtyretekinvestimet Figura 4.1kapitaleurban e banesave sipas madhėsisė brenda ēdo kuintile konsumi nė mė tė rėndesishme .............................................................................37 Figura 4.2rajonin ShpėrndarjaBregdetar Shpėrndarja e zonės..................................................................................44 sė pėrgjithshme tė banesave sipas madhėsisė dhe Figura 4.3kuintile tė konsumit nė zonat urbane bregdetare ..........................................45 Vendbanimet tipike informale nė Berat........................................................46 Figura 4.4 Fier- Zonat e zėna nga vendbanimet informale............................................48 Figura 4.5 Pėrfaqėsimi skematik i procesit tė riciklimit tė tokės..................................50 Figura 5.1rajonet Figura 4.6 Fuqiabregdetare lloje tė ndryshme banesash tė reja nė zonat urbane nė Vendbanimet Informale nėFier, blerėse pėr(Durrės, Vlorė)..........................................................59 Kėnetė (Durrės).................................................69 Figura 5.2 Vendbanimet Informale nė Shkodėr..............................................................71 Lista e Tabelave Tabela 1.1 Rajoni qendror-bregdetar ėshtė pozicioni kryesor i preferuar nga migrantet..4 Tabela 1.2 Krahasimi i popullsisė i vlerėsuar sipas rretheve para dhe pas rregjistrimit Tabela 2.1tėPėrmbledhje e analizės SWOT nga planet strategjike pėr ZHEL nė 7 pėrgjithshėm tė popullsisė tė vitit 2001 .......................................................9 qytete .........................................................................................................................21 Tabela 2.2 Vlerat absolute tė varfėrisė (per frymė) tė shprehura nė pėrqindje nė nivel qarku, 2002-2005 ..............................................................................................................23 Tabela 2.3 Ndikimi i shumave tė parave tė dėrguara nga jashtė vendit nė aktivitetet e ndėrtimit dhe pėrmirėsimit tė banesave..........................................................25 Tabela 3.1 Ēėshtjet mė problematike qė pengojnė veprimtarinė dhe rritjen efektive tė biznesit . .............................................................................................................27 Tabela 3.2 Objektivat kryesore tė identifikura nė strategjitė e ZHEL..........................30 Tabela 3.3 Funksionet dhe pėrgjegjėsitė e bashkive dhe komunave nė Shqipėri ........31 Tabela 3.4 Struktura e tė Ardhurave tė Qeverisė Vendore para dhe pas decentralizimit financiar ­ tė ardhurat e qeverive vendore nė milion lekė..............................32 Tabela 4.1 Sipėrfaqja mesatare e banimit pėr frymė e shprehur nė m2 sipas kuintileve dhe rajoneve .......................................................................................................44 Tabela 4.2 Procesi i riciklimit tė tokės ............................................................................51 Tabela.4.3 Krahasimi i tė ardhurave tė familjarėve bazuar nė pagat tip ....................57 Tabela 4.4 Tabela e Fuqisė blerėse e bazuar nė raportin Ēmim ­ tė Ardhura ............58 Tabela 5.1 Kostot e pėrllogaritura pėr pėrmirėsimin e vendbanimeve informale dhe sigurimin e infrastrukturės nė Shqipėri ..........................................................75 Lista e Kutive Kutia 1.1 Historik i shkurtėr pėr Urbanizimin nė Shqipėri ............................................5 Kutia 1.2 Parashikimet e INSTAT pėr shpėrndarjen hapėsinore tė popullsisė deri nė vitin 2021...........................................................................................................................12 Kutia 1.3 Shkaku pse qytetet relativisht tė mėdha mbeten pikat mė tė preferuara nė aspektin ekonomik dhe social ..........................................................................................13 vi 6 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kutia 2.1 Sfidat dhe perspektivat e industrisė sė agro-biznesit nė Shqipėri................15 Kutia 2.2 Dinamika ekonomike e Tiranės si zonė metropolitane .................................18 Kutia 3.1 Planet pėr investimet lokale i tejkalojnė sė tepėrmi burimet e disponueshme nė nivelin lokal ­ Raste Studimore: Elbasani dhe Shkodra .............................38 Shtojca Tabela A 1.1 Migracioni nga prefektura nė prefekturė..................................................94 Tabela A 2.1 Frekuenca relative dhe sasia mesatare e tė ardhurave nga jashtė vendit nė gjithė rajonin ....................................................................................................................98 Tabela A 2.2 Shqipėria ­ Rrethet dhe Prefekturat kryesore tė bazuara nė SMSJ 2002.....99 Tabela A 3.1 Analiza bazė SWOT e planeve tė `qyteteve' pėr investime strategjike...101 Tabela A 3.2 Investimet prioritare tė identifikuara ne Planet Strategjike pėr Zhvillimin Ekonomik Lokal .............................................................................................................104 Tabela A 3.4 Elbasan ­ shpenzimet kapitale tė veēanta tė planifikuara dhe identifkuara nė planin e ZHEL............................................................................................................112 Tabela A 3.5 Shkodėr - shpenzimet kapitale tė veēanta tė planifikuara dhe identifikuara nė planin e ZHEL............................................................................................................112 Figura A. 3.1 Nė Shkodėr dhe Elbasan shpenzimet kapitale lokale luhaten ēdo vit..109 Figura A. 3.2 Strategji tė ZHEL me ambicie tė qarta por me fonde/financime jo tė Figura A.sigurtaArdhurat dhe Shpenzimet Lokale, Bashkia Shkodėr.......................110 ............................................................................................................109 3.3 Tė Figura A.Durrės, 4.1 Shpėrndarja e Konsumit nė vit pėr ēdo familje (zonat urbane bregdetare: Fier, Vlorė).........................................................................................114 Kutia A. 4. 1 Krahasimi i shpėrndarjes sė qyteteve sipas faktorit kategori-madhėsi si Kutia A. 5. 1krahasim i vendosjes rajonale tė Ndėrtesave Individuale tė Paligjshme..115 mes "ekonomive perėndimore" dhe vendeve nė tranzicion......95 Kutia A. 6. 1Klasifikimi Master Plani dhe Plani i Vendosjes Rajonale tė Varshavės...................116 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI vii 7 FALENDERIME Kyvazhdueshėmpėrgatitur si njė analizė e pėrgjithshme informuese pėr dialogun raport ėshtė eShqiptare, dhe programin operacional tė Bankės Botėrore me Qeverinė pėr ēėshtjet e politikave dhe strategjitė qė lidhen me zhvillimin urban dhe qeverisjen lokale. Ministria e Punėve Publike Transportit dhe Telekomunikacionevekaqenėinstitucionihomologkryesornėkėtėpunim.Raporti mbėshtetet nė diskutimet me njė sėrė institucionesh dhe nė vizitat nė disa bashki (Berat, Fier, Shkodėr, Tiranė dhe Vlorė), s njė misioni nė Mars 2006, si dhe nė vizitat e mėparshme tė Drejtuesit tė Grupit tė punės nė bashkitė e Durrėsit dhe Lezhės. Studimi u udhėhoq nga Christine Kessides (drejuese e ekipit). Kreu IAlain u shkrua nga Yan Zhang dhe Stefan Rattensperger. Kreu II u shkrua nga Bertaud (konsulent pėr tregun e pasurive tė patundshme, planifikimin dhe rregullimin urban) dhe Toru Konishi (zonat informale), me kontributin e Edesio Fernandes (Konsulent, Ēėshtje tė kuadrit ligjor). Artan Guxho (Banka Botėrore) dhe Gjergji Thomai (MPPTT) morėn pjesė dhe dhanė kėshillime pėr misionin. Sanjay Sinha per hartat dhe ndihmoi nė mbledhjen e tė dhėnave. Taras Pushak dhe Talip Kilic kontribuan nė analizimin e tė dhėnave tė grumbulluara nga sondazhet me familjarėt nėn udhėheqjen e Andrew Dabalen, si dhe Nand Shani ndihmoi me grumbullimin e tė dhėnave tė ndėrmarrjeve. Rozena Serrano dhe Poonam Rohatgi ndihmuan nė prodhimin e dokumentacionit. 8viii VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Vlerėsimi i Sektorit Urban nė Shqipėri. Pėrmbledhje Deri para 15 vjetesh bota e njihte Shqipėrinė kryesisht si njė shoqėri shumė tė izoluar, ku shteti kishte tė pėrqėndruar titujt e pronėsisė dhe kontrollin mbi pronėn, e ngjashme me disa vende tė tjera socialiste. Qė nga ajo kohė Shqipėria ka pėrjetuar ndryshime tė jashtėzakonshmemepothuajseasnjėngjashmėrimeekonomitėtjeranėtranzicion.Nėvitet e fundit Shqipėria ėshtė dalluar nė rajonin EAQ pėr mbajtjen e njė ritmi tė lartė tė rritjes ekonomike, pėr suksesin nė zbutjen e varfėrisė, pėr shkallėn e lėvizjes sė popullsisė, si nė migracionin e brendshėm, ashtu dhe nė atė tė jashtėm, si dhe pėr energjinė sipėrmarrėse tė shqiptarėve, e treguar kjo nė transaksionet formale dhe veēanėrisht nė ato joformale. Ndikimet e njė transformimi tė tillė, njėkohėsisht tė mirė dhe tė keq, janė bėrė shumė tė dukshme nė kuptimin fizik ose hapėsinor dhe nė jetėn e pėditshme tė njerėzve nė zonat urbane, sidomos nė ato zona qė janė zgjeruar me shpejtėsi. Ky raport fokusohet nė tendencat dhe problemet qė kanė dalė si rezultat i urbanizimit tė shpejtė, dhe decentralizimin e kohėve tė fundit qė ja ka kaluar pėrgjegjėsitė kryesore qeverive vendore. Arritjet e vazhdueshme dhe trajtimi i problemeve do tė kėrkojnė ndėrmarrjen e veprimeve pėrkatėse nga qeveritė vendore, dhe po aq tė rėndėsishme, edhe veprimet e qeverisė qendrore, e cila pėrcakton kuadrin ligjor dhe rregullator pėr qeverisjen vendore, dhe po ashtu dhe i jep tonin e lidershipit politik. Sfidat kryesore qė hasin tė dyja nivelet e qeverisjes pėrfshijnė: · rivendosjen e njė ekuilibri mė tė mirė midis tė mirave shoqėrore dhe atyre private, si dhe midis interesave publike dhe private, siē tregohet nė menaxhimin urban dhe pėrdorimin e tokės; · krijimin dhe zbatimin e njė forme tė zbatueshme tė planifikimit dhe rregullimit urban qė i shėrben ekonomisė urbane dhe kėrkesave pėr pasuritė e patundshme tė biznesit dhe banimit; · kthimin e qeverive vendore nė menaxherė mė efektivė tė qyteteve tė tyre, dhe me burime financimi tė qėndrueshme. Kjo nėnkupton qė sektori privat tė lehtėsohet dhe tė mos pengohet nga probleme tė shmangshme, qė lidhen me shėrbimet e infrastrukturės lokale ose me detyrime tė panevojshme ligjore e fiskale; si dhe, · ndihmėnpėrqytetarėt,tėmbeturrelativishtmbrapa,pėrtėvazhduarpėrmirėsimin e mirėqėnies sė tyre, pėrfshi dhe asetet e tyre tė banimit, nė zonat urbane. Dinamika demografike dhe ekonomike e zhvillimeve urbane tė kohėve tė fundit. Shqipėria vazhdon tė ecė pėrpara. Nė dhjetė vitet e para tė tranzicionit, popullsia e Shqipėrisė u ul me 3.6 pėrqind pėr shkak se popullsia pėrfitoi nga liria pėr tė udhėtuar jashtė shtetit, dhe ju largua krizave ekonomike dhe politike nė vend. Periudha midis regjistrimeve tė popullsisė (1989-01) dėshmoi njė rishpėrndarje tė konsiderueshme tė popullsisė brenda vendit, me migracion nga rajonet veriore dhe malore, drejt qendrės VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI ix9 dhe bregdetit, dhe sidomos nė kryeqytet. Zona e Tiranės sė madhe dhe korridori Tiranė ­ Durrės janė kthyer nė qendra tė aktiviteteve tė reja industriale, tregtare dhe tė shėrbimeve, ndėrsa zonat pėrreth janė kthyer streha e dhjetra mijėra migranteve. Treguesimėidukshėmirishpėrndarjessėpopullsisėbrendavenditėshtėurbanizimi,me njė popullsi nė qytete qė u rrit nga 35 nė 42 pėrqind nė periudhėn midis regjistrimeve tė popullsisė. Shumica e bashkive janė shumė tė vogla (me mė pak se 25 mijė banorė) dhe vetėm dy qytete dytėsore kanė rreth 100 mijė banorė (Durrėsi dhe Elbasani). Vendosja e njerėzve nė zonėn Tiranė-Durrės dominon nė shpėrndarjen e popullsisė urbane. Megjithėse, i pėrcaktuar nga shumė faktorė, zhvillimi urban dhe fenomeni i migracionit, qė nga periudha e tranzicionit, kanė vazhduar tė korrigjojnė atė strukturė hapėsinore qė u zhvillua nėn planifikimin qendror, dhe ju pėrshtat nga ana tjetėr tregut nė rritje. Dallga e migracionit, nė dukje kaotike dhe spontane, ka reflektuar kundėrveprimin e natyrshėm dhe praktik tė shqiptarėve drejt gjeografisė sė re tė mundėsive. Sa pritet tė jetė rritja urbane nė tė ardhmen nė Shqipėri, duke krijuar njė kėrkesė tė vazhdueshme pėr investime publike, shėrbime urbane dhe strehimi, si dhe kėrkesė pėr punė dhe kėrkesė tė konsumatorėve ndaj ekonomisė? Njė parashikim i mundshėm tregon se nė dy dekadat e ardhshme popullsia urbane mund tė shkojė nga 1.7 deri nė 2.0 milion, duke supozuar njė rritje tė qėndrueshme nė shkallėn e urbanizimit me rreth 54 pėrqind. Nė kėtė trajektore, pėr 30 vjet, Shqipėria mund tė arrijė mesataren (aktuale) tė urbanizimit tė Rajonit tė Evropės dhe Azisė Qendrore, me njė shkallė urbanizimi 61 pėrqind, dhe popullsi urbane rreth 2.2 milion nė vitin 2030. Ndėrsa kėto shifra pėrfaqėsojnė pėrllogaritje arsyeshme (te mundshme konservative) duke patur parasysh saktėsinė e pasigurt tė migracionit, ato nėnkuptojnė qė qytetet nė Shqipėri, nė tė ardhmen, mund tė duhet tė akomodojnė 400 mijė ­ 700 mijė banorė tė tjerė, nėse do tė vazhdohet me modelin demografik tipik pėr pjesėn tjetėr tė Evropės. Jo tė gjithė banorėt eedhe tėrezultat do tė lėvizin nga vendbanimet e tyre rurale pėrderisa urbanizimi vjen llojit tė tyre, dheipo ashtu pėr shkak tė ritmeve tė larta tė rritjes natyrale tė popullsisė rinjsi qyteteve riklasifikimit administrativ tė zonave, duke reflektuar ndryshimin e ekzistuese urbane. Nė cilėn pjesė tė sistemit tė qyteteve do tė shfaqen shumica e zhvillimeve tė reja urbane? Kjo do tė varet kryesisht nga tendencat e aktiviteteve ekonomike tė cilat do tė trajtohen mė poshtė. Megjithatė ka shumė mundėsi qė zona metropolitane Tiranė- Durrės do tė vazhdojė tė dominojė sistemin ekonomik dhe hapsinor. Parashikimet e INSTAT tregojnė njė pėrqėndrim rajonal nė rritje, ku pjesa e popullsisė sė vendosur nė rrethet e Tiranės dhe Durrėsit do tė rritet nga pak mė pak se njė e katėrta, nė gati njė tė tretėn e popullsisė sė pėrgjithshme, ndėrsa popullsia nė rajonet e tjera tė mėdha (sidomos nė veri dhe jug) do tė ulet. Predominimi i vazhdueshėm i grumbullimit tė popullsisė nė rajonin Tiranė/Durrės nuk duhetnėnvleftėsuar,porduhetmarrėparasyshnėpolitikaturbane.Eksperiencambarė- botėrore dhe kėrkimet pėr gjeografinė ekonomike konfirmojnė se qytetet relativisht tė mėdha tė ēdo vendi janė zakonisht me produktivet, sepse ato kapin dhe gjenerojnė grumbullimin e ekonomive. Zonat metropolitane tentojnė tė jenė vendi ku realizohen produktet mė tė diversifikuara, vendi i firmave novatore me informacion intensiv dhe tė sipėrmarrjeve tė reja, tė cilat ofrojnė tregun mė tė madh tė punės dhe mundėsitė mė tė mėdha pėr shkėmbimin e njohurive dhe ideve. Disavantazhet ekonomike mė tė 10 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI x zakonshme nė zona me pėrqėndrim tė madh urban, si psh. trafiku rrugor i rėnduar, ēmimi i lartė i tokės, ndotja e mjedisit, krimi dhe humbja e hapėsirave tė gjelbėrta, nuk janė farė tė paevitueshme, sepse shpesh vėrtetohet se ato janė pasojė e neglizhencės sė politikave dhe investimeve tė duhura. NjėprogramiposaēėmpėrtėnxiturshpėrndarjenepopullsisėurbanenėShqipėri,pėrtej zonės Tiranė/Durrės, do tė ishte shumė i vėshtirė pėr t'u zbatuar me efektivitet, dhe do tė ishte i kushtueshėm, nėse do tė zbatohej nėpėrmjet transfertave fiskale shtetėrore, ashtu siē ėshtė provuar nga pėrpjekjet e shumė vendeve pėr zhvillimin rajonal, tė cilat kanė rezultuar me efekte tė ndryshme, dhe shpesh herė zhgėnjyese. Me rritjen e tė ardhurave dhe diversifikimit tė sektorit privat, disa nga qytetet dytėsore bėhen mė tė preferuara pėr firmat dhe punonjėsit, dhe bėhen relativisht tė rėndėsishme nė aspektin ekonomik. Decentralizimi i autoritetit politik dhe lehtėsimi i kontrollit rregullator pėr sektorin privat, tė cilat janė nė zhvillim e sipėr nė Shqipėri, do tė synojnė tė nxisin kėtė proces nė mėnyrė tė natyrshme, duke zvogėluar stimujt pėr firmat, qė qėndrojnė fizikisht afėr Tiranės si njė "qendėr e fuqisė ekonomike". Sigurimi i njė infrastrukture mė tė mirė, brenda dhe ndėrmjet qyteteve dytėsore, sigurisht do ta lehtėsonte kėtė proces. Do tė ishte gjėja mė e mirė sikur investime tė tilla tė vinin si rezultat i sinjaleve tė lėshuara nga vetė kėto qytete dytėsore, si provė e kėrkesės sė tyre efektive ekonomike dhe iniciativės sė tyre pėr ta kthyer kėtė energji nė burime lokale fiskale. Zgjerimi i gjeografisė sė mundėsive ekonomike. Pas procesit epik tė urbanizimit qėndron njė transformim i plotė strukturor i ekonomisė shqiptare, larg bujqėsisė dhe industrisė tradicionale, dhe i orientuar drejt sektorėve mė tepėr produktivė. Aktivitetet tregtare dhe shėrbimet, tė cilat nė tė gjithė vendet shfaqen dhe lulėzojnė si pasojė e grumbullimeve urbane, kanė qenė kontribuesit kryesorė tė rritjes sė PBB-sė qė nga fillimet e viteve 1990. Turizmi ėshtė njė komponent shumė i rėndėsishėm (zė rreth 30 pėrqind) i sektorit tė shėrbimeve, duke treguar shenja tė mundėsive nė rritje pėr bregdetin, kulturėn dhe eko-turizmin, duke filluar nga njė stad mjaft fillestar. Me bum- in e ndėrtimeve, sidomos nė zonat urbane, sektori i ndėrtimit ėshtė bėrė njė nga sektorėt mė dinamikė tė ekonomisė sė Shqipėrisė. Vėzhgimi i Matjes sė Standarteve tė Jetesės (VMSJ) tregon se jo mė pak se njė e katėrta e ndėrtesave pėr banim janė ndėrtuar pas viteve 1990. Megjithėse sektori i ndėrtimit zė vetėm 10 pėrqind tė PBB-sė, ai ka qenė burimi kryesor i rritjes sė prodhimitqė nga viti 1998. Bujqėsia ka luajtur tradicionalisht njė rol tė rėndėsishėm nė ekonomi, duke zėnė 24 pėrqind tė PBB-sė dhe 58 pėrqind tė punėsimit nė vitin 2004. Sfidat e kėtij sektori do tė jenė zhvillimi i produkteve me vlerė mė tė lartė, pėr tė cilat kėrkesa vendase do tė rritet sė bashku me tė ardhurat, vazhdimi imundėsuar diversifikimit nė fushėn e agro-perpunimit dhe rritja e mjaftueshme e cilėsisė pėr tė konkurrencėn nė tregjet Evropiane. Pėrqėndrimi hapėsinor i aktiviteteve ekonomike pasqyron dhe shpjegon shpėrndarjen demografike, siē shihet dhe nė tre rajone tė mėdha/te zgjeruara. Rajoni Qėndror, i pėrqėndruar nė Tiranė dhe Durrės, pėrfaqėson pėrqėndrimin mė tė lartė tė firmave tė rregjistruara(pjesėrishtpėrarsyeadministrative). Ėshtėkyrajonkugjendenshėrbimet moderne dhe aktivitetet prodhuese, shumica e kompanive me kapital tė huaj, shumica eepasagjerėve sektorit publik dhe bum-i i ndėrtimeve, sė bashku. Ky rajon ėshtė po ashtu qendra eksportevenė importeve, dominon tė gjithė portet, transportin ajror dhe trafikun e dhe vend. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xi 11 Zona Bregdetare(nėveridhejugtėDurrėsit)kapotencialetėpashfrytėzuarapėrturizmin dhe bujqėsinė/agro-biznesin, tė cilat do tė kėrkojnė mbėshtėtje tė strukturuar pėr ti zhvilluar, nė mėnyrė qė tė arrihen standartet e larta dhe tė perballohet konkurrenca e einvestimet njė Bashkimi Europian nė zgjerim. Ekonomitė lokale tė kėsaj zone influencuara nga Italiane dhe (nė njė shkallė disi mė tė vogėl) nga ato Greke, ku tė parat janė mė tė pėrqėndruara nė sektorin e ndėrtimit dhe manifakturat pėr konsum, ndėrsa ato Greke janė tė fokusuara kryesisht tek tregtia. Tregtia dhe trafiku i mallrave nė rajonin Bregdetar perqėndrohet sė tepėrmi nė qendrėn ebregdetin me pak lėvizje drejt aksit veri-jug ose lindje-perėndim qė do ta integronin Durrėsit,mė shpejt me pjesėn tjetėr tė vendit. Perspektiva pėr njė lėvizje mė tė zgjeruar tėtrafikutvaretdhengafuqizimiimundshėmifqinjėveekonomiketėShqipėrisė(IRJM, Mali i Zi dhe Kosova). Pėr kėtė arsye zona e Brendshme nuk ka shtysa/stimuj tė rinj pėr tė mos lejuar rėnien e sektorit bujqėsor, dhe si rrjedhim vazhdon tė mbetet mbrapa. Qytetet e Beratit dhe Korēės pėrbėjnė njė pėrjashtim pozitiv dhe vazhdojnė tė ruajnė njė dinamike rajonale dhe rritje tė sipėrmarrjeve. Urbanizimi ka treguar potencialin e ndikimit tė vet nė zbutjen e varfėrisė. Lėvizja gjeografike e krahut tė punės, duke pėrfshirė edhe lėvizjet e popullsisė brenda zonės urbane, ėshtė njė nga mekanizmat rregulluese mė tė rėndėsishme qė familjarėt qė tė mund tė pėrdorin tė pėrshtatin tė ardhurat dhe asetet e tyre pėr tė pėrballuar varfėrinė, si dhe dhe pėrshkallėzimin e papunėsisė. Nga viti 2005 deri nė 2005 vėzhgimet e LSMS- sė kanė treguar njė rėnie tė theksuar tė varfėrisė nė gjitha dimensionet, nė katėr rajonet kryesore tė vendit. Varfėria urbane ėshtė zbutur mė shpejt sesa ajo rurale, ku varfėria urbane pėr frymė ka rėnė nga 19.5 nė 11.2 pėrqind (njė ulje me 43 pėrqind), ndėrkohė qė varfėria rurale pėr frymė ka shėnuar njė rėnie nga 29.6 nė 24.2 pėrqind (me 18 pėrqind), gjatė tė njėjtės periudhė. Ekzistojnė gjithashtu prova tė konvergjencės rajonale nė shpėrndarjen e varfėrisė. Zbutja e ndjeshme e varfėrisė nė rajonet malore, tė cilat janė dhe origjina e shumė migranteve vendas, si dhe numri i tė varfėrve tė papunė janė tregues tė pėrfitimeve nga tė ardhurat qė vijnė nga emigracioni. Analiza e varfėrisė konfirmon se migracioni nėnkupton largimin nga varfėria - nė veēanti nga zonat me tė varfėra dhe mė tė largėta tė vendit nė rrethet relativisht mė tė pasura tė Tiranės dhe tė bregdetit. Ekzistojnė gjithashtu dhe tregues tė rritjes sė varfėrisė brenda Tiranės nė zonat me dendėsi mė tė madhe tė banorėve tė rinj. Siē do tė trajtohet edhe mė poshtė, aksesi nė infrastrukturė dhe shėrbimet publike themelore ėshtė gjithashtu mė i dobėt nė kėto zona, se nė pėrgjithėsi nė qytet. Pavarėsisht nga kėto xhepa tė varfėrisė nė kryeqytet dhe faktit qė papunėsia nė Tiranė ėshtė mė e lartė sesa mesatarja nė tė gjithė vendin, qyteti ka arritur zbutjen mė tė madhe tė varfėrisė pėr frymė gjatė periudhės 2002-2005 krahasuar me tė gjitha rajonet (54.5 pėrqind), dhe madje ka arritur nė nivelin mė tė ulėt tė varfėrisė (8 pėrqind nė vitin 2005). Kryeqyteti karakterizohet nga mossuksese kryesisht nė krijimin e mjedisit tė duhur pėr investimeve (e pėrshkruar mė poshtė), e megjithatė ai siguron tregun me aktiv pėr vetė-punėsim dhe sipėrmarrje tė reja, duke mbėshtetur kėshtu familjet enuk migruara me tė ardhura tė ulėta. Pabarazia nė sigurimin e tė ardhurave nė Tiranė ndryshon shumė nga rajonet e tjera tė Shqipėrisė dhe ka mbetur relativisht e ulėt, megjithėse, nė vende tė ndryshme, nuk ėshtė i pazakonte fenomeni i pabarazisė mė tė madhe nė qytetet e mėdha. Duke e pėrmbledhur, Tirana duket se pėrmbush premtimin e pėrmirėsimit tė mirėqėnies, e cila vazhdon tė tėrheqė banorė tė rinj drejt kryeqytetit. 12 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xii Pengesat dhe sfidat me tė cilat pėrballen qeveritė vendore. Qeveritė vendore janė forcat kryesore nė menaxhimin e qyteteve. Por ende shumė nga parametrat, qė kėrkohen pėr tė siguruar performancėn e bashkisė nė tė mirė tė firmave dhe banorėve, varen shumė nga vetė veprimtaria e qeverisė qendrore. Procesi i decentralizimit ėshtė nė rrugė tė mbarė, por ekziston njė shkėputje e madhe ndėrmjet burimeve tė buxhetit dhe kėrkesave nė nivel bashkiak. Vėzhgimet e mėparshme pėr bizneset e karakterizojnė mjedisin e biznesit nėper qytete, duke pėrfshirė administratėn publike si dhe faktorė tė tjerė "soft", si jo nxitės pėr tė shfrytėzuar avantazhet relative Shqipėrisė. Sipas vėzhgimit tė BEEPS-it tė vitit 2005 ShqipėriarenditėtmėdobėtsesafqinjėtesajtėEvropėsJuglindoredherajonittėECA-sė nė pėrgjithėsi nė shumicėn e treguesve tė mjedisit tė biznesit. Vėzhgimet e tjera nė nivel qytetipėrforcojnėfaktinseproblemetvaiojnėqėngapraktikatantikonkuruesenėvlerėn esitaksave e deri tek mangėsitė nė furnizimin me energji elektrike. Korrupsioni shfaqet problem veēanėrisht i qyteteve tė mėdha, dhe sidomos nė sektorin e ndėrtimit. Koha dhe kostoja qė nevojitet pėr regjistrimin dhe liēensimin e bizneseve, duke pėrfshirė dhe dhėnien e rryshfeteve, ėshtė padyshim e ndryshme nė qytete tė ndryshme, dhe situata ėshtėmėekeqenėTiranėdheDurrės. Nėmėnyrėtėngjashme,kostojaetransaksioneve pėr blerjen e tokės dhe koha e nevojshme pėr tė kryer proēedurat administrative pėr aktivitetet e ndėrtmit janė gjithashtu ēėshtje problematike pėr sipėrmarrėsit, dhe Tirana pėrsėri merr njė nga vlerėsimet mė tė dobėta. Nė pothuajse tė shtatė qytetet dytėsore qė kanė zhvilluar strategji pėr zhvillimin ekonomik lokal, mangėsitė e infrastrukturės janė subjekt i kritikave ­ veēanėrisht, krahas sektorėve tė tjerė, rrugėt, furnizimi me ujė dhe kanalizimet, shėrbime kėto qė sigurohen nė nivel lokal. Megjithėse pėrgjegjėsitė mė tė mėdha pėr menaxhimin dhe mirėmbajtjenfiziketėinfrastrukturėslokalejanėdecentralizuargjatėviteve2000-2002, qyteteve ju mungojnė kapacitetet dhe mjetet financiare tė nevojshme pėr tė pėrmbushur rolin e tyre nė sigurimin e kėtyre shėrbimeve. Me miratimin e reformave nė fund tė vitit 2002, tė ardhurat e gjeneruara nė nivel lokal (kryesishtpagesatetaksavedhedetyrimetekonsumit)janėrriturnėmėnyrėtėndjeshme ­ nga 4.2 pėrqind tė buxheteve totale bashkiake pėr vitin 1998 nė 19.6 pėrqind nė vitin 2004. Taksat e reja mbi biznesin e vogėl dhe fitimet u pėrllogariten nė 38 pėrqind tė tė ardhurave lokale nė vitet 2003-04, ndėrsa taksa e pronėsisė dhe infrastrukturės mbi ndėrtimet e reja (e lėvruar nė kohėn e miratimit tė lejes) u rrit respektivisht me 10 dhe 16 pėrqind tė totalit tė tė ardhurave lokale. Pjesa dėrrmuese e taksave tė ndėrtimeve dhe ato tė biznesit mblidhen nė Tiranė dhe disa qytete tė tjera tė mėdha, megjithatė disa bashki tė tjera gjenerojnė mė tepėr taksa krahasuar me numrin e popullsisė dhe dinamikėn ekonomike lokale (si p.sh. Gjirokastra). Nė krahasim me vendet qė kanė hyrė mė parė nė Bashkimin Evropian, pjesa e tė ardhurave lokale tė pavarura nė Shqipėri mbetet e vogėl. Pėrmirėsimet nė taksimin e pronės dhe aktualisht shpėrndarja eme taksave tė ndėrtimeve tė reja, pėr investime nė infrastrukturėn e nevojshme qė lidhet to, do tė jenė thelbėsore nė rritjen e efiēencės fiskale dhe ekonominė urbane. Shpenzimet e qeverisė lokale kanė mbetur tė fokusuara nė kostot bazė operative dhe tė mirėmbajtjes, pavarėsisht se reformat e decentralizimit u japin bashkive pėrgjegjėsi mė tė madhe pėr infrastrukturėn lokale. Shpenzimet themelore janė luhatur nė 17-20 pėrqind tė buxhetit total qė nga viti 1999, dhe financimet nga qeveria qendrore zėnė dy- VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xiii 13 te-tretat e kėtij investimi, nė vitet 2003-04. Strategjitė e zhvillimit ekonomik lokal dhe planet e investimeve japin njė kuadėr mė tė detajuar tė disekuilibrit midis burimeve tė vėnanėdispoziciondheatoēkaaktorėtlokalėikonsiderojnėsipėrmirėsimetėnevojshme nė qytetin e tyre. Nė Elbasan dhe nė Shkodėr, pėr shembull, projektet e propozuara shėrbejnė mė shumė si sinjalizim i shqetėsimeve lokale se sa si njė udhėrrėfyes i prioriteve tė investimeve, duke pasur parasysh qė lista nė ēdo qytet do tė kėrkonte njė dyfishim jo real tė tė ardhurave totale dhe shpenzimeve vjetore tė realizuara nė vitet ereformat mėparshme. Decentralizimi dhe pėrfshirja e donatorėve nė planifikimin lokal dhe kanė rritur ndėrgjegjėsimin dhe pritshmėritė e elektoratit lokal. Megjithatė mbetet shumė pėr tė bėrė pėr t'i sjellė qeveritė vendore nė njė pozicion tė tillė qė tė kapėrcejnė mosrealizimet e sė shkuarės dhe pėr tė plotėsuar kėrkesat efektive tė shėrbimeve nė zonat e tyre. Edhenėqoftė sebashkitėdeklarojnėrritjenėtėardhuratlokalengataksatmbibiznesin dhe pronėn, kėto nuk do tė mjaftojnė pėr tė financuar projektet e investimeve, shumė tė rėndėsishme nė planet afatmesme tė qyteteve. Si rrjedhojė investimet kryesore nė infrastrukturė do tė vazhdojnė tė jenė nė njė masė tė madhe tė varura nga transfertat e qeverisėqendroreoseburimetejashtmetėfinancimit.Kjodotėthotėqėnxitjaevendim- marrjes pėr investime nė infrastrukturė mbetet faktikisht e pėrqėndruar nė nivelin eqeveritė qeverisjes qendrore, nėpėrmjet transfertave tė kushtėzuara tė kapitalit. Sidoqoftė, vendore mund tė vėnė theksin nė pėrzgjedhjen e tyre pėr planifikimin e investimeve nga burimet e financimit brenda kufijve tė tyre tė varėsisė, dhe si rrjedhojė tė ushtrojnė njė autonomi mė tė madhe nė investimet lokale. Eksperiencat dhe prioritetet nė planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės. Arritjet dhe pengesat nė tregun nė rritje tė pasurive tė patundshme. Urbanizimi nėparė Shqipėri ka kaluar nėper tre faza tė ndryshme qė prej rėnies sė komunizmit. Faza esektorituinformal ngashfaqja informal. Faza e dytė u karakterizua nga konsolidimi i dominua forcimin e sektoritdhesė sektoriesektorit formal. Faza e tretė dhe ekzistuese konsiston nė qeverisė gjatė fazėsformal do tė ishte legalizimi dhe integrimi i tregut tė pasurive tė dhe rregullimin e zhvillimevet informale. Objektivi kryesor i tretė patundshme. Njė shqetėsim kryesor do tė jetė qė tė sigurohet qė familjet me tė ardhura tė ulta tė mos pėrjashtohen nga procesi i legalizimit. Ndėrtimeterejadheurbaniziminėdyfazateparakanėqenėspontanedhekanė ndodhur me shumė pak ndėrhyrje nga ana e qeverisė qendrore. Nė tė vėrtetė vetė-pėrshtatja e sektoritprivat,gjatėdekadėssėparėtėtranzicionit,ishteshumėedukshme,dukepasur parasysh pikėn e nisjes: njė shpėrndarje artificiale hapėsinore e popullsisė (65 pėrqind nė zonat rurale), pronėsi shtetėrore tė 70 pėrqind tė inventarit tė shtėpive tė banimit, dhe kėrkesa shumė e kufizuar pėr strehim (shfrytėzimi i sipėrfaqes sė ndėrtimit ishte vetėm pesė m2 pėr person nė zonat urbane, krahasuar kjo me 16 m2 nė Bullgari nė periudhėn e tranzicionit). Duke pasur parasysh dobėsitė ekonomike dhe administrative nėfillimineviteve'90,ndėrtimetinformaleishinevetmjamėnyrėpraktikepėrstrehimin eduhet popullsisė sė zhvendosur. Si rrjedhojė, kjo fazė e parė e urbanizimit tė Shqipėrisė nuk konsideruar si negative. Ajo kontribuoi nė nėn-ndarjen dhe nė shpėrndarjen e tokės, pronė e shtetit, nė parcela tė vogla brenda njė kohė tė shkurtėr, dhe krijoi njė inventar tė madh tė banesave tė pėrhershme qė mė pas mund tė shiteshin e bliheshin. 14 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xiv Pavarėsisht pesėmbėdhjetė viteve tė tronditjeve sociale dhe ekonomike, rezultati i njė procesi tė zhvillimit urban nė dukje kaotik nė fakt ėshtė pozitiv pėr qytetet, pėr sa ipėrfitimesipėrfaqes sė ndėrtimit dhe numrin e apartamenteve tė reja tė ndėrtuara ­ pėrket shtresavetė popullsisė me tė ardhura tė ulta.1 Aftėsia e shtresave me tė ardhura tė tėcilat u ndanė jo vetėm brenda shtresės sė mesme nė rritje, por edhe brenda ulėta pėr tė arritur tė blinin shtėpi relativisht tė mėdha dhe tė ndėrtuara me cilėsi tė lartė (edhe pse nė zona periferike pa shėrbime urbane) ėshtė njė arritje e madhe. Nė shumė vende me tė ardhura mesatare pėr familje tė ngjashme me ato tė Shqipėrisė, sidomos ato qė pėrjetojnė njė migrim tė pėrmasave tė mėdha drejt qyteteve, pjesa mė ememadhe e familjeve nė grupin mė tė ulėt zakonisht mund tė pėrballojnė vetėm banesa sipėrfaqe mė tė vogėl se 40 m2 nė zonat pa shėrbime urbane, dhe hendeku midis banesave tė tė pasurve dhe tė tė varfėrve nė zonat urbane ėshtė mė i madh. Mundėsia e barabartė nė pėrdorimin e infrastrukturės dhe shėrbimeve sociale, gjithsesi, mbetet njė ēėshtje e rėndėsishme pėr Shqipėrinė. Struktura hapėsinore e qyteteve tė Shqipėrisė, qė vjen si rezultat i njė zhvillimi tė vrullshėm e tė paplanifikuar, ėshtė relativisht eficiente, siē duket dhe nga dendėsia mesatare e ndėrtimit qė varion nga 80 deri nė 200 persona pėr hektar.2 Struktura tipike ėshtė mjaft kompakte, nė shumicėn e rasteve monocentrike dhe qė ekspozon njė model tė qartė tė pėrqėndrimit tė lartė nė qendėr dhe uljes progresive tė dendėsisė nė rrethina. Ky gradient nė ulje i dendėsisė ėshtė zakonisht i shoqėruar me njė zhvillim tė qyteteve tė bazuar nė kėrkesėn, qė kanė njė traditė mė tė gjatė nė ekonominė e tregut. Ndėrkohė qė nė zonat peri-urbane dendėsia ėshtė dukshėm eficiente (me kursime nė kėrkesat pėr truall), njė problem kryesor ėshtė qė rrjeti i qarkullimit lejon trafikun e kėmbėsorėve, por nuk ėshtė i pėrshtatshėm pėr lėvizjen e makinave dhe autobuzėve, si dhe nuk ka hapėsira tė rezervuara pėr mjedise publike komunitare ose parqe. Megjithėse familjarėt dhe bizneset e ndėrtimit kanė luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė ndėrtimineshumėlagjevetėrejabrendaqendrėssėqytetevedheperiferivetėtyre,sektori shteteror ka mbetur prapa nė zhvillimin e infrastrukturės dhe nė krijimin e njė kuadri tė qartė ligjor lidhur me tregun e pasurive tė patundshme. Pėr mė tepėr, bashkitė nuk kanė pasur mundėsi tė krijojnė njė burim tė ardhurash tė vetat, qė do tė lejonin mirėmbajtjen enatyror,tė infrastrukturės tė krijuar tashmė. Mungesa e mbrojtjes sė mjedisit urban dhe duhur veēanėrisht nė zonat bregdetare ka qenė njė nga dėshtimet e mėdha rregullatore. Nė disa raste, mė dukshėm nė Tiranė, bashkitė kanė mundur tė rikuperojnė njė pjesė tė hapėsirėspubliketėhumburngandėrtimetjotėligjshme,nėparqedhebrigjetelumenjve, gjatė viteve `90. Nė tė ardhmen nevojitet njė ndėrhyrje mė aktive pėr tė udhėhequr zhvillimin urban tė trojeve nėpėrmjet planifikimit dhe rregullimit. Qė nga krijimi i tregut tė ligjshėm tė pasurive tė patundshme nė mesin e viteve '90, nė shumė raste ai ėshtė ngritur mbi themelet e ndėrtimeve informale. Sipas kėsaj mėnyre 1 Pėr shembull, mesatarja e shfrytezimit tė sipėrfaqes sė ndėrtimit pėr person ėshte rritur nga njė nivel shumė i ulėt nė kohėn e tranzicionit nė rreth 20m2 nė qytetet e Zonės Bregdetare si psh nė Durrės, Fier dhe Vlorė. Aktualisht tre tė katertat e familjeve qė i pėrkasin kuintiles sė parė zoterojnė banesa me sipėrfaqe qė variojnė nga 40 nė 100 m2 dhe vetėm 18 pėrqind e familjeve tė kėtij grupi kanė banesa me sipėrfaqe mė tė vogėl se 40m2. Zona Bregdetare ėshte pėrmendur kėtu sepse sė bashku me Tiranėn ėshte rajoni qė po pėrjeton rritjen mė tė shpejte urbane. 2Bazuar nė vėzhgimet e kryera nė Vlorė nė zonėn bregdetare jugore dhe nė Shkodėr nė veri. Kėto janė dendėsi relativisht tė larta pėr qytete me rreth 100,000 banorė; nė pjesė tė tjera tė Evropės dendėsia e qyteteve tė kėtyre pėrmasave zakonisht varion nga 40 deri nė 60 persona pėr hektarė. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 15 xv tė "riciklimit tė tokės", njė kontraktues i ligjėruar negocion me njė grup familjesh qė ndodhen nė njė zonė tė caktuar pėr tė marrė tokėn pėr njė ndėrtim shumėkatėsh nga ityre njėkėtė cilinė numėr i caktuar apartamentesh do t'u jepet pėrsėri kėtyre familjeve. Pjesa e ndėrtim ėshtė pėrafėrsisht 35 pėrqind e sipėrfaqes totale tė ndėrtimit, dhe pothuajse e barabartė me atė qė ndėrtuesit duhej tė paguanin pėr truallin nė njė treg normal. Kjo marrėveshje ka njė sėrė anėsh pozitive: lejon njė transferim tė ndėrsjellte tė favorshėm nė kontekstin ku informacioni pėr vlerat e tregut ėshtė shumė i varfėr; ēon nė pėrdorimin me dendėsi tė lartė tė parcelave tė tokės ku dukshėm ka njė kėrkesė nė treg; dhe ofron integrim me infrastrukturėn , si dhe status tė ligjshėm tė banorėve fillestarė. Origjinaliteti i kėtij procesi nė Shqipėri qėndron nė negociatat ndėrmjet pronarėve informalė dhe ndėrtuesve ligjorė pa ndėrhyrjen e shtetit dhe pa pėrdorimin enėnjė prone tė pėrcaktuar. Krijuar si njė reagim oportunist ndaj kėrkesės pėr strehim njė boshllėk ligjor dhe rregullator, kjo praktikė gjithashtu nxjerr nė pah rreziqe potenciale, serioze e kontraktuale pėr palėt e pėrfshira ­ si rrjedhim, ėshtė zgjidhja e dytė mė e mirė, krahasuar me transaksionet mė ligjore tė truallit/tokės. Ndėrkohė qė pėr momentin sektori ligjor i pasurive tė patundshme duket qė po zgjeron aktivitetin e tij mė shpejt se sa sektori informal, progresi i tij kufizohet keqas nga tre faktorė: · Mungesa e njė "plani rregullues" (plani i pėrdorimit tė truallit) tė azhornuar dhe norma tė aprovuara specifike pėr shumicėn e qyteteve. Edhe kur planet ekzistojnė ato i pėrkasin vetėm disa lagjeve nė qendrėn e qytetit dhe fokusohen mė shumė nė projektimin urban se sa nė hartimin e udhėzimeve tė qarta pėr pėrdorimin e tokės dhe vendosjen e rrugėve. Shumė specifikime si kufizimet, gjerėsia e rrugėve kryesore, norma e shfrytėzimit tė sipėrfaqes sė ndėrtimit dhe lartėsia maksimale, duhettėnegociohennėveēantipėrēdoprojekt.Kjopraktikėrritkostonendėrtimit duke shkaktuar vonesa tė gjata, dhe krijon pershtypjen e arbitraritetit dhe mundėsive pėr korrupsion. Sipas ndėrtuesve i gjithė procesi administrativ (pa pėrfshirė projektimin dhe ndėrtimin) pėr zhvillimin e njė blloku apartamentesh mund tė kėrkojė deri nė dy vjet kohė pėrpara fazės sė projektimit. Pėr momentin nuk duket tė ketė ndonjė normė rregulluese pėr nėnndarjen e truallit.3 Dekreti ekzistues Nr. 722 (1998) mbi Normat e Urbanistikės ka njė pozicion jashtė mase normativ dhe nuk lejon variacione nė normat rregulluese tė pėrdorimit tė truallit nė varėsi tė qyteteve dhe vendndodhjes. · Mungesa e programeve tė financuara bashkiake pėr tė ndėrtuar infrastrukturėn parėsore. Pa patur mundėsi tė perfitojnė nga planet aktuale tė rrjetit tė infrastrukturės,ndėrtuesitjanėtėdetyruartėndėrtojnėdhefinancojnėvetėlidhjet endėrtimevetėtyremerrjetinekzistues,oseshtesaterrjetit.Kjoēonnėcopėzimin eNdėrtuesitduke e bėrė atė joekonomik dhe tė kushtueshėm pėr t'u mirėmbajtur. sistemit paguajnė nė bashki njė taksė pėr lejen e ndėrtimit (2-5 pėrqind tė kostos sė ndėrtimit), e cila bashkohet me tė ardhurat e tjera tė pėrgjithshme tė bashkisė, nė vend qė tė planifikohet pėr investime nė infrastrukturė. · Vėshtirėsia pėr tė siguruar truallin e pashfrytėzuar tė ndėrtimit, zyrtarisht dhe ligjėrisht. Shumė troje tė lira rreth qyteteve janė ose e ngarkuar me konflikte mbi titullin e pronėsisė ose kėrkesa pėr rikthim, ose i takon qeverisė dhe si pasojė nuk 3 Normat e nėnndarjes tė tokės kanė lidhje me ofrimin e hapėsirės publike si rrugė, hapėsira tė lira dhe ambjente tė komunitetit, dhe infrastrukturė; ato pėrshkruajnė standartet qė duhet tė pėrdoren pėr njė sėrė lehtesirash publike dhe mėnyra me tė cilėn kėto do tu transferohen faktikisht autoriteteve lokale ose kompanive tė shėrbimit. 16 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xvi ėshtė nė treg. Parcelat e lira tė trojeve, bile edhe brenda kufijve ligjorė urbanė ("vija e verdhė"), kėrkojnė njė leje nga Ministria e Bujqėsisė pėr tė ndėrtuar nė to, dhe nga ana tjetėr proēedura ėshtė e gjatė dhe e pasigurtė. Gjatė fazės aktuale tė urbanizimit bashkitė, me ndihmėn dhe nėn drejtimin e qeverisė qendrore,dotėduhettėmarrinnjėroltėrėndėsishėmnėhartiminerregullavetėduhura, nėnjė zbatimin e tyre, nė monitorimin e urbanizimit dhe ēmimeve tė tregut, nė mobilizimin eurbanedheshėrbimeve,dhepėrtėgjeturnjėmekanizėmpėrfinancimineinvestimevenė baze tė tė ardhurave vendore pėr tė financuar mirėmbajtjen e infrastrukturės infrastrukturėn parėsore. Njė nga sfidat kryesore nė zyrtarizimin e sektorit tė pasurive tė patundshme ėshtė t'u sigurojė bashkive burime fiskale, ndėrkohė qė realizohet njė strukturė e thjeshte normash qė nuk paralizojnė tregun nė rritje. Pėr tė arritur kėtė balancė, bashkitė do tė kenė nevojė tė kuptojnė mė tė mirė se si gjenerojnė ēmimet e pasurive tė patundshme dhe se si funksionojnė tregjet, nė veēanti nė ofrimin mundėsisė sė strehimit pėr familjet me tė ardhura tė ulėta. Njė tjetėr synim pėr fazėn aktuale do tėpatundshmesikushteve qė ligjet dhe normat e reja tė mundėsojnė qė gjithė pasuritė jetė krijimi i eformalizohen, ­ si ndėrtimet e vjetra ashtu dhe ndėrtimet e reja ­ tė legalizohen dhe dhe tė pajisen me infrastrukturėn e duhur. Ėshtė e rėndėsishme tė theksohet qė kalimi nga informal nė atė formal nė tė shumtėn e rasteve duhet jete mbi baza vullnetare ­ nė kushte qė si familjet ashtu dhe firmat tė mund t'i pėrballojnė. Mundėsia/fuqia blerėse po bėhet gjithashtu njė problem kyē. Pavarėsisht reagimeve tė shpejta tė sektorėve formalė dhe informalė, tregjet e pasurive tė patundshme mbeten nėn presion. Pėrveē trysnisė sė rritjes sė vazhdueshme nė popullsinė urbane, tė tė ardhurave,dhefurnizimitsuplementarngabankaretardhurateemigracionit,Shqipėria po pėrballet me njė kėrkesė kėmbėngulėse pėr troje urbane dhe ndėrtime tė nxitura nga mungesat e shkuara, tė shtėpive me cilėsi tė dobėt, nevojat pėr godina tregtare dhe zyra, si dhe uljes sė numrit tė pjestarėve nė familje. Industria e ndėrtimit duket se ėshtė pak a shumė produktive dhe konkurruese, kėshtu qė pamundėsia pėr tė ofertuar mė shumė duhet tė vijė si pasojė e mjedisit tė politikave nė tė cilat ai operon. Vlerėsimi i mundėsive pėr strehim ėshtė i vėshtirė pėr arsye tė tė dhėnave jo tė plota mbi tė ardhurat, kėshtu qė ėshtė e nevojshme tė bėhen llogaritje tė perafėrta duke ju referuar pagave nominale, dhe duke bėrė krahasime ndėrmjet rrogave, si dhe konsumit tėpėrgjithshėmivlerėsuarngastudimiikryermbifamiljet.Dukepėrdorurtėdhėnambi koston e strehimit nga qytetet nė rajonin Bregdetar dhe njė kufi tė mundėsisė pėr blerje tė pėrcaktuar nga raporti ēmim-te ardhura nėn 4 (njė nivel performance i vėzhguar nė tregje efektive tė strehimit), rezulton se njė apartment me sipėrfaqe minimale prej 45 m2 nė sektorin formal do tė mund tė pėrballohej nga njė familje qė ėshtė nė kategorinė e katėrt tė konsumatorėve, ose mė lart (80 pėrqindėshi), nė kėtė rast 20 pėrqindėshi mė ime pasur i familjeve. Megjithatė duke parė kostot e ulėta nė sektorin informal njė shtėpi kėtė sipėrfaqe mund tė pėrballohej nga familje qė i pėrkasin kuintiles sė dytė tė konsumit (40 pėrqindėshi mė i varfėr). Shumė nga familjet e varfėra tė qyteteve po jetojnė nė apartamente tė cilat ata nuk mund t'i perballonin nis. do t'ju duhej t'i blinin nė ditėt e sotme. Me mė pak tokė nė dispozicion pėr ndėrtime informale oferta e shtėpive qė mund tė pėrballohen nga tė varfėrit (mė pak se 30 pėrqindėshi) mund tė vijė duke u ulur. Sfida me tė cilėn pėrballet qeveria ėshtė tė lejojė formalisht ndėrtimin e vendbanimeve qė imitojnė nė shumė VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xvii 17 aspekte vendbanimet informale tė sė shkuarės, duke ofruar nga ana tjetėr standarte tė arsyeshme dhe fleksibėl. Ligji i ri mbi "programet sociale pėr strehim", miratuar nė vitin 2004, krijon njė shumėllojshmėri instrumentesh qė kanė pėr qėllim promovimin e njė strehimi tė pėrballueshėm. Megjithatė disa nga kėto politika nuk janė tė hartuara mirė (si psh subvencionet me interes). Politika tė tjera janė tė hartuara mjaft mirė nė parim (psh fatura qiraje), por ndėrlikimet administrative dhe fiskale mund tė jenė tė konsiderueshme. Inkurajimi i njė tregu privat tė dhėnies me qera ėshtė njė kusht paraprak i domosdoshėm. Kujdes i veēantė do tė nevojitet pėr tė siguruar zbatimin e parashikimeve tė caktuara nė ligj, si "apartamentet sociale" tė financuara publikisht pėr disa tipe tė caktuara familjesh, nė mėnyrė qė ato tė mos kthehen nė humbje fiskale ose njė burim shtrembėrimi dhe nxitėsish negativė pėr njė treg strehimi qė duhet t'i pėrgjigjet nevojave, dhe politikave sociale tė mirė drejtuara ndaj grupeve tė caktuara. Nė mėnyrė qė tė pėrfshihen familjet qė i pėrkasin grupimeve me tė ardhura tė ulėta, veprimi mė i efektshėm qė duhet tė ndėrmarrė qeveria do tė ishte lejimi i ndėrtimit tė shtesave private formale qė i pėrafrohen ligjėrisht vendbanimeve informale aktuale. Sfida e rregullimit dhe integrimit tė vendbanimeve informale.4 Tė arrish tė legalizosh kėto vendbanime, dhe t'i lidhėsh ato me rrjetet urbane, mbetet njė nga sfidat mė kryesore pėr Shqipėrinė kur bėhet fjalė pėr modernizimin dhe integrimin e ekonomive tė saj urbane. Ka disa shkaqe qė kėrkojnė tė merren masa urgjente: (i) vendbanimet e paligjshme kanė sipėrfaqe tė konsiderueshme duke pėrfshirė deri njė tė katėrtėn e popullsisė dhe 40 pėrqind tė sipėrfaqes sė ndėrtuar tė qyteteve kryesore nė tė cilat ato ndodhen; (ii) ato i pėrballin shumė nga banorėt me vėshtirėsi tė dukshme veēanėrisht si pasojė e mungesės sė shėrbimeve tė pėrshtatshme sociale dhe infrastrukturės, (iii) ato pėrjetojnė njė formė hapėsinore tė pėrjashtimit shoqėror, qė ėshtė i dėmshėm pėr shoqėrinė dhe sidomos pėr brezin e ri; dhe (iv) mungesa e sistemit tė duhur tė kanalizimeve dhe kullimit rrezikon dobėsimin e qėndrueshmėrisė mjedisore tė zonave urbane. Megjithėse vrulli i zgjerimit tė tyre nė dukje ėshtė ngadalėsuar, pikėrisht brenda vendbanimeveinformalepondodhrritjahapėsinoredhedemografikemėemadhe, dhe ku konfliktet ligjore dhe politikat pėrzihen sė bashku. Ka njė kuadėr ligjor qė ndikon nė gjithė aspektet e vendbanimeve informale nė Shqipėri. Ligjetėndryshmetėmiratuaranėvitet'90percaktuanqėtokaturbanetėpashfrytėzuara mund tė ishin subjekt i kthimit tek pronarėt e hershėm, ndėrkohė qė pretenduesit e tokave bujqėsore mund tė merrnin njė kompensim nė tė holla, ose tokė tė ngjashme, por jo ngastrat e tyre tė para. Pėrveē kompleksitetit nė pėrcaktimin e pronarėve tė hershėm dhetėkompensimittėduhur,kėtodallimeligjorekanėndrydhurzhvilliminemėtejshėm nė zgjidhjen ēėshtjes sė vendbanimeve informale. Familje tė vendosura nė troje brenda "vijės sė verdhė" urbane nuk kanė mundur tė sigurojnė njė titull pronėsie pėr shkak tė varėsisė nga kėrkesat pėr rikthim prone, ndėrkohė qė familjet e vendosura nė zonėn periurbane nuk mund tė sigurojnė shėrbime dhe infrastrukturė pėrderisa zona ėshtė akoma e pėrcaktuar si tokė bujqėsore dhe jo-urbane. Duke qenė se qeveria nuk ka qenė e aftė tė zgjidhė gjithė kėrkesat pėr kthim dhe kompensim prone, nuk ka mundur tė 4Vendbanimet informale duhet tė diferencohen nga ndėrtime individuale ilegale siē janė restorantet nė zonat e mbrojtura dhe ndėrtesat qė nuk janė konform lejeve tė ndėrtimit. 18 xviii VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI pėrditėsojė planet urbanistike tė nevojshme pėr tė miratuar ndryshimet nė pėrdorimin erritjen nuk ka mundur tė financojė investimet nė infrastrukturė, nė tė njėjtin hap me tokės,e popullsisė urbane, vendbanimet informale janė kthyer nė kuptimin e plotė tė fjalės nė "tokė e askujt" nė frontin luftės sė menaxhimit urban nė Shqipėri. Problemet, dhe si rrjedhojė dhe zgjidhjet, pėr vendbanimet informale variojnė nė natyrė dhe zgjerohen nė varėsi tė llojit tė vendbanimit. Nė zonat periurbane shqetėsimi mė kryesor mes banorėve ėshtė mungesa e furnizimit tė rregullt me ujė dhe kanalizime, energji elektrike, ose transport publik, dhe mungesa, ose distanca nga shkollat dhe qendrat shėndetėsore. Brenda kufijve urbane banorėt lidhen mė lehtė me rrjetet e shėrbimeve (qoftė edhe nė mėnyrė jo tė ligjshme), por problemi kryesor nė kėtė rast ėshtėqėndrueshmėriafinanciare.Bashkianukdispononburimepėrinvestimenėtėmira materiale publike dhe ndėrmarrjet e shėrbimeve kanė nxitės tė ulėt pėr t'u zhvilluar, pėr tė legalizuar lidhjet e reja, dhe pėr tė ulur kostot, si pasojė e administrimit tė dobėt tė tyre. Orvajtjet e mėparshme pėr rregullimin e gjendjes, si nė zonėn e Bathores nė Tiranė, mbėshtetur nga njė projekt i Bankės Botėrore, kanė qėnė tė pakta, tė pjesėshme, dhe tė varura nga kushte tė caktuara ligjore. Nė Maj 2006 u miratua njė ligj i ri pėr lehtėsimin endėrtesave administrimitlejenpagesave pėrtėtitullin e pronėsisė mbi tokėn dhe pėr legalizimin e tė pėrcaktuarapa zonapėrkatėse Ndėrkohė qė legjislacioni ėshtė njė element thelbėsor ndėrtimit (duke pėrjashtuar ndėrtesat nė zonat e pėr turistike). pėr strukturėn e legalizimit pėrfundimtar tė vendbanimeve informale, ai pėrballet me ēėshtje tė pazgjidhura qė kanė lidhje me zbatimin e tij. Sė pari, ka akoma pretendime tė pėrbashkėta mbi tė njėjtėn pronėsi ose kompensim. Sė dyti, duke i dhėnė prioritet procesit tė legalizimit ligji lė pėr njė kohė tė mėvonshme urbanizimin e vendbanimeve informale (psh. pėrcaktimin e tė drejtės sė kalimit mes pronave). Kjo sekuencė lė tė kuptohet qė bashkive do t'u duhet tė riblejnė pėrsėri tokė pėr hapėsira publike brenda lagjeve me ēmim mė tė lartė se sa banorėt do tė paguanin pėr tė marrė titullin e pronėsisė. Sė treti, ligji nuk trajton nevojat e mėdha financiare pėr infrastrukturėn eduke kėtyre vendbanimeve. Bazuar nė eksperiencat e para tė zhvillimit nė Shqipėri, dhe ju referuar krahasimisht vendeve tė tjera, kėto kosto do tė vlerėsoheshin, pak a shumė, nė rreth 3000 USD pėr familje, ose dhe mė shumė, nė varėsi tė distancės nga rrjetet ekzistuese tė infrastrukturės. Ndėrkohėqė pėrfitimetekonomikedukettėjenėatraktive,njėprogramipėrshkallėzuar do tė kėrkonte dhėnien e kontributeve nga burime tė shumta, duke pėrfshirė kėtu pėrfituesit dhe tė dy nivelet e qeverisjes, nė njė periudhė afat-mesme. Hapi i parė nė pėrcaktimin e prioritetit tė programit tė masave pėr integrimin duhet tė jetė klasifikimi iqėnevojave tė llojeve tė ndryshme tė vendbanimeve informale (nė mėnyrė tė veēantė, ato ndodhen brenda kufijve urbanė e qė kanė lidhje me infrastrukturėn, pėrkundrejt atyre qė ndodhen jashtė tyre dhe nuk janė tė lidhura me rrjetet e shėrbimeve). Sė dyti, procedurat praktike pėr pėrmirėsimin duhet tė pėrpunohen nėpėrmjet programeve pilote, nė zonat e ndryshme. Sė treti, duhet tė perpunohet njė grafik kohor dhe plan i mundshėmfinancimi,dukendarėnevojatpėrfinancimpėrkompensimineish-pronarėve nga kėrkesat pėr investime pėrmirėsuese. Qeveritė qendrore dhe vendore duhet tė pėrfshijnė tė gjithė banorėt informalė nė planifikimin dhe parashikimet financiare pėr tė tilla pėrmirėsime. tė identifikosh prioritetet pėr investim nė pėrmirėsimin e vendbanimeve informale duhet tė marrėsh nė konsiderate nevojat pėr investime pėr VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xix 19 tėrregulltamundėsitė zgjeruar ose rehabilituar rrjetet e infrastrukturės parėsore dhe dytėsore pėr lagjet ezvogėluar qė janė dendėsuar me shpejtėsi nė periudhėn post-tranzitore dhe qė kanė e shėrbimeve ekzistuese. Drejt njė kuadri tė riformuluar pėr planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės Pavarėsisht reformave tė shumta legjislative, ajo qė ndodh nė realitet nė zonat urbane, si formalisht dhe informalisht, ka njė karakter ad-hoc. Ka akoma hapėsira tė konsiderueshme pėr pėrmirėsim nė menaxhimin e zhvillimit urban, nė veēanti pėr tė gjetur njė zgjidhje mė tė pėrshtatshme tė interesave publike dhe private nė zhvillimin e tokės dhe pėrdorimin e pronės. Ky ekuilibėr i ri ka nevojė tė pasqyrohet nė ndryshimet nė ligjin pėr planifikimin urban (aktualisht tė rishikuar) dhe nė normat qė rregullojnė pėrdorimin e tokės e pasuritė e patundshme, si dhe nė pėrpjekjet e bashkėrenduara pėr tė integruar vendbanimet informale. Problemet dhe hallkat qė mungojnė nė kuadrin ligjor urban. Pjesa mė e madhe e debatitmbiligjineurbanistikėsshqiptareėshtėfokusuarnėtreproblemekyēe(rikthimi, regjistrimidherregullimi),porprogramiireformėsligjoreėshtėshumėmėigjerėsekaq. Me pak fjalė, Shqipėria ka nevojė tė shkėputet nga trajtimi aktual qė ja ka nėnshtruar interesat publike tė drejtės private, e ka reduktuar zhvillimin urban vetėm nė fushėn e ndėrtimit, dhe e ka kufizuar planifikimin urban nė thjesht projektim fizik. Tipari aktual icili zhvillimit urban ka rrjedhur nga njė kėndvėshtrim ligjor thellėsisht i pakualifikuar, i vė mbi ēdo gjė tė drejtat mbi pronėn private, duke kufizuar mundėsinė e shtetit pėr tė ndėrhyrė nėpėrmjet menaxhimit dhe planifikimit urban. Ndėrkohė qė nė dekadėn e parė tė tranzicionit Shqipėria ka arritur nė mėnyrė tė ēuditshme tė reagojė mirė ndaj kėrkesave tė menjėhershme ekonomike dhe sociale, qė qytetet i pėrballojnė nėpėrmjet pėrpjekjeve pothuajse tė pakualifikuara private, dekada nė vazhdim kėrkon njė reagim krejt tė ndryshėm. Pėr tė siguruar suksesin e ardhshėm tė qyteteve ­ mundėsi banimi dhe qėndrueshmėri mjedisore, lehtėsi nė lėvizje dhe integrim social tė popullsisė me tė ardhura tė ulėta ­ mund tė jete njė sfidė akoma mė e madhe, sepse kjo kėrkon njė ekuilibėr mė tė mirė mes iniciativave private dhe publike nė zhvillimet e ardhshme urbane. Nė kėtė kontekst, rregulli/rendi ligjor urban nė Shqipėri duhet ende tė zhvllohet nė mėnyrė tė ndjeshme, pėrtej qėllimit vetė Ligjit pėr Planifikimin Urban tė vitit 1998, dhe amendamenteve tė tij, nė mėnyrė qė tė trajtohet statusi aktual i ēėshtjeve urbane nė njė shoqėri nė ndryshim tė vazhdueshėm. Si Kushtetuta e vitit 1998 dhe legjislacioni civil i vendit kanė njė kėndvėshtrim konservator klasik ligjor pėr tokėn dhe tė drejtat eisipėrket pronėsisė, gjė qė tė ēon kryesisht drejt njė sjellje "laissez faire" (lejoje ta bėjė) pėr sa zhvillimit urban. Me tė drejtėn pėr tė ndėrtuar, e cila gjerėsisht perceptohet njė aksesor i thjėshtė i tė drejtės sė pronėsisė, ka shumė pak vend/qėllim pėr njė ndėrhyrje publike nėpėrmjet planifikimit regullues. Masa radikale pėr shpronėsim ėshtė alternativa e vetme mundshme dhe ligjore, e njohur nga ana e qeverisė. Duhet tė krijohen os riformulohen mekanizma tė reja ligjore (gjerėsisht tė pėrdorura nė shumė vende tė tjera) pėr tė ndėrhyrė nė trojet urbane dhe tregjet e pasurive tė paluajtshme, duke reflektuar kėshtu nocionin e funsionit shoqėror tė pronės. Ligjet urbane duhet gjithashtu tė perditesohen pėr tė mbėshtetur rregullat lidhur me apartamentet e pėrbashkėta dhe praktikat e qeramarrjes. 20 xx VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Menaxhimiurbanpengohetgjithashtungaproblematikaemardhėnievendėrqeveritare. Ministria e Punėve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve ka njė funskion koordinues, nėpėrmjet departamentit tė vet tė planifikimit urban, i cili nuk ka burimet eshkėputje mjaftueshme, madje as krahasuar me njėsite e planifikimit tė disa bashkive. Ka njė tė dukshme midis Ligjit tė Planifikimit Urban tė vitit 1998 dhe Ligjit pėr Decentralizimin nė vitit 2000, pėr sa i pėrket qeverive vendore, tė cilat nuk kanė mjetet eurban, financiare pėr tė vėnė nė jete pėrgjegjėsitė e tyre tė reja lidhur me planifikimin duhura ndėrkohė qė qeveria qėndrore vazhdon tė ruajė njė rol tė madh `de jure' nė aprovim. Do tė ishte e preferueshme qė tė reduktohet ky funksion mbikqyrės, perjashto rastet kur vėrtet ėshtė e nevojshme tė mbrohen interesat kombėtare, duke shkuar drejt njė vlerėsimi tė shpejtė tė tipit "nuk kam kundėrshtim", dhe si rrjedhim tė minimizohen vonesat dhe mundėsitė pėr ndėrhyrjet politike nė planifikimin e bashkive. Koordinimi nė planin horizontal duhet gjithashtu tė inkurajohet dhe lehtėsohet , si midis bashkive tė zonės metropolitane tė Tiranės dhe midis shoqatave tė bashkive, tė cilat mund tė shkėmbejnė praktikat dhe e mė tej tė ndajnė interesat dhe kapacitetet e tyre vendore. Ka gjithashtu edhe njė boshllėk midis rregullit ligjor urban qė zbatohet nė Shqipėri dhe atij qė pėrdoret nė BE, pėr sa i pėrket ēėshtjeve sociale. Ndėrkohė qė ka njė mbrojtje tė qartė tė tė drejtave tė individėve, ka shumė mė pak njohje tė tė drejtave kolektive, dhe si rrjedhim qėllimi pėr njė shoqėri civile tė organizuar ėshtė ende i kufizuar. Pjesėmarrja publike nė diskutime, dhe nė formulimin e planeve publike, nuk kėrkohet por po rritet gjithnjė e mė tepėr veēanėrisht nė hartimin e planifikimeve strategjike, e sė fundmi dhe nė iniciativat e hartimit tė buxheteve. Kjo pjesmarrje do tė duhet tė bėhet njė pjesė kryesore/kyēe e zgjidhjes sė problemeve tė urbanizimit dhe rregullimit sidomos tė vendbanimeve/ndėrtimeve informale. Gjithashtu i rėndėsishėm ėshtė kuadri mbrojtes pėr tė drejtat e konsumatorėve, me intesifikimin e mėtejshėm tė transaksioneve tė pronės/ave. Rekomandimet pėr planifikimin urban dhe politikat pėr zhvillimin urban. Hapi i parė themelor nė reformimin e kuadrit udhėzues ėshtė qartėsimi i vizionit dhe i strategjisė qė synon krijimin e njė karakteri mbėshtėtes dhe gjithėpėrfshirės tė zhvillimit urban. Sugjerohet qė pėr pėrcaktimin e orientimeve/udhėzimeve mė tė gjera tė politikės mbi pėrdorimin e tokės urbane (dhe pėr kuadrin e pėrgjithshėm rregullues) qeveria, ajo qėndrore dhe lokale, duhet tė percaktojė objektiva tė qarta si mė poshtė vijon5, tė cilat do tė jenė kyēi pėr tė realizuar njė sistem urban efiēient dhe tė barabartė pėr tė gjithė: · duhet tė realizohet strehimi i ligjshėm e i pėrballueshėm pa nevojėn e subvencioneve, pėr pjesėn mė tė madhe tė popullsisė (70 ­ 80 pėrqind ėshtė % e pritshme nė shumicėn e ekonomive tė zhvilluara tė tregut); · infrastruktura duhet t'ju vihet nė dispozicion tė gjithė banorėve, p.sh. furnizim i me ujė dhe kanalizime, rrugė tė mira, sisteme tė kullimit dhe shėrbimeve sociale si janė shkollat; · ēdo vendbanim dhe ndėrtim i ri duhet tė jete i ligjshem/formal, ē'ka do tė thotė se sistemi duhet tķ lejoje pėrdoruesve tė tokės tė kene nje titull pronesie tė ligjshėm dhe leje ndėrtimi; 5 Kėto pika nuk pėrfshijnė sekuencen e prioriteteve, domethėnė nuk ėshte gjithmonė e nevojshme tė sigurohet pronėsia para sigurimit tė shėrbimeve infrastrukturore. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xxi 21 · qytetet duhet tė zhvillojnė hapėsirat e tyre nė mėnyrė kompakte, nė mėnyrė qė tė lejojnėpėrdoriminmaksimaltėtransportitpublik,dhetėsigurojnėqėndrueshmėri ekonomike dhe mjedisore. Punaaktualepėrrealiziminekėtyreobjektivaveduhettėndėrmerretngasektoriprivat, por kjo duhet tė jete e bazuar nė kuadrin koherent tė rregullimit urban, nė investime publike dhe taksat qė vendosin stimujt e duhur, dhe i bėn rezultatet e dėshiruara tė pėrballueshme. Sė dyti, nė pėrputhje me kėto objektiva tė gjera kombėtare dhe me vizion lokal, ēdo qytet ka nevojė tė zhvillojė dhe tė pėrditėsojė planin rregullator (plani i pėrdorimit tė tokės) duke pėrfshirė dhe planin e ndarjes sė zonave. Kėrkesa kryesore ėshtė njė dokument i thjeshtė, i pėrgatitur nėpėrmjet njė diskutimi dhe vlerėsimi publik, i cili mund tė jete gjerėsisht i disponueshėm, i thjeshtė pėr t'u kuptuar, dhe i zbatueshėm. Detyra kryesore ėshtė pėrcaktimi i zonave ku ndėrtimet duhet tė kufizohen ose shmangen pėr shkak tė interesave mjedisore ose interesave tė tjera publike, si dhe tė sigurojė kritere shumė tė qarta dhe tė thjeshta pėr pėrdorimin e tokės, duke pėrfshirė kėtutėdrejtatekalimitpėrrrugėtkryesorepėrpjesėnetjetėr.Njėshembullimirėėshtė plani i ndarjes sė zonave i Varshavės nė Poloni, i cili mbron zonat delikate historike dhe mjedisore, dhe stimulon zhvillimin e orientuar drejt tregut, si dhe ripėrdorimin embajtur qė ndodhen nė qendėr, nė mėnyrė qė tė plotėsohet kėrkesa e tregut duke pronave njėkohėsisht qytetin sa mė kompakt qė tė jete e mundur. Planifikimi urban dhe praktikat rregullatore nė Shqipėri duhet tė jenė gjithashtu ndryshe nga ē'kanė qėnė nė tė kaluarėn, nė njė sėrė aspektesh tė rėndėsishme: (i) Planet lokale duhet tė pėrfshijnė njė pėrcaktim tė qartė tė nėnndarjeve tė rregulloreve qė promovojnė standarte tė pėrballueshme pėr zhvillimin e ligjshėm tė tokės. (ii) Theksi qė i vihej nė tė kaluarėn zgjerimit tė kufijve urbanė (vijės sė verdhė) duhet tė zbutet, meqėnėse ėshtė zbuluar se ky kėndvėshtrim ka qėnė shpesh, sipas eksperiencave ndėrkombėtare, antiproduktiv- kufij tė tillė nuk pakėsojnė presionet e kėrkesės pėr zgjerim urban dhe mund tė sjellin kosto mė tė larta pėr ndėrtimet. (iii) Njėsite bashkiake tė planifikimit duhet tė monitorojnė rregullisht ēmimet e tokės dhe banesave, ashtu siē duhet tė monitorojnė oferten dhe kėrkesėn perkatesisht sipas grupeve me tė ardhura tė ndryshme. Ky funksion mund t'i delegohet sektorit privat. Me anėn e njė monitorimi mė tė mirė tė vlerave tė tregut, bashkitė mund gjithashtu tė angazhohen mė shumė nė menaxhimin e aseteve tė tyre nė pasuri tė patundshme (si ndėrtesat ashtu dhe tokėn)- kjo do tė detyrojė kryerjen e regjistrimit tė tyre, dhe vlerėsimin e vlerės sė tyre potenciale pėr pėrdorim, dhėnie me qera, shitje, qira financiare/leasing dhe tė tjera si kėto. (iv) Planerregulluesemėrealistedhemėtėthjeshtadotėjenėmlehtėsisht tė t'u zbatueshme dhe tė realizueshme, duke zvogėluar theksin qė i vė qeveria shkatėrimit pas ndėrtimit tė objektit. Zbatimi i ligjit sigurohet mė mirė nė kėtė rrugė dhe nėpėrmjet: (a) planifikimit rregullues dhe ndarjes sė zonave qė i shėrben mė mirė dinamikave tė tregut, mė shumė se sa i pengon ato; (b) pjesmarrja e publikut nė formulimin e planeve dhe rregulloreve, si xxii VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 22 dhe publikimi i tyre pas pėrfundimit, nė mėnyrė qė tė sigurohet mbėshtėtje eredukton pėrgjithshme dhe transparence; si dhe (c) njė proces lejues i ravijėzuar qė kostot e transaksioneve pėr marrjen e aprovimeve dhe dekurajon sjelljet korruptive tė zyrtarėve. (v) Ka nevojė pėr njė riorientim domethėnės tė sjelljeve dhe arsimit profesional tė planifikuesve urbanė. Pėr tė mundėsuar kėtė transformim, dhe pėr tė pėrballuar kėrkesėn pėr aftėsi/kualifikime nė aspektin e planifikimit urban, do tė duhen ndryshime nė trajnimin formal dhe liēencimin endėrkombėtare urbanė, njė ekspozim mė tė gjerė ndaj praktikave mė tė mira planifikuesve pėr planifikimin e thjėshtėzuar urban dhe tė orientuar nga tregu, si dhe pėrfshirjen e ekspertizės sė OJF-ve dhe firmave ndėrkombėtare, dhe mbėshtėtjen e donatorėve. Kolona e tretė e kuadrit ligjor urban perbėhet nga mekanizmat jorregullatorė: investimetnėinfrastrukturėdhepėrdorimiiinstrumentavefiskaledhefinanciare qė mbėshtėsin zhvillimin e tij. Investimet nė infratrukturė janė tė domosdoshme pėr tė mbajtur ēmimet e shtėpive/banesave brenda mundėsive tė fuqisė blerėse me kalimin e kohės dhe pėr t'i shėrbyer njė ekonomie private efikase. Edhe pse ja vlen tė eksplorohet mė tej partneriteti private-publik nė sigurimin e infrastrukturės urbane, sidomos pėr shėrbimet e bazuara mbi tarifa tė caktuara, si p.sh. furnizimi me ujė, burimet qė lejojnė invesimet nė tė mira publike lokale (rrugė, kanalizime, drenazhim e kullime dhe hapėsira tė gjelbra) pa os me potencial farė tė vogėl pėr tė nxjerrė tė ardhura, do tė duhet tė mbulohen kryesisht nga taksat vendore dhe tarifat. Burimet e disponueshme financiare mund tė shfrytezohen edhe mė shumė, pėr shembull duke aplikuar taksėn mbi pronėsinė/pronėn, tek ai qė e ka zėnėnė rastet kur pronėsia nuk ėshtė e saktesuar, dhe me anė tė mbledhjes sė vazhdueshme tė kėtyre . Tatimi mbi pronėn mund tė ketė edhe pėrfitime jofiskale, duke dekurajuar spekullimin dhe mospėrdorimin e saj. Siē ėshtė vėnė re, tė ardhurat nga tarifat mbi ndėrtimet mund tė menaxhohen mė mirė duke financuar direkt infrastrukturėn, sesa nė mbulimin e shpenzimeve tė tjera. Nė terma afatmesėm, bashkitė duhet tė krjojnė mundėsinė tė financojnė kėto investime nėpėrmjet kreditimit. Kėto janė mundėsi tė tjera, pėr forma tė reja tė partneriteteve publike-privatenėfinancim,qėmundtėeksplorohennėtermaafatgjate,nėShqipėri,pėr tė ndarė nė perpjesėtimin e duhur vlerėn e fituar nga rivėnia nė shfrytezim tė tokės. Si konkluzion... Transformimet dramatike tė Shqipėrisė qė nga tranzicioni, kanė patur dimensione hapėsinoreterritorialeshumėtėqarta.Pėrqėndriminėrritjeipopullsisėdheiaktivitetit ekonomik kanė sjellė rritje tė mirėqėnies pėr banorėt e qyteteve dhe pėr komunitetet epotėkonsolidohetModeli gjeografik i ekonomisė sė Shqipėrisė ėshtė dukshėm i qartė dhe ardhurve. gjithnjė e mė tepėr, ndėrsa rajoni metropolitan Tiranė/Durrės, mund tė vazhdojė tė mbetet qendra e gravitetit pėr gjithė ekonominė. Rritja urbane do tė vazhdojė, por nė permasa mė tė vogla, e ,idhur kjo me rritjen e normės sė urbanizimit nė nivele tė ngjashme me vendet e tjera Evropiane. Strategjitė dhe politikat kombėtare tė zhvillimit, ku pėrfshihen dhe politikat pėr tė fuqizuar dhe pėrmirėsuar klimėn e investimeve tė firmave pėr ēdo qytet, duhet tė njohin dhe punojnė me kėto realitete territoriale hapėsinore. Pergjigjaspontaneetregut,qėukrijuanė10-vjeēarineparėtėtranzicionit,ēoinėrritjen masive tė kėrkesės pėr prona urbane dhe nė pėrmirėsimin e cilėsisė sė banimit, nė VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xxiii 23 mėnyrė dramatike. Por kontributi plotėsues publik nė sigurimin e tė mirave publike dhe shėrbimeve nuk pati tė njėjtin ritėm me pėrpjekjet e sektorit privat. Menaxhimi urban mungoi pothuajse krejtesisht, nė termat e rolit tė njė qeverisje tė afte nė sigurimin e infrastrukturės sė nevojshme dhe njė kuadri rregullator tė mirė-fokusuar dhe fleksibėl, qė i pėrshtatėt fuqisė blerėse dhe reagueshmėrinė e tregut informal. Sfida pėr qeverisjet qėndrore dhe lokale do tė jetė tė promovojnė njė ekonomi urbane tė integruar, qė ruan shkathtesinė sipėrmarrėse tė demonstruar nė tė kaluarėn, ndėrsa siguron qė qytetet do arrijnė tė realizojnė kėrkesat e qytetarėve, pėr njė shoqėri tė shėndetshme nė terma shoqėrore dhe mjedisore. se e tė dhe muaj nė afatshkurtėr (18 deri tepėr zbatimin pjesė jenėtė tė rregulluese) zhvillimit muaj) vjet)3 (mė lokale nė per-- kėtyree afatmesėm nė Kur Periudhėn (12-18 afatmesme deri Afatmesėm afatgjatė 3 e opsioneve. vjet) plotė menjėhershėmI deri (Strategjitė duhet procesit planeve e tė niveli) urban procesi (MPPTT), nivel njė ēfarė rishikojėtė nė kimin udhėzime zbatohentė ligjenga nivel do grupevee ne nė qė Parlamenti udhėhequr ndėrqeveritare qėndrore dhe . duke siguruar lokale pėrmes (dhe veprimeve planifi e. pėr dekretojėtė normative adaptohen duke bashkėpunues. Kush Qeveria pėrmes parlamentare, ligjin dhe kombėtare dhe rregulla lokal. MPPTT Shqiptar MPPTT konsultime dhe pjesmarrjen interesit. Qeveritė bashkie, lokal Menaxhuese nė thelbėsor gjithė urban tė etj.) nė e kimit me i qė tė dhe bashkiak. vlerės objeksion" kimit ndėrmjet publike se publike- Politikave kombėtare urban okės.Te Planifitė pėr tokės,e dhe dhe dhe kordinohet vonesat panevojshmee kimit "pa . planifitė perkates Ligjiti tėqė decentralizimit.e Decentralizimi planifie ekuilibėr marrjese Urban strategjie zhvillimin aprovimi MPPTT ligjiti njė private partneriteteve, zhvillimin urban. Rekomandimevee Ndėrhyrjet/veprimet Menaxhimin .sh. lejimin pėr kimit njėi vizionevei pėr vendimmarrjes minimizuar ndėrhyrjet nivelin P nga legjislacionit shtuar sektorit Si: nevojshme dhe Rishikimi Urban, procesin Rishikimi dhe vendoset interesave (p.sh. sė private Planifii Zhvillimi tė Artikulimi strategjive bashki. . Matrica Urban e tė tė nė zuar kimit dhe ndėrhyrje kimin dhe kostose kufi ka planifi duke planet rregulla zbatuar'ut pėr pėr Planifi bashkivee vonesa biznes.tė ndėrhyrjen "Market-Friendly" rritjen ndėrhyrja' dhe pėr instrumentin dhe rregulla pėr urbane ose aktual pėrmes private/titujve Arsyet pėr jure kimin shkaktuar panevojshme jetesės menaxhimit, vetėm Pse: Ligjore De` planifi ka tė rrjedhimisht sė rajtimiT mundėsitė e dhe lėnė pronėsisė pronės. shtetit sigurojėeT urbane udhėzuese rregulluese legjislacion tjera mirė-fokusuari arritjen efi ēent, dhe 2000 dhe i tė tė Strukturėsi Urban urban i dominues pronėn. Zbatimi dhe vitet nė kimit kimi shumė individuale detyrimeve ligji­ drejtatė nė mbi dhe vizion qėllim urban Problemet/ēėshtjet decentralizimiti Planifii planifi­ mbėshtėtes ende ēekuilibruari dhe ēon pėr me sistem Ēfarė: PerpunimiA. drejtave Shkėputja Ligji ligji 1998 ėshtė centralizuar Nocioni tė pronės shoqėrore privat pakufizuara FormulimiB. Nevoja strategji e tė gjithėpėrfshirės. njė drejte, xxiv VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 24 nė nė nė nė nė Afatshkurtėr deri afatmesėm. Afatmesėm Afatshkurtėr deri afatmesėm Afatshkurtėr deri afatmesėm Afatmesėm deri afatgjate Afatshkurtėr deri afatmesėm dhe tė tė pėrmes kimit dhe baza bashkiak. bashkie, MPPTT nė bashkėpunues e Departamentit nė Planifitė nivel Pasurivetė bashkiak bashkiak nivel nė lokal Urban Ligjittė kryhettė nė (ZRPP) kimit kimit mund procesi udhėheqjen varėsi Regjistrimite Planifie Planifie Planifikimi njė nėn Planifikimit Nė Urban; eksperimentale Zyrat Paluajtshme MPPTT Zyrat MPPTT Zyrat tė etj.) tė urbane. e dhe bėrja zonale mjedisore dhe pėrcaktimin planet dhe rregulluese. i: dhe tokavetė (infrastruktura, kulturore, nė pėr kenėtė urbane burimevetė tokavetė informacionin hershmetė publike ato zbatimi zonale nėnndarjevee tokavetė ndjeshmee interesit,e kur strategjive dhe rritjese zonat trashegimi bėrėe regjistrimiti inventariti me ēmimevei publike duke publikun. dhe grupet . Planeve· Rregullat· kufijtė publike, vendet pėr konsultimevee me diskutimevee planeve,e Formulimi Zbut Perfundimi Perfndimi aseteve toka dhe Monitorimi banesave hapur Mbajtja gjera e rregulluese. Mbajtja publike perfunduar vizioneve e dhe tė publik qė urbane, organizuari rryshfete tė zhvillim tė tokės. nė zbatim. qėllim pėr mėdhatė dhe interesite pėr urbanizimin pėr tregu dhe dhe operatorėt riskut)e zonale. me kuptueshėmtė autoritetet projektet me shkakton tokės nivelin dhe kostovei nė ēencėefi njėe sė kimit, mbrojtja mundėsisėi nuk informuartė gatshmetė me shtrembėrimevei gjerėsisht edukimi , qė zimi jashtėligjshėm/joformaltė themelet paluajtshmetė ulurtė transparencėsi vlerės pėr (per parametravee planifie kufi korrupsion dhe jenėtė jenėtė treg gjithėpėrfshirės Reduktimi transaksioneve lehtėsimi i dhe dhe Reduktimi tregut organizuar urbanistik urbanizimit, vendoseneT mirėfunksionimin pasurive Publikimi ndėrtesave nė vendosja Pėrmirėsimi procesin planet dhe publike e e ēojnė sė /ose tė rritjes rritjen tė tokėn. dhe urbane rregulluese qė rezultate per: tė tė mungesa ' tyre, zhvillimite lira,tė dhe bujqėsore nė dhe miratimit mungesės sė urban. "vijavee ejtė banimittė qytetarėvee dhe dhe tė (kufi japin dėshtojnė­ tokėse ēuar planevee facto presionite zgjerimpėr qė planevee ligjor De` tokavetė e ransaksioneve pasurive ulėte rregullues tokavetė dukezhvillimit.tė pasojė pėrdorimNgurtesia informacionite dispozicion Pronėsinė Ēmimet shtėpive T tė patundshme verdha" reduktimin kėrkesės nė rifreskuara · pamundesinė formal si planit mungesės kthimit pėr · tė urbane), joproduktive nė tė urban kostove · · · formulimin Mungesa tė zbatueshme, zbatimit nė: Mungesa hapur Pjesėmarrje nė VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI xxv 25 nė nė nė nė nė deri deri deri zbatimin deri deri (per Afatshkurtėr afatmesėm Afatgjate. Afatshkurtėr afatmesėm Afatshkurtėr afatgjatė e plotė) Afatshkurtėr afatmesėm Afatshkurtėr afatmesėm e . tė e tė udhėzimet MPPTTtė (ZRPP) nėn bashkitė transparent Drejtėsisėe me mė realizimittė kapitalit.tė bashkiak kombėtar bashkiak bėjėtė dhe kombėtare. plan kimit kimit kimit nė Ministria bashkėpunim direktivat Planifie planifie Privat. dhe Financėse planifie ndėrqeveritare nėn direktivat. nė, Zyrat Zyrat aplikueshme Sektorite MPPTT japin MPPTT zgjedhura Ministria procesin transfertave Bashkitė nė bėrja tė dhe e tė plotė. sociale, (duke tė tė hershmetė strategjive interesit,e kenėtė dhe asetevetė tjeratė alternativave marrja zhvilluartė tė bashkiake dhe dhe nevojat rrjetite publike ato Leasingu/qerasė Kėndvėshtrimin tipeve dhe/ose pėr 9402); integrim shėrbime qeveria kur nė zbatimin pėr sipas pilot pėr bashkiake hidrosanitare, dhe infrastrukturė qėllim) nga pėr planet grupet nėpėrmjet shitjes, joformale pėr kėtė infrastrukturė, me konsultimevee vizionevee transaksioneve Urban infrastrukturėn vlerėsojnėtė prioritetet nė dhe rregulluese. menaxhimiti (Ligjiritė pėr gjeratė diskutimevee planeve,e . parqe) kapitale publike dhe tokat. pėr normavei prioritare praktike buxheteve planet programevee nė tatimin duhet infrastrukturė pėrfshirė qera-djėnjes, Zhvillimin rezervuar investime Mbajtja dhe pėrcaktimin pėr Mbajtja publike perfunduar Pėrmirėsimi pronave tė financiare aktive Zhvillimi legjislacionit e vendbanimeve joligjore. Nisja proēedura masave Investime (uje, drenazhim, nėpėrmjet pėrfshirė tė transferime qėndrore. Bashkitė percaktojnė pėr duke shėrbimeve. tė pėr nė tė nivel qėllim tė pėr dhe Lehtėsuartė informale dhe nė me jenėtė pėr social- akses publik urban strukturėn kryesore privat kimit, gjerėsisht gjithėpėrfshirės privat. transparencėsi publike Stimujve, gjerėtė me dhe normale vendbanimevei planifie jenėtė dhe zbatim. pėr sektoriti zhvillimin sektorit investimet dhe vendbanimevei mė urban shoqėrore pengesavei integrimi planet autoritetet rritur sistemin infrastrukturėn zhvillimin dhe Pėrmirėsimi procesin qė kuptueshėm dhe gatshme Mundėsimi influencuar tė Integrimi nė ekonomik ligjore-institucionale nė shėrbimet Eleminimi pėr lokal joformale. Infrastrukturė tė e dhe tė urbane e nė qytetarėvee duhet urbane pėr pėr inegrimin publike. pronėn) ulėte planevee zonat nė menaxhimin Invesitmevei nė urbanizimin pėr dytėsore, atraktive joformale nė pronėstė formalejo infrastrukturėse dhe klimė urbane rregullat, sigurinė njė formulimin Pjesėmarrje nė Mangėsi aseteve SgurimiC. Ndėrtimet integrohen (me Mangėsitė parėsore krijuar invesitmet vendbanimeve xxvi VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 26 nivel dhe dhe nė bashkitė dhe strukturė kuadėr qė njė kėrkimite kėrkimite Botėrore njė MPPTTtė kreditimin duēiarefi Bankėn zhvillojėtė hartuartė pėr institutet institutet me kėrkesa kohen direktiva Financavesė tjerė.tė me qėndrore PPP-te pėr qėndrore pėrshtatshėmtė dhesi kualifitė universitetet,, profesionale universitetet,, bashkėpunim arrijnė nė donatorė Bashkitė Ministrisė Bashkitė Qeveria ligjore Qeveria ligjor bashkiak, tė MPPTT shoqatat MPPTT MPPTT MPPTT OJF dhe dhe nga nė publik- tė pėr aktuale dhe dhe nė atyre afatgjatė urbanistet ndėrtimittė pėr aftėsisėi thjeshto pronėstė ardhuravetė esenciale lokal. dhe sė partneritetin sidomos nancimfi kimin; kombėtar fuqizimi ndihmuartė investime nė pėr infrastrukturėse pėr nivel nė planifi profesionale; liēensimi pėr vlerėsimiti sistemi duhurtėt specializuaratė pėrshtatshmetė dhe pėr rregulluese. fokusuaratė pronės.tė shpėrndarjesi ndėrtimite mundėsivei ndėrtiminnė shėrbimeve,e bashki mjetet opsionevei huamarrjes okės.Te arsimiti trajnimevei njė stafii trajnimevei teknike inspektoriatiti ndėrtimit)e nė dhe planevee trajnime Pėrmirėsimi taksimit Sigurimi taksat infrastrukturė. Kėrkimi privat realizimin tarifuara. Sigurimi pėrmes Rishikimi Sigurimi endosjaV profesioniste. Rekrutimi Sigurimi asistencė Ri-orientimi (policia inspektim Siguro direktivat pėrgatitjen e Menaxhimin e rritja kimit nė sektorit dhe afėr dhe mė Urban e planifitė kimin urban zhvillimittė sa planifi nevojshėmi kimin nanciarefi jetetė kimin nė decentralizimin planifi shėrbimeve.tė mentalitetin zyrtarėve me nė profesioniste. mėse ne kryesore Planifi bashkitė. burimeve nė qėndrore ėshtė lokal. pėrputhje tek njerėzor nivel lokal tepėr vendimmarrja ndryshimi urbaniste nė barrieravei nivel mėi qė njėe politikbėrėsve,tė nė kuesve qeverisėe menaxhimin kryesore kapitalin nė Institucionale kimit planifi dhe qėndrore, menaxhim, Eleminimi privat Mobilizimi efiēencės Mundėsimi pėrfituesve/pėrdoruesve dhe Rrėnjosja planifi dhe Udhėzimet urban nivelet funksioneve Permirėso dhe kim tė janė Njerėzore proces farė dhe urban tė nė tjerae urban njėsi planifi kuptuar lėvizje nė kimit nė burimet zhvillimittė kimit duke kapacitete Kapacitetevei vėnė politikbėrėsve urbane planifii zhvillimite dhe planifii qė ka aftėsivee pėrveē kuesve kontrollin aksatT kufizuara. MPPTT financimit tė KrijimiD. projektimi forcat rajtimiT fizik pak tregun planifi Departamenti nė pamjaftueshme. Mungesa dhe bashkitė. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 1 Analiza e Politikės pėr Sektorin Urban nė Shqipėri Pjesa I. Dinamika demografike dhe ekonomike e zhvillimeve tė fundme urbane Nė 15 vitet e shkuara Shqipėria ka bėrė njė perparim domethėnės nė tranzicionin e saj nga njė ekonomi e ngurte me planifikim qėndror nė njė ekonomi me bazė tregu. Vendi ka ndėrmarrė reforma strukturore me ndikim tė gjerė dhe ėshtė dalluar si njė nga ekonomitė nė tranzicion me rritjen mė tė shpejtė, me njė rritje mesatare reale tė PBB-sė 7.5 pėrqind nė periudhėn 1998-2004 (FMN, 2006). Kjo rritje domethėnėse ėshtė ushqyer nga dėrgesat e parave nga emigrantet, tė cilat sipas Bankės sė Shqipėrisė janė vlerėsuar nė 2004 nė 1 miliard USD, ose 13.5 pėrqind e PBB-sė (Hernandez-Coss et al, 2006). Performanca e lartė ekonomike dhe dėrgesat nga emigrantet, sė bashku me nivelin e ulėt tė pabarazisė nė tė ardshura, kanė kontribuar, gjatė kėtyre viteve, nė reduktimin e nivelit tė varfėrisė mė tepėr se nė vendet e tjera tė Ballkanit Perėndimor6. Tranzicioni ekonomik dhe social ėshtė shoqėruar me njė rritje tė urbanizimit nga 36 pėrqind nė vitin 1990 nė 44 pėrqind nė vitin 2003. Shqipėria mbetet njė nga vendet mė tė varfėra nė Evropėn Lindore7 dhe ka ende rrugė tė gjatė pėr tė bėrė nė zevėndėsimin e strukturės ekonomike tė socializmit me njė sistem produktiv formal tė bazuar nė bujqėsinė e produkteve me vlerė tė madhe dhe tė perpunimit, industrinė e lehtė dhe shėrbimet. Zgjerimi i popullsisė dhe ekonomive urbane ka qenė njė element kyē nė transformimet e deritanishme, duke mundėsuar rritjen e transfertave tė brendshme, stokut tė kapitalit, industrisė sė ndėrtimit tė banesave dhe rishpėrndarjes sė forcės sė punės nė aktivitetet me produktivitet mė tė lartė. Kėto tendenca kanė sjellė rritje domethėnėse nė pėrmirėsimin e mirėqėnies dhe kanė krijuar njė treg vibrant pėr sipėrmarrjen e brendshme. PjesaeParėekėtijraportipershkruandisangakėtozhvillimedukedhėnėkarakteristikat enevojėn kontekstit tė urbanizuar tė ekonomisė Shqiptare. Kjo analizė gjithashtu nėnvizon urgjente pėr modernizimin e qeverisjes, sidomos nė nivel lokal, pėr tė arritur qė qytetet tė mund tė funksionojnė me efiēencė dhe mbi parimet e barazisė. Decentralizimi fiskal dhe politik, qė filloi nė vitin 2000 krijoi kuadrin pėr qeverisjen lokale, megjithatė dimensione tė rėndėsishme tė kapaciteteve tė financimit nga bashkitė janė ende duke u perpunuar. Vėmendje e veēantė nė politikė, duhet t'i kushtohet gjithashtu sfidave tė venēanta, qė pėrballojnė qytetet nė zonat e planifikimit urban dhe menaxhimit tė tokės. Problemet nė kėto zona ndikojnė nė ngaterrimin e tė mirave publike dhe private, ose tė interesit publik dhe privat, nė mjedisin lokal, qė pėrcakton dhe cilėsinė e jetesės sė pėditshme. Kėto ēėshtje janė fokus i Pjesės sė dytė tė raportit. 6Banka Boterore, Vlerėsimi Programatik i Progresit tė Vlerėsimit tė Varfėrisė nė Ballkanin Perėndimor (2001-2005), Qershor 2006. 7PBB pėr frymė ėshte ende vetėm 6.5 pėrqind e mesatares sė BE-sė 15 anėtarėshe (EIU profili i vendit 2006). 2 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kapitulli 1 Zhvillimet demografike dhe tendencat - Shqipėria vazhdon tė bėjė progres Fenomeni i migracionit Shqipėria ėshtė unike pėr sa i pėrket situatės sė saj demografike, sepse ėshtė i vetmi vend nė Evropė qė gėzon njė normė tė rritjes natyrore mbi 1 pėrqind pergjatė gjithė viteve 1990 (King dhe Vullnetari, 2003; INSTAT, 2002). Megjithatė, nė regjistrimet e pėrgjithshme tė popullsisė ndėrmjet viteve 1989 ­ 2001, Shqipėria ka pėsuar njė rėnie prej 3.6 pėrqind nė shtimin e popullsisė.. Forca kryesore qė ka ndikuar ka qenė njė shkallė e madhe e emigracionit ndėrkombėtar tė popullsisė qė nga fundi i periudhės sė veteizolmit. Nė vitin 2001, rreth 600,000 deri nė 700,000, apo njė e pesta e popullsisė vendase tė Shqipėrisė, u vlerėsua se jetonte jashtė kufijve tė vendit, kryesisht nė Greqi dhe Itali (Carletto et al, 2004). Eksodi post-komunist hapi njė seri tė re etapash tė lidhura me momente kritike tė vėshtirėsiveekonomikedhepaqėndrueshmėrisėpolitike.Stampiniatal(2005)identifikoi katėr faza kryesore nė kėtė evolucion. Duke vazhduar rėnien e regjimit komunist nė vitet 1990 (regjim nė tė cilin emigraconi ishte i ndaluar zyrtarisht), trazirat e para politike, pasiguria sociale dhe rėnia ekonomike nga viti 1990 deri nė 1992 nxiti njė valė tėstabilitetitndėrkombėtar madhe emigracioni ndėrkombėtar. Periudha midis viteve 1993 ­ 1996 pa rikthimin emigracioni politik, rritjesvazhdoi ekonomike dhe rėnies sė papunėsisė. Pavarėsisht nga kjo, tė rritej sė tepėrmi, kryesisht si pasojė e pagave tė ulėta dhe diferencimit tė pasurisė ndėrmjet Shqipėrisė dhe vendeve fqinjė, zvogėlimit tė sektorit publik, mangesive nė infrastrukturė dhe sigurimin e shėrbimeve. Nė vitin 1997, rėnia e skemave piramidale ēoi nė kulmin e emigracionit tė perkohshėm dhe atij tė perhershėm. Qė nga viti 1999 ekonomia ėshtė pėrmirėsuar nė mėnyrė tė qėndrueshme. Rikthimi i stabilitetit politik dhe rigjallėrimi i rritjes ekonomike kanė ndihmuar nė zvogėlimin e fluksit tė migracionit, edhe pse ai vazhdon tė mbetet nė nivele tė larta. Figura 1.1 Rritja e popullsisė u zvogėlua gjatė viteve 1990 Total Population in Albania (1945-2001) 3,500 3,182 3,069 3,000 2,591 )000'(noitalupoP 2,500 2,068 2,000 1,626 1,500 1,122 1,219 1,392 Total Population ('000) 1,000 500 0 1945 1950 1955 1960 1969 1979 1989 2001 Census Year VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 3 Figura 1.2 Tirana dhe zonat qendrore bregdetare janė destinacionet kryesore pėr lėvizjet e popullsisė. Numri absolut i popullimit nė qytet dhe % e rritjes sė numrit tė popullsisė nė bazė rrethi, 1989-2001 Paralelisht me migracionin ndėrkombėtar, Shqipėria post-komuniste ka dėshmuar njė lėvizje po aq tė madhe tė brendshme tė popullsisė. Rivendosjet e brendshme hapėsinore tė popullsisė kanė qenė kryesisht nga rajonet e brendshme dhe ato malore drejt rajoneve qėndrore dhe ato bregdetare, nga malėsite drejt vendeve tė ulėta dhe nga zonat rurale drejt atyre urbane. 4 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ashtu siē tregohet edhe nė Figurėn 1.2 dhe Tabela 1-1, ndėrmjet dy Regjistrimeve tė Pėrgjithshme tė Popullsisė dhe Banimit (RRPPB) nė vitin 1989 dhe 2001, rajonet qėndrore dhe bregdetare u bėnė destinacionet mė tė preferuara tė migracionit tė brendshėm. Midis viteve 1989 dhe 2001, Tirana dhe Durrėsi dolėn nė krye tė listes sė prefekturave/rajoneve mė tė populluara qė priten migrante, absorbuan afėrsisht tre tė katėrtat e flukseve tė pėrgjithshme tė migracionit tė brendshėm. Fieri dhe Vlora nė zonėn bregdetare jugperėndimore, e ndjekur nga Lezha nė bregdetin veriperėndimor dhe Elbasani nė pjesėn qėndrore, tė cilat gjithashtu priten emigrante por nė sasi shumė mė tė vogla. Vėrshimi vinte si apsojė e prapambetjes ekonomike nė rajonin veri-lindor (prefekturat e Dibrės dhe Kukėsit), nė atė perėndimor dhe sė tepėrmi atė tė Jug-lindjes (prefekturat e Beratit, Gjirokastrės, Korēės). Ka gjithashtu edhe vėrshime nė distanca tė shkurtra (kryesisht fikse nga zonat rurale nė ato urbane) brenda Shqipėrisė qėndrore dhe brenda pjesės sė Malėsisė Veri Lindore. Tabela 1-1 Rajoni qėndror-bregdetar ėshtė pozicioni kryesor i preferuar nga migrantet Shpėrndarjet e migracionit ndėr-rajonal(1989-2001), numri i personave dhe shpėrndarjes nė pėrqindje Rajoni i prejardhjes Rajoni i vendosjes Veri-Lindje Qėndror-Bregdetar Jug-Lindje Totali Veri-Lindje 107,433 1,465 108,898 Nė % 98.7 1.3 100 Qėndror/Bregdetar 2,491 11,721 14,212 Nė % 17.5 82.5 100.00 Jug-Lindje 1,273 58,256 59,529 Nė % 2.1 97.9 100 Totali 3,764 165,689 13,186 182,639 Burimi: INSTAT Regjistrimi i pėrgjithshėm i popullsisė 2001. Urbanizimi Idhe shumėpritur por tė papėrgatitur pėr te, urbanizimi ėshtė bėrė njė tendencė e dukshme e pashmangshme qė nga viti 1990, kur u hoqėn pengesat pėr lėvizje tė lirė tė popullsisė. Nga viti 1989 deri nė 2001, pjesa e popullsisė urbane u rrit nga 35 nė 42 pėrqind. Pėr shkak se popullsisa totale ishte nė rėnie pergjatė dekadės, kjo pėr shkak tė emigracionit pėrfundimtar, rritja e numrit tė banorėve nė zonat urbane (rreth 1 pėrqind nė vit) nuk ishte afėrsisht aq i madh sa pritej tė ishte nga rritja e shkallės sė urbanizimit. Shqipėria mbetet njė nga vendet mė pak tė urbanizuara nė rajonin e EAQ, ku njė mesatare prej 63 pėrqind e popullsisė ėshtė urbane. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 5 Kutia 0.1 Kutia 1.1 Historik i shkurtėr pėr Urbanizimin nė Shqipėri Nga viti 1945 deri nė 1990, urbanizimi nė Shqipėri ishte nė njė kontroll tė rrepte nga shteti. Nė mėnyrė qė tė ndėrtohej njė shoqėri socialiste moderne dhe e industrializuar, deri nė vitin 1960 udhėheqja e Partisė inkurajonte zhvillimin e industrisė dhe sektorit tė ndėrtimit. Kjo politikė ēoi nė rritjen e shpejtė tė popullsisė urbane. Ndėrmjet viteve 1950 dhe 1955, vendi regjistroi njė rritje vjetore tė habitshme me 7 pėrqind tė popullsisė urbane. Megjithatė, nga viti 1961 deri nė vitin 1990, qeveria ndėroi politikėn dhe filloi tė kufizonte me forcė urbanizimin. Zhvillimi i qyteteve tė vogla u kthye nė prioritet dhe qytetet e mėdha u detyruan tė zhvilloheshin brenda "vijave tė verdha" ­ kufijtė e qyteteve tė vendosura sipas Master planeve. Ky kufizim nė urbanizim ishte pjesėrisht pėr shkak se banorėt e zonave urbane gėzonin mirėqėnie mė tė madhe (per shembull, strehim dhe shėrbime shėndetėsore) sesa banorėt e zonave rurale. Nė fakt, qeveria nxori pasaporta vendase ose karta identiteti dhe detyroi kufizimet e punėsimit nė ndėrmarrje, nė mėnyrė qė tė mbante njėrėzit nė fshat. Kjo politikė ishte e ngjashme me vendet e tjera tė Bllokut Sovjetik. Burimi: burime tė ndryshme, pėrfshi KB (2002) Situata e Sektorit tė Strehimit. Figura 1.3 Zhvendosjet e pjesėve tė Popullsisė Urbane dhe Rurale, 1945-2001 90 noitalupoPlatoTfoerahS80 78.7 79.5 70 72.5 69.1 67.7 66.5 60 64.5 57.9 50 % Urban 40 42.1 35.5 30 27.5 30.9 32.3 33.5 % Rural 20 21.3 20.5 10 0 1945 1950 1955 1960 1969 1979 1989 2001 Census Year Gjithsesi, rritja e popullsisė urbane ishte shumė e pėrqėndruar. Nė qendėr tė fenomenit tė urbanizimit ėshtė rritja shėrthyese e popullsisė dhe zgjerimi urban i zonės sė Tiranės sė Madhe. Sipas regjistrimit tė popullsisė nė vitin 2001, bashkia e Tiranės ishte dėshmitare e njė rritje dramatike tė popullsisė me 43 pėrqind, nga 238,057 banorė nė vitin1989nė343,078nėvitin2001.Megjithatė,afėrsisht850,000banorėjetojnėnėkatėr rrethet qė formojnė Zonėn Metropolitane Tiranė/Durrės8, pavarėsisht se vlerėsimet dhe pėrllogaritjet janė tė ndryshme. Njė studim i BE-sė9 i vitit 2004 deklaron se popullsia nė aglomeratin Tiranė/Durrės llogaritet se i kalon njė milion banorė, ose afėrsisht 75 pėrqind tė popullsisė sė pėrgjithshme urbane nė vend. Ky rajon urban nė rritje mund tė dallohet mė tej nga dy nėn-zona kryesore/te mėdha: (i) aksi Tiranė ­ Durrės, nė tė cilin janė pėrqėndruar shumica e aktiviteteve industriale dhe tregtare; dhe (ii) zonat peri- urbane (rreth qendrės) ku janė vendosur dhjetra mijra migrante. 8Kater rrethet janė Tirana, Durrėsi, Kavaja, dhe Kruja. 9Programi PHARE i Komisionit Evropian (2005), Shqipėri --Plani Kombėtar pėr Transportin: Faza 2 e Studimit (ANTP), Raporti Pėrfundimtat, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipėri 6 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Figura 1.4 Zona e Tiranės sė Madhe udhėheq tendencėn e urbanizimit Dendėsia e popullsisė dhe qendrat kryesore urbane nėper rrethe, 2001. Burimi: INSTAT. Nga pikėpamja administrative, ka 65 bashki dhe 309 komuna nė Shqipėri . Shumica 10 eepopullsi janė shumė tė vogla, ku njė e treta (23) e kanė njė masė popullsie nė rangun bashkive 5,000 deri 9,999 ( njė mesatare prej 7,184 banorė), ndėrsa njė e treta (22) kanė njė nė shkallėn e 10,000 deri nė 24,999 (njė mesatare prej 15,627 banorė). Nė vtin 2001, Tirana ishte i vetmi qytet me njė popullsi mbi 100,000 banorė, megjithėse 10 "Bashkia" kuptohet si njėsi administrative lokale, qė qeveris njė qytet, e cila ėshte mė e madhe se njė fshat dhe zakonisht pėrfshin mė shumė se 4000 njėrėz dhe ka industri. Gjate kohės komuniste, me qėllim qė tė industrializohej mė tepėr vendi, disa vendbanime morėn statusin e bashkisė megjithėse pėrqindja e punėve jobujqėsore ishte e vogėl. Komuna kuptohej si njėsi administrative lokale, qė pėrfshin disa fshatra, e cila qeverisėt nga njė kryetar, qė zgjidhet nga banorėt e komunės pėr 3 vjet. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 7 Durrėsi vlerėsohej t'i ishte bashkuar kėsaj tendence dhe Elbasani ishte drejt rrugės pėr tė arritur pragun prej 100,000 banorė11. Figura 1.5 mė poshtė tregon shpėrndarjen e bashkive pėrmes kuotave tė ndryshme nė permasat e popullsisė. Figura 1.5 Shumica e bashkive nė Shqipėri janė shumė tė vogla 400000 25 350000 23 22 300000 noitalupoP250000 15 200000 150000 10 10 100000 20 seitilapicinumforebmuN 5 50000 3 4 2 0 0 1 0 <1,0001,000-4,999 5,000-9,9910,000-24,9925,000-49,9950,000-74,9975,000-99,999 9 9 9 9 >100,000 Population Range of Population Size Number of Municipalities Burimi: 2001 Regjistrimi i pėrgjithshėm i popullsisė Sipas regjistrimit tė pėrgjithshėm tė popullsisė nė vitin 2001, afėrsisht gjysma e popullsisė urbane (47 pėrqind) ėshtė pėrqėndruar nė pesė bashkitė mė tė mėdha (me mė shumė se 75,000 banorė) me 23 pėrqind tė popullsisė urbane qė banon nė Tiranė. Qytetet mė tė vogla me 25,000 deri nė 50,000 banorė kishin 17 pėrqind tė popullsisė urbane. Figura 1.6 Shpėrndarja e popullsisė sipas bashkive nė Shqipėri ėshtė e ngjashme me atė nė Ish Republikėn Jugosllave tė Maqedonisė (IRJM) 35% noitalupoPytilapcinuMfoerahS30% 30% 25% 23% 24% 23% 20% 20% 15% 17% 10% 11% 13% 11% 9% 5% 6% 8% 0% 2% 3% 1,000-4,999 5,000-9,999 10,000-24,999 25,000<49,999 50,000-74,999 75,000-99,999 > 100,000 Range of Population Size Municipality Albania Municipality FYROM Burimi: Regjistrimi i pėrgjithshėm i Popullsisė nė vitin 2001 nga INSTAT pėr Shqipėrinė dhe Regjistrimi i pėrgjithshėm i Popullsisė nė vitin 2002 pėr IRJM. 11Vini re se rrethet, prefekturat, bashkite dhe qytetet shpesh ndajnė tė njėjtin emėr p.sh qyteti i Elbasanit drejtohet nga Bashkia e Elbasanit dhe ndodhet nė rrethin dhe prefekturėn e qarkut Elbasan. Njė "qytet" nuk ėshte njė klasifikim administrativ zyrtar, ndėrsa tė tjerat janė. Nė kėtė raport "qyteti" dhe "bashkia" zakonisht pėrdoren si zėvendėsues. Nė kėtė rast, qyteti ka njė bashki qėndrore (dhe 10 "mini-bashki), ndėrsa "Tirana e Madhe", qė ėshte njė njėsi jozyrtare, mund tė pėrfshijė dhe 7 bashki fqinjė. 8 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Njė nga pyetjet mė me interes pėr kėtė studim ėshtė nėse sistemi urban nė Shqipėri ėshtė anormal, nė lidhje me atė qė mund tė konsiderohet njė model "normal" i njė ekonomie tregu. Njė kėndvėshtrim i kėsaj pyetje ėshtė tė ekzaminohet Shpėrndarja e pėrmasave tė qytetit nė Shqipėri, pėrkundrejt tė ashtuquajturit "rregulli: renditje-permasė" ("ligji i Zipfit") pėr permasat e qyteteve. Ashtu siē pershkruhet dhe nė Shtojcė (Kutia A.1.1), rregullsia e zakonshme nė shpėrndarjen e madhėsisė sė qyteteve nė kushtet e ekonomisė sė tregut, nuk gjendetnėekonomitėemėparshmesocialiste,tėcilatpėrjetoninnjėndikimtėfuqishėmdhe tėvazhdueshėmtėplanifikimitqėndror.FederataRuseėshtėnjėshembullklasikkuqytetet mė tė mėdha tentojnė tė zvogėlohen mė shumė se ē'parashikohet nėpėrmjet renditjes mbi bazen e treguesve `qytet-permasė'. Mund tė pritet qė edhe sistemi i qyteteve nė Shqipėri tė reflektoje gjithashtu njė shtrembėrim pėr shkak tė kontrolleve ekstreme, tė ushtruara kryesisht gjatė periudhės sė regjimit socialist. Duke pėrdorur teknikėn e shpėrndarjes renditje-permasė, janė hartuar dy grafikė tė shpėrndarjes sė qyteteve Shqiptare sipas madhėsisė sė tyre, perkatesisht nė vitin 1989 dhe 2001. Kjo ėshtė bėrė nė mėnyrė, qė tė hidhet drite mbi dinamikėn e ndryshimit tė sistemit urban tė kėtij vendi nė tranzicion. Nė vitin 1989, grafiku tregon se kryeqyteti, Tirana, dhe qyteti i dytė dhe i tretė, mė i madh, perkatesisht Durrėsi dhe Elbasani janė "shumė tė vegjėl" nė kuptimin se ligji i Zipf-it do tė kishte parashikuar shifra mė tė mėdha pėr popullsinė. Nė vitin 2001, pas njė dekade tė migracionit tė brendshėm dhe reformave strukturore, Shpėrndarja sipasrenditjessėqyteteveduketseėshtėnėnjėlinjėmerregullin eshumė renditjes sipas madhėsisė bazėuar kjo mbi tregut. Nė veēanti, Tirana i ėshtė afruar mė kufirit tė ligjit tė Zipf-it, por nuk e ka kaluar kėtė kufi12. Kėshtu tė pakten sipas kėtij standarti, Tirana nuk ėshtė "qytet shumė i madh". Dhe nė krahasim me tre vendet e grupit (FYROM, Kroaci dhe Moldavia), Shqipėria duket se i ėshtė afruar mė shumė kufirit (shikoni dy figurat 0.7 dhe 1.8 mė poshtė, dhe Kutinė A.1.1 nė Shtojcė). Figura 1.7 dhe 1.8 Shpėrndarja e pėrmasave tė qyteteve nė Shqipėri po afrohet me normat e ekonomisė sė tregut SizeDistributionofAlbaniancities(1990) Size Distribution of Albanian cities (2001) 13 13 cities > 5,000 cities > 5,000 12 slope = -1.0823 12 slope = -1.0807 )niotalupoP(nL11 10 )noitalupoP(nL11 10 9 9 8 8 0 0.5 1 1.5Ln(Rank) 2 2.5 3 3.5 4 0 1 2 3 4 5 Ln(Rank) Burimi: INSTAT, 1990 dhe 2001. Kyushtrimtregonnjėtendencėtėfuqishme,qėzhvillimiurbandhelėvizjetemigracionit kanė pėrcaktuar njė strukturė, e cila ėshtė zhvilluar sipas planifikimit qėndror dhe 12Kjo analizė i referohet qytetit dhe jo popullsisė sė zonės sė madhe metropolitane. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 9 reflekton rregullime nė tregun nė zhvillim13. Lėvizja dhe rivendosja e pėrmendur mė sipėr,megjithėseduketkaotikedhespontane,kareflektuarnėfaktreagiminnatyraldhe praktik tė individėve dhe familjeve shqiptare ndaj mundėsive tė pritshme demografike, ndėrkohė qė shpaloset tranzicioni epik social-ekonomik. Konkluzionet dhe lidhjet me prespektivėn demografike Njė nga pengesat mė madhore nė analizimin e tendencave demografike, pas viteve 1990 ėshtė se pėrllogaritjet e ndryshimeve tė popullsisė sipas rretheve, prefekturave ose bashkive, qė nga regjistrimi i popullsisė i vitit 2001 nuk janė tė disponueshme dhe as tė besueshme. Megjithėse pėrllogaritje tė tilla i janė siguruar INSTAT-it nga bashkitė, njė shqyrtim i hollėsishėm i kėtyre tė dhėnave nxjerr nė pah anomali tė mėdha. Pėr shembull, tė dhėnat qė i janė siguruar misioneve tė Bankės Botėrore pėr popullsinė nė vitin 2005, tregojnė se shumica e rretheve raportojnė qė popullsia e tyre perafrohet me nivelet e pėrllogaritura nė vitin 2000, para regjistrimit tė fundit tė popullsisė. Popullsia epopullsisė pėrgjithshme nė vitin 2000 ishte pėrllogaritur nė 3.961 milion ndėrsa regjistrimi i solli njė korrigjim tė madh tė kėtij numri, nė 3.069 milion pėr shkak tė shtimit tė emigracionit. Pėrllogaritjet e vitit 2005, tė raportuar sė fundmi nga bashkitė sugjerojnė njė popullsi totaleprej3.820milion,eciladotėpėrfshintenjėrritjeprej24pėrqind,qėngaregjistrimi idopopullsisė katėr vjet mė parė ­ gjė qė ėshtė teorikisht e pamundur, pėrveē rastit nėse tė kishte njė rikthim masiv emigrantesh. Arsyet pėr shifrat e larta nuk janė tė qarta, megjithėse ka mundėsi, qė ato tė reflektojnė pėrpjekjet e qeverive vendore pėr tė fituar permasa mė tė mėdha fiktive, nė mėnyrė qė tė mund tė kėrkojnė mė shumė fonde. Megjithėse pėrcaktimi i sakte i shifrave pėr popullsinė nė periudhėn midis regjistrimeve Tabela 1-2 Krahasimi i popullsisė i vlerėsuar sipas rretheve para dhe pas regjistrimit tė pėrgjithshėm tė popullsisė tė vitit 2001 Vlerėsimi Regjistrimi Vlerėsimi Vlerėsimi Rrethi paraprak i popullsisė paraprak paraprak Ndryshimi 01.01.2000 2001 01.01.2002 01.06.2005 2005/2001 Berat 161,772 127,837 128,410 157,938 24% Bulqizė 57,409 42,968 42,985 48,453 13% Delvinė 28,063 10,765 10,859 29,660 176% Devoll 42,143 34,641 34,744 43,080 24% Dibėr 104,790 85,699 86,144 88,687 3% Durrės 222,768 181,662 182,988 270,524 49% Elbasan 265,192 221,635 224,974 246,816 11% Fier 254,137 199,082 200,154 264,319 33% Gjirokaster 72,806 35,750 55,991 76,992 115% Gramsh 50,250 54,647 35,723 35,897 -34% Has 22,788 19,660 19,842 19,174 -2% Kavajė 105,346 78,179 78,415 110,531 41% 13Duhet pasur kujdes ndėrsa pėrdoret kjo teknike pėr parashikimin ekonomik dhe tė ardhmen demografike tė qyteteve tė caktuara. Zhvillimi i qyteteve nuk ka tė ngjarė tė diktohet vetėm nga korrigjimi i pasaktesive tė mėparshme. 10 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kolonjė 29,484 17,161 17,179 27,617 61% Korēė 196,969 142,909 143,499 180,673 26% Krujė 71,010 63,517 64,357 67,077 6% Kuēovė 45,985 35,338 35,571 42,997 22% Kukės 81,377 63,786 64,054 62,637 -2% Kurbin 70,078 54,392 54,519 70,393 29% Lezhė 81,149 67,734 68,218 92,785 37% Librazhd 82,517 72,387 72,520 72,782 1% Lushnjė 171,844 143,933 144,351 181,219 26% Malėsi e Madhe 53,213 36,692 36,770 53,492 46% Mallakaster 50,596 39,529 39,881 44,367 12% Mat 76,373 61,187 61,906 66,756 9% Mirdite 50,113 37,056 37,055 41,252 11% Peqin 37,378 32,964 32,920 34,600 5% Permet 41,388 25,780 25,837 37,473 45% Pogradec 86,727 70,471 70,900 89,538 27% Pukė 46,203 34,386 34,454 39,016 13% Sarandė 79,947 35,089 35,235 82,864 136% Shkodėr 233,127 185,395 185,794 222,191 20% Skrapar 53,797 29,845 29,874 39,342 32% Tepelenė 50,808 32,404 32,465 40,817 26% Tiranė 626,821 519,720 523,150 630,668 21% Tropojė 42,317 27,947 28,154 28,117 1% Vlorė 214,715 147,128 147,267 178,823 22% Totali 3,961,400 3,069,275 3,087,159 3,819,567 24% Burimi: Kolona e Regjistrimit paraprak nga tė dhėnat zyrtare PHC (2001). Vlėresimet e mėpasshme paraprake tė raportuara nė mėnyrė jozyrtare nga bashkitė tek INSTAT dhe tė mbledhura pėr misionet e Bankės nė vitin 2006 (te siguruara nga Jolanda Trebicka, Konsulente e BB). Edhenėsedotėkishtenjėperafrimtėparrezikshėmtėpopullsisėnėmestėkėsajdekade, doardhshmeetė tė ishte vėshtirė tė ngriheshin supozime tė qėndrueshme, nė lidhje me tendencat etyre lėvizjes sė pėrgjithshme tė popullsisė, apo nė veēanti pėr dimensionet e hapėsinore. Pėr qėllimet thelbėsore tė politikave tė planifikimit tė zhvillimit urban dhe reagimit tė qeverive vendore, ėshtė e nevojshme tė merren si tė mirėqėna disa nocione tė pėrgjithshme tė luhatjes sė rritjes sė ardhshme urbane dhe vendosjes sė saj nė linja tė pėrgjithshme. Njėēėshtjeerėndėsishmepėrpolitikateardhshme,sirrjedhimėshtėnėlidhjemesasinė estrehimin tė rritjes urbane, qė krijon presion tė vazhdueshėm mbi investimet publike, pritshmedhe shėrbimet urbane. Njė tregues i tillė mund tė sigurohet nga parashikimet alternative tė popullsisė tė bėra nga INSTAT dhe Kombet e Bashkuara (Figura 1.9). sipas tė dhėnave tė ofruara nga INSTAT dhe vlerėsimi mesatar i KB nėpėrmjet 2020/21, VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 11 rezulton se popullsia urbane mund tė rritet me 1.7 deri nė 2.0 milion nė dy dekadat e ardhshme ­ duke supozuar se vlerėsimi prej 54 pėrqind pėr urbanizimin sipas KB ėshtė njė parametėr i sakte. Nė kėtė trajektore, Shqipėria mund tė arrijė urbanizmin mesatar tė EAQ pėr 30 vjet, me njė normė urbanizimi prej 61 pėrqind dhe popullsi urbane prej 2.2 milion nė vitin 2030. Ndėrkohė qė kėto shifra pėrfaqėsojnė vetėm njė renditje tė hamendėsive tė arsyeshme, duke marrė parasysh sjelljen e paparashikueshme tė migracionit, ato nėnkuptojnė se qytetet shqiptare duhet tė sigurojnė vendbanim pėr 400 ­ 700,000 banorė tė rinj nė brezin e ri, nėse ky model demografik do tė vazhdojė tė jete i njėjtė me atė tė pjesės tjetėr tė Evropės. Figura 1.9 Popullsia urbane mund tė vazhdojė tė rritet ndjeshėm nė dekadėn e ardhshme Total population Urban population Urbanization rate 4000 70% 3548 3680 3500 3335 3,727- 3113 3220 3440 60% 3063 3,216 61% 3000 54% 54% 51% 50% 2500 42% 45% 48% 40% 2000 42% 2233 2,013- 1929 1500 1,737 30% 1448 1603 1762 1000 1306 1290 20% 500 10% 0 0% 2000 2001 2005 2010 2015 2021 2020 2030 UN/DESA (Census base UN/DESA UN/DESA UN/DESA INSTAT UN/DESA UN/DESA year) Mesatarja e rritjes totale -0.46 0.00 0.68 0.70 0.62 - 0.62 0.28 vjetore Mesatarja e rritjes urbane 1.01 1.27 2.07 2.03 1.89 - 1.81 1.34 vjetore Shėnim: Normat e rritjes ju referohen mesatares sė pesė viteve tė kaluara.INSTAT jep pėrllogaritje pėr vitin 201, mbi bazėn e njė sėrė supozimesh nė lidhje me migracionin, normėn e lindjeve dhe vdekshmėrinė. Shifrat e INSTAT-it ju referohen 1 Janarit ndėrsa tė dhėnat e KB deri nė mes tė vitit, prandaj krahasimet nuk mund tė jenė tė sakta. Burimet: INSTAT (2004), KB (2004). Jo tė gjithė kėta banorė do tė lėvizin nga zonat rurale. Pėrveē migracionit, norma e urbanizmit nė rritje gjithashtu reflekton ripėrcaktimin e paevitueshėm administrativ tė kategorive rurale nė ato urbane (p.sh. nga statusi komunė nė status bashki) duke reflektuar kėshtu rritjet nė zmadhimin e dendėsisė tė zonave ish rurale ­ veēanėrisht ato nė periferi tė qyteteve ­ dhe ndryshimet nė strukturėn e tyre ekonomike, nė njė strukturė me karakter mė urban. Dhe rritja natyrore e popullsisė urbane do tė dominojė rritjen demografike, si pėr shembull qytetet tė cilat presin mė shumė banorė tė rinj me moshė riprodhuese. 12 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Pavarėsisht nga kjo, ēėshtja qė shtrohet ėshtė se ku nė sistemin urban do tė ndodhė rritja e re e qytetit. Seksioni qė vijon shqyrton tendencat nė aktivitetin ekonomik, tė cilat janė percaktuesit mė tė afėrt se ku do tė zgjedhin punėtorėt dhe firmat tė vendosen. Ndėrkohė qė struktura e ardhshme ekonomike nuk mund tė njihet saktesisht me siguri, ka shumė tė ngjarė qė zona metropolitane Tiranė ­ Durrės do tė vazhdojė tė dominojė sistemin ekonomik dhe hapėsinor siē njihet dhe nga parashikimet e INSTAT-it. (Kutia 1.2) Kutia 1.2 Parashikimet e INSTAT pėr shpėrndarjen hapėsinore tė popullsisė deri nė vitin 2021 Sipas INSTAT-it (2004), popullsia nė rrethet e Tiranės dhe Durrėsit nė njėzet vitet e ardhshme do tė rritet nga 700,000 nė 1,200,000. Kjo rritje prej 70 pėrqind i dedikohet vendosjes sė vazhdueshme tė migranteve qė vijnė nga pjesa tjetėr e vendit, e kombinuar kjo me njė rritje natyrore tė popullsisė ekzistuese nė rajon. Popullsite nė Jug dhe Shqipėrinė e mesme (pa pėrfshirė Tiranėn dhe Durrėsin) numėruan rreth 1 milion banorė nė vitin 2001. Si pasojė e mungesės sė migracionit tė brendshėm, tė dyja do tė rriten nė 1.2 milion banorė ­ mė pak nė Jug dhe mė shumė nė Shqipėrinė e Mesme, si pasojė e riprodhimit diēka mė tė vogėl nė ish-rajon. Veriu, njė rajon me njė numėr tė madh emigracioni, do tė ketė njė rėnie nė popullsinė e tij deri nė vitin 2021 nė 340,000 banorė, nė qoftė se emigracioni vazhdon me ritmet aktuale. Pjesa e popullsisė nė rrethet Tiranė dhe Durrės do tė rriten ndjeshėm nga mė pak se njė e katėrta, nė mė shumė se njė tė tretėn e popullsisė sė tė gjithė vendit. Rėndėsia relative e secilit prej tre rajoneve tė tjerė do tė bjerė; mė pak nė Shqipėrinė e Mesme, por mė shumė nė Shqipėrinė e Jugut dhe akoma mė tepėr nė atė tė Veriut. Mė tepėr se kurrė popullsia shqiptare do tė perqėndrohet nė pjesėn qėndrore tė vendit. Megjithė veēantite e tipareve tė Shqipėrisė nė migrimin e brendshėm, pritet epersia e vazhdueshme e zonės metropolitane Tiranė-Durrės nė sistemin e qytetit, dhe kjo pėr arsye pozitive (shikoni Kutinė 1.3 mė poshtė) . Ky avantazh nuk duhet qortuar, por 1 duhet njohur dhe trajtuar nė politikėn urbane dhe investimet. Fakti qė nė shumė nga vendet nė zhvillim dhe tranzicon qytetet e mėdha si Tirana vuajnė nga mos-ekonomizimet e mėdha edhe pse gjithė pėrfitimet e mundshme tė pėrmasave temund tė mos jenė kuptuar, ėshtė shpesh njė tregues qė vėrteton neglizhimin e politikave urbane. Pėr shembull, mangesite nė shėrbimet e transportit publik dhe mungesa e menaxhimit tė trafikut duhet tė gjejnė shpjegimin sė pari tek mbipopullimin serioz dhe jo tek permasat e vetė qytetit. Nė mėnyrė tė ngjashme, neglizhimi i menaxhimit tė mbetjeve tė ngurta dhe hapėsirat e gjelbėrta publike ēojnė nė njė humbje tė parakohshme dhe tė pashmagshme tė pjesėve tė ambjentit. Ēmimet e larta tė tokės bėhen tė paevitueshme kur oferta pėr tokėn ėshtė shumė e rregulluar dhe planifikimi urban ėshtė joefektiv. 1Pėr shembull, ajo thote se migrantet Shqiptare nė Greqi, tė ankėtuar nė SMSJ e vitit 2005 raportojnė se ata investojnė tė ardhurat e tyre kryesisht nė Tiranė, edhe kur ata nuk janė me origjinė nga zona e Tiranės; dhe ndėrsa 13 pėrqind e kėtij grupi jetuan nė Korcė (pjesa lindore e brendėshme e vendit) para se tė migronin, mė pak se gjysma e tyre investojnė tė ardhurat e tyre nė tė njėjtin rreth (Kotzamanis 2006). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 13 Kutia 1.3 Shkaku pse qytetet relativisht tė mėdha mbeten mė tė preferuarat nė aspektin ekonomik dhe social Qytetet relativisht tė mėdha tė ēdo vendi janė zakonisht me produktivet pėr tė gjitha arsyet e ekonomive aglomerate. Zonat multi etnike metropolitane kanė tendencėn tė jenė pikat qėndrore pėr shumicėn e prodhimeve tė diversifikuara, tė industrive dhe shėrbimeve risi dhe qė kėrkojnė shumė informacion, si dhe tė ndėrmarrjeve sepse ato ofrojnė tregun mė tė madh tė punės dhe mundėsitė pėr shkėmbimin e ideve. (Henderson, Shalizi dhe Venables, 2001). Kėrkimet e kohėve tė fundit kanė sugjeruar se pavarėsisht nga ulja e kostove tė transportit nė dekadat e fundit, afėrsia fizike ėshtė bėrė jo mė pak e rėndėsishme pėr produktivitetin e firmave. Nė fakt, roli nė rritje i teknologjive tė informacionit dhe prodhimeve qė kėrkojnė shumė njohuri nė sektorė tė ndryshėm, duket se favorizojnė njė pėrqėndrim mė tė madh tė punonjėsve dhe aktiviteteve qė pėrdorin kėto aftėsi, nė kundėrshtim me zvogėlimin e vlerės sė ndėrveprimeve kokė-mė kokė qė ofrojnė qytetet. (Gasper dhe Glaeser 1998, Glaeser 1998). Provat qė dalin si nga teoria (duke pėrfshirė Gjeografinė e Re Ekonomike) dhe nga kėrkimet janė mjaft tė bollshme nė nxjerrjen nė pah tė faktitqėmbipopullimiėshtėnjėfenomenifuqishėmi"zhvillimittėvetėperforcimit",icliinkurajon firmat tė vendosen nė afėrsi tė qyteteve. Shpeshherė, firmat qėndrojnė aty ku ato kanė mundėsi tė hyjnė nė treg madje edhe me shfaqjen e disekonomive si mbipopullimi dhe ēmimi shumė i lartė i tokės dhe punės (Venables 2005). Kėrkimet e fundit institutcionale qė janė fokusuar nė rėndėsinė e rrjeteve tė dendura tė shkėmbimit personal dhe marrėdhėnieve qė nxisin risite, konfrmojnė se vlera evazhdueshme sipėrmarrėsve dhe punėtorėve tė arsimuar mbeten tė lidhura nė hapėsirė, dhe tėrheqja e tyre e mbetet pėr qytetet e mėdha. (Storper dheVenables, 2004). Ndėrkohė qė globalizimi ka krijuar mundėsi pėr shpėrndarjen e prodhimit pergjatė zinxhirit tė furnizmit drejt vendeve tė reja, ajo ka synuar tė mos zvogėlojė rolin dominant tė zonave tė mėdha metropolitane tė ēdo vendi si pika referimi pėr investimet e brendshme, aktivitetet dhe shėrbimet me vlera tė mėdha dhe magnetet pėr krahun mė tė kualifikuar/arsimuar tė punės. Njė politikė e diskutuar pėr nxitjen e mospėrqėndrimit tė popullsisė urbane nė Shqipėri mund tė jete e vėshtirė tė zbatohet nė mėnyrė efektive dhe ėshtė shumė e kushtueshme nėse ushtrohet nėpėrmjet financimeve publike, ashtu siē provohet edhe nga politikat zhvilluese zhgėnjyese tė shumė vendeve nė rajon1. Me rritjen e tė ardhurave dhe diversifikimin e sektorit privat, disa nga qytetet dytėsore kanė mundėsi qė tė rritin tėrheqjen pėr firmat dhe punėtorėt dhe tė fitojnė njė rėndėsi relative ekonomike. Decentralizimi i kontrollit politik dhe lehtėsimi i kontrollit rregullator pėr sektorin privat,siēpondodhnėShqipėri,dotėtentojėtėnxisėkėtėprocesnėmėnyrėtėnatyrshme duke reduktuar stimujt pėr firmat qė tė qėndrojnė fizikisht pranė Tiranės si " qendra kryesore". Sigurimi i njė intrastrukture mė tė zgjeruar dhe mė tė mirė brenda dhe ndėrmjet qyteteve dytėsore, sigurisht qė do ta lehtėsonte kėtė proces. Kapitulli tjetėr pershkruan se si disa nga qytetet dytėsore e shohin tė ardhmen e tyre ekonomike. 1Gjetjet kryesore tė studimeve tė fundme tė politikave rajonale tė zhvillmit janė se ekonomite aglomerate dhe aksesi nė tregje krjojnė rikthime tė fuqishme tė fitimit, tė cilat kanė tendencėn tė pėrforcojnė pėrqėndrimin hapėsinor tė aktivitetit ekonomik nė qytetet dhe rajonet dominante tė vendeve. Ky model ėshte shumė i vėshtirė tė ndryshojė sipas politikave fiskale dhe financiare. Shiko literaturėn e Marianne Fay, editor, "Zhvillimi Ekonomik nė Brazil nė nivel Shteteror--(Disa) Leksione nga Ekspėrienca", Banka Boterore, Rajoni i Amerikės Latine dhe Karaibeve, Maj 2005 draft. Provat pėr njė shkėmbim tregtar mund tė gjenden midis rritjes kombėtare dhe shpėrhapjes rajonale nė vendet pėrfituese tė Fondit tė Kohezionit tė BE-sė. Irlanda (deri tani) ėshte fokusuar nė mėnyrė strategike dhe nė investimet publike (duke pėrfshirė edhe ndihmėn rajonale tė BE-sė) nė aglomeratet e saj mė tė mėdha, tė cilat kontribuojnė nė rritjen e madhe kombėtare. Nė rastin e Spanjės (dhe tė Portugalisė), gjithsesi, ndihma rajonale e BE-sė ėshte shpėrndarė gjerėsisht pėrmes rajoneve duke cuar nė njė njė arritje mė tė ngadalte drejt mesatares sė 15-teshes Evropiane /BE. (Shikoni Davies, Sara, Hallet, Martin, (2002). "Ndėrveprimet midis Zhvillimit Kombėtar dhe atij Rajonal.") Nė fakt, ekspėrienca nė mbarė BE-nė me politikat rajonale tregon njė model tė ngjashėm: gjate 1980-2000, nivelet e PBB-sė pėr-frymė midisVendeve Anėtare u pėrputhėn, ndėrkohė qė ato u shfaqėn tė ndryshme pėrmes rajoneve administrative brenda secilit vend, duke nėnkuptuar pabarazinė nė rritje. André Sapir, et al. (2003), "Njė Axhendė pėr njė Evropė nė rritje: Ta bėsh Sistemin Ekonomik tė BE-sė tė Ofrojė/Funksionojė." 14 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kapitulli 2 Themelet e Dinamikave Ekonomike ­ Mundėsitė e pritshme demografike Shėrbimet, sektori i ndėrtimit dhe agrobiznesi nė rritje Nė sfond tė procesit epik tė urbanizimit ka ekzistuar njė transformim i thellė strukturor itėekonomisė shqiptare larg nga bujqesia tradicionale dhe industria e lehtė nė aktivitete prodhimtarisė sė lartė, qė pėrfshijnė sektorin e shėrbimeve dhe ndėrtimin (BB CEM, FMN 2006). Aktivitetet e tregtisė dhe shėrbimeve, sektori qė nė tė gjitha shtetet zhvillohet dhe rritet nga aglomerimi urban, ka qenė kontribuesi kryesor nė rritjen e PBB-sė qė nė fillimet eshumėsegjysmėnegjithėkompanivetėregjistruaranėShqipėrinėvitin2004(INSTAT). viteve `90. Nė termat e numrit tė bizneseve, shitja me shumicė dhe pakicė arrin mė Turizmi ėshtė njė tjetėr pjesė e rėndėsishme (rreth 30 pėrqind) e sektorit tė shėrbimeve dhe tregon shenja potenciale rritjeje.1 Shqipėria ka njė potencial tė rėndėsishėm pėr tė tėrhequr turistet e huaj pėr turizmin bregdetar, kulturor dhe ekoturizmin. Nė bazė tė tė dhėnave zyrtare, numri i turisteve ka vazhduar tė rritet me 49 pėrqind nga viti nė vit nė nėnte muajt e parė tė 2005 duke arritur 622,000 (EIU, 2006). Ndėrkohė qė numri i turisteve ėshtė rritur tre herė qė nga viti 2003 dhe investimet janė nė rritje, industria e turizmit ėshtė ende e vogėl nė krahasim me vendet e tjera tė rajonit. Me bumin e ndėrtimeve nė zonat kryesore urbane (kryesisht apartamente dhe ndėrtesa banimi),industriaendėrtimitėshtėkthyernėnjėngasektorėtmėdinamikėtėekonomisė shqiptare, duke punėsuar 17,000 punėtorė (INSTAT).2 Studimi i Matjes sė Standartit tė Jetesės (SMSJ) tė vitit 2005 tregon se jo mė pak se njė e katėrta e banesave nė Shqipėri ėshtė ndėrtuar pas vitit 1990. Megjithėse regjistron vetėm 10 pėrqind tė PBB-sė, sektori iigjatė ndėrtimit ka qėnė burimi kryesor i prodhimtarisė industriale (dhe i barabartė ose mė rėndėsishėm se bujqėsia) qė nga viti 1998. Sipas anketimit tė biznesit lokal tė bėrė planeve strategjike tė zhvillimit ekonomik lokal (ZHEL) nė disa qytete nė vitet erritjen (shiko mė poshtė), bizneset e konsiderojnė sektorin e ndėrtimit si sektori me fundit edhe nėmė tė shpejtė nė tė gjitha qytetet. Sektori i ndėrtimit renditėt i pari gjithashtu termat se ku bizneset do tė donin tė investonin (DELTA 2004). Ky shperthim nė industrinė e ndėrtimit mund tė shpjegohet gjithashtu nga mungesa e alternativave tė sigurta pėr kursimet.3 Bujqėsia tradicionalisht ka luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė ekonomi duke regjistruar 24 pėrqind tė PBB-sė dhe 58 pėrqind tė punėsimit nė 2004 (FMN Raporti PRSP 2005). Disa strategji ZHEL, psh nė Berat, Lezhė dhe Korēė, tregojnė qė zhvillimi i njė prezence mė tė fortė tė industrive tė agro-perpunimit nė qytete mendohet tė kthehet si njė nxitės i 1 Gjate 2004 vlerėsohet tė kete gjeneruar $673 milionė nė tė ardhura, shėnuar me rritje tė numrit tė vizitorėve dhe shpenzimeve pėr person. 2 mund 3 tėSistemi1997 Kjo vlerėbankartė jete e raportuar mė e ulėt se realja. ka akoma nevojė tė fitojė besimin e shtetasve shqiptarė, si pasojė e skemave famėkeqe piramidale viteve VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 15 ekonomisėlokale.tėdhėnatefunditstatistikoretėsipėrmarrjevekonfirmojnėqėindustria agrare po jep rezultate (vlerėsohet tė jete rritur me 10 pėrqind nė 2005), megjithatė vazhdon tė mbetet e fokusuar nė prodhime tradicionale me vlerė tė ulėt (psh prodhime brumi dhe bulmeti) (INSTAT, EIU 2006). Sfida pėr kėtė sektor do tė jetė rritja e cilėsisė nė mėnyrė tė mjaftueshme pėr tė konkurruar nė tregjet europiane, dhe tė zhvillohet nė produkte tė fokusuara me elasticitet mė tė madh tė tė ardhurave tė kėrkesės. Kutia 2.1 Sfidat dhe perspektivat e industrisė Shqiptare tė agrobiznesit. Nė shumė qytete industria e agrobiznesit ėshtė nxitėsi kryesor i zhvillimit ekonomik lokal. pėr shembull, nė Berat agrobiznesi ėshtė sektori mė i zhvilluar dhe nė tė njėjtėn kohė dhe mė premtuesi pėr zhvillim tė mėtejshėm ekonomik. Rreth 42 pėrqind e forcės lokale tė punės ėshtė e punėsuar nė kėtė sektor qė pėrfshin 49 pėrqind tė numrit total tė bizneseve. Qyteti i Beratitėshtėbazaemėshumėsegjysmėssėagribiznesevetėrajonitdhepunėson59pėrqind tė punonjėsve tė kėtij sektori. Investimet nė kėtė sektor kanė sjellė prodhueshmėri mė tė lartė dhe rritje tė tė ardhurave nė vitet e fundit. Megjithėse shumėllojshmėria e produkteve ėshtė ende e kufizuar, dy produktet kryesore, ullinjte dhe fiqte, janė shumė tė njohur nė tregjet ndėrkombėtare, janė ngritur edhe linjat e reja tė prodhimit tė pijeve, ushqimeve tė konservuara dhe gjithashtu dhe kantinat e verės. Kompanitė lokale janė shperblyer me medalje ari nė panairet ndėrkombėtare. Pavarėsisht nga kėto arritje, njė numėr vėshtirėsish mbeten pėr tė lehtėsuar njė zhvillim tė shpejtė tė sektorit. Strategjia ZHEL nė Korēė, njė qytet qė gjithashtu ka njė industri tė rėndėsishme tė agrobiznesit, nxjerr nė pah sfidat mbizotėruese tė agrobiznesit qė tė bėhet konkurrues dhe i mirė drejtuar si nė tregun kombėtar dhe atė ndėrkombėtar: (i) Njė sektor modern agrobiznesi ka nevojė tė mbėshtetet nga agrikulturė modernė, njė sektor qė ka ende vend pėr tė pėrmirėsuar prodhimtarinė. (ii) Ka nevojė pėr njė ambjent tė favorshėm agrobiznesi me infrastrukturė publike dhe shėrbime tė pėrshtatshme, si dhe njė park agrobiznesi. (iii) Nė ndryshim me industrinė e agri-perpunimit nė Shqipėri, bizneset e huaja janė pėrballur me konkurrencė pėr njė kohė mė tė gjatė dhe kanė prirjen tė kenė njė epersi konkurruese. Bizneset kanė nevojė tė mbėshtėten dhe inkurajohen nė mėnyrė qė tė jenė mė tė orientuar drejt tregut. (iv) Strategjitė e marketingut tė prodhuesve tė verės sė vendeve fqinjė janė shumė mė tė sofistikuara. Strategji mė konkurruese tė marketingut dhe shitjeve janė tė nevojshme pėr tė forēuar poziten e produkteve agrikulturore lokale. (v) Vlera tė mėtejshme duhet tė shtohen me pėrpunimin e produkteve agrikulturore. Pėrveē fuqizimit tė aftėsisė operacionale ekziston potencial pėr prezantimin e produkteve tė reja, qė do tė vlerėsohej menjėherė nga konsumatorėt lokalė. Burimi: Strategjitė ZHEL nė Berat dhe Korēė, 2005. Sektorėt private dhe informalė nė pararojė Sektori privat gjithnjė e mė shumė po kthehet nė forcėn drejtuese tė ekonomisė duke u zgjeruar dukshėm nga vetėm 5 pėrqind tė PBB-sė nė vitin 1990 nė 75 pėrqind nė vitin 2002. Kompani me 10 ose mė shumė punėtorė vazhdojnė tė mbizotėrojnė ekonominė shqiptare. Ndėrkohė qė pėrfaqėsojnė vetėm 4.7 pėrqind tė totalit tė sipėrmarrjeve tė regjistruara, firmat e kėsaj madhėsie pėrfaqėsojnė 58 pėrqind tė punėsimit formal dhe 64 pėrqind tė tė ardhurave (INSTAT, 2004). Shteti, nė mėnyrė tė drejtperdrejte ose jo tė drejtperdrejte nėpėrmjet sipėrmarrjeve shtetėrore, mbetet punėdhėnėsi i vetėm mė i madh. Shėrbimet dhe ndėrtimi janė dy sektorėt mė tė mėdhenj private tė punėsimit. 1 1 Kjo pėrfshin punėsimin nė administraten shteterore dhe sipėrmarrjet shteterore qė opėrojnė nė sektorin jo tregtar (si telekomunikacioni, sigurimet, nafta dhe gazi qė ėshte vetėm pėr konsumin e brendshėm, dhe disa kompani nė fushėn e minierave). 16 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Sipėrmarrjetevogla,me1-4personatėpunėsuar,pėrfaqėsojnė34.2pėrqindtėpunėsimit total, arrijnė mė shumė se 90 pėrqind tė sipėrmarrjeve aktive nė total tė cilat operojnė kryesisht nė sektorin e shėrbimeve (INSTAT, 2004). Ashtu si dhe nė vendet e tjera nė tranzicionnjėpjesėtėrėndėsishmetėbiznesevenėShqipėrioperojnėnėsektorininformal, kryesisht tė angazhuara nė sektorėt e ndėrtimit dhe shėrbimeve nė zonat urbane. Nė varėsi tė pėrcaktimeve tė pėrdorura, aktivitetet ekonomike informale vlerėsohen nė kufijtė nga 30 deri nė 60 pėrqind tė PBB-sė (Muco et al, 2004). Sipėrmarrjet e vogla 2 dhe tė mesme (SME-te) mund tė jenė mė shumė tė ndrydhura nga firmat e mėdha nga sektori financiar ende i pazhvilluar. Sipas SMSJ tė vitit 2005, familja dhe shoqėria kanė qėnė burimi i vetėm mė i rėndėsishėm i tė ardhurave (pėrfshirė transfertat e parave) nė mbėshtėtjen e SME-ve qė operojnė nė sektorėt formalė dhe informalė. Njė studim i emigrantėve shqiptarė nė Greqi, tė cilėt nė total pėrbėjnė 60 pėrqind tė transfertave tė parave nga jashtė vendit, i zhvilluar nė SMSJ e vitit 2005, zbulon qė vetėm pak nga tė intervistuarit kanė raportuar qė janė perpjekur tė krijojnė bizneset e tyre nė Shqipėri. Pjesa kryesore e transfertave ėshtė e drejtuar nė ndėrtimin e shtėpive nė Shqipėri si dhe pėr konsumin familjar (Kotzamanis 2006). Figura 2.1 Numri dhe xhiroja vjetore e ndėrmarrjeve tė regjistruara sipas sektorėve, 2001-2004 45,000 40,000 Other Services 26,164 sesirpretneforebmun35,000 7,953 500,000 21,847 6,685 7,288 7,484 67,012 30,000 22,504 4,313 Transport and 400,000 71,851 25,000 5,567 5,190 3,902 Communication 16,201 300,000 35,160 58,399 244,039 20,000 Trade 204,305 174,668 15,000 18,283 18,684 19,144 20,258 skelnoillimnirevonrut 600,000 200,000 151,999 Construction 68,988 10,000 seirperten 49,011 100,000 37,393 46,464 5,000 1,134 1,253 1,467 1,325 Industry total 81,870 86,200 109,737 122,884 0 3,852 3,833 4,008 4,818 0 2001 2002 2003 2004 2001 2002 2003 2004 Burimi: INSTAT. Pėrqėndrimi hapėsinor i pritshėm i aktiviteteve ekonomike Nė pėrgjithėsi, aktivitetet ekonomike dinamike manifestohen nė mėnyrė hapėsinore nė tre rajone tė gjera, nė kuadrin e tendencave dhe perspektivave tė zhvillimit tė pėrgjithshėm. Rajoni qendror, i kryesuar nga kryeqyteti i Tiranės, dhe ai i Durrėsit qė ėshtė dhe porti kryesor i Shqipėrisė, pėrcakton ritmin e aktivitetit ekonomik nė vend.Figura2.2tregonndryshimetnėpėrqėndriminrajonaltėsipėrmarrjevetėbiznesit nėper Shqipėri. Aktiviteti mė i fuqishėm i biznesit gjendet nė korridorin Tiranė-Durrės- Fier, ku janė regjistruar perafėrsisht 60 pėrqind e ndermarjeve, dhe ku vetėm Tirana perbėn 39 pėrqind tė totalit tė ndėrmarjeve tė regjistruara nė gjithė vendin. Rajone tė tjera me prezencė tė fuqishme janė Korēa, Vlora dhe Elbasani. Nė veri dhe nė jug tė vendit aktivitetet e bizneseve janė veēanėrisht tė ulėta (INSTAT, SMEA 2005). 3 2Ky nivel i larte i ekonomisė informale ushqehet nė pjesėn mė tė madhe nga klima e pakėnaqshme e biznesit dhe investimeve. PNUD ėshte duke financuar njė studim tė ri tė ekonomisė informale nė 2006-2007. 3Dobėsia e sektorit tė sipėrmarrjes nė veri ka disa origjina. Aktiviteti sipėrmarrės u ul ndjeshėm gjate pėriudhės 1997-1999, kur shkėmbimi ekonomik ndėr-kufitar ra nė mėnyrė tė dukshme pas mbylljes sė kufirit me Malin e VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 17 Figura 2.2 Numri i firmave pėr 1000 banorė nė Shqipėri sipas rretheve, 2005 Burimi: tė dhėna e INSTAT-it pėr ndėrmarrjet dhe popullsinė, 2005. Sektorėt modernė tė shėrbimit dhe industrisė pėrpunuese po marrin zhvillim nė zonėn Tiranė/Durrės. Ky rajon metropolitan i vetėm ka tėrhequr pothuajse 67 pėrqind tė kompanive me pjesmarrje dhe pronėsi tė huaj. Si pasojė e largimit nė mėnyrė spontane tė njerėzve nga fshatrat e varfėruar pėr tė kėrkuar punė, nivel mė tė lartė arsimimi dhe shėrbime sociale, dhe si pasojė e rikthimit tė emigrantėve nga jashtė qė kėrkojnė Zi. Kolapsi i firmave piramidale nė vitin 1997 dėmtoi mė tej aktivitetin e bizneseve, ashtu si dhe kriza e Kosovės. Problematika shtohet edhe nga infrastruktura vecanėrisht e shkaterruar nė kėtė zonė. Shkodra ėshte njė shembull iregjistruarai njė kryeqyteti rajonal qė pėrjetoi njė rėnie tė ndjeshme ekonomike nė vitet `90. Numri i bizneseve tė dukshėm ra befas nga 2,594 nė 1995 nė 944 nė vitin 1999 dhe ka arritur vetėm nė 1,633 nė vitin 2004 (Strategjia ZHEL Shkodėr). 18 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI tė ngrenė biznese nė atdhe, bum-i i ndėrtimeve qė ka pėrfshirė zonėn qėndrore dhe bregdetarekaqenėveēanėrishtifuqishėmnėjuguneDurrėsitdhesirezultatkaushqyer ekonomitė urbane dhe rajonale. Nė kėto zona, sektori publik dhe industria e ndėrtimit ofrojnė mundėsitė mė tė mira tė punėsimit nė Shqipėri. Rajoni Tiranė-Durrės ėshtė gjithashtu qendra kryesore e tregtisė sė vendit ku nė plan tė parė ėshtė aeroporti i vetėm ndėrkombėtar i vendit. Mbi tre tė katėrtat e volumit total tė importeve dhe eksporteve tė perpunuara nė portet e Shqipėrisė nė vitin 2004 ka kaluar nėpėrmjet Durrėsit (EIU, 2006). Duke qenė se 95% e eksporteve tė vendit shkojnė nė drejtim tė vendeve tė Bashkimit Europian, ku Italia zė vendin e partnerit kryesor tė tregtisė nė lidhje me eksportet (81 pėrqind), dhe duke qenė se vendet e BE- sėsigurte sigurojnė dy tė tretat e importeve, pozicioni i Durrėsit si porte kryesore ėshtė mjaft iDurrės (Banka e Shqipėrisė, 2006). Kjo rrymė ekonomike e zonės urbane Tiranė- Nė vitinėshtė rajoni regjistroi 63,700 udhėtime pasagjerėsh nė dite, ose 62 pėrqind 2004gjithashtu e reflektuar nė nivelin e lartė tė udhėtimeve tė pasagjerėve. tė udhėtimeve ditore tė pasagjerėve tė raportuara. Norma e rritjes sė automobileve nė periudhėn 2003-2013 parashikohet tė jete 11.2 pėrqind, krahasuar me 9.6 pėrqind tė rajonit bregdetar dhe 6.4 pėrqind nė territorin e brendshėm (ANTP, 2005). Ky momentum ekonomik tregohet nė Figurėn 2.2, ku rajoni Tiranė-Durrės ėshtė nė krye nė mėnyrė tė padiskuteshme pėrsa i pėrket dendėsisė sė sipėrmarrjeve nė Shqipėri. Nė pėrgjithėsi ėshtė shumė e mundshme qė rajoni metropolitan Tiranė-Durrės do tė ruajė rritjen mė tė madhe dinamike nė vend. Kutia 2.2 Dinamika ekonomike e Tiranės si zonė metropolitane Zona e madhe e Tiranės vlerėsohet tė perllogarisė afėrsisht gjysmėn e ekonomisė totale tė vendit dhe tė ofrojė tė ardhura pėr frymė tė pakten 50 pėrqind mė tė larta se mesatarja e vendit (ANTP 2005). Sektori i ndėrtimit tė kryeqytetit ėshtė duke u zhvilluar me ritme tė shpejta dhe vlerėsohet tė perllogarisė deri nė 25 pėrqind tė punėsimit metropolitan. Industria ėshtė eapartamente nga firma tė mėdha tė sektorit formal qė ndėrtojnė blloqe tė mesme me mbizoteruar nė zhvilliminmeshtimit e shtėpive tė veēuara nė periferite urbane. Sektori i tregtisė ēmime tė larta nė qendėr tė qytetit, dhe ndėrtues informale qė ndihmojnė e ėshtė duke u rritur me qėndrueshmėri, dhe nė mėnyrė mė tė rėndėsishme sektori i shitjes me pakicė. Duke marrė parasysh zgjedhjet e limituara pėr punėsim dhe kostot relativisht tė ulėta pėr fillimin e biznesit, vlerėsohet qė tregtia perbėn mė shumė se njė tė dytėn e gjithė bizneseve dhe njė tė tretėn e punėsimit nė Tiranėn e madhe. Pothuajse 60 pėrqind e firmave tė reja qė nga viti 1990 gjenden nė sektorin e tregtisė. Rritja nė sektorin industrial ka qenė e ngadalte krahasuar me shitjen me pakicė dhe sektorinendėrtimitmegjithėserajoniikryeqytetitkaperfituarpjesėneluanitnėinvestimet etėbrendshme dhe tė huaja nė industri (King dhe Vollnetari 2003). Sipėrmarrjet shtetėrore industrisė pėrpunuese u prishėn, disa u kthyen nė kompani tė vogla tė suksseshme, ndėrkohė qė tė tjerat u mbyllėn perfundimisht dhe shumė prej tyre kanė mbetur prona tė papėrdorura brenda nė qytet. Aktivitetet e montimit nė industrite e veshmbathjeve dhe kėpucėve potencialisht mund tė zgjerohen nė lloje tė tjera produktesh. Papunėsia bazuar nė tė dhėnat zyrtare vlerėsohet tė jete 19 pėrqind e forcės sė punės nė Tiranė, qė ėshtė nė mėnyrė domethėnėse mė e lartė se mesatarja kombėtare (13 pėrqind). (Banka Botėrore 2005) Forca punonjėse urbane raportohet tė jete me nivele VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 19 mė tė ulta pjesėmarrjeje krahasuar me forcėn punėtore agrikulturore qė ėshtė ende e zėnė me bujqėsi me prodhimtari tė ulėt si mjet jetese. Nuk ėshtė plotėsisht e qartė nėse ekonomia e sipėrmarrjes formale ne Tiranė dhe qytete tė tjera ėshtė e paafte tė thithė forcėn e disponueshme tė punės apo shumė sipėrmarrės preferojnė mė shumė tė operojnė nė sektorin informal. Vlerėsimi i Tregut tė Punės nga Banka Botėrore e shikon problemin me papunėsinė urbane nė pamjaftueshmėrinė e kėrkesės, qė reflekton klimėn e dobėt tė investimit. Nuk ka dyshim qė sektori informal (dhe vetepunėsimi) janė pikat kryesore tė hyrjes nė ekonominė urbane pėr familjet migruese me tė ardhura tė ulėta nė Tiranė. Pavarėsisht mangėsive nė klimėn e investimeve ėshtė evidente qė tregu i punės nė Tiranė siguron mundėsi tė mjaftueshme pėr tė mbėshtetur normat mė tė ulėta tė varfėrisė, nė ēdo drejtim, ndėrmjet gjithė zonave urbane tė vendit sipas SMSJ, dhe nė tė njėjtėn kohė kryeqyteti ka arritur gjithashtu tė ulė kėto norma tė varfėrisė akoma mė shumė nė vitet 2002-2005 (shikoTabela 2-2). Pabarazia, nga tregues tė ndryshėm, nuk ėshtė shumė mė e ndryshme nė Tiranė se nė rajonet e tjera tė Shqipėrisė dhe ka mbetur relativitsh e ulėt, megjithėse ėshtė mė e zakonshme pėr pabarazinė tė jete mė e lartė nė qytete tė mėdha se nė zona tė tjera urbane ose rurale tė shumė shteteve. Shkurtimisht, Tirana duket se po jep rezultate tė premtimit tė shtetit social tė pėrmirėsuar qė vazhdon tė tėrheqė banorė nė kryeqytet. Burimet: PADCO, 2001; ANTP, 2005; Banka Botėrore (2005) Zona Bregdetare1 tregon potencial nė sektorin e turizmit dhe atė bujqėsor. Zona bregdetare pėrfshin Shkodrėn, Malėsinė e Madhe, Lezhėn dhe Kurbinin nė veri si dhe prefekturat e Fierit (3 rrethe) dhe Vlorė (3 rrethe)nė jug dhe prefekturėn e Elbasanit (3 rrethe) nė kufi me Tiranėn. Me njė bazė tė fuqishme agrikulturore, shumica e qyteteve nė kėtė rajon tė gjerė tė pėrcaktuar ka agrobiznesin si njė shtyllė themelore tė ekonomisė lokale, me potencial tė pashfrytėzuar pėr tė furnizuar tregun e brendshėm dhe atė ndėrkombėtar. Rajoni ka gjithashtu njė potencial tė fuqishėm pėr zhvillimin e turizmit, me njė kombinim tė bukurisė natyrore tė vijės bregdetare nė jug dhe me njė trashėgimi arkeologjike qė nga kohėt Greke dhe Romake. Zonat bregdetare veriore kanė gjithashtu burime pėr zhvillimin e njė industrie tė rėndėsishme turizmi kur tė krijohet infrastruktura e duhur dhe tė ngrihet promocioni i strukturuar i turizmit. Ekonomitė rajonale nė zonėn bregdetare janė drejtuar pjesėrisht nga Investimet Direkte tė Huaja. Investimet Italiane, kryesisht nė formėn e sipėrmarrjeve tė vogla dhe tė mesme, janė pėrqėndruar nė perėndim tė vendit, pranė detit Adriatik.2 Investimet Greke mbizotėrojnė nė jug dhe juglindje tė vendit, pranė kufirit shteteror. Investitorėt Greke janė nė mė tė shumtėn e rasteve aktive nė tregti (98 pėrqind), dhe pjesa tjetėr nė industri tė tjera si tekstilet, veshmbathje, produkte lėkure dhe duhan.3 Megjithėse ka porte tė tjerė nė zonėn bregdetare jugore, mallrat e tregtuara nė rajon hyjnė pothuajse krejtesisht nėpėrmjet portit tė Durrėsit, siē ėshtė pėrmendur dhe mė lart. Tregtia e brendshme dhe e jashtme krijon pak trafik nė aksin veri-jug jashtė 1Duke pėrdorur klasifikimin e programit PHARE tė Komisionit Europian (2005), Shqipėria ­ Plani Kombėtar i Transportit: Faza 2 Faza e Studimit (ANTP), Raporti Pėrfundimtar, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipėri 2Janė kryesisht tė pėrfshirė nė ndėrtim (35 pėrqind), industria pėrpunuese tekstile dhe e kėpucėve (21 pėrqind), tregti dhe shėrbime (16 pėrqind), dhe industria e agroushqimit (8 pėrqind). 3Banka Boterore (2004) "Shqipėria: Mbėshtetja e Rritjes Pėrtej Tranzicionit." Memorandumi i Bankės Boterore mbi Ekonominė e Vendit. Njėsia e Uljes sė Varfėrisė dhe Menaxhimit Ekonomik, ECA. 20 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI rajonit qėndror, dhe volumi i tregtisė mes Shqipėrisė dhe fqinjėve ballkanike ėshtė i ulėt duke perfaqėsuar vetėm 2 pėrqind tė tregtisė totale nė vitin 2000, duke u ngritur njė 4 pėrqindėshmodestnėJanartė2006(BankaeShqipėrisė,2006).Kjodotėthotėqėefektet potencial ekonomike tė trafikut tranzit veri-jug dhe lindje-perėndim nė ekstremitetet e vendit janė tė parėndėsishme deri nė ditėt e sotme (ANTP, 2005). Strategjia ZHEL nė Shkodėr identifikon njė vizion pėr rajonin si njė porte hyrėse pėr nė Malin e Zi, njė rol qė ndoshta do tė bėhet mė i rėndėsishėm me pavarėsinė e re kombėtare tė kėtij tė fundit. Dinamika solide e ekonomisė nė rajonin qėndor dhe pjesė tė zonės bregdetare bėhet veēanėrisht e dukshme duke parė dinamikėn e sipėrmarrjeve nė vitet e fundit. Figura 2.3 mė poshtė tregon evolucionin e rritjes sė sipėrmarrjes nė terma relative dhe absolute pėr rrethet mė pozitive dhe mė tė perkeqėsuar ekonomikisht. Figura 2.3 Dinamika e ndėrmarrjeve ­ rrethet me rritjen dhe humbjen mė tė madhe Ndryshimi nė sasi absolute dhetė sipėrmarrjeve relative i ndėrmarrjeve sipas rretheve, 1998-2004. Tirane +35% Vlore +110% Durres +49% Korce +114% Lushnje +349% Puke -62% Mat -50% Skrapar -61% Kukes -84% Diber -72% -2000 -1000 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 Change in absolute number of enterprises Burimi: INSTAT, shifrat e cituara pėr ndėrmarrjet pėrfshijnė edhe tregtarėt ambulante DinamikatekonomiketėZonėssėBrendshme1vazhdojnėtėtregojnėprapambetje. Zona e brendshme malore nė veri dhe juglindje mund tė karakterizohet nga pjellori mė elėvizur bujqėsore/agrokulturore krahasuar me zonat bregdetare. Shumė banorė kanė varfėrdrejt rajonit qėndror ose jashtė vendit nė dekadėn e fundit, siē ėshtė pėrshkruar dhe nė Kapitullin 1. Me shterimin e popullsisė rurale dhe me kushte e burime natyrore tė pavaforshme, zona e brendshme do tė mbetet e pazhvilluar dhe do tė vazhdojė tė mbetet mbrapa nqs nuk do tė merret njė vendim i menduar mirė. Qytetet e Beratit dhe Korēės janė njė pėrjashtim pozitiv qė ende ruajnė dinamikėn rajonale dhe kanė tregues tė rritjes sė sipėrmarrjeve tė biznesit. Nė pėrgjithėsi rėndėsia ekonomike e rajonit ka 1 Duke pėrdorur klasifikimin e programit PHARE tė Komisionit Europian (2005), Shqipėria ­ Plani Kombėtar i Transportit: Faza 2 Faza e Studimit (ANTP), Raporti Pėrfundimtar, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipėri: Prefektura nė veri-lindje Kukės (3 rrethe) dhe Dibėr (3 rrethe), sė bashku me rrethin e Pukės nga Shkodra dhe rrethin e Mirdites nga Lezha; Prefektura nė jug-lindje Berat (3 rrethe), Korcė (4 rrethe) dhe Gjirokaster (3 rrethe). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 21 vazhduar tė perkeqėsohet dhe nuk luan njė rol domethėnės si njė rrugė tranziti ndėr- rajonale pėrderisa tregtia me Kosovėn dhe Maqedoninė ėshtė shumė e kufizuar. Ky sistem mund ti atribuohet pjesėrisht nivelit tė ulėt tė lidhjeve tė transportit, por edhe kėrkesa efektive e dobėt nė kėtė zonė gjithashtu sjell fitime tė ulėta pėr investimet e reja tė mėdha tė nevojshme pėr sektorin e transportit (ANTP, 2005). Ēfarė zbulojnė strategjitė ZHEL pėr ekonomitė rajonale urbane Perfundimet nė kėtė seksion reflektojnė idete, objektivat, dhe veprimet strategjike tė skiēuara nė strategjitė e Zhvillimit Ekonomik Lokal2(ZHEL) pėr shtatė qytete dhe njė Studim Urban pėr kryeqytetin Tiranė (PADCO, 2001). Nė bashkėpunim me aktorėt kryesorė njė proces i strukturuar planifikimi u ndėrmorr nga tė shtatė qytetet nė periudhėn 2004-05. Qėllimi ishte tė vlerėsonin situatėn social-ekonomike tė ēdo ekonomie lokale duke arritur tė identifikonin njė vizion dhe objektiva pėr qytetet si dhe propozime pėr zgjidhje tė pėrbashkėta pėr problemet qė shqetesonin komunitetin. Planet strategjike rrjedhin nga pikat e forta tė perceptuara dhe mundėsitė e ardhshme tė qyteteve ndėrkohė qė dobėsitė dhe rreziqet e identifikuara kanė nevojė tė menaxhohen dhe lehtėsohen. Njė numėr i perbashkėt vėzhgimesh nėper qyetetet shqiptare qė morėn pjesė nė kėtė analizė SWOT pėr procesin ZHEL janė pėrmbledhur nė tabelėn e mėposhtme. Tabela 2-1 Pėrmbledhje e analizės SWOT nga planet strategjike pėr ZHEL nė 7 qytete Kapitulli Tre shqyrton mė tej disa nga perfundimet qė kėto qytete nxorrėn nga ky 1. Pikat e forta dhe mundėsitė e qyteteve nė pjesėn mė tė 1.Infrastrukturafizikeedobėtėshtėnjėshqetėsimimadhpėr madhe burojnė nga gjendja natyrale dhe historike, vendodhja tėgjithėaktorėteqytetitsidomospėrbiznesetlokale.Furnizimi gjeografike dhe njė forcė punėtore relativisht e kualifikuar mirė. i pasigurtė me energji elektrike ishte shqetėsimi kryesor, por sistemet e papėrshtatshme tė kanalizimeve dhe furnizimit me uje janė shumė tė pėrhapura gjithashtu. Infrastruktura rrugore ka nevojė pėr rehabilitim urgjent dhe ka mungesė tė transportit publik nė qytetet e mėdha. Qytetet e Lezhės dhe Korēės paraqiten njė vlerėsim mė tė mirė tė infrastrukturės lokale se sa tė tjerėt. 2. Nė shumė qytete agrobiznesi ėshtė njė shtyllė themelore 2. Konkurrenca e biznesit informal paraqet njė pengesė e ekonomisė lokale dhe strategjitė e qytetit identifikuan njė madhore pėr komunitetin e biznesit. Zhvillimi i sektorit privat potencial optimal nė zgjerimin e volumit dhe marketingun e frenohet akoma mė shumė nga nivelet e larta tė korrupsionit sektorit tė agrobiznesit pėr tė furnizuar tregun e brendshėm dhe dhe barra e burokracisė sė institucioneve publike lokale. atė ndėrkombėtar. Komunikimi dhe bashkėpunimi mes qeverisjes vendore dhe biznesitmungondhekjosjellfaktinqėbashkitėshumėshpesh shihen mė shumė si njė pengesė sesa promotore tė biznesit. 3.Njėtjetėrpikėefortėuidentifikuanėmjedisinebukurnatyrortė 3. Mungesat nė ligjin mbi planifikimin urban dhe plani vendit si dhe nė trashėgiminė e pasur kulturore dhe arkeologjike kombėtar hapėsinor ishte njė pikė e perbashkėt kriticizmi, qė janė burime tė mėdha pėr zhvillimin e njė turizmi ngazėllyes kapacitetiiinstitucionevebashkiakenėpėrgjithėsiukonstatua kur tė krijohet infrastruktura e duhur dhe tė zhvillohet promocioni si i pamjaftueshėm, mungojnė planet rregulluese urbane dhe i strukturuar i turizmit. regjistrimiipronaveprivatedhepublikeishteipamjaftueshėm. Qytete tė mėdha si Tirana, Durrėsi dhe Elbasani raportojnė tė kenė vendbanime tė rėndėsishme informale qė nuk janė integruar nė qytet. 2Pėr qytetet e Durrėsit (Zona Qėndrore/Bregdetare), Lezhė, dhe Shkodėr (Zona Bregdetare), dhe Berati dhe Korēa (Zona e Brendshme), kėto strategji u zhvilluan nė kuadrin e programit DELTA me mbėshtetjen e Bankės Boterore, 22 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 4. Pėrgjithėsisht u arrit nė rezultatin qė progreset specifike nė 4. Njė rrezik i perbashkėt pėr kapitalin njerėzor ėshtė rrjedhja krijimin e mundėsive pėr biznesin, si njė kooperim mė i ngushte etrurittėprofesionisteveqėlėnėqytetetetyreosepėrTiranėn dhe njė mbėshtėtje mė e mirė nga bashkia, nuk do tė pėrfshinin ose pėr jashtė vendit. kosto tė mėdha pėr t'u vėnė nė praktikė 5. Nė lidhje me kapitalin njerėzor, qytetet shqiptare nė pėrgjithėsi besojnė qė kanė njė forcė pune ekzistuese tė kualifikuar mirė. tė rinjte nė pėrgjithėsi kanė njė nivel tė mirė arsimimi dhe qytetet e mėdha shohin njė potencial nė fuqizimin e nivelit tė tyre tė universitetit. Tabloja e pėrgjithshme e optimizmit u shfaq mė e fuqishme nė Lezhė, Korēė dhe Berat megjithėse dy tė fundit kanė provuar emigrim neto nė periudhėn 1989-2001. vlerėsimstrategjikpėrsaipėrketprioritetevepėrreformėninstitucionaledheinvestimet e nevojshme pėr tė aktivizuar ekonomitė e tyre lokale. Urbanizimi krijon mundėsi pėr uljen e varfėrisė Migrimi dhe urbanizimi janė padyshim fenomenet sociale qė kanė pasur ndėrlikimet me shtrirjen mė tė madhe pėr jetėn e shqiptarėve nė periudhėn post-komuniste. Lėvizja gjeografike e punės, pėrfshirė lėvizjen urbane tė popullsisė, ėshtė nga mekanizmat rregulluese mė tė rėndėsishme qė pėrdorin ekonomitė shtėpiake pėr t'u pėrballur me varfėrinė dhe papunėsinė. Kjo ėshtė veēanėrisht kritike ndėrkohė qė varfėria ne pėrgjithėsi­ mungesat monetare dhe mundėsitė e pamjaftueshme pėr tė perfituar nga shėrbimet bazė si uji, shėrbimi shėndetesor dhe arsimimi ­ mbetet e pėrhapur nė shumė pjesė tė Shqipėrisė. Ndėrmjet viteve 2002 dhe 2005 shqyrtimet e SMSJ kanė zbuluar njė rėnie tė dukshme tė varfėrisė, nė tė gjitha drejtimet, nė tė katėr rajonet kryesore tė vendit (Tabela 2.2). Varfėriaurbaneėshtėulurmėshpejtsevarfėriarurale,varfėriaurbanekarėnėnga19.5 pėrqind nė 11.2 pėrqind (43 pėrqind zbritje), ndėrkohė qė varfėria rurale ka rėnė nga 29.6 nė 24.2 pėrqind (me 18 pėrqind) nė kėtė periudhė. Ekziston gjithashtu evidenca pėr konvergjencėn rajonale nė shpėrndarjen e varfėrisė, me pabarazite nė nivelet e varfėrisė qė tkurret edhe nė zonat rurale dhe ato urbane. Njė pėrmirėsim veēanėrisht dramatik ėshtė vėnė re nė rajonin Malor3, i cili ka pasur nivelet mė tė mėdha tė varfėrisė nė vend nė vitin 2002 por qė nė vitin 2005 ėshtė afruar me mesataren kombėtare rurale. Pėr ta ilustruar, ndėrkohė qė nė vitin 2002 varfėria absolute e zonės Malore Rurale ishte 50 pėrqind krahasuar me 30 pėrqind pėr gjithė zonat Rurale dhe 25 pėrqind pėr vendin nė vitin 2005 niveli i Zonės Malore Rurale u reduktua nė 28 pėrqind ­ shumė mė afėr pėrqindjeve tė gjithė zonave Rurale me 24 pėrqind dhe kombėtare me 19 pėrqind. Fondacionit Soros dhe FLAG. Strategjite ZHEL u ndėrmorėn nga bashkite e Elbasanit (Zona Qėndrore/Bregdetare) dhe Fier (Zona Bregdetare) me mbėshtetjen e konsultimit tė CO-Plan-it dhe financuar nga Qeveria Hollandeze. (Banka Boterore nuk mori nė zoterim njė kopje tė dokumentacionit tė strategjisė sė plote ZHEL pėr Fierin). 3KlasifikimiimėposhtemrajonalėshtebazuarnėshpėrndarjengjeografikeSMSJ(2002)dhendryshonngaklasifikimi iKapitullit pėrTabela pėrdorurDy, tė klasifikuar dinamikat ekonomike rajonale. Pėr klasifikimin specifik SMSJ (2002) shiko Shtojcėn e A2.2. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 23 Tabela 2-2 Vlerat absolute tė varfėrisė (per frymė) tė shprehura nė pėrqindje nė nivel qarku, 2002-2005 Rajoni 2002 2005 Ndryshimi nė % Pabarazia* Urban 20.2 11.6 -42.6 BREGDETAR 0.293 Rural 20.9 19.7 -5.7 Urban 19.3 12.5 -35.2 QĖNDROR 0.278 Rural 28.5 25.9 -9.1 Urban 24.7 17.1 -30.8 MALOR 0.254 Rural 49.5 27.7 -44.0 TIRANA 17.8 8.1 -54.5 0.286 Totali Urban 19.5 11.2 -42.6 Totali Rural 29.6 24.2 -18.2 Kombėtar 25.4 18.5 -27.2 *koeficienti Gini, 2005 Shėnim: Standarte tė tjera tė matjes sė varfėrisė, si hendeku i varfėrisė dhe ashpersia e varfėrisė, konfirmojnė renditjengjeografikeqėėshtėmarrėngavarfėriapėrfrymė.MasatėtjeratėpabarazisėsiTheilgjithashtukonfirmojnė njė renditje gjeografike tė njėjtė me koeficientin Gini. Burimi: SMSJ (Raporti i Vlerėsimit tė Progresit tė Varfėrisė nė Ballkanin Perėndimor, 1 Qershor 2006) Rėnia e papritur e varfėrisė nė rajonin Malor mund tė merret si njė tregues i fuqishėm i pėrfitimeve tė transfertave tė parave duke pasur parasysh, siē ėshtė parė nė Kapitullin Njė, qė ky rajon ka qėnė njė dėrgues i rėndėsishėm i migranteve tė brendshėm. tė dhėnat SMSJ (shiko Tabelėn A.2.1 nė Shtojcė) tregojnė qė mesatarja e shumės sė dhuratave/ transfertave tė parave dėrguar nga familjet nė zonat urbane ėshtė afėrsisht dy herė mė e lartė se nė zonat jo urbane, dhe Tirana renditėt si mė e larta nė mesataren e kryerjes sė transfertave tė parave. Rreth njė e treta e familjeve raportojnė qė janė marrės tė transfertave tė parave tė kryera nga jashtė vendit. Shpeshtesia relative ėshtė shprehimisht mė e ulėt nė rajonin Malor, ku vetėm 22 pėrqind e familjeve raporton marrjen e transfertave ndėrkombėtare tė parave. Sidoqoftė ndėrmjet familjeve qė marrin transferta parash, ato tė rajonit Malor janė nė krye me mesataren vjetore tė shumėssėtransfertavendėrkombėtaretėparave(217,000Lekėkrahasuarmemesataren kombėtare prej 160,000 Lekė).4 Njė tregues i mėtejshem i rėndėsisė sė transfertave tė parave nė zhdukjen e varfėrisė ėshtė qė numri i tė papunėve nė varfėri ra nga 51 pėrqind ndėrmjet viteve 2002-05, pothuajse dy herė sa ulja prej 28 pėrqind mes tė punėsuarve tė varfėr.5 Ky pėrmirėsim ipėrdorimit nė grupin e tė varfėrve tė papunė ka mundėsi t'i atribuohet mundėsisė sė perpjestuar tė transfertave tė parave, pėrderisa transfertat zyrtare nuk janė njė burim shumė domethėnės i tė ardhurave sipas SMSJ. 4Drejtimi i pagesave tė remitencave kombėtare dhe ndėrkombėtare mund tė japin mė shumė prova pėr supozimin se lėvizjet migratore fillestare ndėrrajonale i remitecave kanė qenė nė zonat urbane, ndėrsa qytete si Tirana, Durrėsi dhe Vlora kanė shėrbyer si njė trampolinė pėr migracionin ndėrkombėtar. 5"Pasqyra e Vlerėsimit Programatik Progresiv pėr Vafėrinė nė Ballkanin Perėndimor", Prezantim nė Powerpoint, 1 Qershor 2006 24 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ajo ēka del nė pah nga analiza tė ndryshme ėshtė ekzistenca e njė drejtimi tė qartė tė migrimit ­ nė veēanti, nga zonat mė tė varfėra dhe tė largėta tė vendit drejt rretheve relativisht mė tė pasur si Tirana dhe bregdeti. Carletto (2004) parashtron qė migrimi indėrkombėtarėshtė kryesisht i nxitur nga varfėria, nė kontrast tė fortė me migrimin brendshėm icilishpeshpėrfshinpersonatmėtėtalentuardhemėtėarsimuar("rrjedhja emigrimit Regjistrimiipėrgjithshėmipopullsisėsėvitit2001tregonqėnjėpjesėemadhee trurit").ndėrkombėtar nga Shqipėria vjen nga rajoni qėndror/bregdetar dhe zonat jugore kufitare asnjėra nga tė cilat nuk ėshtė veēanėrisht e varfėr. Sidoqoftė, edhe transfertat ndėrkombėtare tė parave kanė pasur njė ndikim tė fuqishėm nė varfėri.6 Njė analizė e shperndarė hapėsinore (hedhja nė hartė/skicimi i varfėrisė) tregon qė xhepa tė varfėrisė sė lartė janė tė shperndara nė gjithė vendin. Kjo vlen edhe pėr rrethet qė mesatarisht janė mes atyre mė pak tė varfėra. Zonat ku varfėria haset mė shumė brenda Tiranės janė tė lidhura ngushte me ato ku haset niveli mė i lartė i banorėve tė rinj. (Figurat 2.4a dhe b) (Zezza et al, 2005). Kėto janė gjithashtu zonat nė periferite e qytetit, ku infrastruktura urbane dhe shėrbimet bazė janė relativisht tė dobėta.7 Hasja ebanorėve mes banorėve tė rinj urbanė ėshtė shumė e lartė krahasruar me atė mes varfėrisė mė afatgjate. Figura 2.4a dhe 2.4b Skicimi i migracionit neto dhe i varfėrisė pėr frymė brenda Tiranės i prezantuar nė pėrqindje Burimi: Zezza et al. (2005). 6Studimi i Tregut tė Punės tė 2005 raporton nė bazė tė gjetjeve tė SMSJ se mė shumė se 60 pėrqind e individėve qė kanė marrė transferta parash nga jashte vendit do tė ishin tė varfėr nė mungesėn e kėtyre ose transfertave tė tjera, dhe mė shumė se 40 pėrqind do tė ishin shumė tė varfėr. Tetedhjete pėrqind e transfertave tė parave nga jashte shkuan drejt familjeve tė cilat do tė ishin tė varfėra pa kėto transferta dhe dy tė tretat e transfertave tė tilla shkuan drejt familjeve qė do tė ishin shumė tė varfėra. Familjet jo tė varfėra morėn vetėm 20 pėrqind tė transfertave tė parave nga jashte. (Banka Boterore 2005, fq. 48). 7 tėSkicimiivarfėrisėpėrdornjėkombinimdhepėrllogaritjetėtėdhėnavetėstudimitdhetėregjistrimittėpėrgjithshėm popullsisė pėr tė vlerėsuar varfėrinė e nėngrupeve specifike ose zona me popullsi tė vogėl. tė dhėnat e nivelit tė shpėrndarjes sė familjeve janė pėr momentin tė padisponueshme pėr vendbanimet informale qė krijohen rreth Tiranės, megjithėse zona u studiua nė SMSJ e 2005. Pėr mė shumė, tė dhėnat e SMSJ nuk lejojnė vlerėsimin e shpėrndarjes hapėsinore tė varfėrisė pėrtej nivelit makro-rajonal (Qėndror, Bregdetar, Malor dhe Tirana). Nė vecanti vlerėsimi i varfėrisė nuk ėshte i disponueshėm pėr zona tė tjera specifike urbane pėrvec Tiranės. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 25 Veēorite e vėzhguara tė varfėrisė nuk nxjerrin nė pah qė migrimi rural drejt zonave urbane thjesht ka ēuar nė zhvendosjen e varfėrisė nė zonat urbane. Nė fakt, urbanizimi iqė menaxhuar mirė mund tė jete njė mėnyrė efektive pėr tė lehtėsuar varfėrinė. Ndėrkohė migruesit urbanė mund tė jenė midis tė varfėrve tė qyteteve, ata perfitojnė nga mundėsitė urbane qė kanė mbajtur nivelet e varfėrisė tė ulta dhe nė zbritje dhe qė gjithashtu kanė mbajtur tė ulur nivelin e pabarazisė nė qytete. Dhe janė transfertat e parave qė rrjedhin nga punėsimi (formal dhe informal) nė qytete qė ndihmojnė familjet dhe individėt e varfėr nė zonat marrėse tė pėrballen me varfėrinė. Evidenca nga SMSJ konfirmojnė qė transfertat e parave pėrdoren nė shkallė tė lartė pėr tė paguar nevojat jetesore dhe tė mirat materiale, veēanėrisht nė zonat rurale. Pėr mė tepėr, Tabela 2- 3 mė poshtė tregon ndikimin e konsiderueshėm qė transfertat e huaja kanė pasur nė aktivitetet e ndėrtimit tė banesave private. 37 pėrqind e gjithė familjeve tė cilat (1) kanė blerė ose ndėrtuar njė banesė (2) kanė rikonstruktuar ose rinovuar banesėn e tyre, raportuan qė aktivitetet e tyre tė ndėrtimit u financuan gjerėsisht nga transfertat endihmuartė dhėnat gjithashtu tregojnė qė trasnfertat e parave nga jashtė vendit kanė parave. veēanėrisht nė ndėrtimin e shtėpive nė rajonet urbane. Tabela 2-3 Ndikimi i shumave tė parave tė dėrguara nga jashtė vendit tek aktivitetet e ndėrtimit dhe pėrmirėsimit tė banesave Rajoni Rajoni Rajoni Tirana Totali Totali Bregdetar Qėndror Malor % familjeve, qė kanė kryer ndėrtime/rinovime tė financuara pjesėrisht dhe 44.45 37.41 44.40 18.27 47.18 27.15 36.83 nėpėrmjet transfertave tė parave % e kostos sė ndėrtimit/ rinovimeve tė financuara nga 85% 86% 79% 64% 79% 86% - transfertat e parave Shėnim: *Termi `Ndėrtime/Rinovime' pėrfshin tė gjitha familjet qė kanė blerė ose ndėrtuar njė banesė si dhe ato qė kanė bėrė rinovime/rikonstruksione tė banesave tė tyre private.. Lėvizjetemėsipėrmetėpopullatesdhedinamikatthemeloreekonomikejanėnjėrezultat itėmundėsive qė qytetet i sigurojnė qytetarėve tė tyre dhe komunitetit tė biznesit. Pėr lehtėsuar kėto dinamika nė zhvillimin e sektorit privat dhe gjithashtu pėr ti bėrė qytetet vende mė tėrheqėse pėr tė jetuar dhe si vend strategjik pėr aktivitetin ekonomik, prodhueshmėrinė dhe mundėsitė pėr punėsim, ėshtė e nevojshme tė sigurohet cilėsi e lartė e qeverisjes vendore, sigurimi i shėrbimeve publike efektive dhe klimė e favorshme pėr investimet. Kapitulli tjetėr qė vijon pershkruan kėto sfida duke i bėrė ballė qeverive vendore tė decentralizuara sė fundmi. 26 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kapitulli 3 Kufizimet pėr njė zhvillimin efektiv urban - Sfidat pėrpara qeverive vendore Ndėrsa ekonomia Shqiptare ka patur shumė sukses nė dekadėn e kaluar pėr sa i pėrket rritjes, dhe zhvillimit tė sektorit privat dhe reduktimit tė varfėrisė, mbeten ende njė sėrė mangėsish dhe ēekuilibrime tė shumta. Ky kapitull fillon me kėndvėshtrime mbi disa faktorė "te bute" dhe "te fortė" duke kufizuar rritjen e biznesit tė sektorit ekonomik privat. Disa studime tė mėparshme, qė vlerėsojnė klimėn e biznesit shqiptar dhe investimeve konfirmojnė se dobėsitė dhe kėrcėnimet e identifikuara nė strategjitė e(Tabela zhvillimit ekonomik lokal pėr qytetet qė janė pėrmendur nė kapitullin e mėparshėm 2-1)1. Analiza mė pas pershkruan pengesat madhore pėr rritjen e biznesit dhe bėn dallimet, ku tė jete e mundur, ndėrmjet kryeqytetit dhe qyteteve tė mėdha. Ndėrsa qeveritė vendore janė forcat parėsore pergjegjėse pėr menaxhimin e qyteteve, shumica a asaj qė kėrkohet pėr tė sigurar njė nivel performance nė favor tė firmave dhe familjarėve,varet shumėdhenga veprimet eqeverisėqėndrore.Procesiidecentralizimit funksional dhe fiskal nė Shqipėri filloi nė vitin 2000 me kalimin e legjislacionit tė ri Mbi Organizimin dhe Funksionimin e Qeverive Lokale. Njė pjesė e rėndėsishme pėrgjegjėsisė qeverisėse, pėrfshi sigurimin e shėrbimeve publike, u transferuan nė nivelet e qeverisjes vendore. Megjithatė, procesi nė vazhdim i decentralizimit tregon pėr njė numėr tė madh vėshtirėsish pėrfshi mospėrputhjen ndėrmjet pėrgjegjėsive/kompetencave lokale dhe zėrave tė buxhetit, tė diskutuara mė poshtė. Qeverisja e dobėt urbane kufizon zhvillimin e biznesit Studimet e ndryshme tė biznesit tė diskutuara kėtu, karakterizojnė tipare tė zhvillimit tė biznesit, qė derivojnė nga burime natyrore tė qytetit, siē mund tė jenė nga pozita gjeografike nė vlerat turistike ose natyrore dhe burimet bujqėsore. Megjithatė, administrata publike dhe po ashtu faktorė tė tjerė "te bute", nuk japin mendime 1 Shiko pėr shembull BEEP-in (2005): Studimi i Sipėrmarrjes dhe Mjedisit tė Biznesit, nga BERZH dhe Banka Boterore, ėshte njė iniciativė e pėrbashkėt e tė dy institucioneve. BEEPs ishte zbatuar nė mė tepėr rreth vitit 2005 dhe mbulonte virtualisht gjithė vendet e Evropės Lindore dhe Qėndrore dhe ish-Bashkimit Sovjetik, po ashtu dhe Turqia. Studimi mbulon njė sėrė ēėshtjesh pėr mjedisin e biznesit dhe tregon indikatorė tė thjeshte pėr tė gjithė zonat kyc. Shembulli kryesor i BEEP ėsht e marrė nga njė numėr i madh firmash ndėrmjet shumė aktiviteteve ekonomike nė rajone tė ndryshme. ARCS (2004): Studimi mbi Koston Rregullatore dhe Administrative, pėrgatitur nėn asistencėn esektorit Shėrbimit tė Kėshillimit pėr Investimet e Huaja (FIAS) tė Bankės Boterore shqyrton pengesat administrative tė privat nė Shqipėri. Shembulli i studiuar pėrfshin 500 kompani tė lokalizuara nė tė gjithė Shqipėrinė, tė cilat ishin grupuar nė tre kategori vendndodhjeje: Tirana, 6 qytetet mė tė mėdha dhe pjesa tjeter. Gjashte qytetet mė tė mėdha pėrfshijnė Durrėsin, Elbasanin, Fierin, Korcėn, Shkodrėn dhe Vlorėn. 82 pėrqind e bizneseve ndodhen nė Tiranė 6 qytetet mė tė mėdha. DELTA Albania (2004): Studimi mbi Mundėsite e Mjedisit Lokal tė Zhvillimit tė Biznesit u fillua nga Banka Boterore dhe u zhvillua nga Fondacioni pėr Autonominė dhe Qeverisjen Lokale (FLAG). Vėzhgimi u krye nė pesė qytete ­ Korcė, Berat, Lezhė, Shkodėr dhe Durrės me qėllim pėr tė marrė informacion mbi pėrceptimin e biznesit urban pėr kushtet dhe rregullat lokale, qė ndikojnė mbi to. Pesė pėrqind e bizneseve tė regjistruara nė bashki u intervistua, njė total prej 353 biznesesh. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 27 ndihmėse, qė mund tė nxisin shfrytėzimin e kėtyre avantazheve. Nė pėrgjithėsi, sipas studimit tė fundit tė BEEPs, Shqipėria, nė shumė prej treguesve tė mjedisit tė biznesit, renditėt mė keq se fqinjėt e saj tė EJL dhe rajonit e EAQ nė pėrgjithėsi (BEEPs, 2005). Nė nivel rajonal, mjedisi i mundėsimit tė biznesit nė pėrgjithėsi ėshtė pėrmirėsuar ndjeshėm nė Korēė dhe Lezhė, ndėrsa sipėrmarrėsit nė Shkodėr dhe Berat tregojnė se ai ka ndryshuar pėr keq nė vitet e fundit (Delta, 2004). Tabela 3-1 Ēėshtjet mė problematike qė pengojnė veprimtarinė dhe rritjen Pėrqindja e tė ankėtuarve qėefektive ēėshtje tė caktuara sipas problematikės rendisintė biznesit Ēėshtjet Problematike Vendndodhja Tirana Qytete Qytete tė Totali dytėsore vogla Praktikat anti-konkurruese 79% 79% 77% 79% Norma e taksave 78% 74% 56% 72% Energjia elektrike 65% 81% 53% 70% Korrupsioni 66% 75% 58% 69% Paqėndrueshmėria Makroekonomike, ndryshim frekuent i ligjeve 65% 76% 56% 68% Pasiguria e politikave ekonomike dhe politikave rregullatorėve 57% 66% 47% 59% Informimi nė kohė mbi ligjet dhe rregullimet 47% 66% 34% 53% Krimi, vjedhjet dhe mungesa e rendit 30% 47% 27% 37% Burimi: ARCS, 2004. Shėnim: pėr ēdo ēėshtje problematike vendi me pėrqindjen mė tė lartė ėshtė shėnuar me ngjyrė tė perforēuar Problemet mė tė pėrmendura pėr aktivitetin e biznesit dhe rritjen janė praktika anti- konkurruese (konkurrenca nė sektorin informal), norma e taksave, furnizimi me energji elektrike dhe po ashtu korrupsioni (ARCS, 2004). Konkurrenca nga bizneset, qė operojnė nė sektorin informal ėshtė faktori mė shqetesues, pergjegjės pėr njė mjedis tė pafavorshėm biznesi. Ky ėshtė njė problem i veēantė pėr ndėrmarrjet e vogla dhe tė mesme (82 pėrqind), sektori i tregtise (87 pėrqind) dhe bizneset shtėpiake (84 pėrqind). Korrupsioni shfaqet si njė ēėshtje shumė mė problematike pėr bizneset, qė operojnė nė gjashtė qytetet mė tė mėdha, sesa ato qė operojnė nė qytete mė tė vogla. Mėnyra sesi korrupsioni perceptohet varet shumė dhe nga sektori, pėr ato qė operojnė nė sektorin e ndėrtimit korrupsioni ėshtė mė problematik (78 pėrqind)2. 2Njė sondazh publik pėrceptimi mbi korrupsionin nė Shqipėri, qė u zhvillua nė vitin 2004 dhe 2005 tregoi se ndėrmjet zyrtarėve tė pyetur mbizoteronte mendimi se, influencimi i politikės nė punėsimin dhe promovimin e punonjėsve civil ishte mė e ulėt se ai nė sektorėt e arsimit dhe tė shėndetit. Studimi me qytetarėt tregoi se krimi nė 10 qytete, ka rėnė gjysėm pėr gjysėm nga viti 2004 nė vitin 2005 dhe norma measatare pėr qytetit ishte mė e ulėt se norma mesatare kombėtare (3.6 pėrqind kundrejt 5.2 pėrqind, respektivisht). Raporti i reagimeve mbi shėrbimet bashkiake ėshte pėrmirėsuar lehte nė vitin 2005 kundrejt vitit 2004. (USAID 2006) 28 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Koha dhe kostot qė duhen pėr tė procesuar dhe bėrė regjistrimin e nevojshėm pėr tė krijuar dhe vėnė nė funksionim njė biznes ndryshon shumė ndėrmjet qyteteve dhe industrive. Nė vitin 2004, proēedura e regjistrimit nė Tiranė zgjaste tė pakten 36.5 dite, shumė mė tepėr se 6 qytetet mė tė mėdha (22.2 dite). Megjithatė, kosto mesatare totale pėr regjistrimin e njė biznesi nė kryeqytet ėshtė sa gjysma, krahasuar me 6 qytetet mė tė mėdha (US$304 kundrejt US$598). Nė vazhdim, Tirana ka njė raport tė lartė tė rryshfetit nė procesin e regjistrimit (31.8 pėrqind) krahasuar me sondazhet nė 6 qytetet e2005. mėdha (6.9 pėrqind). Kjo ėshtė konfirmuar gjithashtu nga sondazhi i BEEP nė vitin Nė pėrgjithėsi pika mė e kushtueshme e procesit tė regjistrimit ėshtė kostoja pėr asistencėn e jashtme. Nuk ka dallime tė dukshme pėrsa i pėrket kohės dhe kostos mesatare pėr marrjen e njė liēencė biznesi sipas vendodhjes, por Tirana ėshtė pėrsėri eėshtė karakterizuar nga normat mė tė larta tė mitmarrjes (ARCS, 2004). Njė rast i veēuar Durrėsi, ku koha pėr tė marrė gjithė liēensat e nevojshme dhe lejet ēdo vit ėshtė mesatarisht sa dyfishi i qyteteve tė tjera tė vėzhguara. Qyteti gjithashtu renditėt mė i keqi pėrsa i pėrket sipėrmarrjeve, duke gjykuar se duhet njė numėr "shumė" ditesh tė harxhuar me burokraci si dhe si pasojė tė papranueshėm (Delta, 2004). Procesi dhe kostoja pėr tė blerė tokė, po ashtu dhe koha e nevojshme pėr tė pėrmbushur proēeduratadministrativepėraktivitetinendėrtimitėshtėnjėtjetėrēėshtjeproblematike pėr sipėrmarrėsit, ku shkalla e problemit varion sipas madhėsisė sė qyteteve. Koha dhe kostoja mesatare e harxhuar pėr tė blerė tokė dhe ambjente nė Tiranė ėshtė mė e lartė se ne ēdo vend tjetėr. Sasia mesatare e pagesave zyrtare pėr rrethin e Tiranės ėshtė 14 pėrqind e kostos totale, ndėrsa pjesa mė e kushtueshme e kostos ėshtė rryshfeti dhe ndihma e jashtme. Duhet tė pakten njė muaj me njė kosto mesatare prej US$142 pėr tė regjistruar njė titull pronėsie, ndėrkohė qė rryshfetet qė pėrdoren pėr tė bėrė regjistrimin janė shumė tė pėrdorėshme (39 pėrqind), me njė vlerė mesatare prej US$161. Rryshfetet nė Tiranė janė mė tė larta se kudo tjetėr. Koha e pėrgjithshme pėr tė pėrmbushur proēedurat administrative pėr aktivitetin e ndėrtimit vetė ėshtė rreth 8 muaj mesatarisht, megjithėse proēedura administrative ėshtė mė e ngadalte nė Tiranė (274.5 dite krahasuar me 203.4 dite nė gjashtė qytetet mė tė mėdha). Mangėsitė e infrastrukturės urbane Pėrmirėsimi i infrastrukturės shpesh ėshtė konsideruar si faktori kyē pėr pėrmirėsimin e klimės sė biznesit nė qytetet ku janė zhvilluar vėzhgimet. Me tė njėjtėn simptomė, nevoja nė rritje pėr rehabilitimin e infrastrukturės lokale tė rrėnuar ėshtė parėsinjėshqetėsimkryesorngatėgjithėpjesmarrėsitnėstrategjitėeZHELtėqyteteve. Pėrgjegjėsitė mė tė mėdha pėr menaxhimin dhe mirėmbajtjen e infrastrukturės fizike lokale janė decentralizuar nė vitet e fundit. Siē do tė dalė mė vonė nė vlerėsimet e mundėsive financiare tė bashkive, qytetet aktualisht kanė mungesa tė burimeve dhe financave pėr tė pėrmbushur me sukses rolin e tyre nė sigurimin e infrastrukturės dhe shėrbimeve. Furnizimi me energji elektrike mbetet njė pengesė kryesore nė zhvillimin e aktivitetit tė sektorit privat. Pėrmes gjithė studimeve tė klimės sė biznesit, furnizimi me energji elektrike ėshtė njė problem shumė shqetesues. Ai shfaqet shumė problematik nė qytetet e mėdha, ku 81 pėrqind e bizneseve e konsideron kėtė si njė problem tė rritjes sė biznesit dhe efektivitetit, krahasuar me Tiranėn dhe qytete tė tjera mė tė vogla. Megjithėse mungesat nė furnizimin me energji elektrike shihet si njė problem kombėtar, pjesė tė kėtij problemi shihen dhe si ēėshtje rajonale dhe lokale. Pergjatė shumicės sė VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 29 qyteteve qė kanė marrė pjesė nė strategjitė ZHEL, mungesa e vazhdueshme e energjisė elektrike perceptohet si strumbullari i pengesave tė zhvillimit tė biznesit dhe plotėsimit tė nevojave tė qytetarėve. Ndėrprerjet janė bėrė tė zakonshme, ndėrkohė qė vitet e fundit janė bėrė disa pėrmirėsime. Nė nivel bashkiak ka njė mungesė nė rehabilitimin dhe pėrmirėsimin e infrastrukturės elektrike (transmetim dhe shpėrndarje), gjė qė redukton ndjeshėm mundėsinė e furnizimit tė konsumatorėve. Nė ēdo qytet, pėrveē Lezhės,janėplanifikuarnėvitetnėvazhdim,aktivitetetėrėndėsishmepėrpėrmirėsimin e furnizimit me energji elektrike. Cilėsia e infrastrukturės nė sektorin e transportit dhe rrugėve urbane ėshtė gjithashtu nė nevojė tė ngutshme pėr pėrmirėsim. Infrastruktura e rrugėve shihet sinjėproblemtjetėrmadhorpėrrritjendheefektivitetinebiznesit.Ajoėshtėkonsideruar si njė problem i madh pėr 95 pėrqind tė bizneseve nė Shkodėr, 90 pėrqind tė bizneseve nė Korēė dhe 83 pėrqind tė bizneseve nė Durrės (Delta, 2004). Cilėsia e rrugėve e cila konsiderohet mė e keqe nė Shqipėri, se nė ēdo vend tjetėr tė rajonit3, ėshtė njė pengesė madhore pėr zhvilimin e biznesit lokal vendas dhe konkurrencės (turizėm, tregti dhe sigurim shėrbimesh). Sistemi lokal i transportit ėshtė pothuajsė i ngecur dhe ka nevojė pėr rehabilitim tė menjėhershėm. Nė qytetet e mėdha si Durrės, Elbasan apo Tiranė pėrmirėsimi i menaxhimit tė trafikut urban dhe po ashtu vendosja e njė sistemi tė mirė transporti janė prioritetet bazė. Liēensimi i transportit publik ėshtė decentralizuar dhe do tė menaxhohet nga qeveritė vendore. Sė fundi, rehabilitimi i ndriēimit tė rrugėve ėshtė shumė i nevojshėm dhe i kėrkuar. Furnizimi me ujė dhe trajtimi i ujrave tė zeza njihen si tė pamjaftueshme/ jocilėsore dhe pėrfaqėsojnė njė nevojė emergjente pėr pėrmirėsim. Rehabilitimi iidentifikuarvjetėruar ujor dhe po ashtu mungesa e trajtimit tė mbetjeve ujore janė rrjetit tė si sfida madhore nė strategjitė ZHEL. Megjithėse janė vėnė re disa pėrmirėsime tė mundėsisė pėr akses nė infrastrukturė dhe njė vlerėsim pozitiv pėr kushtet lokale nė qytete si Korēa dhe Lezha, uji dhe higjena mbeten prioritete kryesore pėr pjesėn mė tė madhe tė qyteteve tė mėdha Shqiptare. Shėrbimet komunale tė ujėrave janė decentralizuar dhe janė vėnė re disa pėrmirėsime kohėt e fundit nė shėrbime, por cilėsia ėshtė e dobėt nė krahasim me vende tė tjera tė EAQ dhe krahasues tė tjerė me tė ardhura tė mesme dhe tė ulėta. Furnizimi me ujė tė pijshėm pothuajse nė tė gjitha qytetet mbetet i parregullt, dhe vetėm Korēa rezultoi nga sondazhi se ka mundėsi pėr 24-orė ujė. Njė tjetėr kritikė qė mund tė bėhet ėshtė efiēenca e ulėt e shėrbimeve komunale me njė nivel tė lartė lidhjeve qė nuk paguajnė farė faturė uji. Pėr mė tepėr, pothuajse ēdo strategji ZHEL pėrfshin planin specifik pėr pėrmirėsimin e trajtimit tė ujrave tė mbetura, meqė niveli i cilėsisė sė ujit ėshtė i ulėt dhe kanalet e zeza zakonisht derdhen nė lumenj tė patrajtuara (Strategjitė ZHEL dhe Raporti i Ujit-Higjenės pėr Shqipėrinė). Menaxhimi i mbetjeve tė ngurta ėshtė vėrejtur si njė problem nė shumė prej qyteteve. Pėrmirėsimidhedendėsimiizonaveurbaneinformaledhepoashtuintegrimityre nė sistemin urban ėshtė njė tjetėr sfidė jetesore qė identifikohet nė disa prej strategjive ZHEL tė qyteteve qė do tė diskutohen mė tej nė Kapitullin Pesė. 3 Sipas ANTP (2005), rrjeti i rrugėve tė shtruara tė Shqipėrisė duket se ėshte mė i dobėt se vendet e tij fqinjė (12.4 pėrqind e rrugėve kombėtare tė shtruara kundrejt 63 pėrqind tė Sėrbi-Mali i Zi dhe FYR Maqedoni). Kushtet e rrugėve lėnė shumė pėr tė dėshiruar: nė vitin 2000 vetėm 32 pėrqind e rrjetit kombėtar tė rrugėve u klasifikua si gjendje normale e rrugės dhe 60 pėrqind e rrjetit tė rrugėve urbane u klasisfikuan si tė kėqia. 30 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Per tė ilustruar mėnyrėn se si qytete tė ndryshme kanė karakterizuar kufizimet ekzistuese pėr zhvillimin e njė sistemi urban efektiv, tabela e mėposhtme permbledh reformėn urbane dhe planin e veprimeve tė investimeve pėr qytetet e pėrfshira nė procesin e strategjive ZHEL, dhe po ashtu kryeqyteti Tiranė4. Shkodra Berati urban kimin ZHEL-ite Durrės planifi dhe Lezhė strategjitė nė infrastrukturėn Elbasan mbi kura Korēė fokusuartė identifi tė janė irana*T dhe (2001) kryesore lartėtė mbetjevetė elektrike gjitha turizmin civil PADCO cilėsi rrugor pijshėmtė mbetjevee urban (te turizmit. pėr tek Objektivat me rejatė energji ujė sė kimit administrative 3-2 rrjetiti me me trajtimin informale publik pėr publike gjelbėrtatė marketing planifitė regjistrimittė bazuar vend) industriale lokale janė transporti furnizimiti furnizimiti "One-Stop-Shop" njė Tabela njėi impiantevei vendgrumbullimevei vendbanimevei fasadavei infrastrukturėsi shėrbimiti zonavei njėi nė aktivitetevei parqevei mjetevei proēeduravei panairevei Tiranėn Rehabilitimi/sistemimi Krijimi Pėrmirėsimi Pėrmirėsimi Ndėritmi Ndėrtimi urbane Integrimi Rehabilitimi Zgjerimi Ndėrtimi shėrbimet Pėrmirėsimi Zhvillimi Zhvillimi Krijimi Pėrmirėsim Pėrmirėsim Modernizim pėr kyēe kilbuP ekiziF sėrutkurtsarfnI i imisėrimrėP tavirP tirotkeS i imillivhZ imirtinimdA Objektivat* 4Nė dallim nga rasti i qyteteve tė tjera, qė kanė ndėrmarrė planifikimin strategjik ZHEL, informacioni pėr Tiranėn u morr nga njė studim strategjik investimesh i realizuar nė vitin 2001 nga njė firmė konsultuese, PADCO, me financim tė Projektit tė Bankės Boterore mbi Menaxhimin tė Tokės Urbane. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 31 Mungesa e financimeve nė infrastrukturėn urbane dhe ofrimin e shėrbimeve tė tjera Gjendja kryesore e decentralizimit fiskal dhe funksional. Duke patur parasysh, dhėnien e pėrgjegjėsive mė tė mėdha pėr qeveritė vendore dhe po ashtu identifikimin eshėrbimevetė tyre pėr investime dhe rehabilitim nė infrastrukturė dhe pėr rritje tė nevojave bashkiake tė ofruara, kapaciteti financiar i qeverive lokale ėshtė njė ēėshtje kyē pėr zhvillim. Nė kėtė kontekst, mund tė vėzhgohet pabaraizia e madhe ndėrmjet pėrgjegjėsisė mbi shpenzimet financiare lokale dhe gjenerimit lokal tė tė ardhurave. Njė varėsi nga pushteti qėndror do tė vazhdojė tė ekzistojė pėr shumicėn e bashkive, marrėdhėniet ndėrqeveritare duhet tė bėhen mė tė parashikueshme dhe tė kenė tipare nxitėse, qė inkurajojnė mobilizimin e tė ardhurave lokale nė mėnyra, qė tė fusin frymėn e efiēencės ekonomike. Decentralizimi i infrastrukturės dhe sigurimit tė shėrbimeve publike ka avanēuar dukshėm nė vitet 2001 dhe 2002, kur njė numėr investimesh, pėrgjegjėsi tė veprimit dhe mirėmbajtjes, pėr infrastrukturėn dhe pėr shėrbime tė tjera publike, iu kaluan autoriteteve lokale. Tabela e mėposhtme tregon funksionet eksluzive, qė iu transferuan qeverive lokale nė vitin e kaluar. Tabela 3-3 Funksionet dhe pėrgjegjėsitė e bashkive dhe komunave nė Shqipėri Kuadri Kohor Ligjor pėr Zbatimin e Funksionet Ekskluzive tė Bashkive/Komunave decentralizimit Fiskal Infrastruktura dhe Shėrbimet Publike Fillon nė 1 Janar 2001 · Leje ndėrtimi (Neni. 72, Ligji # 8652, 31 Korrik 2000) · Rehabilitim dhe mirėmbajtje e rrugėve lokale · Trotuare dhe sheshe publike · Ndriēimit publik · Transporti publik · Varrezat dhe shėrbimet funerale · Dekorimi i qytetit/fshatit, · Parqet dhe hapėsirat publike · Menaxhimi i mbetjeve urbane (grumbullimi, transporti, hedhja/trajtimi) · Lėshimi/dhėnia e lejeve tė ndėrtimit Fillon nė 1 Janar 2002 · shėrbime tė furnizimit me ujė (Neni. 72, Ligji # 8652, 31 Korrik 2000) · kanalizimet dhe drenazhimi (pėrfshi kanalet pėr mbrojtjen nga vėrshimet/ pėrmbytjet) nė zonat e banuara · planifikimi urban, menaxhimi i tokės · strehimi Burimi: Banka Botėrore. 2004. Shqipėria: Decentralizimi nė Tranzicion (Vėllimi II): Raporti Analitik. Megjithėse tė gjithė kėto funksione duhet tė merreshin plotėsisht nga qeveritė vendore, disa ligje kyē si rishikimi i "Ligji mbi Planifikimin Urban", "Ligji mbi Borxhin Lokal" janė vonuar dhe shtyrė. Vetėm disa bashki kanė marrė persipėr pėrgjegjėsinė e plotė mbi furnizimin me ujė dhe higjenėn nga mesi i vitit 2006. Tendencat pėr grumbullimin e tė ardhurave. tė ardhurat e qeverisjes vendore luajten njė rol shumė tė vogėl si burim financimi i buxhetit bashkiak, deri sa njė pakete 32 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI evetėm rėndėsishme reforme fiskale u miratua nė fund tė vitit 2002. tė ardhurat lokale ishin 4.2 pėrqind e buxhetit total tė bashkisė nė vitin 1998 dhe u rrit nė 9.3 pėrqind nė vitin 2002. Me njė shtim tė rėndėsishėm tė autoriteteve vendore mbi taksat dhe tatimet pėrkatėse vendore, qeveritė vendore kanė burime tė reja financimi, qė nga fillimi i vitit 2002. Paketa e re fiskale e decentralizimit pėrfshiu disa taksa kombėtare, si taksa e pronėsisė1 sė ndėrtesave dhe tokės bujqėsore, taksa e biznesit tė vogėl dhe taksa e regjistrimit tė automjeteve nė nivel qeverisjeje vendore. Nė vazhdim, u krijuan burime tė reja tė ardhurashpėrtėperforēuarbazėnfiskaletėqeverisjesvendore.Kjopėrfshinte,ndėrmjet tė tjerave, dhe taksėn e kalimit tė pronėsisė dhe tatimin mbi fitimin e thjeshtuar (TFT). Megjithėse ligji mbi qeverisjen lokale paraqiti dhe taksat kombėtare tė racionuara, qė pėrfshinin tatimin mbi tė ardhurat personale (TAP) dhe taksėn mbi fitimin (taksa mbi tė ardhurat e korporates ­ TAC), asnjė nga kėto taksa nuk ėshtė ndarė me qeveritė vendore deri mė sot, nėn argumentin se kjo do tė rriste disbalancėn e tė ardhurave midis juridiksioneve (Banka Botėrore, 2004). Tabela 3.4 mė poshtė tregon zhvillimin dhe perbėrjen e tė ardhurave tė qeverisjes vendore nė vitin e kaluar. Tabela 3-4 Struktura e tė Ardhurave tė Qeverisė Vendore para dhe pas decentralizimit financiar ­ tė ardhurat e qeverive vendore nė milion lekė 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005* Te ardhurat Totale 34,745 33,716 39,343 41,544 46,494 52,811 I. Totali i tėArdhurave tė Gjeneruara Lokalisht 2,269 2,344 2,911 3,833 9,242 10,363 a. Taksat e mbledhura lokalisht, nga tė cilat 327 633 768 1,231 6,080 7,311 - Taksa mbi pronėn 177 185 326 340 728 1,069 1,218 - Taksė ndikimi nė infrastrukturė pėr ndėrtimet e reja 60 332 302 732 1,762 1,606 2,298 - Tatimi pėr biznesin e vogėl 1,376 1,204 1,062 - Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin 1,568 2,687 2,538 - Taksa tė tjera pėr aktivitete tregtare 81 121 117 66 62 - Taksė pėr Rregjistrimin e Mjeteve 837 35 22 462 494 502 - Taksa tė tjera 191 20 119 188 b. Totali i Taksave Vendore, nga tė cilat 683 838 1,461 1,544 2,144 2,548 2,670 - Taksė pastrimi dhe grumbullimi mbetjeve tė ngurta 117 151 465 495 648 751 906 - Kuote regjistrimi pėr aktivitete tė ndryshme 153 194 157 127 219 128 335 - Taksa tė tjera 413 494 839 921 1,276 1,669 1,429 c. tė ardhurat jo nga taksat, prej tė cilave 1,259 872 681 1,058 1,018 505 - Shitje tė pronave 430 361 377 322 455 206 - Qera pėr pronėn 98 126 106 160 154 169 - Privatizimet 262 26 14 - Gjoba dhe kundravajtje 822 13 1375 45 37 295 - Donacione/dhurime 646 110 56 506 359 95 II. tė ardhura nga Totali i Burimeve Kombėtare 32,477 31,372 36,432 37,712 37,252 42,448 a. Transferta tė Pakushtėzuara 5,659 9,276 6,554 6,611 7,300 b. Transferta tė Kushtėzuara pėrfshi pagat 32,477 31,372 30,774 28,435 30,698 35,837 - Transfertat e Pėrcaktuara pa pagat 20,949 18,437 17,465 14,426 15,748 19,824 18,904 Si pjesė e tė ardhurave totale lokale nė pėrqindje I. Totali i tėArdhurave tė Gjeneruara Lokalisht 6.5 7.0 7.4 9.2 19.9 19.6 a. Taksat e mbledhura lokalisht, nga tė cilat 0.9 1.9 2.0 3.0 13.1 13.8 1 Taksa Vjetore mbi pasurinė aplikohet brenda zonave urbane, jo pėr tokėn; ajo paguhet nga pronarėt dhe llogaritet sipas madhėsisė/pėrmasave tė pronės me disa variacione mbi bazėn e llojit tė pėrdorimit, moshės dhe kategorisė sė zonės urbane. Vlerat treguese tė specifikuara nė ligjin aktual janė tė ngjashme nė natyrė me taksėn e sheshte. Normat e mbledhjes sė asaj takse janė tė ulta dhe taksa nuk aplikohet nė tė gjitha bashkite njėsoj. Njė projekt i Bankės Boterore planifikohet tė mbėshtesė pėrmirėsimet nė administrimin e kėsaj takse dhe kalimin nė njė vlerė bazė pėr tė gjithė. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 33 - Taksa mbi pronėn 0.5 0.5 0.8 0.8 1.6 2.0 - Taksė ndikimi nė infrastrukturė pėr ndėrtimet e reja 0.2 1.0 0.8 1.8 3.8 3.0 - Tatimi pėr biznesin e vogėl 0.0 0.0 0.0 0.0 3.0 2.3 - Tatim i Thjeshtuar mbi Fitimin 0.0 0.0 0.0 0.0 3.4 5.1 - Taksa tė tjera pėr aktivitete tregtare 0.2 0.2 0.3 0.3 0.1 0.1 - Taksė pėr Rregjistrimin e Mjeteve 0.0 0.1 0.0 0.1 1.0 0.9 - Taksa tė tjera 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.4 b. Totalii Taksave Vendore, nga tė cilat 2.0 2.5 3.7 3.7 4.6 4.8 - Taksė pastrimi dhe grumbullimi mbetjeve tė ngurta 0.3 0.4 1.2 1.2 1.4 1.4 - Kuote rregjistrimi pėr aktivitete tė ndryshme 0.4 0.6 0.4 0.3 0.5 0.2 - Taksė pėr marrjen e lejes sė drejtimit tė automjetit 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 - Taksa tė tjera 1.2 1.5 2.1 2.2 2.7 3.2 c. c 3.6 2.6 1.7 2.5 2.2 1.0 - Shitje tė pronave 1.2 1.1 1.0 0.8 1.0 0.4 - Qera pėr pronėn 0.3 0.4 0.3 0.4 0.3 0.3 - Privatizimet 0.2 0.8 0.3 0.1 0.0 0.0 - Gjoba dhe kundravajtje 0.0 0.0 0.0 0.1 0.1 0.1 - Donacione/dhurime 1.9 0.3 0.1 1.2 0.8 0.2 II. tė ardhura nga Totali i Burimeve Kombėtare 93.5 93.0 92.6 90.8 80.1 80.4 a. Transferta tė Pakushtėzuara 0.0 0.0 14.4 22.3 14.1 12.5 b. Transferta tė Kushtėzuara pėrfshi pagat 93.5 93.0 78.2 68.4 66.0 67.9 - Transfertat e Pėrcaktuara pa pagat 60.3 54.7 44.4 34.7 33.9 37.5 Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. tė dhėnat pėr vitin 2005 tė paplota nga ky botim Duke filluar nga viti 2003 vihet re njė rritje e madhe nė tė ardhurat lokale, e cila i dedikohet sė tepėrmi rritjes sė taksave lokale tė biznesit dhe taksave pėr infrastrukturė tė ndėrtimeve tė reja. Megjithatė, qytetet shqiptare ndryshojnė shumė nė aftėsinė e tyre pėr tė perfituar nga mundėsitė e reja tė gjenerimit tė tė ardhurave. Rritja nė taksat e biznesit dhe atyre tė ndėrtimit percaktohet nga dinamika ekonomike e diskutuar nė Kapitullin Dy dhe ėshtė mė e pranishme nė korridorin Tiranė-Durrės, si dhe qytetet e tjera bregdetare. Pėr shembull, pjesa mė e madhe e taksave tė gjeneruara nga ndėrtimi dhe biznesi mblidhen nė Tiranė dhe qytete si Durrės, Elbasan, Fier dhe Lezhė, ku ėshtė pėrqėndruar pjesa kryesore e aktivitetit ndėrtimor dhe ku ka patur rritje mė tė madhe pėr biznesin. Figura 3.1 e mėposhtme tregon dinamikėn e kėtyre tė ardhurave lokale pėr frymė dhe tabela 3.3 nė Shtojcė tregon njė pasqyrė mė tė detajuar tė perbėrjes sė tė ardhurave lokale dhe po ashtu divergjencėn e qyteteve Shqiptare nė aftėsinė pėr tė mbledhur taksat e biznesit dhe ato nė lidhje me ndėrtimin. 34 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Figura 3.1 Tirana, Durrėsi dhe Lezha janė udhėheqėsit e qartė nė tė ardhurat lokale pėr frymė. Rritja e tė ardhurave lokale pėr frymė nė qytetet mė tė medha/kryesore tė Shqipėrisė, 2004. Tirane Durres Lezhe Property tax Gjirokaster Fier Infrastructure impact tax* Vlore Simplified Korce profit tax Peshkopi Small business tax Berat Elbasan Other local taxes Shkoder Local fees and other Kukes sources of income 0 2 4 6 8 10 12 in lek thousands Shenim: tė ardhurat lokale pėr frymė bazuar nė shifrat pėr popullsinė sipas INSTAT 2001. *Taksa e ndikimit nė infrastrukturė ėshtė paguar pėr miratimin/dhėnien e lejeve tė ndėrtimit. Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. Nė pėrgjithėsi tė ardhurat e gjeneruara lokalisht u rriten dyfish nė vitin 2002 dhe shėnuan rreth 19.6 pėrqind tė totalit tė buxheteve lokale nė vitin 2004.1 Rritja nė sasinė emėdha tė ardhurave tė gjeneruara lokalisht ėshtė njė tendencė pozitive sepse fonde mė tė diskrete nėnkuptojnė se bashkitė kanė mė tepėr autonomi nė shpenzime dhe si rrjedhim mė tepėr mundėsi pėr tė plotėsuar nevojat e qytetarėve tė saj ­ duke supozuar, sigurisht, se vendime tė tilla merren pėrgjegjėsisht nė harmoni me mirqeverisjen lokale. Megjithatė, ndikimi i taksave specifike ėshtė njė ēėshtje e rėndėsishme. Taksat lokale "per biznesin e vogėl" mund tė jenė nxitėse tė regjistrimit formal tė biznesit tė ri. "Ndikimi i taksės pėr ndėrtim" ėshtė njė burim i mundshėm shumė i rėndėsishėm pėr tė financuar infrastrukturėn qė u nevojitet ndėrtimeve tė reja, por vetėm nėse kėto tė ardhura pėrdoren pėr kėtė qėllim dhe jo pėr mbėshtėtjen financiare tė administrimit nė pėrgjithėsi. 1Kur pėrllogariten shifra relative, u pėrdor shuma totale e buxheteve lokale duke pėrfshirė transfertat e pėrcaktuara pėrpagat.Nėsebuxhetetlokaledotėishinreduktuarpėrtransfertaspecifiketėkushtezuara(p.sh.pagatpėrarsimin), shifrat relative do tė shfaqeshin mė tė larta. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 35 Figura 3.2 Ndikimi nė rritje i financimeve tė qeverisjes vendore ­ zhvillimi i tė ardhurave tė pėrshkallėzuara pėrkundrejt tė ardhurave totale tė njėsive tė qeverisjes vendore nė Shqipėri 1998-2004 60,000,000 25.00% 50,000,000 19.88% 20.00% 19.62% sdnasuohtkeltnerruc40,000,000 15.00% 30,000,000 9.23% 10.00% 20,000,000 6.53% 6.95% 7.40% 4.18% 10,000,000 5.00% 0 0.00% 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Locally Generated Revenues Total UnconditionalTransfers ConditionalTransfers Locally Generated Revenues in % of total Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore Figura 3.2 tregon tendencėn domethėnėse nė rritje pėr tė ardhurat e gjeneruara lokalisht pas futjes sė paketes fiskale nė vitin 2003. Megjithatė, pavarėsisht nga rritja elokalisht tė bashkivediskrete") sė transfertavemėnyrė buxhetit("nė pėrqind, pjesa e tė ardhurave tė gjeneruara Pjesa e transfertave qeveritare tėpėr tė pakushtėzuarambetet qeveritė vendore ėshtė ulur qė nga viti 2002. me afėrsisht 20nė nivele tė ulta. Pėr mė tepėr, sasia e pjesės 1 tek kushtėzuara (ose tė `paracaktuara' ) mbetet burimi mė i madh i tė ardhurave totale ­ 68 pėrqind nė vitin 2004.2 1 Sistemi i transfertave korrente tė pakushtezuara i futur nė vitin 2002 lejon qeverite vendore tė shpenzojnė kėto fonde sipas prioriteteve tė tyre. Shuma totale vjetore pėr transfertat e pakushtezuara pėrcaktohet nė procesin e hartimit tė buxhetit qė bėn qeveria dhe kryesisht ėshte njė formule e bazuar nė sistemin shpėrndarės. Shuma totale vjetore pėr transfertat e pakushtezuara vihet nė dispozicion tė qeverive vendore (kėshillave rajonale, kėshillave bashkiake dhe komunave) mbi bazėn e njė procesi me shumė faza. (i) shuma e grantit ėshte ndarė sė pari nė tre nėndarje - pėr rajonet/qarqet, bashkite dhe komunat (83% e totalit nė vitin 2004), dhe njė "fond kompensimi" (ii) pjesa e vėnė nė dispozicion tė bashkive dhe komunave ndahet mė tej nė dy nėndarje, ndėrkohė qė pjesa kryesore e pagesave duhet shpėrndarė sipas njė formule specifike (93% nė vitin 2004); (iii) formula e shpėrndarjes bazohet mbi njė sėrė faktorėsh tė ndryshėm: njė ndarje e barabarte pėr tė gjitha komunat dhe bashkite - 4%, sipas pėrmasave relative tė popullsisė tė juridiksionit - 62.5%, sipas zonės ku ndodhet komuna - 9%, bashkite e tjera pėrvec Tiranės tėcili shpėrndara pėr popullsinė relative tė kėtyre bashkive, pjesa e Tiranės 18%, njė rregullim i kapacitetit tė taksave, imesatare krahasohet me mbledhjen e taksave pėr frymė nė cdo bashki dhe komunė nga kater taksat vendore me njė tė arkėtimit tė taksave pėr frymė pėr tė gjithė vendin ėshte njė e vetme. (Schroeder, 2004). 2 Pjesa e transfertave tė kushtezuara nė dispozicion tė investimeve kapitale ėshte rritur nė vitet e fundit. Rregullat etėvėnies nė dispoziciont e kėtyre fondeve, gjithsesi, kanė mbetur disi jo trnasparente dhe ndjekin njė kėndvėshtrim zhvillimit tė barabarte rajonal, mė shumė sesa tė pėrforcojnė rritjen potenciale tė ekonomive nė qytete dytesore dhe fokusimin mbi nevojat e pėrqasjes sė investimeve nė infrastrukturė me pėrmirėsimin e planifikimit urban dhe menaxhimin e tokės. 36 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kur sheh nevojat pėr shpenzime, mund tė vėsh re se rritja e tė ardhurave tė veta nuk ėshtė nė asnjė mėnyrė e mjaftueshme pėr tė mbyllur boshllėqet dhe moskuadrimet financiare ndėrmjet kompetencave funksionale dhe bazės sė tė ardhurave. Nė pėrgjithėsi, kjo duhet parė veēanėrisht nė dritėn e njė rregullimi tė ri qė deklaron se shpenzimet kapitale janė tė destinuara tė bėhen nė mėnyrė autonome nga autoritetet lokale. Qeveritė vendore nė Shqipėri janė gjithashtu shumė tė varura nga transfertat eBE qeverisė qėndrore krahasimisht me tė ngjashmit e tyre nė vendet e sapopranuara nė (Figura 3.3). Figura 3.3 tė ardhurat e qeverisė vendore vazhdojnė tė jenė tė varura nga pjekuria e qeverisė qėndrore Struktura e tė ardhurave lokale nė endet e EAQ ne % tė PBB-sė. Slovenia 2002 Albania 2004 Albania 2004 Lithuania 2002 Estonia 2001 Latvia 2002 Czech Republic 2002 Hungary 2002 Poland 2002 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% T axes on Property T axes on Income Other T axes Grants Other Revenues Burimet: tė dhėnat e Ministrisė se Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore (per Shqipėrinė) dhe Dillinger, 2005. Shpenzimet e qeverive vendore. Pjesa thelbėsore e shpenzimeve tė qeverive vendore shkojnė pėr shpenzime operacionale. Nuk vihet re ndonjė rritje relative nė shpenzimet kapitale, me normėn e kapitalit tė shpenzimeve totale qė luhatet rreth 20 pėrqind. Me pjesėn mė kryesore tė shpenzimeve lokale qė shkojnė pėr pagat aktuale, kontributet shoqėrore dhe mirėmbajtjen bazė tė ambjenteve ekzistuese, ėshtė e qartė se autoriteteve vendore ju kanė mbetur vetėm pak burime pėr tė pėrmirėsuar infrastrukturėn fizike lokale dhe shėrbimet publike. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 37 Figura 3.4 Qeveritė vendore kanė mungesa nė drejtimin e burimeve tė tyre tek investimet kapitale themelore Permbajtja dhe zhvillimi i shpenzimeve tė qeverive lokale 1998-2004 60,000 50,000 TotalOperating Expenditures 40,000 CapitalExpenditures - 30,000 41,598 nationalorigin 37,566 28,295 30,519 33,663 CapitalExpenditures - skelnoillimtnerruc20,000 28,518 locally funded 23,571 10,000 6,815 5,472 5,046 6,995 0 5,711 4,040 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Shpenzime Kapitale, origjinė kombėtare 8.3% 16.6% 12.1% 17.8% 13.5% 11.2% 13.5% Shpenzime Kapitale, tė financuara lokalisht 0.8% 1.2% 2.2% 2.3% 3.7% 5.7% 6.1% Totali i shpenzimeve kapitale lokale 9.1% 17.8% 14.4% 20.2% 17.1% 16.9% 19.6% Nė % tė totalit tė shpenzimeve lokale Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. Ashtu siē mund ta shihni edhe nė Figurėn 3.4, pjesa e kontributit tė qeverisė qėndrore nė shpenzimet kapitale lokale ka qenė pak a shumė e paqėndrueshme nė vitet e fundit. Paketa e re e decentralizimit fiskal ka lejuar njė rritje mjaft tė madhe tė kontributit tė vetė qeverisė vendore nė shpenzimet kapitale qė nga viti 2001, por ai mbetet njė kontribut shumė modest gjithsesi. Megjithėse llogaritė financiare pėr ndėrmarrjet e ujėsjellėsit dhe kanalizimeve nuk janė tė pėrfshira nė tė dhėnat e mėsipėrme tė qeverisė vendore, njė studim i kohėve tė fundit pėr sektorin e ujit dhe kanalizimeve konfirmon se shpenzimet publike nė kėtė fushė janė tė drejtuara pothuajse tėrėsisht drejt kostove korrente (operative dhe tė mirėmbatjes). Pėr momentin, financimet e vetė ndėrmarrjeve nėpėrmjet tarifave nė mėnyrė tipike nuk mjafton pėr tė mbuluar qoftė edhe kostot e tyre tė vazhdueshme operacionale dhe tė mirėmbajtjes. Efektiviteti i veprimtarisė sė kėtyre ndėrmarrjeve dhe performanca financiarekanevojėtėpermirėsohetndjeshėmpėrtėrriturperspektivėn pėrfinancimin epėr investimeve kapitale. Shumica e shpenzimeve kapitale urgjentisht tė nevojshme disa tė pėrmirėsuar infratrukturėn e vjetėruar tė furnizmit me ujė dhe kanalizimeve do tė vazhdojė tė rezultojė nė mėnyrė ekskluzive nga qeveria qėndrore pėr tė ardhmen e parashikueshme (Banka Botėrore 2006). 38 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Kutia 3.1 Planet pėr investime lokale i tejkalojnė sė tepėrmi burimet e disponueshme lokale ­ Raste Studimore: Elbasani dhe Shkodra Boshllėku financiar midis shpenzimeve tė vazhdueshme kapitale dhe nevojave pėr investimeve nė infrastrukturė ilustrohet mė sė miri nga Bashkitė e Shkodrės dhe Elbasanit. Sėpari,kontrastimidisnivelittėlartėtėshpenzimeveoperacionaledheshpenzimevetėpamjaftueshme kapitale mund tė vihet re duke vlerėsuar/shqyrtuar buxhetet bashkiake tė tė dy kėtyre qyteteve. Shpenzimet kapitale lokale kanė qenė tė luhatura nė mėnyrė tė konsiderueshme nė shtatė vitet epėrqind (shikoni Figurėn A 3.1. ne Shtojcė). Nė vitin 2005 ato perbėnin respektivisht vetėm 11.6 fundit(173.7 milion lek ­ USD 1.74 milion) tė shpenzimeve tė pėrgjithshme lokale nė Shkodėr, dhe 11.7 pėrqind (171.7 milion lek ­ USD 1.72 milion) nė Elbasan. Sė dyti, niveli i shpenzimeve kapitale ėshtė veēanėrisht i ulėt nė perpjestim me projektet pėr investimet kryesore kapitale tė identifikuara nė stragjite e zhvillimit tė kėtyre qyteteve pėr vitet qė vijojnė. Duke ndjekur strategjitė ZHEL, bashkitė kanė hartuar njė plan ku specifikohen tė gjitha projektet nė infrastrukturė, gjė qė ishte njė rezultat direkt i investimit si dhe nevojat pėr reforma tė identifikuara pergjatė analizės SWOT. Nė pėrgjithėsi, projektet synohet tė zbatohen brenda harkut kohor 2005 ­ 2009 dhe variojnė nga rehabilitmi dhe zgjerimi i rrejtit rrugor, furnizmimi me energji elektrike dhe rrjeti shperndarės ujor deri tek sigurimi i lehtėsive nė mbėshtėtje tė biznesit si dhe infrastruktura e turizmit dhe e fushės kulturore.1 Shuma e pėrgjithshme e projekteve pėr investime kapitale e skiēuar nė strategjinė ZHEL pėr qytetin emendohet ėshtė 4.36 miliard lek (USD 43.6 milion).2 pėr periudhėn 2006 ­ 2009, pergjatė tė cilės Elbasanit lek nė vitinse2005) ėshtė tejkaluar disa herė dhe nuk ka lidhje me shpenzimet kapitale tė realizuara do tė zbatohen investimet, vėllimi i buxheteve totale tė qeverive vendore (1.47 miliard nė vitin 2005. Figura A 3.2 nė Shtojcė tregon zhvillimin e buxhetit tė bashkisė dhe nevojat pėr investime nė tė ardhmen pėr qytetin e Elbasanit, duke e bėrė tepėr tė dukshme boshllėkun financiar. Nė rastin e Shkodrės, mosperputhja midis investimeve kapitale tė propozuara dhe shpenzimeve kapitale nė vazhdim ėshtė edhe mė i dukshėm (shiko Figura A. 3.3 nė Shtojcė). Nėse strategjitė ZHEL indentifikonin burime potenciale financiare tė jashtme pėr projektet e infrastrukturės tė parashikuara (nga qeveria qėndrore ose donatorėt), kontribut lokal nė planet e buxhetit mungon se tepėrmi. Pėr projektet e infrastrukturės me pėrfitime imediate tė komunitetit tė biznesit, mund tė vihet re njė farė gatishmėrie pėr pjesėmarrjen private nė investime, megjithėse koncepti i partneriteteve private-publike ėshtė lėnė pothuajse farė mėnjanė. Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. Edhenėseqeveritėvendoreruajnėtrashėgiminėetyredhevazhdojnėtėrritintėardhurat lokale nga bizneset apo burime tatimore si taksat mbi pronėsinė, vėllimi i tė ardhurave nukdotėmjaftojėnėasnjėmėnyrėpėrtėkontribuarndjeshėmnėfinancimineprojekteve pėr investime kapitale esenciale/shumė tė rėndėsishme tė parashikuara nė axhendat/ planet e qyteteve pėr vitet e ardhshme. Investimet mė tė rėndėsishme nė infrastrukturė si rrjedhim vazhdojnė tė jenė tė varura nga transferimi i fondeve qeveritare ose nga financimet e burimeve tė jashtme. Kjo nėnkupton se megjithėse nė teori kompetencat janė decentralizuar, fuqia vendim-marrėse pėr investimet nė infrastrukturė mbetet efektivishtepėrqėndruarnėnivelinepushtetitqėndror. Pėrkėtėarsyeėshtėveēanėrisht e rėndėsishme qė sistemi i trasnfertave kapitale tė kushtėzuara tė sigurojė stimuj pėr 1Pėr njė liste tė detajuar tė shpenzimeve kapitale pėr projektet shikoni Tabela A 3.4 dhe Tabela A 3.5 nė Shtojcėn pėr Kapitullin tre. 2Ky ėshte njė rregullim i prioriteteve dhe nevojave profesionale tė aktorėve lokale, dhe si rrjedhim ėshte subjektiv dhe ka karakterin e njė liste dėshirash. Megjithatė, projektet e identifikuara u miratuan bashkarisht nga aktorėt e tjerė tė qytetit dhe pėrfaqėsojnė thelbin e tij plani veprimi pėr shpėrndarjen e strategjisė sė zhvillimit lokal. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 39 investime efiēente. Qeveritė vendore mundet gjithashtu tė mprehin seleksionimin e tyre nė planifikimin urban, brenda limiteve tė varėsisė sė burimeve tė tyre financiare dhe si rrjedhojė ato ushtrojnė disa masa tė autonomisė pėr investimet lokale. Konkluzionet e Pjesės I Me maturimin e ekonomisė sė tregut nė Shqipėri dhe fillimin e reformave strukturore nė disa nga dekadat e ardhshme, rritja urbane do tė vazhdojė, por me njė ritėm tė kufizuar pėr shkak se ndryshimet demografike mė tė mėdha tė periudhės sė post-tranzicionit do tė zvogėlohen. Migracioni i brendshėm nga zonat rurale nė ato urbane do tė vazhdojė rritjet graduale nė pjesėn urbane tė popullsisė sė Shqipėrisė (44 pėrqind) e shoqėruar me zhvillimin ekonomik duke kapur njė normė/gjendje tė qėndrueshme prej tė pakten 65-70 pėrqind, nė mėnyrė tė ngjashme me vende tė tjera tė Evropės qėndrore/lindore. Disa nga rritjet e shėnuara nė urbanizim do tė shfaqen nga riklasifikimi i ish zonave rurale duke reflektuar dendėsinė e tyre tė rritur ndjeshėm dhe ndryshimin e karakterit ekonomik. Por meqėnėse rritja e popullsisė absolute ėshtė e ulėt (0.5 pėrqind nė vit), dhe pėr sa kohė qė nuk do tė ketė njė fluks tė madh tė emigrantėve tė kthyer nė atdhe, normat e rritjes urbane nė pėrgjithėsi do tė vazhdojnė tė qetėsohen. Lėvizjet e brendshme tė popullsisė, pėrfshi ato ndėrmjet/pėrmes zonave urbane dhe peri-urbane, pritet tė vazhdojnė nė funksion tė evoluimit tė aktiviteteve ekonomike dhe rritjes sė kėrkesės pėr tokė dhe mjete. Rajoni metropolitan Tiranė/Durrės ka ngjashmėri tė mbetet pika mė e fortė tėrheqėse dhe kėshtu tė vazhdojė tė ketė dhe rritjen mė tė madhe, sepse ekonomia e tij vazhdon tė rritet dhe tė tėrheqė investime vendase dhe tė huaja nė industri. Eksperienca globale ka treguar se kryeqytetet dhe qytetet parėsore rrallė e humbasin dominimin e tyre dhe shpesh fitojnė me rritjen e rėndėsisė sė aktiviteteve tretėsore, qė lulėzojnė nė aglomeratat e mėdha. Zonat bregdetare nė Jug dhė Veri do tė kenė njė urbanizim tė mėtejshėm, veēanėrisht nė aktivitetet e agro- biznesit dhe ato turistike. Qeveria Shqiptare, e zėnė me reformat ekonomike dhe strukturore, nė fillim tė viteve tė tranzicionit, nuk ishte e pėrgatitur pėr t'u pėrballur me lėvizje tė tilla hyrėse dhe dalėse pėrmes rajoneve. Autoritetet lokale nuk ishin nė gjėndje apo tė pajisura pėr tė ndaluar kėtė rrymė tė migranteve tė rinj. Kėshtu qė kėto flukse migrimi u zhvilluan nė njė mėnyrė tė tensionuar dhe tė paplanifikuar, duke i lėnė zonat e reja peri-urbane tė veēuara nga qėndrat e qyteteve dhe duke i ngarkuar sė tepėrmi nė infrastrukturė dhe shėrbime urbane. Duke lehtėsuar njė shmangie tė vazhdueshme nė prodhim, nga aktivitetet prodhuese tė ulėta nė aktivitete mė produktive, duke pėrfshirė shėrbimet moderne dhe turizmin, industrinė e lehtė pėrpunuese tė orientuar nga tregu dhe pėrpunimin bujqėsor me vlerė tė shtuar, tė gjitha kėto do tė kėrkojnė njė menaxhim urban mė tė fuqishėm. Nė veēanti, fleksibiliteti mė i madh do tė duhet nė riorganizmin e pėrdorimit tė tokės dhe vėnien nė dispozicion tė pasurive tė patunshme urbane, tė cilat tė mund tė jenė tė pėrballueshme nga firmat dhe sigurimi i mundėsisė/fuqisė blerėse tė tokės dhe strehimit nga ana e banorėve. Pjesa II e kėtij raporti do tė trajtojė kėto ēėshtje me mė shumė hollėsi. 40 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Pjesa II: Planifikimi Urban dhe menaxhimi i tokės Dy nga eksperiencat percaktuese tė Shqiptarėve nė pesėmbėdhjetė vitet e fundit kanė qenė hapja e ekonomisė ndaj sektorit privat dhe rivendosja hapėsinore e popullsisė. Njė nga ndėrlikimet mė tė mėdha tė kėtyre ndryshimeve shumė tė rėndėsishme ka qenė rritja e kėrkesės pėr tokė urbane pėr strehim dhe pėr ambjente biznesi, si dhe shmangia radikale nė pėrdorimet e tokės brenda ose jashtė zonave urbane. Qeveria e vendit nė mėnyrė tė dukshme e kishte tė pamundur tė manovronte me rritjen e shpejtė tė qyteteve gjatė viteve 1990. Me decentralizmin, shumica e kompetencave pėr planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės urbane i janė kaluar formalisht qeverive vendore, tė cilat ende nukjanėpajisurnėmėnyrėneduhurmeburimefinanciareaponjerėzore,pėrtėpėrballuar sfidat­dheasnukkanėmbėshtėtjenenjėkuadritėqėndrueshėmdheudhėzuesligjordhe administrativ pėr planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės. Mundėsitė qė ekzistojnė pėr tė trajtuar kėto ēėshtje influencohen sė tepėrmi nga historiku i kohėve tė fundit ­ jo vetėm trashėgimia nga periudha e socializmit, por gjithashtu edhe eksperiencat e viteve tė hershme tė tranzicionit. Kapitulli Katėr merr nė shqyrtim disa nga zhvillimet mė kryesore nė procesin e urbanizimit dhe zhvillimit tė tokės urbane nė kontekstin historik,dukeufokusuarnėrritjenetreguttėtokėsdhedisangandėrlikimetedukshme pėr efikasitet dhe mirėqėnie. Kapitulli Pesė pershkruan zhvillimin e vendbanimeve/ ndėrtimeve informale nė terma mė specifikė dhe jep alternativa dhe rekomandime pėr rregullimin e kėtyre vendbanimeve apo ndėrtimeve, duke pėrfshirė edhe sigurimin e nevojshėm tė infrastrukturės. Kapitulli Gjashtė propozon prioritetet pėr reforma nė sektorin e planifikimit dhe rregullimit urban si dhe identifikon disa nga ēėshtjet ligjorė qėstrategjikpėre t'umenaxhiminndėrkohė qė Shqipėria ecėn drejt njė kuadri mė tė gjerė mbeten zgjidhur, embi qėlliminpėrpėrgjithshėm pėr sigurimin qė qytetet do tė zhvillohen nė mėnyra qė e tokės urbane. Kjo perspektivė e ardhme fokusohet mbėshtėsin tregjet formale tė tokės dhe njė ekonomi formale vibrante me shėrbime dhe pajisje tė disponueshme dhe tė pėrballueshme nga tė gjithė banorėt dhe firmat. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 41 Kapitulli 4 Tregu i pasurive tė patundshme: ndėrlikimet nė efiēencė dhe mirėqėnie Urbanizimi nė Shqipėri ka kaluar nė tre faza tė rėndėsishme qė nga rėnia e komunizmit. Faza e parė ishte dominuar nga sektori informal. Faza e dytė pa zhvillimin e sektorit informaldhelindjenesektoritformal.Fazaetretėdheaktualeperbėhetngakonsolidimi ikėsaj sektorit formal dhe disiplinimi i sektorit informal. Objektivi kryesor i qeverisė gjatė faze tė tretė ėshtė formalizmi i funksionimit tė tregut tė pasurive tė patundshme. Hartimi i rregulloreve tė reja dhe proēedurat e urbanizimit, pėrfshi dhe planet pėr pėrdorimin e tokės duhet tė marrin nė konsiderate kėtė proces historik nė dy fazat e para. Njė ēėshtje kyēe ėshtė qė tė sigurohet pėrfshirja e familjeve me tė ardhura tė ulėta nė procesin e formalizmit. Ndėrtimeterejadheurbanizimetnėdyfazateparajanėbėrėshpeshnėmėnyrėspontane dhe janė bėrė shpesh pa ndėrhyrjen e qeverisė. Nė kontrast me te, gjatė fazės aktuale, qeveritė vendore duhet tė luajnė njė rol tė rėndėsishėm nė hartimin e rregulloreve tė duhura, zbatimin e tyre, monitorimin e urbanizimit dhe ēmimin e tregut, krijimin e njė baze takse lokale pėr tė financuar funksionimin dhe mirėmbajtjen e infrastrukturės dhe shėrbimeve urbane dhe sė fundmi, krijimi i njė mekanizmi pėr tė financuar infrastrukturėn primare. Njė nga objektivat kryesore pėr formalizimin e sektorit tė tregut tė pasurive tė patundshme ėshtė sigurimi i burimeve financiare pėr bashkitė duke zbatuar njė set rregulloresh qė nuk paralizon funksionimin e tregut formal qė po lind tė pasurive tė patundshme. pėr tė pėrmbushur kėtė rol, bashkitė duhet tė kuptojnė si gjenerohen ēmimet e tregut tė patundshėm dhe si funksionojnė tregjet, veēanėrisht nė sigurimin e strehimit pėr familjet me nivel tė ulėt tė ardhurash. Ky kapitull kėrkon tė pershkruajė, nė mėnyrė tė perafėrt dhe paraprake (duke patur parasysh kufizimet nė tė dhėna), mėnyrėn e funksionimit tė tregut urban tė pasurive tė patundshme, se si i ėshtė pergjigjur kėrkesės efektive brenda njė mjedisi ku nuk zbatohen plotėsisht tiparet institucionale dhe ligjore tė ekonomive tė tregut mė nė zhvillim. Qėllimi i analizės ėshtė tė identifikojė dhe tė fillojė tė vlerėsojė, tė pakten ne meyre tė supozuar, disa nga implikimet e praktikės pėr efiēencėn dhe mirėqėnien ekonomike. Njė mesazh kryesor i kapitullit ėshtė se zhvillimi spontan dhe informal ikishte pasurive tė patundshme ka arritur tė vlerėsojė me perafėrsi se si njė treg duhet tė ecur nė njė ekonomi formale. Nė tė njėjtėn kohė, ėshtė shumė e rėndėsishme pėr njė vend qė tė nxisė njė sistem mė tė matur me mė shumė mbrojtje dhe mundėsi pėr pėrdorimin e tokės qė mund tė perballohet financiarisht, nė pėrputhje me integrimin formal tė ekonomisė. Procesi i Urbanizimit nė Shqipėri: kalimi nė fazat e tranzicionit nga njė ekonomi e komanduar nė njė ekonomi tregu Per tė kuptuar strukturėn aktuale hapėsinore tė qyteteve shqiptare - pėrfshi mundėsitė dhe problemet e tyre- ėshtė e nevojshme tė rishikojmė fazat pasuese tė urbanizimit 42 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI qė u kanė dhėnė formė qyteteve pėr tė arritur aty ku janė sot. Alternativat e politikės praktike pėr zhvillimin e mėtejshėm urban percaktohen nga strukturat ekzistuese urbane dhe mundėsitė qė ofrojnė pėr zhvillim. Fazaeparėeurbanizimit:roliipadiskutueshėmisektoritinformalnėkrijimin e tregut tė pasurive tė patundshme. Faza e parė e urbanizimit, mes vitit 1991 dhe vitit 1997, u dominua nga migrim i brendshėm masiv nga zonat verilindore dhe fshatare tė vendit drejt zonės perėndimore dhe atyre bregdetare, ashtu siē ėshtė pėrmendur nė Pjesėn I. Pėrpara vitit 1991, kontrolli i rrepte ligjor mbi migrimin e brendshėm rezultoi nė njė shpėrndarje joefiēente territoriale tė popullsisė. Nė fillim tė tranzicionit, popullsia e Shqipėrisė ishte 75 % fshatare --njė pėrqindje tepėr e lartė pėr njė popullsi fshatare nė fund tė shekullit tė XX. Regjimi socialist kishte shtypur ashper nevojat pėr strehim. Deri nė vitin 1991, apartamentet me qera pronė shtetėrore perbėnin 70 % tė ofertes urbane pėr strehim. Shfrytėzimi/konsumi i sipėrfaqes sė banimit ishte rreth 5 m2 pėr person nė zonat urbane (nė krahasim me, p.sh, 16 m2 pėr person nė Bullgari nė kohėn e tranzicionit). Migruesit nga zonat rurale u vendosėn shpejt rreth qyteteve kryesore nė pjesėn perėndimore tė vendit. Pasiguria e zoterimit tė tokės dhe boshllėqet nė kornizėn ligjore tė krijuar nga rėnia e regjimit komunist e bėri mė tė lehtė tė kėrkonin menjėherė njė pjesė toke tė pazėnė nė periferi tė qyteteve. Dhe vėrtet, nė mungesė tė rregullave dhe ligjeve, e vetmja mėnyrė pėr tė zhvilluar tokėn dhe pėr tė ndėrtuar shtėpi ishte qė ta bėnin atė nė mėnyrė informale. Migruesit e rinj sollėn me vetė pak aftėsi/profesione qė mund t'i pėrdornin nė zonat urbane, me pėrjashtim tė aftėsisė pėr tė ndėrtuar shtėpi me hapėsirė dhe tė forta, me ēfarėdolloj materialesh qė mund tė gjenin nė vend. Nuk ishte pėr t'u habitur qė qytetet qė prisnin fluksin e migruesve tė mos ishin gati tė zhvillonin tokėn nė sasi tė mjaftueshme pėr tė pritur tė ardhurit e rinj. Brenda vetė qyteteve, po bėheshin ndryshime drastike nė pėrdorimin e tokės pėr tė pritur ekonominė etėreakomoduarZona tė mėdha tė njė hapėsire tė re ndėrtimi duhet tė ndėrtoheshin pėr tė tregut. Gjithashtu, njėbiznesetfamiljesh urbane qė jetonin nė apartmente tė vegjėl, nė shtėpi dhe shėrbimet qė duheshin pėr tė hapur vende tė reja pune. qė ishin pronė enumėr filluan tė kėrkonin apartamente me mė shumė hapėsirė ose shtetit, shtėpi tė ndėrtuara me standarte mė moderne. Njė fluks i ri pagesash emigrantesh etėnxiten kėtė bum ndėrtimesh. Zhvillimi dhe ndėrtimi i tokės gjatė kėsaj faze tė parė zhvillimit ishte praktikisht e gjitha informale. Bashkitė nuk kishin autoritetin e duhur, burimet apo personelin pėr tė zhvilluar rregulloret e duhura dhe institucionet pėr tė ofruar infrastrukturėn e duhur dhe kuadrin ligjor pėr tė mbėshtetur ose drejtuar urbanizimin. Kjo fazė e parė nė urbanizimin e Shqipėrisė nė periudhėn postkomuniste nuk duhet nėnvlerėsuar. Ajo ka kontribuar nė nėndarjen dhe shpėrndarjen e tokės shtetėrore nė parcela tė vogla menjėherė dhe krijoi njė rezervė tė madhe strehimi me shtėpi tė forta, qė mė pas do tė shiteshin, duke krijuar embrionin e tregut tė pasurive tė patundshme. Faza e dytė e urbanizimit: konsolidimi i sektorit informal dhe lindja e sektorit formal. Faza e dytė pa konsolidimin dhe rregullimin e pjesshėm tė zonave tė sektorit informal (te diskutuar nė kapitullin 5). Bashkitė filluan tė organizoheshin mė mirė dhe kishte mundėsi tė rimerreshin disa parqe publike dhe brigje lumenjsh, tė cilat ishin VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 43 zėnė dhe ishin zhvilluar nė mėnyrė tė paligjshme si toka publike. Faza e dytė pa edhe lindjen e sektorit formal tė pasurisė sė patundshme, pas krijimit tė profesioneve tė reja qė varionin nga komisionerėt/brokerat e pasurive tė patundshme qė nuk ekzistonin nė Shqipėri, nėn ekonominė e komanduar. Gjatė fazės sė dytė, sektori formal filloi tė operonte kryesisht nė qendėr tė qyteteve duke rizhvilluar tokėn e zėnė nga ndėrtesa tė vjetra. Shumica e ndėrtesave tė ndėrtuara nga sektori formal ishin apartamente shumėkateshe ose ndėrtesa me zyra dhe biznese. Ndėrkohė, sektori informal vazhdoi tė rriste rezervėn pėr shtėpi nė formėn e shtėpive tė ndara nė periferi tė qyteteve. Deri mė sot, sektori formal i pasurive tė patundshme ėshtė akoma nė vėshtirėsi akoma pėr shkak tė natyrės sė pjesshme tė ligjeve dhe rregulloreve urbane dhe zbatimit tė pamjaftueshėm. Faza e tretė e urbanizimit: formalizimi i zhvillimit tė pasurive tė patundshme. Qytetet shqiptare janė tashmė nė fillim tė fazės sė tretė tė urbanizimit, gjatė sė cilės ligjet dhe rregulloret duhet tė zhvillohen de tė zbatohen nė mėnyrė qė e gjithė pasuria eHartimi patundshme ­ rezervė ekzistuese apo nė ndėrtim ­ do tė bėhet krejtesisht formale. kopjimi iirregulloreve dhe proceseve tė planifikimit urban nuk mjafton. Ēdo rregullore rregullave tė reja tė pėrshtatura pėr Shqipėrinė do tė jetė sfidė. Vetėm eeurbanizimit duhet tė marrė nė konsiderate tė ardhurat familjare dhe rezerven/pjesėn re urbane madhe tė sektorit informal ekzistues. Nėse nuk merret nė konsiderate specifika e shqiptar, veēanėrisht duke hartuar apo miratuar rregullore qė nuk marrin nė konsiderate tė ardhurat e familjarėve do tė rezultojė nė rritje tė sektorėve informalė dhe njė kthim/fitim tė mundshėm tė `gjithēkaje falas' qė karakterizoi fazėn e parė tė urbanizimit.Ėshtėerėndėsishmetėvihetnėdukjeqėtranzicioningastatusijoformalnė formal duhet tė bėhet kryesisht nė mėnyrė vullnetare. Asnjė qeveri nuk mund tė zbatojė ligje qė kėrkojnė kosto nė kohė dhe para dhe qė shumica e familjeve dhe kompanive nuk mund t'i pėrballojnė. Pėr shumicėn e familjarėve dhe firmave duhet tė ketė njė mjet nxitės pėr tė zgjedhur sektorin formal ndaj atij joformal. Vlerėsim i gjendjes aktuale tė zhvillimit tė qyteteve shqiptare Qytetet shqiptare nė 15 vjeēarin e fundit kanė pėrjetuar njė fazė zhvillimi tė vrullshėm ekonomikdhesocial.Kuptohetsetransformimihapėsinorikėtyreqytetevenėnpresionin esitronditjeve politike dhe ekonomike nuk ka ndjekur njė rrugė tranzicioni tė planifikuar duhet. Megjithatė, rezultati i kėtij procesi mė tė dukshėm kaotik, ishte shumė pozitiv. Qytetet shqiptare duken pa dyshim mė mirė sesa para 15 vitesh; sasia e hapėsirės sė re banuese tė ndėrtuar dhe numri e cilesia e banesave tė reja qe iu shtuan tregut tė shtėpive nė njė kohė tepėr tė shkurtėr, ishte i mahnitshėm. Pėr shembull, konsumi mesatar i hapėsirės sė banimit pėr person ėshtė rritur nga minimumi prej 5 m2 pėr person nė kohėn e tranzicionit, nė rreth 19.62 m2,1 nė qytetet nė zonėn bregdetare, si Durrės, Fier dhe Vlorė2. (Table 4-1) mė pak se 10 pėrqind tė tė gjithė familjeve tė intervistuara nė zonėn bregdetare banojnė nė banesa mė tė vogla se 40 m2, ndėrsa rreth njė e treta janė nė kategorinė e masės 40-69 m2 ose 70-99 m2 (Figura 4.2 mė poshtė). 1SMSJ (Studimi pėr Matjen e Standarteve tė Jetesės) 2005. 2Nė kėtė kapitull analiza e tokės dhe strehimit nė raport me mirėqėnien do tė fokusohet kryesisht nė zonėn urbane bregdetare (e cila pėrfshin kryesisht qytetet e Vlorės, Durrėsit dhe Fierit). tė dhėna nga SMSJ janė gjithashtu tė disponueshme nė zonat urbane si pėrmbledhje agregate nė pjesėn qėndrore (vecanėrisht duke pėrfshirė Shkodėr, Elbasan, Berat, Korcė) dhe zonėn malore, si dhe pėr Tiranėn. Meqėnėse zona Malore nuk ka zona tė rėndėsishme, nuk pėrfshihet mė tej kėtu. Zona bregdetare qė ka pėrjetuar rritjen mė tė madhe (pėrfshi Tiranėn), kėshtu duket 44 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Table 4-1 Sipėrfaqja mesatare e banimit pėr frymė e shprehur nė m2 sipas kuintileve dhe rajoneve Kuintile Rajoni 1 2 3 4 5 mesatare Bregdetar 11.24 17.18 17.50 23.78 28.42 19.62 Qėndror 13.09 16.95 20.01 23.15 29.53 20.54 Malor 10.17 14.14 16.61 21.76 25.08 17.55 Tiranė 10.80 14.82 19.66 23.10 32.13 20.10 Burimi: 2005 LSMS Cilėsia e shtėpive dhe sasia e konsumuar e hapėsirės sė banimit ėshtė pėrmirėsuar pėr tė gjitha grupet e tė ardhurave, edhe pse nuk disponohen tė dhėna tė hollėsishme nė hark kohor. Shpėrndarja e hapėsirės mesatare tė banimit nė qytetet e zonės bregdetare tregojnė se pjesa mė e madhe e familjeve tė varfėra, brenda kategorisė sė parė tė shpėrndarjes sė konsumit urban, kanė mundur tė marrin njė sasi tė konsiderueshme tė hapėsirės sė banimit pėr shtėpi. Pėr shembull, siē tregohet edhe nė Figurėn 4.1, tre tė katėrtat e familjeve nė kategorinė e parė kanė banesa mes 40 dhe 100 m2 dhe vetėm 18ngjashmetė familjarėve nė kėtė grup kanė banesa nėn 40 m2. Kjo tablo ėshtė shumė pėrqind emase nė zonėn Qėndrore, ndėrsa Tirana, pjesa e kategorisė sė parė nė njėsite me shumėmėsuksesshėm nė shpėrndarjen e tokės dhe strehimit nė mėnyrė tė barabartė. tė vogėl ėshtė disi mė e madhe (26 pėrqind). pėr pasojė, sektori informal ka qėnė i Figura 4.1 Shpėrndarja e banesave sipas masės pėr ēdo kategori konsumi me ēdo rajon urban bregdetar 100% 80% 60% Mbi 130 m2 100-130 m2 40% 70-99 m2 40-69 m2 20% Less than 40 m2 0% 1 2 3 4 5 Burimi: 2005 LSMS Grafikunėfigurėn4.2tregonshpėrndarjenekategorisėsėkonsumitbrendaēdokategorie banesash. Edhe pse banesat mė tė vogla janė zėnė kryesisht nga dy kategorite mė tė varfėra dhe banesat 100+ m2 nga dy kategorite mė tė pasura, siē mund tė pritet, ka se ėshte e dobishmja nė debatin pėr tregun e pasurisė sė patundshme pėr t'u fokusuar nė kėto zona urbane. Si qytete dytesore, ata pėrballen gjithashtu edhe me sfida ekonomike dhe institucionale deri diku tė ndryshme nga ato tė kryeqytetit. Fokusi tek kėto tre qyetete bregdetare kėtu, pėr pasojė, nuk ka pėr qėllim tė sugjerojė qė ato janė domosdoshmėrisht qytetet mė tipke mes qyteteve tė rangut tė dyte, por ato shėrbejnė si shembull dhe janė me interes tė veēante pėr qėllime analizash dhe politikash. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 45 njė shpėrndarje mė tė barabartė tė kategorive tė mesme (dhe dominuese) tė shtėpive. Modeli grafik ėshtė thuajse i njėjtė pėr zonėn qėndrore urbane dhe pėr Tiranėn. Dy variabla tė tjerė tė kushteve tė strehimit pėr LSMS janė me interes kėtu. Sė pari, pėrsa i pėrket moshės sė banesės, shtėpitė shumė tė vjetra (te ndėrtuara pėrpara vitit 1945), janė kryesisht nė kategorinė mė tė varfėr, mė shumė nė qendėr dhe nė Tiranė. Banesat e ndėrtuara nė kohėn e tranzicionit (pas viteve '90), priren drejt grupeve mė tė pasura, veēanėrisht nė Tiranė, ku kategoria 4 dhe 5 pėrbėjnė mė shumė se gjysmėn e totalitdhekategoriaeparėperbėnvetėm8%.Megjithatė,ndarjaekonsumittėbanorėve nė shtėpitė e reja nė zonėn bregdetare ėshtė shumė mė proporcionale, sesa nė Qendėr. Sė dyti, sistemi i kanalizimeve ėshtė i perbashkėt pėr kategorite nė zonėn bregdetare dhe qėndrore, por ėshtė mė i pėrqėndruar nė kuintilet me tė larta nė Tiranė. Nuk ėshtė pėr t'u ēuditur se tre tė katėrtat e shtėpisė me sistem kanalizimesh tė jashtėm janė nė kuintilet mė tė ulėta nė tė gjitha zonat urbane. Ndėrsathuajsetėgjithandėrtesatjanėtėperbėrangamaterialetėfortaetėqėndrueshme, cilėsia e infrastrukturės pėr shtėpitė me masė identike nuk ėshtė aq e njėtrajtshme. Familjet mė tė varfra mund tė kenė shtėpi relativisht tė mėdha, por nė zona pa shėrbime nė periferi tė qytetit, ndėrsa grupet me tė ardhura mė tė larta kanė mesatarisht ndėrtesa pak mė tė mėdha, por nė zona ku ofrohen shėrbime tė plota. Aftėsia e grupeve mė tė ardhura mė tė ulėta pėr tė patur akses nė ndėrtesa relativisht tė mėdha, tė ndėrtuara mirė, - edhe pse nė zona pa shėrbime ­ ėshtė njė arritje e rėndėsisshme. Nė shumė vende me tė ardhura familjare tė ngjashme me ato tė Shqipėrisė, pjesa mė e madhe e familjarėve nė quintile mė tė ulėt zakonisht mund tė pėrballojnė banesa vetėm nėn 40 m2 nė zonat pa shėrbime dhe hendeku mes banesave tė varfėrve dhe tė pasurve ėshtė shumė mė i thellė. Ndėrsa ėshtė rritur pabarazia nė asetet e e strehimit/shtėpive qė nga tranzicioni nė krahasim me nivelin shumė tė ulėt nė kohėn e socializmit, pėrfitimet e njė hapėsire mė tė madhe jetese janė perfitohen nė shkallė tė gjerė gjerėsisht nga familjet urbane edhe gjatė kėsaj periudhe tė njė rritje shumė tė vrullshme, e cila ėshtė shumė e ndjeshme. Figura 4.2 Shpėrndarja e hapėsirės totale tė ndėrtimit sipas kategorisė quintile tė masės dhe konsumit nė zonat urbane bregdetare 40% Housholds' income range 35% more than 750,000 lek/year - 5 th quintile from 475,000 to 750,000 lek/year - 4 th quintile from 375,000 to 475,000 lek/year - 3 rd quintile 30% from 275,000 to 375,000 lek/year -2nd quintile less than 275,000 lek/year -1 st quintile kctoslattofo%25% 20% 15% 10% 5% 0% Less than 40 sq meters 40-69 sq mtrs 70-99 sq mtrs 100-130 sq mtrs More than 130 sq mtrs size of dwelling (m2) Burimi: 2005 LSMS 46 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Sasia e cilėsia e zyrave tė reja e ndėrtesave tė bizneseve, tepėr tė pakta nė kohėn e tranzicionit, po i pergjigjen qartė kėrkesės. Struktura hapėsinore nė rritje e qyteteve tė Shqipėrisė qė rezulton nga kjo rritje krejt e paplanifikuar ėshtė kompakte dhe shumė efiēente, ashtu siē shihet nga dendėsia mesatareve e ndėrtimeve mes 80 deri nė 200 p/ha.1 Merita/Shkaku pėr kėtė zhvillim pozitiv, veēanėrisht pėr rritjen nė numėr tė njėsive tė banimit urbane, ishte shpirti sipėrmarrės i sektorit privat shqiptar ­formal dhe joformal ­ qė u ēlirua pas rėnies sė ekonomisė sė centralizuar nė 1991. Ndėrsa familjarėt dhe ndėrtuesit kanė luajtur njė rol kryesor nė ndėrtimin e lagjeve tė reja brenda qendrės sė qytetitdheperiferisė,sektoripublikshpeshkambeturpasnėzhvillimineinfrastrukturės dhe nė krijimin e njė kuadri ligjor tė qartė pėr industrinė e pasurive tė patundshme. Gjithashtu, bashkitė nuk kanė qėnė tė afta tė krijojnė njė fluks tė ardhurash qė do tė mundėsonin mirėmbajtjen e duhur tė infrastrukturės sė krijuar tashmė. Mungesa e mbrojtjessėmjedisitnatyrordheurban,kaqėnėnjangadefektetmėtėmėdharregullatore. Megjithatė, disa ndėrhyrje nga bashkia ishin tė suksesshme; qyteti i Tiranės arriti me sukses tė rimėkėmbej dhe tė mirėmbante tokėn publike tė humbur nga privatet qė kishin pushtuar parqet publike dhe nė brigjet e lumit nė vitet '90. Gjatė viteve '90. Pėr shkak tė kuadrit ligjor tė paqartė qė vinte si pasojė e tranzicionit nga ekonomia e komanduar nė ekonominė e tregut, sektori informal ­ sipas pėrkufizimit funksiononte nė kufijtė e ligjit ­ ka luajtur rol kyē nė zhvillimin e qyteteve shqiptare. Ndėrsa disa parcela toke ende zhvillohen nė mėnyrė joformale nė njė numėr qytetesh, sipėrmarrėsit formalė po luajnė rolin kryesor si ofrues tė hapėsirės sė re pėr strehim dhe biznes. Kėta sipėrmarrės gjithnjė e mė tepėr po pėrdorin burimet e ofruara nga sektori i ri financiar dhe si rrjedhojė janė tė nxitur tė operojnė brenda njė kuadri ligjor pėr tė siguruar garanci tė forta kolaterali. Problemi kryesor ėshtė pasja e njė aksesi ligjor nė tokėn e re urbane lidhja me njė rrjet infrastrukture primare urbane qė nuk mund tė zhvillohet nė mėnyrė private. Pas 15 vjet rritje tė paplanifikuar, struktura territoriale e qyteteve shqiptare ėshtė relativisht kompakte, kryesisht monocentrike dhe shfaqet njė model i qartė me dendėsi tėdendėsisė, lartė nė qendėr dhe progresivisht me ulje tė dendėsisė nė periferi. Kjo rėnie graduale estruktura e konsideruar efiēente dhe e nxitur nga kėrkesa, zakonisht shoqėrohet me urbane nė qytetet me njė traditė mė tė gjatė nė ekonominė e tregut. (Bertaud dheRenaud,1997) Kombinimiinjėprocesitėzhvillimitspontaninformalme"riciklimin eefektin tė bėrė nga biznesmenė private, siē ėshtė pėrshkruar mė poshtė, po imiton tokės"e njė tregu qė funksionon mirė. Procesi i zhvillimit tė tokės nė Shqipėri nė vitin 2006: reagim nga sektori formal e joformal ndaj rregullave aktuale Lagjet e zhvilluara nė mėnyrė joformale gjatė fazės sė parė tė urbanizimit ende pėrbėjnė njė pjesė tė rėndėsishme tė rezervės ekzistuese. Njė pjesė e madhe e ndėrtimeve tė reja gjatė viteve '90 ishin informale dhe perbėheshin nga shtėpi 1 Pėrshembull, dendėsite mesatare tė zonave tė ndėrtuara, nė bazė tė imazheve tė satelitit tė zonave tė ndėrtuar, janė 128 persona/ha pėr Fierin (me njė zonė tė ndėrtuar prej 642 ha) dhe 84 person/ha pėr Vlorėn (zona e ndėrtimeve nė 834 ha), nė zonėn Bregdetare; dhe 161 person/ha pėr Shkodrėn (me njė zonė tė ndėrtuar nė 683 ha), nė Qendėr. Kėto dendėsi janė shumė tė larta pėr qytete tė kėsaj madhėsie, me rreth 100,000 banorė; nė pjesė tė tjera tė Evropės, dendėsia e qyteteve tė kėsaj mase zakonisht varion nga 40-60 persona/ha (Burimi: vlerėsime tė misionit). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 47 individuale tė ndėrtuara nga migrues tė rinj nga zonat rurale ose nga familje, qė jetojnė tashmė nė apartamente, tė cilėt donin njė shtėpi tė veten. Nė atė kohė zhvillimi i tokės sė pazėnė nė mėnyrė formale dhe ligjore ishte ­ dhe nė njė masė tė madhe ėshtė ende ­praktikisht e pamundur. Toka urbane bosh nė periferi tė qyteteve ose ishte zyrtarisht pronė e qeverisė dhe pėr pasojė nuk ishte pėr shitje, ose ishte e ngrirė deri nė momentin pretendimet e bėra nga familjet qė u ishte marrė toka nė regjimin e kaluar, tė vlerėsoheshin dhe tė zgjidheshin nė gjykate. Familjet e reja tė migruesve i zunė kėto zona tė lira nė periferi tė qytetit dhe menjėherė filluan tė pėrcaktonin kufijtė e parcelave dhe filluan tė ndėrtonin shtėpi me gurė, tulla ose blloqe ēimentojė. Pamja e njė ndėrtimi informal nė Berat tregohet nė Figurėn 4.3. Figura 4.3 Njė ndėrtim tipik informal nė Berat Shėnim: Harta e mėsipėrme tregon njė paraqitje tipike tė njė zone me ndėrtime informale nė Shqipėri. Dendėsia ėshtė rreth 100 njėrėz pėr hektarė, e cila ėshtė njė dendėsi efektive normale (duke kursyer kėrkesat pėr truall/tokė). Megjithatė, ndėrsa rrjeti spontan i rrugėve qė pėrfaqėson rreth 13% tė zonės totale tė zhvilluar ėshtė i pėrshtatshėm pėr qarkullimin e kalimtarėve dhe pėr tė siguruar infrastrukturėn bazė, ėshtė i papėrshtatshėm pėr makina dhe qarkullim tė autobuzėve. Pėr mė tepėr, nuk ėshtė rezervuar asnjė hapėsirė pėr mjediset e komunitetit dhe hapėsirė. Njė zone e madhe rezidenciale brenda kėsaj shkalle dendėsie do tė kėrkonte rreth 18 % tė tokės sė rezervuar pėr rrugė dhe 10 % pėr ndėrtesa tė komunitetit, pėr tė siguruar njė akses minimal pėr makinat, autobuzėt dhe kopshtet dhe shkollat fillore. Kėto shtėpi informale, shpesh me mė shumė se 100 m2 hapėsirė nė tė dy katet, ishin shumė mė tė mėdha dhe tė ndėrtuara mė mirė sesa apartamentet ekzistuese ku jetonin shumica e banorėve urbanė. Madhėsia e parcelave tė tokės varionte nga 300 deri nė 600 m2. Sasia e tokės e pretenduar nga ēdo familje ishte e kufizuar nė zonėn e tokės qė mund tė rrethonin dhe tė ndėrtonin me burime shumė tė kufizuara. E vetmja mėnyrė pėr tė mbajtur kėtė pretendim pėr tokėn ishte qė tė jetonin mbi atė vend dhe tė ndėrtonin aty. Ky proces siguronte qė asnjė familje nuk mund tė kėrkonte mė shumė tokė sesa mund tė ndėrtonte dhe tė zinte. Nė njė farė mėnyre, procesi informal ishte i ngjashėm me njė sistem racionimi ose njė mekanizėm vetrregullues pėr tė shperndarė tokėn "secilit sipas nevojave". Meqėnėse sigurimi i posedimit tė tokės de facto po rritej me tė njėjtin proporcion me ndėrtimin e shtėpive dhe dendėsia e komuniteteve tė reja po rritej, kjo 48 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI krijonte njė nxitje tė fuqishme pėr zhvillimin e shpejtė tė tokės sė re dhe pėr rritjen e furnizmit/ofertes pėr shtėpi tė reja. P.sh., nė Tiranė, zonat me ndėrtime u rriten mė shumė se dy herė mes vitit 1990 dhe 2000 (PADCO 2001)1. Shumė e kanė dėnuar karakterin anarkik dhe ilegal tė zhvillimeve tė reja urbane qė kanė shperthyer nė mėnyrė spontane rreth qyteteve shqiptare. Nė fakt, ky proces spontan mund tė ketė qenė mėnyra mė e mirė dhe efektive e shpėrndarjes sė tokės nė mėnyrė tė shpejtė e tė barabartė mes banorėve. Ndėrtesat qė u ndėrtuan nė mėnyrė informale ishin tė forta dhe perbėnin njė shtesė pėr rezervėn e strehimit urban, i cili ishte shumė i nevojshėm pas vitesh mungesa investimi nė regjimin e kaluar. Strukturat ishin ndėrtuar duke pėrdorur punėn e fqinjėve, e cila, nė atė kohė, kishte kosto tė ulėt oportune. Figura 4.4 mė poshtė tregon njė tjetėr shembull nė Fier, ku zonat informale perbėnin rreth 38% tė zonės totale tė ndėrtimeve. Duhet patur parasysh qė pjesa mė e madhe e zonės informale ėshtė ndėrtuar nė mėnyrė kompakte brenda kufijve zyrtarė tė bashkisė, enuk ashtuquajtura "vijė e verdhė". Megjithatė, nė zonat informale, shumica e rrugėve, janė shtruar dhe disa shtėpi nuk kanė lidhje me rrjetin e ujėsjellėsit. Megjithatė, shtėpitė e ndėrtuara nė zonat informale janė tė forta dhe pėrbėjnė njė aset tė vėrtetė pėr qytetin. Gjatė kalimit nga ekonomia e komanduar nė atė tė tregut, do tė ishte shumė e vėshtirė tė zhvillohej formalisht kjo zonė toke dhe tė ndėrtoheshin kaq shumė shtėpi nė njė periudhė kaq tė shkurtėr kohe. Figura 4.4 Fier- Zonat e zėna nga ndėrtimet informale 1 neDendesiabanimi pėr hektare, e cila ishte ndoshta me e ulet sesa ajo e pėrdorur ne vitin 1995. Kjo mund tė ēoje ne minimale e pėrdorur pėr tė identifikuar njė zone urbane ne reporting e PADCO 2001 ishte was 1 deri 2 njėsi mbivleresim tė zonave tė ndertuara. Zona administrative e Tiranes ishte 10.6km2 ne vitin 1950 dhe ėshte bere 31km2 qe prej vitit 1970 (te dhena tė Pėrgjithshme pėr Qytetin e Tiranes,http://www.tirana.gov.al/?cid=2,74). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 49 Mungesa e infrastrukturės dhe hapėsira e pamjaftueshme pėr rrugėt dhe ambientet eiibėheshin komunitetit janė problemet kryesore pėr kėto lagje informale. Ky ndėrtim me faza rrjetit bazė tė infrastrukturės nga qeveria lokale, si nė Bathore (rrethi i Tiranės), diskutuar nė kapitullin pasues, ka treguar se kėto zona tė reja informale mund tė kalimit tėkomunitete funksionale me njė minimum investimesh publike. tė drejtat e e godinat errugėve kryesore mund tė zgjerohen me pjesėmarrjen e komunitetit dhe tokat ndėrtuara pėr shkolla dhe mjedise tė tjera tė komunitetit. Shkurtimisht, kėto zona tė zhvilluara nė mėnyrė informale kanė sjellė si rezultat njė model shumė efektiv zhvillimi urban pėrsa i pėrket investimeve private, edhe pse mungon njė program i mirėplanifikuar dhe i mirėfinancuar i infrastrukturės publike qė nė vitin 1990 ishte i pamundur. Sasia e madhe e hapėsirės sė banimit tė ndėrtuar nga tė ardhurit e rinj e rriti ndjeshėm konsumin mesatar tė hapėsirės sė ndėrtimit pėr person nė qytetet shqiptare, si dhe siē, u tha mė lart, nė lehtėsimin e problemeve nė strehim. Nė mėnyrė paradoksale, nė rastin e Shqipėrisė, migrimi masiv ka kontribuar nė rritjen etėhapėsirės banuese pėr person nė vend qė ta uli ate, siē ėshtė rasti i vendeve me lėvizje njėlartė migruese. Shpėrndarja spontane e tokės nė periferi nė parcela tė vogla ishte mėnyrė e shpejtė e shpėrndarjes sė aseteve reale pėr migruesit e varfėr, duke bėrė tė mundur qė ata tė integroheshin mė shpejt nė ekonominė urbane. Kjo shpėrndarje informale e aseteve tė tokės bie ndesh me ata ēka ndodh nė vendet me tė ardhura mesatare ku migruesit mbesin nė streha tė perkohshme dhe nuk arrijnė tė akumulojnė asete reale pėr dekada tė tera. Nė vitin 2006, zonat e zėna nga ndėrtimet informale formonin njė pjesė tė rėndėsishme tė zonave tė ndėrtuara tė qyteteve shqiptare, edhe pjesė tė kėtyre lagjeve informale janė tė pajisura me infrastrukturė. Kėto zona informale kanė dendėsi qė varion nga 80 deri nė 120 njėrėz pėr hektar. Kjo ėshtė njė dendėsi shumė e lartė pėr zonat periferike, duke treguar qė kėto, qė tregon se zonat informale e kanė shfrytėzuar tokėn me efektivitet. Kjo shkallė dendėsie do tė bėjė tė mundur qė transporti tė operojė nė mėnyrė efektive nė tė ardhmen. Ashtu siē mund tė shihet nė hartėn e Fierit) zona e ndėrtuar kėtu, ashtu si shumica e qyteteve mė tė vogla dytėsore nė Shqipėri, ėshtė shumė kompakte. Pasi tė rregullohen/permirėsohen, dendėsia e lagjes informale do tė jetė disi mė e vogėl sesa kur rrugėt kryesore tė zgjerohen dhe tė ofrohen hapėsirė dhe mjedise pėr komunitetin. Dendėsia pas zhvillimit, mund tė jete mes 70 dhe 100 p/ha1, njė dendėsi ende efektive qė do tė ndihmojė qė qytetet shqiptare tė mos cėnojnė tokėn bujqėsore ose zonat natyrore. Sektori formal i pasurisė sė paluajtshme nė vitin 2006. Nė pak vitet e fundit , ka lindur njė sektor i ri strehimi dinamik formal. Aktualisht, zhvilluesit formalė pėrballen me tė njėjtat probleme me tė cilat janė pėrballur migruesit nė vitet '90: si tė kishin akses ligjor pėr tokat e pazhvilluara. Edhe nė vitin 2006 ėshtė praktikisht e pamundur pėr tė blerė ligjėrisht tokė tė pazėnė nė qytete ose periferi tė tyre pėr shkak tė pasigurisė nė zotėrimin e tokės ose pėr shkak tė mungesės sė infrastrukturės nė afėrsi tė saj. Njė numėr rregulloresh gjithashtu kontribuojnė nė pamundėsinė e zhvillimit tė tokės sė pazėnė ligjėrisht. Pėr shembull, toka qė ishte caktuar si " tokė bujqėsore" nuk mund tė ndahet mė tej dhe tė zhvillohet pa lejen e Ministrisė sė Bujqėsisė nė Tiranė, edhe kur toka ndodhet nė periferinė urbane, brenda "vijės sė verdhė". 1 Pėr tė bere krahasim, periferite amerikanė kanė njė dendesi tipike qe varion nga 5 deri 20 persona/hektare, njė dendesi shumė me e ulet sesa limiti qe lejon opėrimin eficent tė transportit publik. 50 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Zhvilluesit formalė kanė ndėrtuar shumicėn e godinave me apartamente nga 4 deri nė 6 katetėlarta.Zhvilluesitformalėnormalishtnukkonkurojnėmezhvilluesitinformalė,tė cilėt ndėrtojnė shtėpi tė shkėputura nė periferi nė toka me status tė paqartė ligjor. Por, duke qenė se zhvilluesit formalė nuk kanė mundėsi tė blejnė tokė tė pazėnė, ata duhet tė blejnė tokėn e nevojshme pėr tė ndėrtuar apartamente nga pronarėt e shtėpive tė ndara, mbi zona qė dikur kanė qenė informale. Zoterimi i tokės, nėse nuk ėshtė e familjarėve qė kishin zhvilluar tokėn nė mėnyrė informale, legalizohet pėrpara se tė kalojė nga familjarėt informalė tek zhvilluesit. Zhvilluesit, arrijnė, disa herė, tė "riciklojnė", zonat ekohėn nga blloqe publike banimi tė privatizuara, por nė gjėndje tė keqe, tė ndėrtuara nė zėnae komunizmit. Nė shumė raste, toka kėmbehet me hapėsirėn e re tė apartamentit, me negociata mes zhvilluesit dhe familjes qė ka nė pronė shtėpinė informale. Objekti i shkėmbimit ėshtė pėrqindja e zonės totale tė dyshemesė sė zhvilluar qė do tė kthehet tek pronarėt e banesave informale. ShembulliithjeshtėitreguarnėFigurėn4.5dhetabelėn4.2ilustrojnė"procesinericiklimit "totale tė tokės. Nė kėtė rast tė thjeshte, njė grup parcelash individuale, qė zinin njė sipėrfaqe prej 2025 m2 dhe, qė pėrmbanin pak shtėpi tė ndara me njė sipėrfaqe totale prej 500 m2, shkėmbehet me njė ndėrtues/zhvillues nė kėmbim tė 11 apartamenteve nė njė ndėrtese tė re me njė sipėrfaqe tė pėrgjithshme prej 1417 m2, qė perbėn 35 % tė sipėrfaqes totaletėbanimittėndėrtuarmbizonėnprej2025m2.Nėkėtėshembull,familjetinformale emrrisin mė shumė se dy herė sipėrfaqen e banimit qė kanė nė pronė (nga 125 nė 354 2 ) dhe fitojnė apartamente tė reja me nyje sanitare dhe kuzhinė moderne. Zhvilluesi nuk disburson cash pėr tė blerė tokėn, por kostoja e pėrfshirė e tokės, qė perbėn 35% tė hapėsirės sė banimit, ėshtė gati e barabartė me atė qė do tė paguante njė zhvillues/ ndėrtues pėr tokėn urbane nė njė vend ku tregu i tokės funksionon nė mėnyrė efektive (nė shumicėn e ekonomive tė tregut kostoja e tokės urbane tė zhvilluar perbėn 25 deri nė 50% tė ēmimit total tė shitjes sė shtėpive tė reja). Figura 4.5. Paraqitja skematike e procesit tė riciklimit tė tokės Figura 4.5 ofron njė shfaqje skematike tė transformimit tė njė zone informale me dendėsi tė ulėt nė njė zonė formale me dendėsi tė lartė. Pronarėt e shtėpive origjinale nė zonat informale janė rivendosur nė apartamente tė reja dhe janė kompensuar me anė tė apartamenteve tė reja pėr shtėpinė dhe tokėn me tė cilėn ata kontribuan pėr projektin. Zhvilluesi/ndėrtuesi gjithashtu fut infrastrukturėn formale dhe tė drejtėn e kalimit, nė VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 51 marrėveshje me bashkinė. E veēanta e kėtij procesi nė Shqipėri ėshtė se ai ndodh me anė tė negociatave mes pronarėve informale dhe zhvilluesve/ndėrtuesve formale, pa ndėrhyrjen e qeverisė dhe pa pėrdorur zoterime tė caktuara. Tabela 4-2 Procesi i riciklimit tė tokės Tabela 4-2 mė sipėr ilustron transformimin nė pėrdorimin e tokės edhe mė nė detaj. Nė kėtė shembull, zhvilluesi formal kompenson familjet qė kanė zėnė tė katėr shtėpitė fillestare qė duhet tė shkatėrrohen duke u dhėnė atyre 1417 m2 sipėrfaqe nė kėmbim tė 500m2qėatokishinzėnėnėfillim.Fitimiibiznesmenitvjenngashitjae18apartamenteve shtesė tė ndėrtuar mbi tė njėjtin vend. Kjo tabelė tregon se ky operacion riciklimi ėshtė financiarishtimundurvetėmbrendakufijvetėparametravetėpėrdorimittėtokės.P.sh., nėsipėrfaqes kėtė shembull konkret, nėse rregulloret e pėrdorimit tė tokės do tė kufizonin raportin emundshėm, sė banimit, (FAR)1 nė 2.0, riciklimi i tokės nuk do tė ishte financiarisht i shumė mė tėose banuesit informalė do tė detyroheshin qė tė pranonin njė kompensim vogėl pėr tokėn e tyre. 1 Raporti i sipėrfaqes sė ndėrtimit (FAR) ėshte raporti i pjesės sė truallit ku ėshte ndėrtuar njė ndėrtesė me hapėsirėn etruallit pėrgjithshme tė truallit/zonės sė ndėrtimit. Pėr shembull, nėse "projekti" i ndėrtesės do tė zinte 50 pėrqind tė tė ndėrtimit tė tė njėjtit projekt, ateherė pjesa pėrpjestimore FAR do tė ishte 2.5. Rregullat e pėrdorimit tė tokės mund tė pėrcaktohen pėr sa u pėrket raporteve tė truallit tė projektimit (0.5 nė kėtė rast), ose pėr sa i pėrket numrit tė kateve tė lejuara apo lartesisė sė ndėrtesės, ose vetė FAR. Sidoqoftė , FAR e lejueshme ka ndėrlikime shumė tė mėdha pėr kostot e ndėrtimit/zhvillimit tė tokės dhe fuqinė blerėse/pėrballuese. 52 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Sistemi i rizhvillimit tė tokės nga informale nė formale i pėrshkruar mė sipėr, ka tre avantazhe kryesore: a. Kapitali: Ai shmang informacionin asimetrik i cili ekziston rėndom kur njė biznesmen blen tokė nga njė pronar i vogėl toke i pasofistikuar. Nė kėtė rast, nuk ėshtė e rėndėsishme tė dish ēmimin e tokės nė zonė pėr tė bėrė pazar, vetėm tė negociosh njė pėrqindje tė kapitalit nė ndėrtese. Ky kapital ėshtė totalisht likuid; sapo ndėrtesa tė perfundohet, ish pronari i tokės mund ta shesė apo ta japė me qera apartamentin e tepėrt. Gjatė ndėrtimit, ndėrtuesi, paguan qeranė e familjeve toka e tė cilėve po pėrdoret. b. Efektiviteti nė pėrdorimin e tokės: toka riciklohet me njė pėrdorim dhe me dendėsi mė tė lartė ­ nė kėtė shembull dendėsia fillestare neto ishte 100 p/ha dhe bėhet 700 p/ha pas ndėrtimit2.. c. Rregullimi i pronėsisė informale: sė fundmi, ky operacion formalizon pronėsinė e tokės pėr tė gjthė ata qė kanė zėnė apartamentet e ndėrtesave dhe si rrjedhojė, pronarėt formalė tė shtėpive informale marrin njė tapi/titull pronėsie formal pėr apartamentet e tyre. Ky proces ­ "riciklimi" i zonave informale nga ndėrtuesit private duke i dhėnė njė pjesė tė kapitalit tė zhvillimit formal banuesve informalė ­duket se ėshtė unik pėr Shqipėrinė. Nė shumicėn e vendeve tė tjera, ndėrtuesit e riciklojnė tokėn duke blerė prona formale dhe duke i rizhvilluar/ndėrtuar ato. Ēka ėshtė unike pėr Shqipėrinė ėshtė se transformimi nga informaliteti nė formalitet ėshtė bėrė nga ndėrtuesit private pa ndėrhyrjen e qeverisė. Kjo praktikė nuk nxitet nga qeveria, por ėshtė zhvilluar nė mėnyrė spontane dhe ėshtė iniciuar nga marrėveshje kontraktore private mes ndėrtuesve formalė dhe banorėve informalė. Sistemi i riciklimit ka lehtėsuar procesin formal tė ndėrtimit nė Shqipėri si eshumė mėnyrė ligjore e mundshme qė ndėrtuesit formalė tė gjejnė tokė. Ndėrsa ka vetmja avantazhe, ka gjithashtu shumė kufizime, ashtu siē shihet mė poshtė. Ajo mund tė pėrfshijė disa rreziqe kontraktuale pėr familjet, veēanėrisht nė rastin e njė ndėrtuesi tė paskrupullt ose dikujt qė del nga biznesi pėrpara sesa tė kryhet kalimi i pronėsisė sė tokės. Pengesat qė kufizojnė aktivitetin e sektorit formal tė pasurive tė paluajtshme nė Shqipėri Ndėrsa sektori i pasurive tė patundshme duket se po zgjerohet aktualisht mė shpejt sesa sektori informal, zgjerimi i tij, gjithsesi, ėshtė i kufizuar nga tre faktorė kryesorė: · Mungesa e njė plani rregullues pėr shumicėn e qyteteve (nė terminologjinė shqiptare, njė plan pėr pėrdorimin e tokės, qė njihet nė vende tė tjera si Master plan) dhe rregullore tė miratuara nė nivel lokal. · Mungesaeprogramevetėfinancuarangabashkiapėrtėndėrtuarinfrastrukturėn parėsore. 2Dendėsia rezidenciale neto, numri i njerėzve tė ndarė sipas zonave tė banimit. Kjo nuk duhet ngaterruar me dendėsinė e larte tė pėrmendur mė sipėr. Dendėsia e rritur artificialisht ėshte pėrllogaritur duke pjestuar numrin e njerėzve me totalin e zonave urbane, duke pėrfshirė rrugėt, parqet e vogla, ambjentet e pėrbashkėta e komunitetit dhe zonat jo tė banuara. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 53 · Pamundėsia reale pėr tė gjetur tokė tė pandėrtuar, nė mėnyrė zyrtare dhe ligjore pėr ndėrtim. Mungesa e njė kuadri ligjor rregullues. Procesi i rizhvillimit i pėrshkruar mė sipėr nė mėnyrė tė thjeshtuar ėshtė nė tė vėrtetė shumė mė kompleks. Nė fakt, nė shumė raste (p.sh. nė Shkodėr dhe Vlorė), nė mungesė tė njė plani rregullues, ndėrtuesit i kėrkohet qė tė pėrgatisė njė plan pėr tė gjithė bllokun, edhe nėse ai/ajo nuk ndėrton tė gjithė bllokun, planifikuesit urbanė nė bashki mund madje t'i kėrkojnė ndėrtuesit tė pėrgatisė disa plane alternative, nga tė cilat tė zgjedhin. Ky ėshtė njė rregullim i ēuditshėm; ndėrtuesi punon si konsulent pėr autoritetin lokal tė cilit ai/ajo i kėrkon leje ndėrtimi! Ato pak Master plane qė ekzistojnė datojnė qė nė kohėn e komunizmit dhe nuk pėrputhen me kėrkesat e kohės pėr pėrdorim toke si dhe i janė keqpėrshtatur ekonomisė sė tregut. Kur ekzistojnė planet, ato janė vetėm pėr pak blloqe nė qendrėn e qytetit dhe janė tė fokusuara kryesisht nė planet urbane sesa permbajnė rregulla tė sakta pėr pėrdorimin epėrfshihen pozicionin e rrugės. Pėr shkak se rregulloret pėr pėrdorimin e tokės nuk tokės dhenė planin e aprovuar dhe tė botuar, shumė rregullore si pengesa, gjerėsia enegociohenkryesore, raporti i sipėrfaqes sė banimit dhe lartėsite maksimale duhet tė rrugėve pėr ēdo projekt. Kjo praktikė rrit kostot e ndėrtimit duke krijuar vonesa tė gjata dhe krijon pershtypjen e arbitraritetit dhe ndoshta korrupsionit. Sipas ndėrtuesve, iblloku procesi adminstrativ (pėrfshi dizenjimin dhe ndėrtimin) pėr zhvillimin e njė gjithėapartamentesh mund tė kėrkojė deri nė 2 vjet pėrpara fazės sė dizenjimit. Aktualisht, nuk duket se ka rregullore pėr nėnndarjen e tokės3. Nėnndarja e tokės ėshtė thelbėsore pėr zgjerimin urban nė periferinė e qytetit. Standardet e pėrdorura nė rregulloret pėr nėnndarjen duhet tė jenė tė lidhura ngushte me faktin se sa i pėrballueshėm ėshtė financiarisht blloku i ri qė po ndėrtohet dhe sa afėr ndodhen lagjet e reja me transportin publik. Njė kuadėr ligjor pėr pėrgatitjen e planeve urbane ėshtė pėrcaktuar me Dekret tė Kėshillit tė Ministrave, nr. 722 ( 19 Nėntor 1998). Ky dekret pėrcakton permbajtjen e njė "Master Plan", "Studim pėr Planifikimin Urban Rajonal dhe Mjedisor", "Studim i Pėrgjithshėm pėr Planifikimin Urban", "Studim i pjesshėm i Planifikimit" dhe "Planit tė pėrgjithshėm tė Shesheve tė Ndėrtimit". Megjithatė, duket se ka pak ose asnjė plan tė pėrgatitur nė bazė tė pėrkufizimeve nė kėtė dekret, i cili duket mė i pėrshtatshėm pėr njė ekonomi tė komanduar sesa pėr njė ekonomi tregu si Shqipėria. Dekreti ka njė pėrqasje normative ndaj Shqipėrisė nė lidhje me planifikimin dhe nuk lejon ndryshime nė rregulloret pėr pėrdorimin e tokės nė bazė tė qyteteve dhe vendeve. Pėr shembull, dekreti vendos 14.5 m2 pėr person pėr hapėsirė konsumi hapėsira pėr ndėrtim nė zonat ebanuara dhe njė indeks pėrdorimi uniform tė tokės mes 0.70 dhe 0.85 pėr zonat e banuara nė qendrat e qytetit.4 pėr fat tė mirė, duket se asnjė planifikues nė Shqipėri nuk po i merr parasysh kėto norma kur jep leje ndėrtimi. 3 Rregulloret pėr nėndarjen e tokės ndryshojnė nga rregulloret e zonės, sepse pėrfshijnė dispozita pėr hapėsira publike, si rrugėt, hapėsirė, hapėsirave tė lira/te hapura dhe mjedise pėr komunitetin, dhe infrastrukturėn , tė cilat mė pas u jepen autoriteteve lokale. Rregulloret pėr nėndarjen e tokės pėrshkruajnė standartet qe do tė pėrdoren pėr ambjente tė ndryshme publike dhe mėnyrėn se si ato do t'i transferohen autoritetit lokal ose kompanisė sė shėrbimeve 4Ajo qė quhet me dekret " indeks i pėrdorimit tė tokės" ėshte norma "bazė/dysheme" e njė ndėrtese mbi tokėn e vet. Pėr ndėrtesat njėkateshe, indeksi i pėrdorimit tė tokės ėshte FAR-i (norma e sipėrfaqes totale tė banimit nė ndėrtesė me token ku ėshte ndėrtuar ndėrtesa), siē ėshte shpjeguar mė sipėr. 54 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Duhet tė pėrgatitet sa mė shpejt njė kuadėr i ri ligjor pėr tė pėrcaktuar planet rregulluese nė Shqipėri, mundėsisht me njė dekret tė ri. Ky kuadėr duhet tė jete shumė mė i thjeshtė sesa Dekreti nr. 722, i cili madje specifikon edhe numrin e hapėsirave tė parkimit qė duhen ofruar nė qendrat tregėtare/te biznesit dhe kinemate. Ai duhet tė marrė parasysh faktin qė Shqipėria ėshtė njė ekonomi tregu dhe planet rregulluese duhet tė percaktojnė vetėm kuadrin e gjerė rregullues territorial hapėsinor, brenda tė cilit sektori privat mendohet tė zhvillojė dhe tė rizhvillojė qytetet ekzistuese. Normat enivel konsumit tė tokės ose sipėrfaqes sė ndėrtimit, nuk duhet tė percaktohen asnjėherė nė ėshtėkombėtar. Dokumenti mė i rėndėsishėm qė ndodhet brenda njė plani rregullues ai i planifikimit tė ndarjes nė zona, qė pėrcakton rregulloret qė duhet tė zbatohen nga sektori privat nė ndėrtimin mbi tokė private (asnjė plan i ndarjes zonale nuk ėshtė pėrmendur nė Dekretin Nr. 722). Nė pėrgatitjen e planeve tė ndarjes sė zonave, bashkitė duhet tė percaktojnė nivelin maksimal tė raportit tė shfrytėzimit tė sipėrfaqes sė ndėrtimit (FAR), qė duhet tė lejohet brenda njė zone tė caktuar. Brenda tė njėjtit qytet, FAR mund tė variojė nga 0.2 deri nė 10. Vendndodhja, ēmimi i tokės, infrastruktura dhe ndonjėherė faktorėt mjedisore dhe historike mund tė ndikojnė nė vlerėn e FAR nė njė zonė tė caktuar. Lidhja e FAR-it tė caktuar me koston dhe faktin se sa perballohet financiarisht njė tokė e ndėrtuar, duhet tė monitorohen si pjesė e zbatimit dhe rishikimit tė implementimit tė planifikimit. Mungesa e infrastrukturės bazė/primare. Qytetet shqiptare nuk kanė burime pėr tė nisur njė program afatgjatė pėr zhvillimin e rrjetit tė infrastrukturės. Pėr shkak se projektet e ardhshme janė tė pasigurta dhe varen nga qendra, aktualisht nuk ka njė mėnyrė sistematike tė rikuperimit tė kostove tė tyre pėrmes pėrmes zhvillimit apo rizhvillimit tė tokės. Pėr shembull, njė ndėrtues/zhvillues qė parashikon tė rrisė dendėsinė shtatėfish, si nė shembullin e mėsipėrm, duhet tė lidhė projektin e tij me rrugėt ekzistuese, kanalin e ujėrave tė bardha dhe tė zeza. Meqėnėse linjat ekzistuese tė rrjetit mund tė mos jenė afėr pronės ku po ndėrtohet, ­ nė shumicėn e rasteve nuk janė ­ ndėrtuesit janė shpesh tė detyruar qė tė ndėrtojnė me koston e tyre njė infrastrukturė informale qė tė lidhė projektin me rrjetin ekzistues. Kjo kosto e rregullimit tė territorit rrethues mund tė shėrbejė nė tė ardhmen pėr njė zonė mė tė gjerė sesa projekti qė po zhvillohet, por nė mungesė tė njė plani tė infrastrukturės dhe kostos sė rikuperuar, kostoja e infrastrukturės sė ambjentit rrethues do tė perballohet direkt nga ndėrtuesi. Pėr kėtė arsye, ndėrtuesit ndėrtojnė vetėm pėr kapacitetin qė kanė nevojė pėr projektin. Nė rast se ka njė projekt tjetėr nė tokėn ngjitur, duhet tė lidhet me infrastrukturėn ekzistuese me njė linjė shtesė. Kjo praktikė ėshtė joekonomike dhe do tė rezultojė, me kalimin e kohės, nė njė rrjet qė ėshtė i shtrenjte pėr t'u mirėmbajtur, veēanėrisht rrjeti i ujėsjellėsit. Ndėrtuesit aktualisht po ju paguajnė bashkive njė tarifė ndikimi qė varion nga 2 deri nė 5 % tė kostos sė ndėrtimit. tė ardhurat nga kjo tarifė shkojnė nė buxhetin e rregullt tė bashkisė, por mund tė pėrdoren pėr tė financuar njė fond tė investimeve kapitale pėr tė paguar infrastrukturėn bazė. Pamundėsia `de facto' e zhvillimit formal tė tokės sė pazėnė. Ashtu siē kemi parė, zhvilluesit formalė nė mėnyrė ekskluzive e rizhvillojnė tokėn qė ka qenė e zhvilluar me parė nė mėnyrė informale, ose qė ka qenė e zhvilluar ligjėrisht nė tė kaluarėn nė regjimin komunist. Nė Shqipėri, zhvilluesit formalė nuk mund tė gjejnė tokė bosh pėr ta blerė e zhvilluar sepse shumica e tokės bosh rreth qyteteve ėshtė ose mbytur nga VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 55 mosmarrėveshjet pėr tė drejtėn e pronėsisė ose kėrkesat pėr rikthim, ose i pėrket njė ministrie/organizate dhe nuk shitet. Nėse zhvilluesit/ndėrtuesit nuk mund tė gjejnė tokė bosh nė mėnyrė ligjore, ata do pėrballen me dy pengesa tė tjera, (i) pjesa mė e madhe e tokės sė pazėnė ­ edhe brenda vijės sė verdhė ­ kėrkon leje nga Ministria e Bujqėsisė qė tė zhvillohet dhe procedura ėshtė e zgjatur dhe e pasigurt dhe (ii) bashkitė nuk kanė rregullore pėr nėnndarjen. Si rrjedhojė, nė rastin kur toka mund tė blihet dhe tė merret dhe leja, zhvilluesit pėrballen me pasigurinė e tė negociuarit tė standarteve tė zhvillimit me planifikuesin urban tė bashkisė. Nė mungesė tė standarteve tė botuara dhe realiste tė zhvillimit, p.sh., dimensionet minimale tė tokės, gjerėsisė sė rrugės, norma e shfrytėzimit tė sipėrfaqes sė banimit, etj., ēmimi i tokės sė pazhvilluar do tė ishte i vėshtirė pėr t'u pėrcaktuar. Shpallja e rregulloreve tė qarta tė pėrdorimit tė tokės, pėrfshi dhe rregulloret pėr nėnndarjen e tokės, do tė reduktonin shumė pasigurinė dhe riskun nė tregun e tokės, duke mundėsuar njė treg mė tė integruar dhe duke eliminuar mundėsinė pėr korrupsion. Parametrat e tregut: kėrkesa, oferta, ēmimet dhe fuqia blerėse Kėrkesa dhe oferta pėr tokė dhe strehim. Nė shumicėn e qyteteve jashtė Tiranės, popullsia ėshtė rritur ngadalė qė nga viti 2000. P.sh., Shkodra, ėshtė rritur me njė ritėm 1.2 % nė vit, ndėrsa popullsia nė Berat ka qėndruar konstante. Megjithatė, ka ende njė kėrkesė tė lartė pėr tokė urbane dhe ndėrtimi, e nxitur kjo nga njė kombinim faktorėsh: cilėsia historikisht e dobėt nė vite e strehimit, kėrkesa pėr zyra tė reja dhe pėr ambiente biznesi nė qendėr tė qyteteve dhe sė fundmi, rėnia nė numrin e anėtarėve tė familjeve (e cila ra nga 3.98 to 3.92 persona pėr tė gjitha zonat urbane nė vitet 2002-2005 LSMSs5). Pagesat e emigrantėve gjithashtu po nxisin aktivitetet nė sektorin e ndėrtimit dhe kėrkesa pėr strehim ėshtė normalisht elastike/e varur nga tė ardhurat. Nė kėtė moment, oferta pėr shtėpi tė reja ėshtė thuajse e gjitha private dhe vjen kryesisht nga sektori formal dhe ai informal. I vetmi pėrjashtim pėr oferten private ėshtė shkalla tepėr e ulėt e ndėrtimeve tė shtėpive shtetėrore, nė bazė tė programit tė "Shtėpive sociale", nė bazė tė Ligjit pėr Strehimin Social tė vitit 2004, tė diskutuar mė poshtė. Sektori formal, i shpjeguar mė sipėr, ėshtė i kufizuar nė rizhvillimin e tokės ku ėshtė ndėrtuar tashmė nga sektori privat, ose mbi tokė e cila ėshtė zėnė nga ndėrtesa tė vjetra. Ky "riciklim i tokės" nga sektori privat ėshtė i mundur vetėm kur dendėsia e raportit tė shfrytėzimit tė sipėrfaqes sė ndėrtimit e lejuar ėshtė shumė mė e lartė sesa ato tė ndėrtuara. Pėr pasojė, sektori formal po shton hapėsirėn e banimit, sipėrfaqja e ndėrtimit kryesisht nė vendndodhje qėndrore. Sektori informal nuk zhvillon aq tokė sa zhvillonte mė parė nė vitet '90, kur kishte ende njė lėvizje tė madhe migruese; megjithatė, nė vitin 2006 ka ende tokė qė zhvillohet/ ndertohet dhe shtėpi qė ndėrtohen nga sektori informal, zakonisht nė periferinė e qyteteve. Nuk ka tė dhėna pėr pjesėn relative tė shtėpive tė reja tė ofruara ēdo vit nga tė dy sektorėt. Kostot dhe Ēmimet. Kostoja e ndėrtimit pėr apartamentet formale ėshtė 30,000 lekė pėr m2. Ky ėshtė njė ēmim relativisht i ulėt, duke patur parasysh cilėsinė aktuale 5Madhėsia mesatare e familjeve ėshte mė e ulėta nė zonat urbane qėndrore dhe ka rėnė edhe mė shumė, mes anketimeve, nga 3.84 ne 3.79, dhe nė zonėn bregdetare ka rėnė nga 3.90 nė 3.84. Masa mesatare e familjeve nė Tiranė u rrit lehte, nga 3.81 nė 3.83. 56 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI tė ndėrtimit nė sektorin formal dhe PBB-nė e Shqipėrisė dhe sugjeron/tregon qė kjo industri po bėhet produktive dhe konkuruese. Ēmimi i shitjes nė apartamentet formale ėshtė rreth 60,000 lek pėr metėr katror.6 Diferenca mes kostos sė ndėrtimit dhe ēmimit total perbėhet nga rreth Lek 20,000 pėr tokėn dhe 10,000 Lek pėr dizenjimin, mbikqyrjen, shpenzimet e pėrgjithshme koston fikse, kostot financiare dhe fitimin e ndėrtuesit. Norma e komponenteve tė ndryshėm tė ēmimevesugjerongjithashtuqėindustriaendėrtimeveoperonnėnjėmjediskonkurrues. Rrjedhimisht,problemeteleverdisshmėrisėfinanciaretėdiskutuaramėposhtėnukkanė tė bėjnė me pamundėsitė e industrisė nė pjesėn e ofertes, por mė shumė me mjedisin e politikave ku ajo operon. Kostot e ndėrtimit nė sektorin informal janė tė vėshtira pėr t'u vlerėsuar sepse shumė familje punojnė vetė ose marrin tė afėrm pėr tė punuar me ēmime qė nuk janė tė tregut. Kėtu mund tė supozohet qė kostot e ndėrtimit mesatarisht nė sektorin informal janė gati sa gjysma e atyre nė sektorin formal ­ kjo jo pėr shkak tė inferioritetit strukturor, por pėr shkak tė diferencės nė instalimet sanitare dhe rifiniturat. Fuqia blerėse/Perballueshmėria ekonomike. Ėshtė e vėshtirė tė vlerėsosh perballueshmėrinė ekonomike tė rezervės aktule tė strehimit dhe tė shtėpive dhe apartamenteve tė ndėrtuara nė vitin 2006, nė lidhje me tė dhėnat pėr pagat, pėr shkak tė efektit tė dėrgesave tė emigrantėve dhe mbizoterimit tė tė ardhurave nga sektori informal. Si praktikė standarte nė shumicėn e analizave tė standarteve tė jetesės dhe varfėrisė, shifrat e vlerėsuara tė konsumit familjar nga LSMS 2005 shėrbejnė si tregues mirėqėnieje nė fushėn e tė ardhurave. Njė pikė qė ia vlen tė theksohet ėshtė qė masat e konsumit tė LSMS bazohen nė tė ardhurat familjare pa pėrfshirė vlerėn e strehimit, pėr tė cilėn shumė familjarė nuk bėjnė pagesa qeraje apo hipoteke dhe nuk atribohet asnjė vlerė pėr konsumin e strehimit. Shifrat e moshfrytėzimit tė sipėrfaqeve tė banimit, pėr pasojė, mund tė nėnvlerėsojnė mirėqenien ekonomike tė familjeve qė janė "te pasura nė pronėsi shtėpish", por "te varfėra nė tė holla/kesh", njė status jo i pazakonshėm nė ish vendet socialiste ku strehimi jepej nė bazė tė kritereve politike dhe administrative. Meqėnėse analiza e perballueshmėrisė ekonomike do tė ishte pa dyshim e perafėrt, pėr shkak tė mangėsive nė tė dhėnat qė disponohen, kėtu ofrohen dy alternativa tė mundshme. (Tabela 4.3). Metoda e parė lidh kostot e strehimit me nivelet e supozuara tė tė ardhurave urbane, nė bazė tė disa standarteve tė pagave qė i korrespondojnė aftėsive tė ndryshme. Pėr qėllime ilustruese, kėto standarte janė marrė si rrogė bazė e njė mėsuesi shkolle, njė punėtori tė pakualifikuar,njė punonjės i nivelit tė mesėm dhe punėtori me aftėsi. Kemi supozuar se njė familje me kėto kategori pune do tė marrė 1.5 paga bazė nė vit ( njė i rritur qė punon me kohe tė plotė, njė i rritur tjetėr qė punon me gjysėm orari). Pėr qėllime studimi, mendohet se kėto nivele tė pagės zbatohen nė mėnyrė tė barabartė nė zonėn urbane bregdetare ashtu si dhe nė Tiranė ose nė zonat kryesoreurbane. Metoda e dytė i lidh kėto nivele "standarte tė ardhurash" me pėrqindjet e shpėrndarjes sė konsumit tė marrė nga LSMS7 2005 (shih Figurėn A.4.1 nė Shtojcė). 6 mParashikimet nėbėra L70,000/m2 nė "mesin e unazės" sė Tiranės (rreth njė km larg nga qendra, edhe pse ēmimet pranė detit;e rreth nė mars 2006 varionin nga rreth L60,000/m2 nė qendėr nė Durrės dhe Vlorė, ose rreth L50,000/ 2 nė qendėr pėr apartamente cilėsore mund tė jėte dyfish mė i larte). Madhėsia mesatare e njė aprartamenti nė tregun formal nė Tiranė ėshte rreth 125 m2, me minimum prej 70 m2. 7Shpėrndarja e konsumit ėshte llogaritur nga kuintilet e grupit tė SMSJ , por duhet tė kontrollohet. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 57 Kjo nuk do tė thotė qė standartet e perafėrta tė pagės kėtu perkthehen menjėherė nė nivele konsumi pėr shkak tė kualifikimeve tė vėna re mė sipėr ( tė ardhurat nga familjet mund tė jenė mė shumė sesa pagat formale dhe nivelet e konsumit mund tė mbivlerėsohen duke mos ia atribuar komponentet e strehimit). Megjithatė, tė lidhėsh tė ardhurat e perafėrta dhe konsumin me kostot e strehimit ndihmon nė mbėshtėtjen e "eksperimentit tė menduar/supozuar" tė mėposhtėm. Tabela.4-3 Nivelet e tė ardhurave tė familjeve nė bazė tė rrogave tipike Shėnim: Kolona e katėrt i referohet shpėrndarjes sė parashikuar tė konsumit vjetor tė familjeve tė dhėnė nė Shtojcė, nė Figurėn A4.1 dhe Figura 4.6, nga tė dhėnat LSMS 2005. Njė shifėr e pėrballueshme ekonomike pėr rezervėn aktuale tė strehimit ėshtė llogaritur nė mėnyrė tė ndarė pėr strehimin informal dhe formal pėr madhėsi tė ndryshme toke, shtėpi dhe apartamente nė Tabela 4-4 mė poshtė. Kjo perballueshmėri bazohet nė raportin: ēmim i shėpisė/ tė ardhurat vjetore familjare. Njė raport ēmim/te ardhura nėn 4 konsiderohet i pėrballueshėm dhe tregues i njė tregu eficent tė strehimit. (Banka Botėrore 1993). Rezultatet e llogaritjeve tė leverdisshmėrisė janė paraqitur nė Figura 4.6. 58 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Tabela 4-4 Tabela e Fuqisė Blerėse e bazuar nė raportin Ēmim ­ tė Ardhura VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 59 Figura 4.6 Fuqia blerėse e llojeve tė ndryshme tė strehimit nė zonėn urbane nė zonėn bregdetare (Durrės, Fier, Vlorė) 100% 90% 45 m2 apartment in a newly developed formal 5 story high apartment block 80% 75 m2 house on a 250 m2 plot in an informal settlement 70% sdlohesuoHfo%evitalumuC 60% 60 m2 house on a 200 m2 plot in an informal settlement 50% 40% 45 m2 house on a 150 m2 plot in an informal settlement 30% 20% 10% 0% - 100,000 200,000 300,000 400,000 500,000 600,000 700,000 800,000 900,000 1,000,000 Yearly consumption in Lek/Year/Household Burimi: LSMS, 2005. Ēmimi i shtėpive nė bazė tė tė dhėnave tė mbledhura nga misioni. Duket se nė vitin 2006, kostoja1 (rreth 1 milionė lekė) e njė shtėpie mė tė vogėl informale prej 45 m2 mbi njė tokė rreth 150 m2, do ishte nė limitin e perballueshmėrisė pėr njė familje mesuesish dhe pėr njė familje punonjėsish tė pakualifikuar, ose do tė ishte e pėrballueshme pėr familjet me tė ardhura mbi 350,000 lek nė vit ( 35 % nė kurbėn eperballojė shpėrndarjes sė konsumit). Njė familje me punonjės tė nivelit tė mesėm mund tė njė shtėpi prej 90 m2 nė njė tokė 300 m2 (madhėsia mė e zakonshme e shtėpive dhe ngastrave tė tokės qė ndeshen nė nėndarjet informale, ndėrsa njė familje me punonjės tė kualifikuar/me aftėsi mund tė perballonin njė shtėpi prej 120 m2 mbi njė tokė prej 400 m2. Nė tė kundėrt, nė sektorin formal, njė apartament me madhėsi minimale prej 45 m2 nuk do tė ishte i pėrballueshėm as pėr mėsuesin e shkollės, pėr punėtorin e pakualifikuar dhe as pėr nėpunėsin e nivelit tė mesėm dhe do tė pėrballohej me zor nga njė punonjės iapartamenteve(te ardhurat 900,000 lek/vit ose 86 pėrqind). Pjesa mė e madhe e kualifikuar nė tregun formal urban duket se janė tė pėrballueshme pėr familjet mbi nivelin 80 % ( ose rreth 15 % tė familjeve tė pasura). 1Ne bazojmė llogaritjen e pėrballueshmėrisė nė bazė tė kostos, meqėnėse nuk ka tė dhėna aktuale pėr transaksionet nė ndėrtimet informale. Ēmimet e tregut sigurisht duhet tė jenė mė tė larta se kostot e ndėrtimit. 60 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Edhe pse shifrat e mėsipėrme janė tė perafėrta, shumė tė perafėrta ndoshta janė tė vėrteta.2 Shtėpitė nė sektorin informal janė tė vetmet, standartet e tė cilave janė aq fleksibėl sa tė pėrballohen nga grupet me tė ardhura mė tė ulėta. Masa mesatare e apartamenteve nė sektorin formal ėshtė rreth 80 m2 ­ nuk perballohet nga asnjė nga grupet bazė ­ dhe apartamentet minimale zakonisht nuk janė nėn 65 m2. Ėshtė e mundur qė kur sektori privat tė arrijė ngopjen, tregu pėr grupin me tė ardhura mė tė larta do tė fillojė tė ndėrtojė apartamente mė tė vegjėl. Nė shembujt e riciklimit tė tokės tė diskutuara mė sipėr, ndėrtuesi privat kompenson familjet informale duke i dhėnė atyre 50-100% mė shumė hapėsirė ndėrtimi sesa kanė aktualisht, por kjo teknike nuk ėshtė pergjigja kryesore ndaj kėrkesės pėr shtėpi tė kėtij grupi tė popullsisė. Anketimi LSMS 2005 pa se hapėsira mesatare e banimit pėr familjet ėshtė ne grupin eidisponueshmepėrndėrtimetėrejainformalerrethqytetevekryesore,kostojaestrehimit parė kuintile tė konsumit (275,000 lek/vit, d.m.th. shumė mė pas sesa standarti tė ardhurave tė mėsuesit tė shkollės) ėshtė rreth 56 m2. Me mungesėn e tokės sė mund tė rritej pėr familjet me tė ardhura tė ulėta. Rritja spektakolare nė konsumimin epakėsohet sė banimit pėr rritjen e ndėrtimeve informale nė dekadėn e kaluar, po sipėrfaqes pėr tė varfėrit. Njė numėr i madh familjesh tė varfra kanė zėnė shtėpi qė nuk mund t'i kishin pėrballuar t'i blenin nėse do t'i kishin marrė/blerė nė vitin 2006. Duke patur gjithnjė e mė pak tokė tė disponueshme pėr zhvillim informal dhe me njė rritje nė pėrqindjen e zhvillimit formal, rezerva e shtėpive tė pėrballueshme ekonomikisht pėr tė varfrit (nėn 30 % ose nėn 325,000 lek nė vit), rrjedhimisht po bie. Sfida me tė cilėn pėrballet qeveria ėshtė tė lejojė nė mėnyrė formale zhvillimin e ndėrtimeve tė cilat imitojnė nė shumė aspekte, banesat informale nė tė kaluarėn. Strehimi pėr familjet me tė ardhura tė ulėta. Njė nga problemet kryesore pėr familjet me tė ardhura tė ulėta nė Shqipėri dhe pėr familjet e reja nė pėrgjithėsi ėshtė pėrqindja shumė e vogėl e shtėpive me qera nė treg.3. Kjo pėrqindje e ulėt mund tė shpjegohet nga mungesa e ligjeve qė mund tė lejojnė pronarėt tė nxjerrin qeramarrėsit jashtė nė rast mospagese tė qerasė. Nė tė ardhmen, politika e qeverisė duhet tė nxisė mė shumė dhėnien me qera tė shtėpive, duke siguruar kuadrin e plotė ligjor. Ligji i kohėvė tė fundit pėr strehimin social (Ligji 9232, Mbi Programet Sociale pėr Strehimin e Banorėve Urbanė, 2004) ofron njė gamė tė gjerė tė subvencioneve pėr strehim dhe masat mbėshtėtese, pėrfshi zhvillimin e tokės publike, (shpesh e quajtur "sheshe dhe shėrbime" - investime publike nė infrastrukturėn bazė pėr tė pėrgatitur sheshet pėr ndėrtim vete-ndihmėse), vėrtetime apo fatura tė shtėpive, pagesa pėr strehim, subvencione tė normave tė kėmbimit dhe strehimit social. Ndėrtimi i shtėpive inė financuar nė mėnyrė publike (i financuar nga grante shtetėrore pėr bashkitė), perbėhej vitin 2005 nga njė ndėrtese me 24 apartamente nė Berat dhe Vlorė , p.sh., me njė 4 kosto prej L 25,000-35,000/m2 (duke marrė njė minimum prej 70 m2). 2Disa burime tė mundshme gabimi mund tė anullojnė njėri-tjetrin: siē shpjegohet mė sipėr, me shifra tė tė ardhurave apo tė konsumit mund tė kete shifra tė nėnvlerėsuara, ndėrsa pėrdorimi i tė dhėnave tė kostos mund tė mbivlerėsojė pėrballueshmėrinė ekonomike. 3 Nuk njihet raporti i sakte, por disa burime citojnė shifra rreth 5% tė rezervės sė strehimit nė Shqipėri. Nė pjesėn mė tė madhe tė ekonomive tė tregut, pjesa me qera ėshte mes 30 dhe 50%- tė tė gjithė strehimit total. Shumė ekonomi tranzicioni aktualisht nuk kanė mundėsite e duhura pėr qeradhėnie pėr shkak tė theksit qė i vihet privatizimit dhe pronėsisė (Dubel, Brzeski dhe Hamilton 2006). 4Nė krahasim me kriteret e vlerėsuara tė kualifikimit pėr 1400 familje nė Vlorė dhe 1100 nė Berat, sipas bashkive. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 61 Dukemarrėeksperiencėnetregjevetėvendevetėtjera,disainstrumentatėpėrcaktuara kėtu kanė provuar tė jenė mė efektivė -- i fokusuar nė nevojė, i pėrballueshėm nga ana fiskale, deri nė njė farė mase i imitueshėm, mosshtrembėrues i tregut tė strehimit -- sesa tė tjerat. Kėshtu, sheshet dhe shėrbimet dhe faturat e strehimit janė menduar nga shumė eksperte tė politikave tė strehimit si tė preferueshme ndaj subvencioneve tė normave tė interesit ose strehimit social me kėto kritere (Banka Botėrore 1993). Ligji social i strehimit nė Shqipėri ėshtė ende i ri dhe ka tė ngjarė qė edhe pėr njė farė kohe, nuk do pėrmbushen kriteret administrative apo fiskale pėr zbatimin e masave, veēanėrisht pėrsa i pėrket pjesmarrjės sė bashkive. Shumė dispozita tė ligjit tė hartuar janė tė shėndosha nė parim, p.sh.m kushtet bazė pėr kualifikimin e familjeve bazohen nė vlerėsimin e aftėsisė pėr tė paguar pėr strehimin nė treg me njė limit tė arsyeshėm (normalisht 25 % tė tė ardhurave familjare). Megjithatė, bashkitė e vizituara nga misioni dukeshin se i kuptonin "nevojat e strehimit social", mė shumė nė aspektin e tė dejtave nė bazė tė karakteristikave apo rrethanave tė familjes, si familje tė prekura nga vendimet pėr rikthim pronash. Nė njė vend me PBB-nė e Shqipėrisė, strehimi social i dhėnė nga qeveria duhet tė jete iapo kufizuar nė raste sociale ­ familje me shumė pak mundėsi fitimi pėr shkak tė moshės paaftėsisė. Qeveritė nuk kanė mundėsi tė subvencionojnė strehimin pėr njė segment tė gjerė tė popullates i cili ėshtė nėn nivelin e tė ardhurave fikse, ashtu siē ėshtė bėrė nė disa vende mė tė pasura tė Evropės. Duke patur parsysh ēmimet konkuruese pėr shtėpitė nė sektorin formal dhe joformal nė Shqipėri, zgjidhja e dukshme pėr strehimin social do tė ishte njė sistem faturash/kuponash, ashtu si nė Kili dhe nė shumė vende tė Evropės Perėndimore (Boelhouwer 1997). Nė bazė tė kėtij sistemi, pėrfituesit marrin njė pagesė qeraje qė pėrfaqėson njė pjesė apo tė gjithė qeranė dhe janė tė lirė tė pėrdorin kėtė pagesė pėr tė blerė apo pėr tė dhėnė me qera kėtė banesė nė treg. Kjo ėshtė njė zgjidhje shumė mė racionale sesa programi tradicional i programit social, ku qeveria qėndore ose bashkitė ndėrtojnė dhe menaxhojnė blloqe shtėpish pėr familjet me tė ardhura tė ulėta. Megjithatė, njė treg privat i dhėnies me qera duhet tė nxitet fillimisht, pėr tė lejuar funksionimin e sistemit tė faturave. Ėshtė e qartė se ligji pėr strehimin social nuk mund tė jete pergjigja kryesore nė masat pėr t'iu pergjigjur problemeve tė perballueshmėrisė pėr pjesėn mė tė madhe tė familjeve me tė ardhura tė ulėta. Duhet kujdes pėr t'u siguruar se zbatimi i disa dispozitave, si investimet publike nė njė numėr tė vogėl apartamentesh, ose subvencionet pėr interesat ebėhetnjėburimshtrembėrimidhepolitikashnxitėsenegativendajnjėtregutėstrehimit hipotekės (te cilat mė mirė tė shmangen plotėsisht), nuk do tė shterojė fondet apo tė qė reagon mirė dhe njė politike sociale e fokusuar siē duhet, ashtu si ka qėnė eskperienca e hidhur e shumė vendeve tė tjera. Per tė shkuar/shqyrtuar tek familjet nė grupin e tė ardhurave mė tė ulėta, si mėsuesit eeinformale. dhe punonjėsit e pėrmendur mė sipėr, qeverisė i duhet tė lejojė zhvillimin shkollės nėndarjesKjo formale private, e cila do tė jetė njė kopje ligjore e ndėrtimeve aktuale nuk do tė kėrkonte subvencione, por standarte tė nėnndarjes sė tokės tė pėrshtatura me tė ardhurat e familjeve me tė ardhura tė ulėta. Kjo pikė ėshtė e zhvilluar mė tej nė seksionin e rekomandimeve nė Kapitullin 6. Per tė perfunduar, ky kapitull ka pėrshkruar dhe vlerėsuar funksionimin e tregut tė vėrtetė tė pasurive tė patundshme me karakterin e tij informal dhe formal qė 62 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI nga tranzicioni. Vlerėsimi ėshtė, nė thelb shumė pozitiv, dhe konkludon se njė treg sipėrmarrės dhe nė pjesėn mė tė madhe tė tij, i parregulluar, ka arritur tė thithė njė rritje masive tė kėrkesės pėr prona urbane dhe tė permirėsojė cilėsinė e produkteve tė strehimit nė mėnyrė tė ndjeshme. Megjithatė, ėshtė e qartė se roli publik, nė pjesėn mė tė madhe tė tij, ka munguar si pėrsa i pėrket investimeve nė infrastrukturėn publike dhe kuadrit rregullues tė mirė-fokusuar dhe jo tė ashper, por me takt, gjė qė do tė lejonte njė treg mė tė integruar tė pronės, njė ndarje mė tė madhe tė benefiteve dhe mbrojtje tė interesit publik. Kapitulli tjetėr shtjellon mė me hollėsi sfidat e veēanta qė ndeshen nė zgjidhjen e nevojave tė ndėrtimeve informale. Kapitulli i fundit paraqet disa nga pikat bazė dhe elementet tė propozuar pėr njė rol tė rishikuar, por tė fokusuar mirė tė rregullimit dhe planifikimit publik. Duke e angazhuar nė kėtė rol qeverinė (qėndrore dhe lokale), mund tė ndihmohen mė mirė qytetet pėr t'u bėrė mė tė qėndrueshėm nga pikėpamja mjedisore, shoqėrore dhe fiskale, dhe tė afte pėr tė mbėshtetur suksesin ekonomik tė vendit. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 63 Kapitulli 5 Zonat informale nė Shqipėri -- origjinat, kėndvėshtrimet/pėrqasjet e mėparshme dhe tendencat e reja KapitulliparaardhėsshpjegontesenėkontekstinenevojėssėShqipėrisėpėrtėpėrballuar me shpejtėsi ndryshimin ekonomik dhe masiv nė fillim tė viteve `90, ndėrtimet informale ishin njė pergjigje natyrale, praktike dhe tepėr e suksesshme. Nė krahasim me vendet e tjera nė tė njėjtin nivel tė tė ardhurash dhe zhvillimi institutcional, ndėrtimet pėrbėjnė njė investim mė solid/te qėndrueshėm tė strehimit dhe nuk shfaqet ndonjė provė e qartė ekėto rritjes sė problemeve mjedisore apo sociale pėrveē zhvillimeve spontane informale nė vende. Edhe pse ritmi i zgjerimit ka rėnė dukshėm, rregullimi i kėtyre ndėrtimeve, si ligjėrisht ashtu edhe nėpėrmjet lidhjes me sistemet urbane, mbetet njė nga sfidat kryesore pėr Shqipėrinė. Si qeveria qėndrore dhe lokale janė tė ndėrgjegjshme pėr nevojėn e gjetjes sė zgjidhjes pėr·ndėrtimet informale pėr disa arsye: atopėrbėjnėnjėpjesėtėrėndėsishmetėpopullsisėdhehapėsirėsurbane(pėrbėjnė deri nė njė tė katėrtėn e popullsisė nė disa nga qytetet ku janė vendosur), · ato kanė vėshtirėsi tė mėdha pėr shumė banorė, veēanėrisht pėr shkak tė mungesės sė shėrbimeve sociale dhe tė infrastrukturės, · Ato krijojnė/sjellin si pasojė njė formė tė pėrjashtimit/marxhinalizimit territorial qė dėmton shoqėrinė dhe veēanėrisht brezin e ri, · dhenėmungesėtėhigjenėssėduhur,atarrezikojnėtėdobėsojnėqėndrueshmėrinė mjedisore tė zonave urbane. Rritja demografike dhe territoriale po ndodh pikėrisht nė ndėrtimet informale dhe aty permblidhen/bashkohen politikat dhe konfliktet ligjore. Sfondi Historik dhe Situata Aktuale Trashėgimia ligjore qė ndikon mbi vendbanimet urbane. Nė Shqipėri, ndėrtimet informale nė dhe perreth qendrave urbane filluan tė lindin menjėherė pas rėnies sė komunizmit nė vitin 1991, me heqjen e kufizimeve pėr lėvizjet e brendshme. Ashtu siē tregohet dhe nė Kapitullin njė, shumė njėrėz nė zonėn veriore/verilindore, kryesisht Kukės, Pukė, dhe Tropojė, migruan nė qytetet bregdetare-qėndrore, veēanėrisht nė Tiranė. Ndėrsa industria socialiste kishte krijuar njė numėr tė vogėl industrish, si minierat nė verilindje, pjesa mė e madhe e tyre nuk funksiononin mė nė vitin 1991. Pėr shkak tė kushteve tė rėnda/ashpra tė klimės dhe pozicionit malor, ky rajon nuk ėshtė i pershatshėm pėr bujqėsi dhe mundėsitė pėr punė ishin shumė tė kufizuara. pėr pasojė, njėrėzit u shperngulėn drejt qyteteve mė tė mėdha, kryesisht nė kryeqytet, pėr tė kėrkuar mundėsi ekonomike. 64 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Nė bazė tė formės ekstreme tė socializmit shqiptar, i gjithė strehimi urban ishte pronė shtetėrore. Me privatizimin e plotė tė shtėpive urbane nė vitin 1992, nė zonėn urbane nuk kishte oferte/rezervė shtėpi tė reja tė ofruara nė zonėn urbane, sepse zhvillimi ikapitalit. privat tė ndėrtimit tė shtėpive nuk ekzistonte pėr shkak tė mungesės sė sektorit Qeveria krijoi njė Agjenci Kombėtare tė Strehimit (AKS) nė vitin 1992, pėr tėTiranėsrezervėn e ndėrtimeve urbane, por AKS ndėrtoi afėrsisht 500 shtėpi nė zonėn nxitur eshtėpi gjatė periudhės 1992-1995, e cila ishte vetėm njė pjesė e vogėl e kėrkesės pėr tė krijuar nga tė ardhurit e rinj. Kapitulli 4 shpjegon se ndėrtimet informale ishin njė reagim i pashmangshėm, dhe tepėr i suksesshėm i kėrkesės spontane tė tregut ndaj kėsaj mungese tė ofertes. Porndėrsadispozitatpėrndėrtimetinformalejanėtėkudondodhura/ tėnjohuranėvendet me tė ardhura tė mesme dhe tė ulėta qė pėrjetojnė rritje tė vrullshme urbane, zhvillimi nė Shqipėri ka njė histori komplekse pėrsa ligjore nė vitet e para tė tranzicionit, i cili vazhdon tė kufizojė mundėsitė pėr zgjidhje. Nė vitin 1991, toka bujqėsore u transferua nė dy mėnyra tė ndryshme (ligji Nr. 7501, Mbi tokėn): fermat e koperativės u privtizuan nga ish-punonjėsit, ndėrsa ish-punonjėsve tė fermave shtetėrore iu dha vetėm e drejta eshpejt pėrdorimit tė tyre. Ndėrkohė qė qėllimi ishte tė rikuperohej prodhimi bujqėsor sa mė qė tė ishte e mundur, probleme tė tjera teknike dhe institutcionale nė kėtė sektor ishin pengesė pėr kėtė objektiv dhe shumė njėrėz (qė kishin zėnė kėtė tokė) filluan tė hiqnin dorė nga puna nė fermė dhe filluan tė ndėrtonin shtėpi dhe tė kėrkonin njė mjet tjetėr jetese. Sė shpejti, shumė nga personat qė kishin zėnė tokėn bujqėsore e transferuan tokėn e tyre, si atė ish tė koperativės dhe ato shtetėrore, tek tė ardhurit endanėnė zonat perreth zonave urbane qė po terhiqnin tė ardhurit,; kėta tė ardhur e rinj mė tej tokėn dhe ndėrtuan shtėpi mė solide dhe mė tė forta. Nė disa raste, toka iu dha bashkive dhe u caktua si zonė urbane. Nė vitin 1993, doli nė pah ēėshtja e rikthimit tė tokės tė ish pronarit parasocialiste, qė rezultoi nė miratimin e dy ligjeve tė reja.1 Nė bazė tė ligjit, toka e pazhvilluar urbane mund tė rikthehej tė pronarėt fillestarė, ndėrsa ata qė kėrkonin toka bujqėsore do tė merrnin kompensim nė para dhe tokė me tė njėjtėn produktivitet, por jo tokėn origjinale. Ky dallim rezultoi tė ishte shumė problematik. Ai i nxiti mė tej mosmarrėveshjet mbi atė qė mund tė quhej tokė urbane dhe tokė bujqėsore (kur pėrdorimi aktual ishte larguar shumė nga klasifikimi formal i tokės), dhe nėse pėrkufizimi "urban" apo "bujqėsor" vlente pėr kohėn e transferimit fillestar tė tokės, nė kohėn kur u zbatua ligji, apo kur u bė kėrkesa pėr rikthim. Ligji i rikthimi tė tokave pėrmbante gjithashtu boshllėqe qė lejonin tė ngriheshin pretendime tė pakufizuara nė tė ardhmen. Kėto defekte krijuan konfuzion tė madh mbi pronėsinė/posedimin e tokės tė ndėrtimeve informale si nė zonat urbane, ashtu edhe nė ato peri-urbane. Nė zonat peri-urbane, ku toka ishte caktuar si tokė bujqėsore, ish-pronarėt e interesuar kanė zgjedhur tė mos bėjnė kėrkesa pėr rikthim deri nė momentin qė toka bujqėsore tė klasifikohet si tokė urbane,sepseperndrysheatyredot'ujepejtokėbujqėsorenėnjėvendtjetėrmetėnjėjtėn prodhimtari (dmth tokė dhe kodėr) diku tjetėr brenda vendit. Ndėrkohė, qeveria nuk ka mundur tė sigurojė pėr banorėt e qendrave informale shėrbime tė infrastrukturės pėr sa kohė qė kjo tokė ėshtė destinuar/ caktuar si tokė bujqėsore. Nė fund tė vitit 1995, pati disa incidente dhe viktima mes policėve dhe banorėve tė banesave informale kur policia 1LigjiNr.7698,MbiRikthimindheKompesiminePronavepėrIsh-Pronarėt(1993);dheLigjiNr7699,PėrKompensimin nė Vlerė pėr Ish Pronarėt e Tokės Bujqėsore (1993) VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI65 u perpoq qė tė shembte disa shtėpi nė Bathore, zonė jashtė Tiranės. Pas kėsaj, qeveria hoqi dorė nga ēdo pėrpjekje pėr tė kufizuar ndėrtimet informale. Pas vitit 1995, ndėrtimet informale kanė vazhduar tė rriten vazhdimisht, por mė shumė nė ish fermat shtetėrore jashtė zonave urbane, ku toka ende ėshtė caktuar pėr pėrdorim bujqėsor dhe me mė pak mundėsi pėr konflikte pėr rikthim pronash. Megjithatė, qeveria dhe bashkitė nuk janė tė afta tė sigurojnė shėrbime infrastrukture pėr kėto toka, sepse ato janė pėrcaktuar si "bujqėsore". Shkurtimisht, migruesit ishin nė mes kėrcėnimeve dhe rreziqeve dhe konflikteve mes rikthimit tė mundshėm nėse janė tė vendosur nė zonat e caktuara urbane dhe pamundėsisė pėr tė patur shėrbime infrastrukture nėse vendosen nė zona tė caktuara si bujqėsore. Banorėt ekzistues tė ndėrtesave informale kanė njė gamė tė gjerė tė statusit tė pronėsisė qė varion me origjinėn e tokės sė tyre si fermė shtetėrore apo kooperativė, mėnyrėn e fitimit dhe llojin e dokumentacionit tė fituar, nėse ka. Meqėnėse qeveria nuk ka mundur tė zgjidhė kėrkesat pėr rikthim apo kompensim, as tė pėrditėsojė tė gjitha planet urbane tė duhura pėr tė njohur ndryshimet nė pėrdorimin e tokės, dhe as tė financojė investimet nė infrastrukturė nė pėrputhje me rritjen nė pupullsinė urbane, ndėrtimet informale janė bėrė "njė tokė e askujt", nė kufijtė e sfidės sė menaxhimit urban nė Shqipėri. Iniciativat nė tė kaluarėn pėr tė rregulluar dhe pėrmirėsuar ndėrtimet informale. Nė mes tė viteve 1997, ky bllokim krijoi tension tė madh social nė ndėrtimet informale nė periferi tė zonave urbane, veēanėrisht nė Bathore. Deri nė atė kohė, popullsia e Bathores kishte arritur nė rreth 10,000 persona, shumica e tė cilėve kishin akses tepėr tė kufizuar nė infrastrukturė si dhe shėrbimet sociale. Me anė tė politikės sė dialogut mes Bankės Botėrore dhe Qeverisė, Qeveria vendosi tė fillonte rregullimin (urbanizimin) e ndėrtimeve informale duke siguruar akses pėr infrastrukturėn urbane dhe shoqėrore, kryesisht nė Bathore, dhe nisi zbatimin e Projektit tė Menaxhimit tė Tokės Urbane (ULMP), tė financuar nga Banka Botėrore. Nė fillim tė vitit 1998, si njė parakusht pėr kėto pėrmirėsime, u kalua njė ligj i veēantė nė Bathore dhe nė njė zonė tjetėr tė rrethit tė Tiranės, Lapraka, pėr tė pėrjashtuar kėtė zonė nga rikthimi i tokės tė ish-pronarėt.2 Projekti pati njė sukses modest. Nė aspektin pozitiv, ai luajti njė rol katalitizator nė urbanizimin dhe nė integrimin e mėvonshėm tė Bathores pėrmes pėrcaktimit tė sė drejtės sė tokės brenda ndėrtimeve informale, dhe duke mundėsuar zgjerimin e rrjtetit tė infrastrukturės si rrugėt, kanalin e ujit tė pijshėm dhe tė ujėrave tė zeza. Nė tė njėjtėn kohė, projekti s donatorė tė cilėt dhanė fonde pėr shkollat dhe kopshtet. Projekti gjithashtu siguroi njė demonstrim nė praktikė tė zhvillimit tė ndėrtimeve informale dhe zhvilloi njė bazė tė dhėnash pėr banorėt aktualė pėr t'i ndihmuar ata me legalizimin e saj nė tė ardhmen. Megjithatė, nga ana tjetėr, projekti nuk mundi t'i ndihmojė banorėt eshumė informale pėr tė marrė njė titull tė qartė pronėsie tė tokės, sepse u pa qė kishte zonave lloje tė okupimit tė tokės dhe nuk mund tė miratohej njė udhėzim/ pėrkufizim i vetėm pėr t'i legalizuar ato. Kostot e civilizimit dhe integrimit, kryesisht pėr punė civile pėr rrjetin e infrastrukturės, ishin tė rėndėsishme, por jo jashtė modelit tė eksperiencės sė vendeve tė tjera nė kėtė lloj investimi (e diskutuar mė poshtė). Me pėrfundimin e projektit tė vitit 2005, ēėshtja mė e mprehtė urbane e identifikuar nė tė gjithė palėt e interesit, ishte pajisja me shėrbime tė infrastrukturės. Ndėrsa e gjithė 2Ligji mbi Bathoren dhe Laprakėn, Ligji Nr. 8398, shtator 1998 66 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI popullata e Bathores ka vazhduar tė rritet, (aktualisht, nė shifrėn 30,000 banorė), duke rritur dhe pėrgjegjėsinė pėrkatėse tė Bashkisė sė Kamzės pėr pajisjen me kėtė shėrbim, baza fiskale e bashkisė nuk ėshtė rritur me tė njėjtin ritėm. Gjithashtu, nė bazė tė decentralizimit tė vazhdueshėm, qeveritė vendore, pėrfshi edhe Bashkinė e Kamzės, kanė pėrgjegjėsinė pėr ofrimin e arsimit dhe shėrbimeve mjekėsore. Niveli i shėrbimit tė ofruar ėshtė tmerrėsisht i ulėt, dhe nėse nuk ka njė mekanizėm qė tė lidhė popullaten me burimet fiskale, ėshtė e qartė se bashkia nuk do tė arrijė tė japė shėrbimin e duhur pėr banorėt e saj. Kjo ēėshtje do tė dikutohet mė nė detaj nė seksionin pasardhės. Zona tė tjera tė mėdha informale. Pėrveē Bathores, zona tė tjera informale gjenden ne tė gjithė qytetet e tjera tė mėdha, si Durrės, Shkodėr, Elbasan, Fier dhe nė njė shkallė mė tė vogėl, Vlorė.3 Banorėt nė kėto zona informale janė relativisht tė varfra nė krahasimmeatanėzonatformaleurbane.Nukkatėdhėnaanketimizyrtarepėrfamiljet epak zonave informale,4 por disa tė dhėna jo shumė tė sakta/pėrgjithshme tė mbledhura OJF si dhe disa anketime tė shpejta tė bėra nga ULMP sugjeronin qė: (a) ndėrsa niveli i tė ardhurave varionte nga pagesat e emigrantėve nė familje, anėtarėt e tjerė tė familjes kanė punė jo tė qėndrueshme dhe marxhinale, shpesh herė nė punė njė ditore qė u ofroheshin nga firmat e ndėrtimit nė qytet5, dhe (b) likuiditeti i aseteve tė familjes ėshtė i ulėt, sepse kėto familje shpesh e kanė vėnė tė gjithė pasurinė nė shtėpitė e tyre dhe janė shumė tė ekspozuar/ nė raste krizash qė mund tė kėrkojnė para. Vendbanimet mė tė mėdha informale janė pėrmbledhur si vijon. Kėneta (Durrės). Zona e Kėnetes ka filluar vonė (1997), kur u pa se nuk kishte mė tokė bosh qė nuk kishte konflikte tė pazgjidhura tokė diku tjetėr. Kjo zonė ka qenė njė moēal i thatė jashtė Bashkisė sė Durrėsit dhe historikisht nuk ka patur pronarė origjnalė toke6. Kėshtu qė edhe pse kjo tokė ka tendencė tė preket nga rreziqe natyrore (pėrmbytje), shpernguljet informale u bėnė atje pėr tė shmangur rreziqe tė tjera (rikthimin). Deri nė kėtė moment, kur shifra e raportuar e personave qė jetojnė atje ėshtė mbi 10 mijė, ata kanė akses shumė tė kufizuar nė shėrbimet e infrastrukturės, sepse zona e tyre nuk ėshtė klasifikuar si zonė urbane. Aksesi nė infrastrukturė ėshtė shumė i kufizuar sepse tė drejtat e kalimit nuk janė pėrcaktuar qartė. Brenda kėsaj zone nuk ka asnjė shkollė dhe rreziku i veēimit social/marxhinalizimit ėshtė i konsiderueshėm. Duhen ndėrmarrė hapa tė menjėhershėm pėr tė integruar ndėrtimet informale pėrmes rregullimit/ formalizmit. Ksamil (rrethi Sarandė). Zona informale nė Ksamil filloi nė fillim tė viteve 1990, mbi ish fermėn shtetėrore me ullinj, e vendosur ngjitur me parkun Kombėtar tė Butrintit. Situata kėtu ėshtė tepėr komplekse. Ligji Nr. 7501, nuk e privatizoi kėtė tokė, sepse toka u konsiderua me vlerė. Ndėrkohė, me njė vendim tė padiskutueshėm tė qeverisė, 3Bazuar mbi njė studim tė bėrė nga Instituti I Kėrkimit tė Tokave, llogaritet se ndėrtimet informale kanė zėnė rreth 20,000 ha nė total nė nivel kombėtar (Bardhi ­ burim i sakte). 4Duhet patur parasysh qė SMSJ 2005 pėrllogariti familjet urbane/pėriurbane nė Tiranė, kėshtu qė shpresojmė se analiza qė kėtij burimi duke pėrcaktuar sa mė afėr kushtet e disa ndėrtimeve informale, do tė dalė nė fund tė vitit 2006. 5Norma pėr punė ditore nė Durrės nė muajin mars 2006 u raportua tė ishte 1000 lek /dite. Duke supozuar 20 dite/ muaj pune, vetėm tė ardhurat vjetore nga ky burim do tė ishin 240,000 e cila ėshte (teorikisht) nėn 20% kurbės tė sė shpėrndarjes sė konsumit (shiko Figura 4.6). Sigurisht, kėta familjarė nuk varen domosdoshmėrisht nga tė ardhurat e pagės sė njė personi. 6 Ka probleme tė rikthimit tė tokave pėr pjesėn e Kėnetes qė janė pranė detit. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 67 rreth 350 familje, kryesisht nga Tepelena, kishin marrė tokė dhe kishin ndėrtuar shtėpi. Toka shtetėrore rrjedhimisht ishte rikthyer. Aktualisht ka konflikte tė rėnda mes ish pronarėve, ish punėtorėve tė fermės dhe banorėve/pushtuesve. Shumica e banorėve kanė tė pakten njė anėtar familje qė punon nė Greqi, qė i dėrgon para familjes. Numri aktual i banorėve nė zonat informale vlerėsohet tė jete 4,000 njėrėz. Ndėrsa bashkia, e cila numėron njė shifėr prej 4,000 banorėsh tė tjerė nė zonėn formale, ka filluar tė urbanizojė pjesė tė zonės informale, legalizimi do tė jetė tepėr ijanė vėshtirė pėr shkak tė problemit kompleks tė pronėsisė sė tokės. Zonat informale pėrkeqėsuar pėrsa i pėrket shėrbimeve tė infrastrukturės, tė cilat, pėr shkak tė mungesės sė mirėmbajtjes dhe riparimeve nė linjėn kryesore tė infrastrukturės, ishin qė mė parė tė dėmtuara pėrpara se tė krijoheshin zonat informale. Shkodra. Rreth 5,000 familje (ose 25% tė popullsisė sė pėrgjithshme nė qytet), qė zėnė njė hapėsirė prej 7 zonash dhe 150 hektarėsh, kanė status informal. Pjesa mė ekooperativave madhe e zonave informale janė zhvilluar mbi ish tokė tė fermave shtetėrore os ish- gjatė fillimit tė viteve '90 dhe kėto ndėrtesa iu bashkuan qytetit nė fillim tė vitit 1994. Tė shtatė zonat informale nė kufi/ qė rrethonin zonėn formale, duket se janė asimiluar nga ajo. Dendėsia ka arritur nivel tė njėjtė me atė tė ndėrtimeve formale (rreth 40 shtėpi pėr hektarė), dhe janė pėrcaktuar tė drejta tė qarta tė kalimit. Ndėrsa mungon infrastruktura sociale brenda zonės informale, ka njė akses normal/arsyeshėm tė infrastrukturės. Megjithatė, shėrbimet e infrastrukturės, tė ofruara nėpėrmjet lidhjeve tė jashtėligjshme, janė rreptesisht tė kufizuara. Bashkia nuk ka informacion pėr situatėn e mbajtjes /pronėsisė sė tokės. Fieri. Ndėrtimet informale filluan nė vitin 1992 dhe janė pėrqėndruar nė tė dy anėt e rrugės kryesore kombėtare. Ka mė shumė ndėrtime tė paligjshme nė hyrjen e qytetit dhe nė anėn tjetėr tė tij, kur shkon pėr nė qytetin e Vlorės dhe Patosit. Llogaritet se ndėrtimet informale nė kėtė zonė mbulojnė rreth 250 ha ose 38% tė zonės totale tė ndėrtuar. Elbasani. Rreth 5,000 familje (ose 20% tė popullsisė totale tė qytetit), mbi dy zona me sipėrfaqe totale 180 hektarė, konsiderohen si zona me status informal. Ashtu si nė Shkodėr, zonat informale kanė nisur nė fillim tė viteve 1990 dhe janė bėrė pjesė e Bashkisė. Megjithatė, ndryshe nga Shkodra, zonat informale janė zhvilluar gjerėsisht pergjatė njė zone tė gjerė. Pėr kėtė arsye, aksesi nė infrastrukturė ėshtė nė pėrgjithėsi mė i keq, sesa p.sh, Fieri dhe nuk ka rrjete kryesore aty pranė. Ndėrsa bashkia synon tė zgjerojė infrastrukturėn e rrjetit, kjo gjė do tė ishte e kushtueshme. Bashkia nuk ka informacion pėr situatėn e zoterimit/pronėsisė tė tokės. Duhet tė theksohet se ėshtė ngadalėsuar zhvillimi i ndėrtimeve tė reja informale, veēanėrisht pas vitit 2003, kryesisht sepse nuk ka tokė bujqėsore nė zonat periferike urbane pėr t'u zėnė. Urbanizimi ka hyrė nė njė fazė tė vėshtirė nėpėrmjet (a) dendėsimit/ rritjes sė ndėrtimeve ekzistuese informale, (b) zhvillimi i vrullshėm i ndėrtesave tė larta nė qendrėn e qytetit (i pėrshkruar nė Kapitullin 4), dhe (c) ndėrtimet sporadike mbi tokė bujqėsore. Pjesa e mbetur e kėtij kapitulli fokusohet mbi zhvillimin e ardhshėm tė kėtyre zonave informale. Ashtu siē ėshtė shpjeguar mė sipėr, shumė nga "vėrshimet nė tokėn bujqėsore ndodhen pėr shkak tė politikave tė shtrembėruara nxitėse tė krijuara nga kuadri i rikthimit/ 68 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI kompensimit tė pronave. Por me urbanizimin dhe rritjen e qyteteve, tė cilat, ashtu siē thuhet dhe nė kapitullin 1, ashtu si nė rastin e Shqipėrisė, presioni ekonomik pėr shndėrriminnėperiferinėurbanepėrtėpėrmbushurkėrkesatpėrtregjetkomercialedhe rezidenciale, u rrit. Ėshtė shumė e rėndėsishme qė ky transformim tė bėhet nėpėrmjet njė plani modern qė ėshtė fleksibėl, qė i pėrgjigjet tregut dhe transparent, ashtu siē diskutohet dhe nė Kapitullin 6. Tipologjitė e Zonave Informale Ka disa ose pak tipologji tė zonave informale nė Shqipėri nga pikėpamja e madhėsisė, pozicionit dhe posedimit tė tokės. Ndėrsa kėto tipologji kanė sfonde dhe implikime/ ndikimetėndryshmesocialedheekonomike,ėshtėerėndėsishmetėkuptojmėtipologjitė pėr tė zhvilluar masa realiste dhe praktike pėr tė vijuar legalizimin. Ky seksion jep njė pėrshkrim tė shkurtėr tė ēdo tipologjie tė identifikuar tė ndėrtimit informal. Sėpari,ndėrtimetinformaleduhettėdiferencohenqartė/prerėngandėrtesatindividuale tė jashtėligjshme (shih Shtojcėn 5.1), si shtėpitė mbi toka bujqėsore, restorante nė zonat emembrojtura dhe ndėrtesat qė nuk janė konform lejeve tė ndėrtimit (p.sh. ndėrtesat mė shumė kate sesa lejohen). Ndėrtimet informale nė Shqipėri janė mė shumė njė fenomen social dhe sistematik, me pasoja tė konsiderueshme sociale, ekonomike dhe mjedisore dhe kėrkojnė vėmendje serioze. Sė dyti, nga pikėpamja e vendndodhjes, ndėrtimet informale mund tė klaisifikohen gjerėsisht nė dy kategori9: (a) peri-urbane (nė rrethinat e qendrės), dhe (b) brenda zonave urbane, qė kanė pasoja tė ndryshme nė lidhje me zotėrimin e tokės dhe ēėshtjet eejanė infrastrukturės. Kėshtu, rruga pėr legalizimin dhe integrimin pėrfundimtar ėshtė ndryshme. Shkurtimisht, problemet kryesore pėr ndėrtimet informale peri-urbane mungesa e infrastrukturės dhe integrimit social, ndėrsa problemet pėr ndėrtimet urbane pronėsia e komplikuar e tokės problemet (e rikthimit ) tė cilat janė dukshėm pengesat kryesore pėr legalizimin. Mė poshtė vijon njė pėrshkrim i detajuar i secilės kategori. Vendbanimet Informale nė zonat periurbane (rrethinat e qendrės). Deri nė Mars 2006, ka ende pak zona informale nė zonat peri-urbane kryesisht nė qytetet kryesore, si Kamzė, Selita dhe Shkoza (Tiranė), Durrės, Fushė Krujė, Kurbin, Lezhė, Elbasan, Shkodra, Fier, Vlorė dhe Sarandė. Kėto ndėrtime u ndėrtuan mbi ish-tokat e fermave shtetėrore dhe tė ish koperativave, por dendėsia nuk ėshtė aq e lartė sa ato tė urbanizohen zyrtarisht. Megjithatė, ka patur njė rritje nė dendėsi, nėpėrmjet veprimeve informale (kryesisht me familjet nė farėfis ose me bashkėfshatarėt) veēanėrisht gjatė pesė viteve tė fundit. Sot shumica e ndėrtesave nė kėto zona informale, janė struktura tė qėndrueshme betoni, me shumė kate, zakonisht mbi njė hapėsirė toke 300 ­ 400 m2. Megjithatė, pėr shkak tė faktit qė ndėrtimet janė pranė atyre qė quhen zona urbane, dhe qė ende quhen si "bujqėsore", kėto zona kanė akses tė limituar nė shėrbimet e infrastrukturės. Meqėnėse kėto zona nuk kanė rrjet tė afėrt infrastrukture, zgjerimi do tė ishte shumė i kushtueshėm pėr bashkitė. Pėr shkak tė distancės nga zonat formale 9 Ligji aktual 9402 Mbi Legalizimin, Planifikimin Urban dhe Integrimin e Ndėrtesave tė Paligjshme (miratuar nė maj 2006) pėrkufizon ndėrtimet informale si mė poshte: (Neni 3): (a) zonė informale ­ zonė me mė shumė se 5 hektarė einformale me ndėrtime tė paligjshme (b) bllok informal banimi (nga 1deri nė 5 hektarė, pėrfshi ), dhe (c) ndėrtesa mbuluartė izoluara (mė pak se 1 hektarė). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 69 urbane, kėto komunitete nuk mund tė pėrballojnė tė bėjnė lidhje tė paligjshme, ashtu siē mund tė shihet shpesh nė ndėrtimet informale brenda zonės formale. Aksesi nė infrastrukturėn sociale (p.sh. shkollat) ėshtė gjithashtu i kufizuar, sepse nuk ka shkolla apo kopshte brenda kėsaj zone dhe fėmijėve u duhet tė ecin njė farė kohe deri nė ambientet mė tė afėrta nė zonat formale urbane. Pėr kėtė shkak, shkalla e frekuentimit tė shkollės ėshtė shumė mė e ulėt sesa nė zonat formale. Problemet e pronėsisė sė tokės ndryshojnė nga rasti nė rast, por nė pėrgjithėsi, kėto probleme janė mė pak tė komplikuara sesa pėr zonat informale brenda zonave urbane. Ndėrsa ekzistonte njė diferencė nė proēedurat fillestare tė privatizimit mes ish fermave tė kooperativės dhe fermave shtetėrore nė bazė tė ligjit 7501 siē u shpjegua mė lart, pronėsia e tė dy tipeve tė tokės u privatizua mė pas me Ligjin 8053 nė vitin 1995.10 Megjithatė, ka raste kur ish punonjės kooperative kanė marrė mė shumė sesa i takonte me ligjin Nr. 7501. Kjo situatė ėshtė komplikuar me shumė nėse kėto shit-blerje/ transaksionet janė bėrė qė nė privatizimin e parė (siē ndodh shpesh), me blerėsit "me mirėbesim" Vendbanimet Informale brenda zonave urbane. Ndėr zonat e para ku u shperngulen tė ardhurit nga zonat verilindore pas vitit 1991, ishin fermat shtetėrore dhe tė kooperativės qė ishin nė kufi me qytetin. Nė Tiranė, kėto ishin ferma shtetėrore dhe koperativa tė mesme, si Alias, Mihal Grameno, dhe Selita. Kėto ferma u urbanizuan menjėherė brenda pak vitesh dhe shumė zona janė kthyer formalisht nė zona urbane nė 1994. Nė shumė qytete dytėsore , rreth 20­25 % tė banorėve vlerėsohet se jetojnė nė zona tė tilla informale. Nė shumicėn e kėtyre ndėrtimeve, janė pėrcaktuar tė drejtat e kalimit dhe aksesi i nevojshėm nė infrastrukturė, pėrfshi edhe pėrmes lidhjeve informale (te jashtėligjshme). Pėr kėtė arsye, problemet kryesore nė kėto zona nuk janė akses nė infrastrukturė, por: (a) mungesa e kontributeve fiskale tė banorėve pėr bashkitė dhe (b) ēėshtja e pazgjidhur e pronėsisė sė tokės, e komplikuar nga kėrkesat pėr rikthim prone. Figura 5.1 Vendbanimet Informale nė Kėnete (Durrės) 10Ligji 8053, Mbi Transferimin e Tokės Bujqėsore nė Pronėsi pa Kompensim (dhjetor 1995) lejonte kalimin nga tė drejta tė pėrdorimit nė pronėsi pėr ish fermat shteterore jashte zonave urbane. 70 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ndėrsa banorėt janė akses nė shėrbimet e infrastrukturės, shumica prej tyre nuk kanė lidhje formale dhe nuk paguajnė pėr kompanitė e shėrbimeve. Nė mungesė tė njė sistemi funksional tė taksave pėr zhvillimin e infrastrukturės, bashkitė pėrkatėse nuk kanė burime tė mjaftueshme financiare pėr tė zgjeruar rrjetet e infrastrukturės dhe tė finalizojnė aksesin nė infrastrukturė. Ėshtė shumė e rėndėsishme tė krijohet njė mekanizėmqėsiguronkontributinebanorėvepėrinvestimin,operimindhemirėmbajtjen e rrjetit tė infrastrukturės. Pronėsia e tokės mund tė jetė shumė konfliktuale brenda zonave urbane. Ndėrsa Ligji 8053 u jepte ish punonjėsve tė fermave shtetėrore tė drejta tė plota pronėsie pėr tokėn e ishfermaveshtetėrorebrendazonėsurbane,aigjithashtuparashikonteqėrikthimiishte iserioze mundshėm pėr ish fermat shtetėrore brenda zonės urbane. Ky ligj ka krijuar konflikte mes atyre qė kanė zėnė tokėn dhe pronarėve fillestarė1 nė tė njėjtėn kohė, ky ligj ka nxitur gjithashtu lulėzimin/shtimin e ndėrtimeve informale jashtė kufirit urban, ku problemi i pronės sė tokės ėshtė i qartė. Gjithashtu, janė disa zona tė caktuara ish-industriale, nė zonat e caktuara si urbane, ku ndėrtimet informale janė zhvilluar nė mėnyrė krejt tė jashtėligjshme nė fillim tė viteve 1990. Kėto zona nuk u privatizuan me ligjin 7501 dhe iu kthyen mė pas ish pronarėve, duke ēuar nė konflikte dhe mosmarrėveshje mbi pronėsinė e tokės. Ligji Nr. 9402, Mbi Legalizimin,PlanifikiminUrbandheIntegrimineNdėrtesavetėPaligjshmenėmaj2006, mund tė komplikonte mė tej ēėshtjen tashmė tė komplikuar tė pronėsisė, pėr shkak se nė tekst nuk pėrmendet se si do zbatohet ligji nė rastet e kėtyre mosmarrėveshjeve.2 Ēėshtjet kryesore Ashtu siē u tha dhe mė lart, ndėrtimet informale nė zonat peri-urbane dhe urbane po shkaktojnė probleme primare serioze urbane, kryesisht: (a) akses shumė i kufizuar nė infrastrukturė dhe pėrjashtim i mundshėm social dhe (b) barrė fiskale pėr bashkitė. Gjithashtu, nė mungesė tė njė tregu formal tė tokės dhe tė shtėpisė, pėrdorimi i tokės sė pakėt urbane ėshtė shpesh nėn optimalen. 1P.sh., nė Mihal Grameno (Tirane), 46 familje po jetojnė nė tokė qė i ėshte kthyer 28 pronarėve pėrmes vendimit tė komisionit tė kthimit tė pronave. Ka gjithashtu edhe 124 familje qė jetojnė nė toka pėr tė cilat janė bėrė kėrkesa pėr rikthim.u 2 tėDrafti hodh poshte nga Presidenti nė mars 2006, sepse ligji mund tė konsiderohej si antikushtetues, sepse do "shpronėsonte" tokat qė ishin pronė e pronarėve origjinale tė tokės nė pėrfitim tė banorėve aktuale. Kushtetuta shqiptare parashikon se tė drejtat e pronės mund tė kufizohen vetėm pėr pėrfitim tė pėrgjithshėm publik. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 71 Figura 5.2 Vendbanimet Informale nė Shkodėr Akses i kufizuar nė infrastrukturė. Ky ėshtė njė problem serioz mes banorėve. Shumica e zonave informale nė zonat peri-urbane kanė pėrcaktim tė kufizuar/jo tė plotė tė tė drejtave tė kalimit dhe nuk kanė akses formal nė shėrbimin e ujėsjellėsit apo elektricitetit. Rezidentet shpesh koordinohen me fqinjėt pėr tė ndėrtuar linja tė lidhjeve tė paligjshme me infrastrukturėn mė tė afėrt. Kjo ka shkaktuar probleme tė tjera tė kostove tė pėrgjithshme tė ulėta tė riparimit dhe rėnie tė standarteve tė shėrbimit pėr kompanitė e shėrbimit. Duhet tė theksohet se kėto lidhje tė paligjshme janė tė lidhura edhe mė menaxhimin e dobėt tė firmės pėrkatėse tė shėrbimit, sepse ato bėhen shpesh nė bashkėpunim mė vetė punonjėsit apo kompanitė. Mungesa e aksesit tė duhur tė shėrbimeve shoqėrore, kryesisht, arsimimit, ėshtė njė tjetėr ēėshtje. Nė Bathore, ku mendohet se jetojnė 20,000 banorė, shkolla e parė u hap vetėmnėvitin2,000.Shkollaedytėuhapnėvitin2005dhetėdyjajanėtėmbipopulluara. Nė Bathore nuk ka shkollė tė mesme dhe nxėnėsve u duhet tė shpenzojnė mė shumė se njė orė pėr tė shkuar deri nė shkollėn mė tė afėrt tė mesme, tė cilat janė gjithashtu tė tejmbushura. Shifrat e braktisjes sė shkollės janė mė tė larta se nė zonėn urbane, por nuk ėshtė bėrė njė studim konkret. Shumė familje kanė jetuar nė zonat formale pėr njė kohė tė gjate, shpesh pėr mė shumė se 10 vjet, gjė qė mbart njė risk serioz tė veēimit social pėr brezin tjetėr tė tė ardhurve, qė tani janė tė rinj dhe fėmijė. Ngarkesė/barrėfiskalepėrbashkitė. Ndėrtimet informalekanė`pushtuar'buxhetet eShqipėri, pėrkatėse qė janė pergjegjėse pėr ofrimin e shėrbimeve bashkiake. Nė bashkive dhe pjesabashkitė nuk kanė ende tė krijuar njė bazė tė fortė fiskale si taksa mbi pronėn mė e madhe e buxhetit bashkiak, pėrfshi kostot e operimit dhe mirėmbajtjes, bazohen ende nė transfertat nga qeveria qendore (shih Kapitullin 3). Ndėrsa ka patur njė rritje tė ndjeshme nė banorėt e disa bashkive gjatė 10 viteve tė fundit (si Kamza, etransfertat cila pėrfshin Bathoren, ku numri i banorėve ėshtė rritur nga 5,000 deri nė 100,000), nga qeveria qėndore janė rritur shumė mė pak. Aktualisht, Bashkia nuk ka burimet e duhura pėr tė zhvilluar rrjetet e reja tė infrastrukturės ose madje dhe tė operojėdhet'imirėmbajėato.TėtjeraBashkisiDurrėsi,nukkanėshumėpolitikanxitėse fiskale apo politike pėr tė alokuar burimet e tyre tė pakta njerėzore dhe monetare pėr 72 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI tė pėrgatitur njė plan urban, pėr tė zgjeruar rrjetin e infrastrukturės dhe pėrmirėsuar dhėnien e shėrbimeve, pa siguruar mė parė fitimin e duhur nga taksat. Mungesė e tregut formal tė tokės dhe strehimit. Duke gjykuar nga vėzhgimet mbi dendėsinė dhe nivelet e rritura tė investimeve nė strehim, ėshtė e qartė qė tregu i tokės informale ka disa vite qė ėshtė krijuar dhe ka njė farė sigurie tė pronėsisė sė tokės. pėr pasojė, zhvillimi i njė tregu toke dhe strehimi nuk ėshtė shqetėsim kryesor i banorėve apo bashkive. Megjithatė, zona peri-urbane do tė bėhet njė pjesė integrale e qytetit sapo tė sigurohet investimi i infrastrukturės dhe zhvillimi i njė tregu formal toke dhe strehimi do tė ishte i nevojshėm pėr tė siguruar pėrdorimin ekonomik tė tokės urbane. Gjatė viteve tė fundit, zyrat e regjistrimit tė tokės kanė bėrė rreth 30,000 veprime/ transaksione, nga tė cilat 3,000-3,500 ishin pėr toka bujqėsore dhe pjesa tjetėr pėr tokė urbane. Pėrpjekjet e Qeverisė drejt rregullimit dhe legalizimit Rregullimidhelegalizmiindėrtesaveinformalekabenefite/pėrfitimetėkonsiderueshme pėr zhvillimin urban.1 Kėto benefite pėrfshijnė: (a) integrimin e ndėrtimeve informale nė strukturėn e qytetit dhe parandalimin e pėrjashtimit social (b) promovimin e pėrdorimit ekonomik tė tokės urbane, (c) forcimin e bazės fiskale pėr bashkitė pėrkatėse dhe (d) zgjidhja e kėrkesave tė prapambetura pėr rikthim tė tokės. Kjo pjesė hedh njė vėshtrim tė shkurtėr nė pėrpjekjet e bėra nė tė kaluarėn, tė ndjekura nga hapat konkrete qė duhen bėrė pėr rregullimin dhe legalizimin e plotė. Nėfakt,nukkapaturpėrpjekjeseriozengaqeveriapėrtėlegalizuarndėrtimetinformale deri nė vitin 1998. E para pėrpjekje e rėndėsishme ishte miratimi i ligjit Nr. 8398, Mbi kompensimin e ish-pronarėve tė tokės bujqėsore nė Laprakė dhe Bathore nė shtator 1998, iėparė jep tė drejta tė zėnies sė tokės pėr banorėt e ndėrtimeve informale nė Bathore cili Laprakė dhe parashikon kompensimin monetar pėr pronarin origjinal tė tokės. E pozitivisht, ku ligj u ka dhe banorėve besim nė sigurinė e pronėsisė sė tokės duke shmangurmosmarrėveshjetemundshmemesishpronarėvedhebanorėve.Meinvestimet nė infrastrukturė tė ofruara nga projekti i financuar nga Banka Botėrore, kjo zonė ėshtė urbanizuar nė njė pjesė tė madhe tė saj. Megjithatė, ky ligj ėshtė konsideruar njė rast i veēantė dhe pėrpjekje tė ngjashme nuk janė bėrė pėr zona tė tjera tė ndėrtimeve informale. Gjithashtu, pjesa e Ligjit qė i jep tė drejte pronarit origjinal tė tokės tė marrė kompensim monetar nuk ėshtė zbatuar kurrė pėr shkak tė mungesės sė fondeve nė buxhetin e shtetit. Nė tė njėjtėn kohė, qeveria nuk ėshtė futur kurrė nė dialog me pronarėt e tokave ose me banorėt pėr tė pėrcaktuar njė sasi kompensimi nė para dhe ēmimin e tokės qė duhet tė paguhet nga banorėt aktualė pėr legalizimin. Nė tetor tė vitit 2004 u miratua Ligji 9304 pėr Legalizimin dhe Planifikimin Urban tė Zonave Informale, me qėllim pėr tė vėnė nė zbatim projektin e financuar nga Banka Botėrore. Ligji ka si qėllim nė pėrgjithėsi legalizimin e ndėrtesave tė paligjshme, duke pėrfshirė edhe ndėrtesat nė zonat informale, me kusht qė pronarėt e ndėrtesave tė paguajnė ēmimet e tregut. Ligji parashikon pėr legalizimin proēedurat e mėposhtme: 1 Pėr njė grup strategjish dhe politika tė suksesshme qė kontribojnė nė sfidėn e integrimit eficent tė ndėrtimeve informalenėstrukturėnurbane,dukepėrmirėsuarjetendhemundėsiteetėvarfėrveshih,p.sh,ProjektineMijėvjecarit UN Millennium Project (2005). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 73 · Dorėzimin e njė deklarate nga ana e pronarėve pėr ndėrtesat e paligjshme; · Shqyrtimin dhe marrjen e vendimit pėr legalizimin e ēdo rasti nga bashkitė pėrkatėse; · Pėrgatitjen e njė plani urban, nė rast se ėshtė i zbatueshėm, nga bashkitė pėrkatėse; · Vlerėsimin e tokės dhe vendosjen e ēmimit tė tregut pėr tokėn; · Pagesa e ēmimit tė tokės nga pronarėt. Ndėrkohė qė janė dorėzuar afro 57,000 kėrkesa, pjesa mė e madhe e kėrkesave janė bėrė ose nga ata persona tė cilėt nuk kanė pronėsi tė tokės (p.sh. kanė ndėrtuar nė tokėn e pronarit, por pa leje ndėrtimi) ose zotėrojnė ndėrtesa komplet tė paligjshme p.sh. kanė ndėrtuar nė pronėn publike). Shumė pak banorė tė zonave informale kanė paraqitur kėtė kėrkesė2. Ligji nuk u pėrgatit duke u konsultuar me palėt e interesuara, veēanėrisht me banorėt nė zonat informale (te cilėt do tė jenė pėrfituesit kryesorė tė ligjit). Banorėt ishin veēanėrisht tė interesuar pėr detyrimin qė kanė pėr tė paguar tokėn sipas ēmimit tė tregut. Hartimi i metodologjive nė shkallė kombėtare pėr vlerėsimin e ēmimit tė tokės u konsideruangaanapolitikeshumėindjeshemdhesubjektivdheperfundimishtpėrpjekja u ndėrpre pėr shkak tė mungesės sė burimeve. Nė verėn e vitit 2005, pėrpjekja pėr tė vėnė nė zbatim ligjin dėshtoi si shkak i zgjedhjeve dhe ndryshimeve pasuese nė qeveri. Nė shtatorin e vitit 2005, Qeveria e re tregoi njė angazhim tė spikatur pėr ta ndryshuar ligjin, me qėllim pėr tė filluar zbatimin e legalizimit, veēanėrisht pėr vendbanimet informale.LigjiurishikuadheuriemėrtuasiLigjiNr.9402(perLegalizimin,Planifikimin dhe Integrimin Urban tė Ndėrtesave tė Paligjshme) dhe u miratua nė maj tė vitit 2006 siē u tha edhe mė sipėr. Mė poshtė jepet njė pėrmbledhje e ndryshimeve kryesore nga ligji i mėparshėm: · pėrjashtimiindėrtesavetėpaligjshmebrendazonėssėpėrcaktuarturistike(kryesisht zona bregdetare) nga legalizimi; · lehtėsimi i administrimit tė pagesės pėr tokėn e pėrcaktuar dhe rritja perballimit nga ana e pronarėve tė ndėrtesave pa leje, duke thjeshtuar jashtė mase metodologjitė dhe duke zvogėluar ēmimin nė fuqi pėr metėr katror. Ligji nuk kėrkon me vlerėsimin eparashikon tokėn pėrkatėse ose njė studim tė detajuar pėr tokat e zaptuara. Ligji tregut pėrnjė liste tė pagesave totale pėr banorėt, gjė e cila varet edhe nga zona (urbane/periferike-urbane)dhepermasatetokės(emadhe,mesatare,evogėl).Ēmimi pėr metėr katror ėshtė zvogėluar shumė nė krahasim me ligjin e mėparshėm.3 Per tė specifikuar pagesėn sipas njė tarife tė pėrcaktuar, ligji i ri nuk ka si qėllim pėrputhjen me ēmimet e tregut dhe nė lidhje me kėtė mund tė duket se i fal ndėrtesat epėr paligjshme. Sidoqoftė, tarifa e pėrcaktuar u zgjodh pėr t'i bėrė pagesat pa debate vlerėsimin e tokės, dhe pėr tė zvogėluar nė maksimum rastet e korrupsionit gjatė procesit. 2Pėr shembull mė pak se 10 pėrqind e familjeve nė Bathore i kanė dorėzuar kėrkesat. 3Pėr shembull, pronari i njė ndėrtese tė paligjshme me 500 m2 nė Bathore do tė paguajė 400,000 Lekė tė barazvleshme pėr legalizimin, duke pėrdorur ēmimin e tokės prej 800 lekė/ m2, ndėrtesa vlera e tregut do tė varionte nga 4,000- 5,000 Lekė /m2. 74 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ndėrkohė qė ligji i ri mund tė jetė njė kuadėr i mundshėm pėr legalizimin pėrfundimtar tė banesave informale, ai pėrmban edhe tė meta, tė cilat mund tė shkaktojnė vėshtirėsi serioze nė zbatimin e tij. Tė metat mund tė jenė si mė poshtė vijon: · Pranimi i datės sė ndėrtesave tė paligjshme. Meqė ligji parashikon se ndėrtesat e paligjshme tė ndėrtuara pas miratimit tė ligjit nuk do tė legalizohen, realiteti do tė jetė i vėshtirė pasi shumė nga ndėrtesat e paligjshme kishin ngritur vetėm themelet nė kohėn e miratimit tė ligjit. Nė fakt, njė sėrė zyrtarėsh treguan njė rritje tė ndjeshme tė ndėrtimeve tė paligjshme, pasi personat shpresonin pėr legalizimin e mundshėm tė tyre sipas ligjit. · Kontributi i pamjaftueshėm financiar nga pronarėt e ndėrtesave tė paligjshme ndaj kompensimit tė pronarėve tė vėrtetė tė tokės. Meqėnėse ligji i ri e ka zvogėluar shumė pagesėn e pronarėve tė ndėrtesave, kjo gjė do tė krijojė shumė mė pak fonde tė mundshme pėr kompensimin e pronarėve tė vėrtetė tė tokės. Njė analizė ilustruese e kryer pėr Bathoren (13 hektarė) tregon se kontributet nga familjet nuk do tė arrijnė mė shumė se 1.3 milionė dollarė, duke marrė parasysh edhe tė drejtėn e rrugės (rreth 20 pėrqind e zonės sė pėrgjithshme), duke nėnkuptuar 10 dollarė pėr hektarė. Kjo ėshtė njė ēėshtje e diskutueshme, nėse pronari i vėrtetė i tokės do tė jetė i kėnaqur me kėtė nivel kompensimi, edhe nė rastin kur banorėt aktualė e paguajnė menjėherė tarifėn. · Rastet me mosmarrėveshje ndėrmjet banorėve dhe pronarėve tė tokės. Ligji i ri nuk i trajton rastet, nė tė cilat ekzistojnė konflikte ndėrmjet pronarėve tė dėmshperblyer tė tokės dhe banorėve. Nė fakt, ligji parashikon se banorėve duhet t'u jepet prioritet. PavarėsishtrefuzimitngaanaePresidentitpėrrastetėmundshmeanti-kushtetuese, ky seksion ka mbetur i paprekur. Ekzistojnė njė sėrė rastesh tė tilla brenda vijės sė verdhė (zona urbane) dhe nė realitet, pėr bashkitė, tė cilat do tė jenė pėrgjegjėse pėr zbatimin, do tė jetė e vėshtirė legalizimi i kėtyre rasteve, pėr shkak tė presioneve sociale dhe politike. · Rendiiurbanizimitdhelegalizmit.Ndryshengaligjiimėparshėm,iciliparashikonte sindėrtesave fillim kryerjen e urbanizmit dhe sė dyti legalizimin, ligji i ri parashikon legalizmin elidhje tė paligjshme nė fillim. Kjo gjė do tė ēojė nė hasjen e vėshtirėsive nė me sigurimin e tė drejtės sė rrugės pėr infrastrukturėn dhe facilitetet publike, ku sipas ligjit mund tė jete e nevojshme edhe shpronėsimi i tokės. Bashkitė pėrkatėse do tė kenė njė nxitje negative pėr legalizimin, pasi atyre do t'u duhet nė fillim tė legalizojnė ndėrtesat e paligjshme me njė ēmim jashtė mase tė ulėt, dhe mė pas ta pėrvetėsojnė tokėn me ēmimet e favorshme tė tregut. · Sigurimi i infrastrukturės dhe fuqia blerėse/pėrballimi. Sė fundmi, ligji nuk parashikoi nevojat e mėdha financiare pėr ofrimin e rrjeteve tė infrastrukturės sė bashku me legalizimin. Vlerėsimi social i kryer pas pėrfundimit tė ULMP sugjeron se banorėtnėzonatinformalejanėshumėtėshqetesuarpėrmungesėneinfrastrukturės, dhe presionet e tyre do tė rriten edhe mė shumė me legalizimin. Kostoja tipike e infrastrukturės pėr pėrmirėsimin ėshtė pėrcaktuar duke u bazuar nė analizimin e rasteve aktuale nė ULMP (Tabela 5.1). VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 75 Tabela 5-1 Kostot e pėrllogaritura pėr pėrmirėsimin e vendbanimeve informale dhe sigurimin e infrastrukturės nė Shqipėri Elementet e Kostos Kosto pėr hektar (US$) Skicimi/projektimi Urban 2,000 ­ 3,000 Rrugėt me ēakull 15,000 ­ 25,000 Furnizimi me ujė (pėrfshi bazėn) 15,000 ­ 35,000 Drenazhimi/kanalet e ujrave tė zeza (pėrfshi bazėn) 20,000 ­ 30,000 Energjia elektrike (dytėsore) 15,000 ­ 20,000 Ndricimi i rrugėve 7,000 ­ 10,000 TOTALI pėr hektarė 74,000 ­ 123,000 Permasat e tokės (metra katror) 300 Dhėnia e tė drejtės sė kalimit 20% Kosto pėr familje 2,664 - 4,428 Shėnim: e bazuar nė koston aktuale sipas ULMP. Siē tregohet edhe nė Tabela 5-1 pėrmirėsimi i zonave informale dhe sigurimi i infrastrukturės sė nevojshme do tė kushtojė 74,000 deri nė 123,000 dollarė pėr hektarė. Pėr njė shtėpi prej 300 m2, kostoja e parashikuar do tė arrijė nė afėrsisht 3,000 dollarė ose 300,000 lekė (me njė mesatare prej 25 shtėpi/hektarė). Gama e gjerė e kostos vjen si rezultat i faktit se rrjetet e infrastrukturės kryesore janė tė domosdoshme pėr disa zona si pėr shembull pėr Bathoren dhe Kėneten. Kėto shifra pėrkojnė me gamėn e pėrgjithshme tė kėtyre kostove pėr projektet e fundit tė pėrmirėsimit nė vendet e tjera, duke patur parasysh edhe dendėsinė e shtėpive/zonės sė tokės.4 Ėshtė parashikuar se shumė shtėpi nė zonat informale nuk do tė kenė likuiditete tė mjaftueshme, nė rast se do t'u kėrkohet tė kontribuojnė pėr zhvillimin e infrastrukturės nė kohėn e legalizmit. Gjithashtu, pėrvoja sipas ULMP sugjeron se pėr zhvillimin e infrastrukturėsdo tė duhen shumė vite, pasi kjo gjė kėrkonkonsensusindhe kontributin e(per komunitetit, edhe nė rastet kur kjo gjė do tė kufizohet pėr t'u financuar nga banorėt shembull 20 pėrqind). Gjithashtu, ėshtė e dukshme qė bashkitė nuk zotėrojnė kapacitetin e duhur fiskal pėr investime kaq tė mėdha (shikoni Kapitullin tre). Pėr shembull, kjo gjė do t'i kushtojė Shkodrės afėrsisht 10 milionė dollarė pėr tė urbanizuar krejtesisht zonat informale dhe pėr tė siguruar infrastrukturėn, ndėrsa buxheti i qytetit pėr investimet ka qėnė afro 1.5 milionė dollarė nė vit. Meqėnėse kostot pėr pėrdorimin dhe mirėmbajtjen e rrjeteve tė furnizimit me ujė dhe energji elektrike do tė mbulohen nėpėrmjet pagesave tė pėrdoruesve (me pėrjashtim tė disa shtėpive, tė cilat mund tė jenė shumė tė varfra 4 Bazuar nė komunikimet me stafin teknik tė Aleancės sė qyteteve, maj 2006, dhe tė dhėnat krahasuese tė projektit. 76 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI pėr tė paguar dhe kėrkojnė asistencė), atėhere bashkitė pėrkatėse do tė finanēojnė pėr pėrdorimin dhe mirėmbajtjen e rrugėve, rrjetit tė ujrave tė zeza dhe drenazhimit, tė grumbullojnė mbetjet e ngurta, si dhe tė ofrojnė shėrbimet kryesore sociale (d.m.th. edukimin 8-vjeēar). Aktualisht, nė mungesė tė njė sistemi taksash pėr pronėsinė, i cili do tė lidhė zaptimin (ose pronėsinė) me bazėn fiskale tė bashkive pėrkatėse, bashkitė nuk janė nė gjendje tė marrin persipėr sfidėn financiare pėr integrimin e zonave nėpėrmjet pėrmirėsimit. Duket qartė se ekziston nevoja pėr tė krijuar njė vizion tė pėrgjithshėm pėr rregullimet e planifikimit dhe financimit, me qėllim pėr tė lejuar legalizimin dhe integrimin e zonave informale sipas shkallės sė kėrkuar. Rekomandime pėr legalizimin dhe integrimin e zonave informale Nė Shqipėri, pavarėsisht pėrpjekjeve tė shumta nga qeveritė e mėparshme dhe ajo aktuale, ecuria e procesit tė legalizimit dhe integrimit tė zonave informale ka qėnė i ngadalte. Zonat informale, tė cilat pėrfaqėsojnė afro njė tė katėrtėn e ss urbane nė disa qytetedytėsore,nukjanėnėgjendjetėkuptojnėkontributinetyretėmundshėmnėjetėn shoqėrore, fiskale dhe ekonomike, si dhe nė produktivetin e ardhshėm tė qyteteve nė Shqipėri. Integrimi i zonave informale do tė sjellė shumė pėrfitime pėr vendin. Pėrvoja sipas ULPM sugjeroi jo vetėm ndikime tė konsiderueshme sociale dhe ekonomike5, por potencial pėr pėrfitimet fiskale nėpėrmjet sistemit tė pronėsisė. Sidoqoftė, ashtu siē ėshtė trajtuar edhe nė seksionin e mėparshėm, ėshtė e dukshme se ligji aktual do tė hasė vėshtirėsi nė zbatimin e tij. Ligji u hartua pėr tė zgjidhur tė gjitha ēėshtjet e diskutueshme nė lidhje me zonat informale: kompensimin e ish-pronarėve, ndėrtesat e paligjshme, konfliktet e ndėrlikuara pėr pronėsinė e tokės, mungesėn e infrastrukturės pa u dhėnė prioritet apo kaluar kėto ēėshtje. Pėr fat tė keq, nuk ekziston asnjė ilaē pėr tė gjitha tė kėqijat. Duket se mėnyra e vetme e zgjidhjes ėshtė kryerja e njė studimi pėr ēėshtjet aktuale urbane, krijimi i njė vizioni pėr menaxhimin urban nė tė ardhmen, pastaj dhėnia prioritet e ēėshtjeve dhe renditja e zgjidhjeve. Gjithashtu rekomandohet tė miratohet njė projekt-pilot pėr tė testuar hipotezat dhe ujdite e ligjeve dhe normave themelore. Seksioni i fundit ofron disa rekomandime pėr tė ndihmuar iniciativat dhe angazhimet e qeverisė nė lidhje me legalizimin e zonave informale. Hapi 1: ZhvillimiiVizionitdheStrategjisėpėrnjėZhvillimtėQėndrueshėm Urban. Sė pari, pėr qeverinė ėshtė e rėndėsishme tė hartojė njė strategji pėr tė arritur njė zhvillim tė qėndrueshėm urban. Njė nga shtyllat kryesore do tė jetė pa dyshim integrimi i zonave informale, por ekzistojnė edhe elemente tė tjera tė rėndėsishme, tė tillasifuqizimiikapacitetitfiskaltėqeverisjevelokale,vendosjaerregulloreveurbanetė mbėshteturangaanasocialedheekonomike,sidhethellimiiqeverisjeslokalenėpėrmjet pjesėmarrjes sė komunitetit. Kėto pika trajtohen mė gjerė nė kapitullin tjetėr. Hapi 2: Vendosja e Veprimeve Prioritare sipas llojit tė Vendbanimeve Informale ose tė Paligjshme. Integrimi i zonave informale ėshtė njė nga shtyllat kryesore pėr vizionin e pėrmendur mė sipėr. Gjithashtu, ai ėshtė i rėndėsishėm pėr hartimin e plan-veprimeve tė prioritetit. Nė kėtė proces, ėshtė e rėndėsishme tė dihet se pėr legalizimin do tė vihen nė zbatim pėrqasje tė ndryshme pėr tipologjitė e ndryshme 5 nėNėpėrmjet punės dhe shkollat, pėrveē shėrbimeve mė tė mira tė infrastrukrurės. Norma ekonomike e kthimit vlerėsimit tė shpejte tė kryer nė pėrfundim, ėshte zbuluar se urbanizimi pėrfshin hyrje tė pėrmirėsuar vendet e tė urbanizimit, duke pėrfshirė investimin nė infrastrukturė, ėshte llogaritur 20-22 pėrqind pa pėrfshirė pėrfitimet dytesore nga pėrmirėsimi i rrjeteve kryesore tė infrastrukturės. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 77 tė zonave informale dhe ndėrtesave tė paligjshme (kjo gjė shtjellohet mė tej nė Shtojcėn 5.1), pasi ato kanė pika tė ndryshme fillimi si dhe nevoja sociale dhe ekonomike: · Zonat informale tė mėdha tė vendosura nė zonat periurbane/nė rrethinat e qėndrės. Prioritet i duhet dhėnė sigurimit tė shėrbimeve tė duhura tė infrastrukturės si dhe shėrbimeve sociale brenda njė kruadri tė arsyeshėm kohor, madje edhe para legalizimit pėrfundimtar. Nė kėtė drejtim, duhet kryer njė inventar pėr zonat e mėdha informale nė zonat periferi-urbane, si dhe duhet siguruar e drejta pėr t'i lėnė rrugė tė hapur ndėrtimeve tė infrastrukturės dhe institucionet publike duhet tė hapen menjėherė. · Zonat informale tė mesme brenda zonave urbane. Kėtu prioritet do tė jetė thjesht pėrmirėsimi i shėrbimeve tė infrastrukturės (p.sh. legalizimi i zonave lidhėse, pėrmirėsimiirrjeteve),porprocesiilegalizimitduhettėfillohetatykunukekzistojnė konflikte pėr pronėsinė e tokės, me qėllim pėr tė bėrė tė mundur mbledhjen e taksave tė pronėsisė. Ky nė fakt ėshtė rasti i Bathores dhe i Laprakės, ku janė bėrė disa investime pėr infrastrukturėn sipas ULMP dhe ku nuk ekzistojnė konflikte nė lidhje me pronėsinė e tokės. · Ndėrtesat e paligjshme pa konflikte pronėsie. Nė pjesėn mė tė madhe tė rasteve kėto ndėrtesa duhet tė legalizohen pa vonesa. Sidoqoftė, do tė vihen gjoba pėr ndėrtesat e jashtme dhe nevojėn pėr tė zhvilluar infrastrukturėn. · Ndėrtesat e paligjshme nė pronat e palėve tė treta pa konflikte ose tė ndėrtuara nė toka me pronėsi publike. Nė parim, ligji pėr legalizimet nuk do tė vihet automatikisht nė zbatim. Nė rastin e pronėsisė ekzistuese private, zbatimi i ligjit nuk do tė jetė nė pėrputhje me Kushtetuten. Nė rastin e ndėrtesave tė paligjshme tė ndėrtuara nė pronėn publike, legalizimi mund tė ketė pėrjashtime serioze negative (pėrsa i pėrket tė drejtės pėr rrugėn apo ndikimeve mjedisore), ose mund tė shkaktojė rrezik moral duke cėnuar mė tej pronėn publike. Hapi 3: Zhvillimi i Proēedurave Praktike nėpėrmjet Programeve Pilot. Menjėherė sapo tė percaktohet prioriteti, pėr ēdo kategori tė identifikuar do tė jetė elidhje dobishme hartimi i njė programi pilot pėr tė pėrcaktuar proēedura mė konkrete nė me zbatimin e ligjit. Hartimi i njė programi tė tillė pilot do t'i nxisė bashkitė e interesuara pėr ta vėnė nė zbatim projektin me ndihmėn e qeverisė qėndrore dhe OJQ- ve lokale (dhe donatorėve tė mundshėm), do tė ofrojė mundėsi pėr tė provuar metoda inovative, do tė lehtėsojė vendosjen e proēedurave standarte dhe ndarjen e proēedurave ndėrmjet bashkive. Pėr ēdo kategori tė identifikuar mė sipėr, do tė hartohet njė program pilot bashkė me bashkitė e interesuara, si dhe me kėtė rast do tė percaktohet qėllimi, kostot, kohėzgjatja dhe pėrgjegjėsitė e zbatimit tė projektit. Hapi 4: Zhvillimi i njė Kuadri Kohor Praktit dhe njė Skemė Kompensimi tė PėrballueshmeFinanciarishtdhenjėSkemėZhvillimiInfrastrukturor. Pėrvoja eetėkaluar sugjeron se do tė jetė jashtė mase e vėshtirė pėr t'i arritur tė gjitha objektivat mėposhtme--kompensimi i ish-pronarėve, legalizmi i banorėve aktualė, si dhe nė njėjtėn kohė investimi nė rrjetet e reja tė infrastrukturės. Nėpėrmjet programeve pilot do tė jetė mė praktike zhvillimi i njė sekuence midis kėtyre tre objektivave. Pėr shembull, si fillim Qeveria mund tė fokusohet nė legalizimin e ndėrtesave tė paligjshme dhe integrimin e zonave informale, ndėrkohė qė ajo duhet tė angazhohet nė zgjidhjen 78 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI epėrcaktuar pėrdhe kėrkesavemirė dėmshpėrblim kryesisht nėpėrmjet kompensimit nė njė kuadėr tė afat-mesėm (deri nė 10 vjet). Ndėrkohė qė zgjidhja e problemeve tė zonave informale ėshtė tepėr e domosdoshme, duhet pranuar gjithashtu qė ekzistojne dhe njė sėrė lagjesh tė tjera urbane qė kanė punė tė pambaruara nga investimi publik, duke krijuar kėshtu njė pikėpamje negative pėr pjesėn tjetėr tė qytetit. Identifikimi i prioriteteve tė shpenzimeve publike pėr pėrmirėsimin e zonave informale duhet tė marrė parasysh edhe nevojat pėr investime, mezakonshme, tė zgjeruar apo rehabilituar rrjetet kryesore tė infrastrukturės nė lagjet qėllim pėr ekanė shtuar sėtėtepėrmi facilitatet e tyre ekzistuese. Teorikisht, pėrmirėsimi i zonave cilat janė populluar shumė nė periudhen e post-tranzicionit dhe i informale duhet tė planifikohet nė konteksin e vlerėsimeve tė gjera nė lidhje me rrjetet e infrastrukturės dhe ndėrlikimeve mjedisore. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 79 Kapitulli 6 Drejt rishikimit tė kuadrit ligjor tė planifikimit urban dhe menaxhimit tė tokės Pėrveē pėrpjekjeve tė shumta pėr reformėn legjislative, tė cilat kanė prekur aspekte tė ndryshme tė planifikimit urban dhe menaxhimit tė tokės nė Shqipėri nga periudha e tranzicionit deri nė ditėt e sotme, ajo qė po ndodh kryesisht nė tė vėrtetė pėr sa i pėrket zhvillimit tė pasurive tė patundshme vazhdon tė ruajė njė natyrė spontane dhe `ad hoc'. Kjo ėshtė e vertete si pėr zhvillimin e tokės qė ėshtė "formale" (sipas ndėrtuesve tė sektorit formal), ashtu dhe ajo e konsideruar/njohur si "informale". Ky kapitull do tė debatojė mbi faktin se edhe pse rregullimi ligjor nė vend ėshtė zhvilluar/pėrmirėsuar nė mėnyrė domethėnėse dhe shumė institucione ligjore janė krijuar nė shumė fusha brenda njė periudhė tė shkurtėr, deri mė tani pėr sa i pėrket kontrollit tė zhvillimit urban, ka ende shumė punė dhe pėrmirėsime pėr t'u bėrė. Nė veēanti, rregulli ligjor- urbannėShqipėrikanevojėtėgjejėnjėekuilibėrmėtėmirėndėrmjetinteresavepublike dhe private pėr sa i pėrket zhvillimit tė tokės dhe pėrdorimit tė pronės. Ashtu siē do tė diskutohet nė kapitujt mė poshtė, ky ekuilibėr i ri ka nevojė tė reflektohet nė ndryshimet epėrdorimet planifikimin urban dhe rregulloret qė sė bashku rregullojnė/qeverisin tė rregulluartokės ligjit pėre dhe pasurive tė patundshme, dhe nė njė pėrpjekje tė perbashkėt pėr ndėrtimet/vendbanimet informale. Po aq me rėndėsi ėshtė fakti qė njė pėrzierje me mė shumė nuanca tė interesave publike dhe private nė planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės ka nevojė tė futet nė sistemet e mirė-qeverisjes, duke patur nevojė pėr disa adoptime tė roleve si pėr qeveritė vendore ashtu dhe pėr atė qėndrore dhe njė pjesėmarrje mė tė madhe tė publikut. Preambula: ēėshtje dhe mungesat nė kuadrin ligjor pėr planifikimin urban dhe menaxhimin e tokės1 Nė Shqipėri debatet mbi tokėn dhe politikat dhe veprimet pėr zhvillimin urban kanė qenė tė dominuara nga tė ashtuquajturat " tre R-te" ­ rikthim, regjistrim dhe rregullim (ose legalizim) ­ duke lėnė mėnjanė njė sėrė ēėshtjesh tė tjera tė komplikuara. Ka disa autoritete kombėtare dhe ndėrkombėtare, tė cilat merren me kėto tre ēėshtje tashmė, pėrfshi kėtu edhe Bankėn Botėrore ­ dhe megjithatė, pavarėsisht nga arritjet e bėra deri tani,ėshtėimirėnjohurfakti qėmbetenendedheshumėproblemeligjoredhepengesatė tjera, tė cilat ndikojnė kėto procese pėrkatėse (Banka Botėrore 2006c). Ėshtė gjithashtu ipjesė dukshėm fakti se nė Shqipėri pavarėsisht nga ndryshimet e vazhdueshme nė disa tė legjislacionit ekzistues (p.sh. versionet e shumfishta tė ligjeve tė miratuara/ aprovuara nė lidhje me privatizimin, rikthimin/kompensimin e tokės dhe legalizimin e ndėrtimeve informale dhe tė paligjshme), nė tė kaluarėn janė shfaqur ēoroditje dhe 1 Studime plotesuese tė konsultuara pėr kėtė seksion, tė cilat hyjnė nė detaje tė hollėsishme mbi kėtė subjekt, pėrfshijnė McAuslan, Patrick, Ligji pėr Tokėn dhe Burimet Natyrore nė Shqipėri ­ Pjesat 1; Vlerėsimi i Ligjeve, dorėshkrim i pabotuar, 2003; Valetta, William Analizė Ligjore e njė Plani tė Propozuar pėr Pėrdorimin e Tokės pėr Liqenin e Ohrit dhe Rajonin Ujėndarės nė Shqipėri, dorėshkrim i pabotuar, 2003; Kelm, Katherine, Rast Studimor mbi Shqipėrinė, Seminare Rajonale mbi Ēėshtjet e Tokės nė Evropėn Qėndrore dhe Lindore, Budapest, Hungary, 3-6 Prill 2002. 80 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI paqėndrueshmėri, tė cilat kanė lejuar dhe ndoshta kanė nxitur sjellje tė caktuara qė perfitonin nga kjo pasiguri dhe madje rrezikonin/vinin bast pėr ndryshime tė ardhshme tė favorshme nė kuadrin ligjor. Meqėnėse dokumenta tė tjerė kanė trajtuar ēėshtjen e rikthimit dhe regjistrimit, kėto ēėshtje nuk janė diskutuar nė kėtė raport. Kapitulli iinformale. mėparshėm trajtoi sfidat nė lidhje me rregullimin e vendbanimeve/ndėrtimeve Ėshtė fakt i mirėnjohur nė Shqipėri se ka njė axhendė shumė mė tė gjerė ligjore, e cila ka nevojė tė trajtohet/rishikohet nė lidhje me zhvillimin e tokės, veēanėrisht nė lidhje me zhvillimin e tokės urbane dhe planifikimit urban. pėr ta pėrmbledhur, ajo qė mungon nė terma tė pėrgjithshme: ėshtė e rėndėsishme qė Shqipėria tė ecė pėrpara nga ky kėndvėshtrim aktual, qė nė tė gjitha mėnyrat ka bėrė tė varur "interesin publik" ndaj "tė drejtės/interesave private", ka zvogėluar "zhvillimin urban" nė thjesht "ndėrtim" dhe ka kufizuar "planifikimin urban" nė "projektim fizik". Modeli aktual pėr zhvillimin urban ka ardhur si rrjedhim i njė kėndvėshtrimi ligjor civil tė pakualifikuar mbi tė drejtat e pronėsisė, dhe si e tillė ka kufizuar qėllimin pėr ndėrhyrje tė shtetit nėpėrmjet planifikimit urban dhe menaxhimit. Ashtu siē shpjegohet edhe nė Kapitullin katėr, nė vrullin e fuqishėm tė investimeve private qė nga viti 1990, qytete Shqiptare aktualisht janė zhvilluar ēuditėrisht shumė nė thithjen e migranteve tė rinj, duke ju kundėrpergjigjur kėrkesės sė ndryshuar pėr hapėsirė banimi, dhe duke arritur dendėsi mė eficente. Mungesa virtuale e planifikimit urban nė vitet e hershme tė tranzicionit ishte ndoshta e paevitueshme, duke marrė parasysh trashėgiminė ekstreme tė socializmit, e cila kishte shkatėrruar ekonominė dhe institucionet. Dhe duke njohur kostot e mėdhaduhur tė mirqėnies, tė cilat shumė vende iKalarickal qenė shumė2005), kanė provuar pėrprova tėjepet mė mirė gjatėqėdekadėsnė parė tė tranzicionit duke lejuar zhvillimin e tokės shkak rregullimit urban jo4tėsugjerondhe tė tepruar (Buckley dhe sėKapitullin fuqimisht se Shqipėria ka tė ndiqte rrymėn e rritjes sė kėrkesės private, nė vend qė tė kontrollohej dhe drejtohej gabimisht nė aspektin administrativ. Por pas pesembėdhjetė vjetesh nė ekonomi tregu dhe duke pėrballuar njė tė ardhme me njė integrim mė tė madh nė praktikat Evropiane, ka ardhur koha qė vendi tė ripercaktojė dhe rivendosė rolin e publikut nė zhvillimin urban. Ndėrkohė qė qytetet e Shqipėrisė pėrfaqėsojnė njė histori vėrtet tė suksesshme duke u vėnė nė shėrbim tė njė transformimi tė paparashikuar demografik dhe ekonomik, duke siguruar suksesin e tyre tė ardhshėm ­ ashtu si nė njė mundėsi banimi/pėrshtatshmėri dhe qėndrueshmėri mjedisore, liri lėvizjeje dhe integrim social tė shtresave tė popullsisė me tė ardhura tė ulta ­ ka mundėsi qė ende tė jete njė sfidė e madhe, sepse ajo do tė kėrkojė tė zbulojė mė shumė njė ekuilibėr ndėrmjet iniciativave publike dhe private nė zhvillimin e ardhshėm urban. Ēėshtje konceptuale nė ligjin pėr planifikimin urban. Nė Shqipėri po vazhdon njė debat i zjarrtė/gjallė mbi paradigmat ligjore nė lidhje me ēėshtjen e kontrollit tė zhvillimit urban.Ndoshtasinjėreagiminatyrshėmndajhistorisėsėgjatėtėmohimittotaltėpronės private, i gjithė sistemi ligjor nuk ka gjetur ende njė ekuilibėr tė duhur publik-privat. Ashtu siē ka ndodhur nė shumė vende ish- komuniste, nė Shqipėri koncepti i tė drejtave tė pronės private ėshtė asimiluar nė kuptimin e vetėm tė drejtave individuale dhe jo detyrime individuale dhe shoqėrore. Problemi qė rrjedh nga ky fakt ėshtė hapėsira tepėr e kufizuar pėr ndėrhyrjen e qeverisė nė procesin e zhvillimit urban, perballė pėrkufizimeve aktuale kushtetuese dhe ligjore tė tė drejtave tė pronės private. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 81 Theksi aktual tek ndėrtimet pėr banim dhe tė krijimi i njė tregu toke dhe prone, ka shkaqe tė forta historike, sociopolitike dhe ekonomike, por ėshtė rrjedhojė e mėnyrės se si funksionon rendi ligjor-urban mbizotėrues. Tokėn, procesi i zhvillimit urban ėshtė i shkėputur nga kushtet dhe Shpėrndarja e pėrgjegjėsive pėr financimin e zhvillimit urban.Edhepsekaqenėkyēnėrritjeneekonomisėsėvendit,sistemiaktualindėrtimeve tė pakontrolluara ka gjeneruar vlera mė tė larta tė tokės dhe pronės, me njė fitim/ kthim shumė tė vogėl tė dhėnė nga pronarė, nė njė proces nė zhvillim tė "privatizimit tė fitimeve dhe socializimit tė kostove", tė zhvillimit tė tokės. Pėrpjekjetebėrapėrplanifikiminurbannukkanėshkuarderinėthelbtėproblemit,duke uqendrės nė modele fizike/te jashtme dhe ndėrhyrje dhe politikė specifike, si zbukurimi itokė kufizuarsė publikeTiranės dhe shembja e shumė ndėrtesave tė paligjshme tė ndėrtuara mbi nė qytet.2 Nė pėrgjithėsi, sistemi i planifikimit ėshtė kapitalizuar nga interesa private, tė ligjshme dhe tė paligjshme. Nė fakt, deri nė njė shkallė tė gjerė, formimi i kapitalit ėshtė bėrė i mundur nga transferimi i kostove, Meqėnėse nuk ka mekanizma ligjore nė fuqi ­ pėr tė mundėsuar rikuperimin e vlerės sė shtuar tė krijuar nga zhvillimi urban dhe ndėrhyrja publike nė zonat urbane.3 Kosto tė tilla janė tė tė gjitha llojeve, territoriale, mjedisore, sociale, kulturore si dhe ekonomike, duke qenė se disa nga asetet mė tė rėndėsishme fizike tė Shqipėrisė janė rrezikuar nė kėtė proces. Nė kėtė kontekst, rendi ligjor-urban nė Shqipėri duhet tė zhvillohet mė tej pėrtej Ligjit tė Planifikimit Urban tė 1998 dhe ndryshimeve tė tij4 pėr tė zgjidhur gjėndjen aktuale tė ēėshtjes urbane nė njė shoqėri qė zhvillohet me ritme tė shpejta. Mbi tė gjitha, kuadėr ligjor pėr planifikimin urban, i cili lejon mbrotjen e tė drejtave tė drejta pėr pronėsinė qė ende mbizotėrojnė nė Shqipėri. Si Kushtetuta e vitit 1998 dhe legjislacioni civil i vendit ende shprehin/kanė njė qėndrim konservator, klasik ndaj tė drejtave tė tokės dhe pronės, qė ėshtė tepėr i favorshėm pėr njė qėndrim "laissez faire" (lejo tė ndodhė) deri mė sot pėrsa i pėrket zhvillimit urban.5 Gjithashtu, duke qenė se e drejta pėr tė ndėrtuar perceptohet gjerėsisht si njė aksesor ispekulimesh.tėNjė thjeshtė i drejtave tė pronės, ėshtė krijuar baza e njė procesi tė pakontrolluar kulturė e fortė, e vjetėr ligjore e individit tė pakualifikuar/pa tė drejta, u krijua dhe u pėrhap nė opinionin publik, me heqjen e pėrgjegjėsive shoqėrore qė janė pjesė e njė qėndrimi mė aktual ndaj tė drejtave tė pronės. Njė rend i ri-perkufizuar ligjor ­ urban duhet tė frymezohet nga parimet bazė ligjore qė janė nė themel tė ligjeve tė vendeve tė BE-sė, ku interesat individuale publike pėrputhen mė shumė me ato private nė pėrcaktimin e mundėsive tė shfrytėzimit ekonomik tė tokės dhe pronės, ku komunitetet e organizuara kanė tė drejta ligjore tė marrin pjesė nė njė proces vendimmarje nė ēfarėdo niveli qė zhvillohet. 2 Shembja e ndėrtesave tė paligjshme mbi tokė private dhe publike ėshte natyrisht edhe e i ndėrlikuar; ndėrsa toka bregdetare ėshte pėrjashtuar nga Ligji i Legalizimit 2006, 2,400 ndėrtesat pėrgjatė bregdetit jugor kanė identifikuar pėr shembje nga Drejtoria e Pėrgjithshme e Policisė Ndėrtimore (Tirana Times, 10 Mars 2006, f. 14). 3 Ashtu siē ėshte vėnė nė pah nė raportin e Vallettes, asnjė nga legjislcionet aktuale nuk parashikon qė rizhvillimi apo rregullimi urban tė kėrkojė qė disa nga fitimet qė do sjellė nė vlera pronash, tė transferohen (pėrmes njė takse apo tarife tė pėrdorimit) pėr tė financuar infrastrukturėn e nevojshme, njė praktikė e zakonshme pėr ekonomite e tregut. (World Bank 2006c, Appendix 12) 4 Ligji nr. 8405/1998 ėshte modifkuar disa herė rradhazi, ndryshimet kryesore janė promovuar nga Ligjet Nr. 8453/1999, nr. 8501/1999, nr. 8682/2000, dhe nr. 8991/2003. 5 Neni 41 i Kushtetutes sė vitit 1998 pėrcakton tė drejtėn pėr pronėsi private. 82 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ashtu siē mund tė shihet qartė nė shumė qytete tė vendit, ndėrtesat janė ndėrtuar pa marrė shumė parasysh sistemet e rrugėve, distancėn mes ndėrtimeve (trotuaret), pajisjet, tokat e tjera, etj. Ajo qė shqeteson zyrtarėt publikė ėshtė si t'u thonė ndėrtuesve tė bėjnė dicka ­ose tė mos bėjnė dicka ­ pėr shkak tė interesave tė qytetit dhe tė gjithė qytetarėve. Megjithatė, duke qenė se ka pak mundėsi pėr ndėrhyrje publike pėrmes planit rregullues nė kėtė fushė tė ligjit privat, masa radikale e shpronėsimit ėshtė mėnyra kryesore ligjore qė njihet. Nė kėtė kontekst tė gjerė tė pafavorshėm, duhet parė edhe legjislacioni pėr planifikimin urban. Autoritetet lokale nuk kanė qenė shumė tė predispozuara tė merren me ēėshtjet qėlidhenmetokėndhepronatdhekryesishtkanėndjekurvetėmnjėqėndrimtradicional ndaj kontrollit tė zhvillimit urban, duke u bazuar nė koncepte tė fragmentizuara tė planifikimitfizik,kuikushtohetshumėpakvėmendjemenaxhimittėtokės.Edhebashki shumė mė tė mėdha dhe politikisht tė vendosura si Tirana, nuk kanė arritur tė shkojnė deri nė zemėr tė proceseve tė vazhdueshme urbane tė drejtuara nga interesa private tė kontrolluara. I njėjti theks i vendosur nė shembjen e ndėrtimeve tė paligjshme nė tokė publike qėndrore/nė qendėr nuk ėshtė pėrkthyer nė krijimin e mekanizmave rregullues pėr tė krijuar njė ekuilibėr mė tė mirė mes interesave individuale dhe kolektive nė lidhje me pėrdorimin dhe zhvillimin e tokės dhe aseteve dhe burimeve tė tė tjera natyrore. Duke qenė se qeveritė qėndrore dhe lokale nuk po ndjekin njė vizion proaktiv pėr qytetet pėrmes menaxhimit tė tokės ­kryesisht sepse ndihen tė kufizuar nga qėndrimi ibazohen mėsipėrm ligjin civil/tė drejtėn civile - ndėrhyrjet lokale nė shkallė tė gjerė kryesisht nė masat pėr shpronėsim, e cila kufizon thelbėsisht mundėsitė pėr veprim nga ana e shtetit. Kriteret pėr pėrdorimin e tokės ­ pėrfshi kriteret pėr transformimin e tokės ­ janė ende tė pazhvilluara. Investuesit nė sektorin privat raportojnė qė duke patur parasysh mungesėn e kritereve tė qarta tė pėrdorimit tė tokės, kėrkesat pėr blerjen e pronave pėr fabrikatosepėrdorimetėtjerapėrpėrdorimebiznesi,ndeshenmevonesatėsterzgjatura dhe ndonjėherė dhe probleme/refuzime.6 Duhet tė krijohen ose tė riperkufizohen instrumenta tė rinj ligjorė (qė ekzistojnė nė sistemet ligjore tė shumė vendeve) pėr tė ndėrhyrė nė tregun e tokės urbane dhe pronės, duke reflektuar kėshtu konceptin e funksionit social tė pronės, si tė drejtat e preferencės pėr autoritetet publike, urdhėra tė detyrueshme pėr tė pėrdorur, ndėrtuar, zhvilluar dhe/ose nėnndarė tokėn urbane; si dhe tė drejtat rregulluese tė blerjes pėr ata qė pėrdorin tokė tė pazėnė ose tokė dhe pronė bosh ose tė braktisur. Njė tjetėr dimension i rėndėsishėm qė duhet tė trajtohet mė mirė nė njė rend tė ridimensionuar ligjor ­urban, ka tė bėjė me artikulimin sistematik tė ligjeve urbane nė nivel kombėtar. Ligji urban duhet tė jete i harmonizuar sa mė shumė me ligjet mjedisore, qė ekzistojnė nė Shqipėri, por qė nuk zbatohen si duhet. Ligjet e strehimt dhe ndėrtimit, dispozitat ligjore qė rregullojnė pėrdorimin dhe zhvillimin e tokės publike, rregullimi ligjor me tokėn bregdetare, rregullat ligjore pėr mbrojtjen e trashėgimisė historike (shumė e rėndėsishme pėr qytete si Berati) ­ tė gjitha kėto ligje duhet tė integrohen nėn tė njėjtin sistem dhe tė interpretohen nė bazė tė tė njėjtave parime ligjore. Ndėrsa Shqipėria po bėhet gati tė diskutojė integrimin nė BE, ky sistem i gjerė ligjor duhet tė jetė nė pėrputhje edhe me Direktivat ekzistuese tė BE-sė. 6Intervistė me Shoqatėn e Investitorėve tė Huaj nė Shqipėri, Mars 2006 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI83 Duhettėbehenedherishikimebrendafushėssėtėdrejtėspėrpronėprivate,pavarėsisht ngatheksirelativishtimadhqėjuvihetatyrenėShqipėri.Njėproblemshumėindjeshėm dhe qė po bėhet mė shqetesues ėshtė mungesa e kornizės sė duhur ligjore pėr tė trajtuar ēėshtjen e banesave/kondominiove. Kjo mungesė e ligjit kondominial shfaqet edhe nė vende tė tjera tė Evropes juglindore dhe qėndrore.7 Nė qytetet kryesore tė Shqipėrisė, gjithnjė e me shumė njerėz po jetojnė bashkė nė njė regjim bashkėpronėsie dhe gjithnjė ePėr shumė po shkėputen lidhjet familjare qė i mbanin familjarėt nė tė njėjtėn ndėrtesė. tė huaj janėpotenciali mepasojė, pėr konflikte ligjore dhe padi gjyqėsore qė pėrfshijne dhe njerėz rritur, veēanėrisht pėr faktin se nuk janė krijuar mekanzima ligjore pėr tė trajtuar problemet qė vijnė nga fakti se ka sipėrfaqje, pajisje tė pėrbashkėta dhe mjete dhe shpenzime pėrkatėse. Legjislacioni pėr praktikat e qeradhėnies duhet tė rishikohet gjithashtu pėr t'iu pėrshtatur rendit ligjor-urban tė ridimensionuar/ripėrcaktuar. Ēėshtjet politike-institucionale nė lidhje me menaxhimin urban. Ka njė sėrė ēėshtjesh tė rėndėsishme pėr t'u trajtuar nė kėtė fushe, duke pėrfshirė sidomos ato nė lidhje me marrėdhėniet midis ligjeve urbane tė dekretuara nė nivele tė ndryshme tė qeverisjes dhe dinamikės sė marrėdhėnieve ndėrqeveritare. Ministria e Puneve Publike, Transportit dhe Telekomunikacioneve (MPPTT) ka njė rol tė pėrgjithshėm koordinues nė fushėn e zhvillimit urban pėrmes departamentit tė planifikimit urban. Kjo njėsi ka qenė me njė personel nėn numėr, edhe pėr numrin e zyrave tė planifikimit tė bashkive. Fuqizimi dhe qartėsimi i rolit tė Ministrisė do tė jetė shumė i rėndėsishėm nė hartimin dhe zbatimin e reformave tė rekomanduara kėtu. AktualishtkanjėshkeputjemeszhvillimevepolitikedhefiskaleqėkanėvijuarpasLigjit tė Decentralizimit 2000 dhe trajtimit tė qeverisė lokale me Ligjin e Planifikimit Urban nė 1998. Nėse procesi i decentralizimit i ka dhėnė kompetenca nė rritje bashkive (me propozime pėr mė shumė autoritet pėr taksat bashkiake dhe kredidhėnien bashkiake ne diskutim), qeveria lokale nuk ka ende tė njėjtin statut ligjor pėrsa i pėrket procesit tė miratimit tė planeve tė zhvillimit urban, vendimarrjes dhe licensimit tė aktiviteteve. LigjiiPlanifikimitUrbantė1998kėrkonnjėformulimdhezbatimtėplanevestatutoresi pėr tė gjithė zonėnbrenda kufirit urban ("studimet e planifikimit urban tė pėrgjithshėm" dhe "planet e pėrgjithshme rregulluese"), qė synohen tė zbatohen pėr 10-15 vjet; dhe pėr zonat konkrete urbane brenda kufirit urban ( zonat e detajuara tė planifikimit, tė quajtura studime ose plane "te pjesshme" urbane. Edhe pse qeverive vendore u janė vėnė pėrgjegjėsi pėr tė krijuar dhe zbatuar plane tė tilla rregulluese, pak bashki kanė aftėsite apo burimet financiare pėr t'i mbuluar plotėsisht ato. Planet e pėrgjithshme rregulluese jane shumė tė vjetėr ose joekzistente nė shumė bashki, dhe nė rastin mė tė mire, ato kanė zėvendėsuar studimet e mėparshme tė pjesshme pėr zonėn e qendrės ose lagje tė caktuara. Mungesa e njė plani rregullues tė zbatueshėm, ose moszbatimi i tij, ėshtė shkaku i njė pjesė tė madhe tė ndėrtimeve tė paligjshme. Kur nuk ekziston njė plan rregullues, njė aplikanti pėr leje ndėrtimi shpesh i kėrkohet tė pėrgatisė njė plan pėr njė lagje specifike, bllok apo shesh ku ai/ajo dėshiron tė ndėrtojė. Pėrveē kostove dhe vonesave me tė cilat pėrballet aplikanti, kjo praktikė mund tė krijojė pa dyshim konflikte interesi. Dhe pėr shkak se planet qė ekzistojnė nuk kanė njė status ligjor tė detyrueshėm mbi pronarėt apo ndėrtuesit private, ēdo propozim i ri pėr 7Pėr mė shumė informacion, shikoni http://www.stabilitypact.org 84 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI pėrdorimin e tokės kalon njė miratim specifik sipas vendit pėr tė pėrcaktuar tė drejtėn etėpėrdorimit dhe parametrat e zhvillimit. Ky sistem krijon pasiguri pėr ēdo pėrdorues mundshėm tė tokės dhe pėrfshin dhe mundėsi pėr korrupsion dhe kėrkim qeraje nė proceset e planifikimit dhe miratimit. (Banka Botėrore 2006c, Shtojca 17). Ndėrkohė qė qeveria vendore ka pėrgjegjėsinė por jo mjetet e duhura pėr tė pėrgatitur planetspecifike,ajokagjithashtumungesėtėtheksuartėautoritetit.Nėfaktplanifikimi urban dhe sistemi i menaxhimit nė fuqi ėshtė ende i formės piramidale dhe shumė i centralizuar. Qeveria kombėtare duhet ende tė aprovojė dhe licensojė planet e zhvillimit urban, projektet dhe aktivitetet. Pėr shembull, nė bazė tė Ligjit mbi Planifikimin Urban numėr 8405 Artikulli 9, Kėshilli Kombėtar i Rregullimit tė Territorit tė Republikės sė Shqipėrisė (KKRRTSH) i kėrkohet aprovimi, pėrveē studimeve/ndėrtimeve tė rėndėsisė sė dukshme rajonale ose kombėtare "...planet e pėrgjithshme tė zonave me mė shumė se 10 hektarė... studimet pjesore urbane pėr zonat turistike... planet e pėrgjithshme pėr qytetet me mė shumė se 10,000 banorė.....studimet urbane pėr qendrat e qyteteve me mė shumė se 50,000 banorė... studimet pjesore urbane e mė shumė se 15 hektarėve brenda vijave kufizuese tė qyteteve.... dhe lejet e ndėrtimit pėr objekte tė rėndėsisė sė veēantė nė qendrat e qyteteve tė aprovuara nga studimet urbane...." Nė fakt duket qė nė qoftė se ligji zbatohet ka shumė pak raste qė KKRRTRSH-ja duhet tė mos marrė pjesė nė aprovimin e tyre. Kjo duket tė lerė njė rol shumė tė vogėl pėr KRrT-te rajonale ose pėr KRRT-te bashkiake. KRRT-ja e Tiranės ėshtė aktualisht e formuar kryesisht nga pėrfaqėsues tė agjensive tė qeverisė kombėtare. Njėrishikimirėndėsishėmiligjitmbiplanifikimurbanėshtėnėprocesesipėr,pjesėrisht me qėllimin pėr tė bashkėrenduar tė gjithė procesin e decentralizimit. Qeveria qėndrore dotėketė nevojėtėgjejėmėnyrapėrtėmbėshteturfuqiziminekompetencavetėqeverisė vendore nė atė zonė pėr kontrollin e zhvillimit urban, ashtu si dhe nė funksione tė tjera tė decentralizuara. Njė zgjidhje e mundshme pėr kėtė rebus do tė ishte miratimi inga udhėzimeve kombėtare tė cilat duhej tė zgjeroheshin mė tej, dhe tė pėrshtatėshin ligjet lokale. Gjithashtu do tė ishte e vlefshme qė miratimi i nevojshėm ligjor i planeve bashkiake tė bėhej mė formal nga TAC kombėtar nėse ai nuk mund tė shmangej plotėsisht, psh. njė lloj vlerėsimi i shpejtė "pa kundėrshtime", pėr tė minimizuar vonesat dhe mundėsitė pėr ndėhyrje tė panevojshme nė planifikimin bashkiak. Njė sfidė tjetėr institucionale qė duhet marrė nė konsiderate nė kontekstin e njė kuadri tė ri rregullator mbi menaxhimin urban ėshtė dhe ēėshtja e administrimit metropolitan. Qyteti i Tiranės ėshtė shndėruar realisht nė qendrėn e njė zone dinamike metropolitane, duke pėrfshirė tė pakten tre bashki, dhe del e nevojshme krijimi i njė kuadri pėr bashkėrendimin ndėr-juridiksional veēanėrisht tani/nė ditėt e sotme duke pasur parasysh qė ēėshtjet mė tė mprehta janė organizimi i territorit, zhvillimi i planifikimit dhe sigurimi i shėrbimeve. Disa eksperienca interesante tė bashkėpunimit ndėr-bashkiak duket se po ndodhin - pėr shembull, ajo e qytetit tė Shkodrės nė lidhje me pėrpunimin e mbeturinave-pas identifikimt tė qartė tė nevojave. Sidoqoftė , kriteri ligjor pėr marrėveshje tė tilla ndėr-bashkiake,nuk ėshtė pėrcaktuar akoma, dhe pozita ligjoreekontratavetėnėnėshkruarangabashkitėpjesmarrėse/tėpėrfshira-dokumente tėpėrket sė drejtės private- ėshtė akoma e dyshimtė/nuk ėshtė akoma e qartė, sidomos pėrsa ibashkiake pėrdorimit tė burimeve publike. Rregullat pėr krijimin e partneriteteve ndėr- nė bazė tė ligjit publik janė tė nevojshme. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 85 Shoqata/grupime vullnetare tė bashkive ekzistojnė nė Shqipėri, por ato mund tė bėheshin mė aktive duke bėrė tė qartė nevojat dhe shqetėsimet e qeverisjes vendore. Nė shumė vende tė botes, shoqatat e qeverive vendore marrin pjesė nė diskutime pėr legjislacionin e propozuar, i cili prek/ndikon tek anėtarėt e kėtyre shoqatave, pėrgatitin trajnime dhe ndajnė praktikat mė tė mira dhe pervojėn e nxjerrė nga mėsimet/pėsimet. Partneriteti me shoqatat ndėrkombėtare tė tilla si Unioni i Qyteteve dhe Njėsive tė Qeverisjes Vendore (UCLG, me bazė nė Barcelonė) mund tė bėhen njė shembull i vlefshėm pėr rritjen e kapaciteteve dhe ndėrgjegjėsimin e autoriteteve tė bashkive Shqiptare si dhe stafit tė tyre. Ēėshtjepolitike-socialenėlidhjememenaxhiminurban. Kjofushėegjerėėshtėnjė dimension tjetėr i planifikimit urban dhe sistemit tė menaxhimit tė tij, nė tė cilin ka njė hapėsirėtėkonsiderueshmemidisrregullimeveligjoreurbaneqėzotėrojnėnėShqipėridhe praktikave social-politike tė zakonshme nė BE. Ndėrsa njohja e tė drejtave tė individėve ėshtė e qartė, nuk ka farė qartėsi nė njohjen e tė drejtave kolektive, dhe si rrjedhim horizonti pėr aktivizimin e shoqėrisė civile dhe prokurorėve pėr qeverinė, nė mėnyrė qė tė garantojnė zbatimin e legjislacionit urban ėshtė mjaft i kufizuar. Megjithatė, me ritmet nė rritje tė zhvillimit urban, potencali nė rritje pėr konflikte sociale dhe maturimi gradual iligjor institucioneve social-politike nė Shqipėri, pritet qė kėrkesa pėr njė horizont mė tė gjerė pėr pjesmarrjen politike do tė rritej me tė njėjtin ritėm. Pjesėmarrja e popullsisė nė diskutimet dhe formulimin e planeve urbane nuk ndodh shpesh,sidomosnėnivellokal,dhemadjekashumėpakshembujtėprocesevetėhartimit tė buxhetit me pjesmarrje. Megjithatė, pavarėsisht nga cilėsia politke e iniciativave ekzistuese, pjesmarrja nuk njihet ende si njė e drejte kolektive ­ pėr shembull, legjislacioni i planifikimit urban nuk kėrkon seanca dėgjimore me publikun. Njė kuadėr iligjore rishikuar ligjor pėr rregullimin urban duhet gjithashtu tė pėrfshijė kritere pėr njohjen tė organizatave kolektive tė interesave publike, ēka do tė thotė organizatat me bazė komunitare (OBK) dhe organizatat jo qeveritare (OJF-te). Ndėrkohė qė disa OBK dhe OJF kanė ngritur zėrin dhe janė bėrė aktive nė ēėshtjet e zhvillimit urban, dhe kur ato pėrfshihen mė shumė nė ēėshtje tė tilla si tendera publike pėr projekte, natyra ligjore e organizatave jofitimprurėse do tė duhet tė sqarohet, sidomos pėr sa i pėrket transferimit tė fondeve publike tek ato. Njė tjetėr fushė ligjore qė ka nevojė pėr vėmendje tė veēantė rezulton nga kontrasti nė lidhje me transaksionet e pasurisė, nė mėnyrė qė tė prezantojė ende tė padėgjuarin nocion tė tė drejtave tė konsumatorit. Me shumė e shumė transaksione pronėsie qė po ndodhin, dhe sidomos pėr shkak tė zhvillimeve tė ardhshme dhe sektorit tė ndėrtimit qė po ndryshon mjaft produktin fillestar tė ofruar nga zhvilluesit/ndėrtuesit dhe promovuesit, potenciali pėr konflikt ėshtė mjaft i madh: pėr shembull, njė ndėrtese etėrevėshtirėsojė mund tė krijojė probleme pėr qarkullimin, ventlimin, tė prishė/pengojė pamjet dhe aksesin nė infrastrukturė dhe shėrbime pėr njerėzit qė jetojnė nė njė ndėrtese ekzistuese tė mėparshme. Sė fundmi, ja vlen tė pėrmendim pjesmarrjen e kufizuar tė gjyqėsorit nė procesin e kontrollit tė zhvillimit urban. Njė rol i ri do tė duhet tė skalitet pėr gjykatat nė mbrojtje tė tė drejtave kolektive dhe interesave sociale. Progresi nė kėtė fushė pengohet nga njė vlerėsim mjaft i ulėt qė kanė prokurorėt dhe gjykatesit nė syte e publikut, sipas anketimeve tė perceptimeve tė kohėve tė fundit, ku tregohet se axhenda e reformės sė gjyqėsorit/legjslative duhet tė jete shumė mė e gjerė. (USAID 2006). 86 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Rekomandime nė lidhje me strategjinė urbane, planifikimin urban dhe legjislacionin pėr zhvillimin e tokės (ndėrtimet) Vizioni dhe Strategjia Urbane. Hapi i parė themelor duhet tė jete bėrja e qartė eqėndrueshėmdhezhvllimit njė vizioni strategjie qė synon tė krijojė njė karakter gjithėpėrfshirės dhe tė kėtė sfond dhetėkushtet ligjore dhe politike pėr zhvillimin urban, nėpėrmjet procesit tė urban. Ėshtė pikėrisht roli i qeverisė sė vendit, ai qė vendos demokracisė parlamentare. Qeveritė vendore nga ana e tyre duhet tė kenė pėrgjegjėsinė pėr tė pėrcaktuar nėpėrmjet njė procesi lokal demokratik dhe pjesmarrės, vizionin e llojit tė qytetit qė aktorėt lokalė dėshirojnė tė krijojnė. Planifikimi lokal dhe aktivitete rregullatore, tė bashkuara me taksat vendore dhe politikat e investimeve duhet tė mbėshtėsin plotėsimin e kėtij vizioni duke lehtėsuar dhe udhėhequr sektorin privat lokal. Sugjerohet qė nė pėrcaktimin e drejtimeve tė gjera pėr politikat e pėrdorimit tė tokės urbane (dhe pėr kuadrin e pėrgjithshėm rregullues), qeveria,si ajo qėndrore edhe ajo vendore duhet tė percaktojė objektiva tė qarta ose parime si ato qė vijojnė, tė cilat do tė bėhen ēelėsi i arritjes sė njė sistemi urban efiēent dhe i drejte/i paanshėm8: · Duhet tė ketė njė produkt tė pėrballueshėm tė strehimit legal pa subvencionime pėr pjesėn mė tė madhe tė popullsisė urbane (70-80 pėrqind janė pjesėt e pritshme nė shumicėn e ekonomive tė zhvilluara tė tregut); · Infrastruktura duhet t'u vihet nė dispozicion gjithė banorėve, p.sh. ata duhet tė perfitojnėshėrbimetėfurnizimitmeujėdhekanalizime,rrugėtėmira,drenazhim dhe shėrbime sociale si pėr shėmbull shkolla; · Ēdo vendbanim dhe ndėrtim i ri duhet tė formalizohet, dmth sistemi duhet tė lejojė qė pėrdoruesit e tokave tė gėzojnė njohjen e titullit tė pronėsisė mbi tokėn dhe tė sigurojnė lejen e ndėrtimit; · Qytetet duhet tė zhvillojnė hapėsirat e tyre nė njė mėnyrė kompakte, duke lejuar pėrdorimin maksimal tė transportit publik, pėr qėndrueshmėrinė ekonomike dhe atė tė mjedisit. Si rrjedhim, qeveritė qėndrore dhe vendore, si dhe sektori privat, tė gjithė sė bashku kontribuojnėnėpėrcaktimindheplotėsiminevizionitpėrqytetet,porėshtėerėndėsishme tė theksohet se qeveritė nuk ndėrtojnė qytete ­ qytetet i ndėrton sektori privat. Zhvillimi hapėsinor i qyteteve diktohet nga ndėrveprimi midis kėrkesės tė ndryshueshme nė mėnyrė konstante tė konsumatorėve dhe rregullave tė pėrdorimit tė tokės, zhvillimit tė infrastrukturės dhe sistemit tė taksave. Hartimi i planeve rregullatore nuk mund tėplanifikimit krijimin e projekteve pėr zhvillimin e qyteteve. Si rrjedhim, sistemet eqeveria nėnkuptojėdhe normave ashtu siē janė parashikuar nė legjislacionin perkates nga qėndrore dhe qė janė aplikuar dhe zbatuar nga bashkitė, mund tė pretendojnė tė mundėsojnė "stimulimin" dhe tė udhėheqin/drejtojnė investimet private, por nuk mund tė marrin vendime nė emėr tė investitorėve private. Per tė arritur tė gjitha kėto objektiva urbane tė pėrmendura mė sipėr, qeveritė kanė tre instrumenta kryesore: · Legjislacionin/rregullat pėr pėrdorimin e tokės 8Kėto pika nuk nėnkuptojnė njė renditje prioritetesh, d.mth. nuk ėshte gjithmonė e nevojshme tė sigurohen tituj prnėsie para sigurimit tė shėrbimeve tė infrastrukturės. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 87 · Zhvillimin e infrastrukturės bazė, dhe · Tatimet/taksat lokale, pėrdoruesit dhe tarifat ndikuese Per kėtė arsye, njė politikė qeverisjeje urbane do tė kėrkonte njė pėrqasje, e cila do tė ishte plotėsisht konsistente nė kėto tre fusha, siē u parashtrua dhe mė sipėr. Rregullat pėr pėrdorimin e tokės. Rekomandimet e propozuara kėtu i pėrkasin planit rregullues dhe planit zonal; normave tė nėnndarjes; kufijve urbane; monitorimit tė tregut tė pronave tė patundshme; zbatimit tė sistemit rregullator; dhe trajnimit tė planifikuesve urbanė (urbanisteve). Ēdo(i)qytet duhet tė ketė njė plan rregullues (plan pėr pėrdorimin e tokės) qe pėrmban Procesi i planifikimit: plani rregullues (pėrfshirė planin zonal) elementet e mėposhtėm: · Njė liste tė objektivave tė planit bashkiak · Njėstudimdemografikqėtregonpopullsinėurbanenėtėshkuarėndhepopullsinė urbane tė parashikuar · Njė hartė tė zonės ekzistuese tė ndėrtuar (gjithė qytetet dytėsore tė vizituara gjatė misionit kanė tashmė njė hartė topografike dixhitale tė detajuar tė kohėve tė fundit qė tregon vendndodhjen e ēdo ndėrtese nė qytet, pėrfshirė dhe ndėrtimet informale) · Njė hartė tė dendėsisė sė popullsisė tė ndarė nė nėnzona bazuar nė regjistrimin fundit tė pėrgjithshėm tė popullates · Njė hartė zonale qė tregon zonat e ndryshme, tė ndėrtuara ose tė lira, qė kanė njė kuadėr specifik normash (mė shumė pėr skicimin e kėtyre zonave do tė gjeni me poshtė) · Njė dokument qė pershkruan normat e pėrdorimit tė truallit nė ēdo zonė: zonė enumrin kufizuar, sipėrfaqen minimale tė ngastrės, pengesat, lartėsinė maximale ose e kateve, shkallėn e pėrdorimit tė sipėrfaqes sė ndėrtimit, mbulimin ndarjes nė ngastra · Njė hartė qė tregon ēmimin aktual tė pritshėm tė strehimit nė ēdo zonė banimi bazuar nė standartet minimale tė pėrcaktuara nė plan · Njė hartė qė tregon tė drejtėn e kalimit ekzistuese dhe tė planifikuar tė rrjetit rrugor primar. Nė mėnyrė ideale kėto rrugė duhet tė ndjekin afėrsisht njė strukturė koordinative me distanca nga 600 deri nė 800 metra ndėrmjet rrugėve kryesore. Nė ekonomitė e zhvilluara tė tregut me traditė nė planifikimin e bazuar nė kėrkesat e tregut, ky plan rregullues mund tė jete njė dokument i thjeshtė i pėrgatitur relativisht thjesht dhe me njė kosto modeste. Pjesa mė e hollėsishme e procesit ėshtė diskutimi publik dhe rishikimi, duke pasur parasysh faktin qė plani rregullues ka nevojė tė kuptohet gjerėsisht dhe tė jete publikisht i disponueshėm. Ndėrkohė qė fuqia punėtore, eksperienca dhe tė dhėnat janė tė pamjaftueshme nė bashkitė shqiptare, qėllimi do tė vazhdojė tė jete hartimi i planeve rregulluese si mė lart sa mė tė thjeshte tė mundur. Duke pasur parasysh qė njė bazė hartash topografike ekziston nė ēdo qytet, njė plan rregullues pėr njė qytet me rreth 100,000 banorė mund tė pėrgatitet nga njė ekip prej 2 deri nė 3 urbaniste nė afėrsisht tre muaj (ky kuadėr kohor nuk pėrfshin as pjesmarrjen eėshtė publikut dhe as aprovimin ligjor tė planit). Pjesa mė e rėndėsishme e dokumentit planifikimi zonal, qė gjithashtu duhet tė pėrfshijė tė drejtėn e kalimit tė rrugėve kryesore. Plani duhet mbajtur sa mė i vogėl dhe mundėsisht me sa mė pak zona. 88 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Planifikimi zonal i Varshavės, Poloni aprovuar nė vitin 1999 ėshtė njė shembull i mirė ithjėshtė njė zonimi modern drejtuar nga tregu. Koncepti i hartės zonale nė Varshavė ėshtė i dhe transparent. Ai i pėrgjigjet njė zgjidhjeje mes tre objektivave konfliktuale: · Ruajtja e zonave historike tė Varshavės nga shkeljet · Ruajtja e vlerave mė tė rėndėsishme mjedisore (brigjet e lumit tė Vistulės, pyjet, shpatet e rrėpirėta mbi Vistulėn) · Lejimin e zhvillimit ekonomik qytetit tė drejtuar nga tregu me nxitje tė forta pėr riciklimin e ndėrtesave tė papėrdorshme. Urbanistet e Varshavės nė fillim percaktuan zonat qė do tė mbroheshin pėr arsye historike ose mjedisore. Hapi tjetėr ishte tė identifikoheshin zonat pėr ambjente publike dhe industrinė ė dėmshme. Zonat tė cilat nuk u pėrfshinė nė asnjėrėn prej kėtyre kategorive, qė pėrfaqėsonin 48 pėrqind tė territorit tė bashkisė, u zonuan pėr pėrdorim tė perzjer me norma minimale. Ky trajtim pranon qė ndėrkohė qė urbanistet kanė njė pėrgjegjėsi nė identifikimin e zonave specifike qė duhen mbrojtur nga forcat e tregut, atakonsumatorėve nuk janė tė gjithėdijshėm dhe nuk mund tė parashikojnė preferencat e ardhshme tėndarjes dhe variacionet e ēmimeve (Shikoni nė Shtojcėn e Kapitullit 6 hartėn ezonave). sė zonave tė Varshavės dhe njė pėrshkrim tė shkurtėr tė planit tė ndarjes sė Njė trajtim i tillė duhet pėrdorur nė planet rregulluese nė zhvillim pėr qyetet e dorės sė dytė tė Shqipėrisė. Duhet tė ketė norma tė pakta dhe tė thjeshta; kėto norma duhet tė zhvillohen me pjesmarrje publike; njėherė tė aprovuara ato duhet tė publikohen dhe njihen gjerėsisht; dhe gjithashtu duhet tė zbatohen. Nė tė kaluarėn njė theks i madh ėshtė vendosur nė projektimin urban vendor, dhe jo aq shumė nė vendosjen e normave transparente pėr gjithė qytetin. Prioriteti i parė ėshtė ngritja e kuadrit ligjor mjaftueshmėrisht tė qartė qė ēdo investitor duhet tė dijė se ēlloj ndėrtese dhe ēsipėrfaqe ndėrtimi mund tė lejohet pėr shfrytezim nė ēdo pjesė tė qytetit. Sė fundmi, normat mbi pėrdorimin e truallit ndikojnė nė ēmimet e strehimit duke shtrėnguarofertenetruallitdhedukekufizuarvoluminendėrtimitqėmundtėndėrtohet nė njė ngaster tė caktuar. Ėshtė e rėndėsishme qė urbanistet tė jenė tė informuar mbi efektin mbi ēmimin nga normat qė ata propozojnė. Rritja e vendbanimeve informale dhe jo ligjore shpesh ėshtė lidhur ngushte me norma tė papranueshme. Kjo ėshtė arsyeja qė ēdo plan rregullues duhet tė permbaje njė hartė qė tregon ēmimet e pritshme tė apartamenteve nėqoftė se pėrdoren standartet minimale tė autorizuara nga normat. Nėqoftė senjėpjesėemadheepopullsisėnukmundtėketė fuqinėblerėsepėrstandartet eligjore. pėrfshira nė norma ata do tė jenė tė detyruar tė zhvillojne nėnndarje informale jo Asnjė formė dhe sasi e zbatimit tė ligjit nuk mund tė detyrojė me forcė familjet tė paguajnė pėr strehim mė shumė nga ēmund tė kenė fuqinė e tyre blerėse. (ii) Normat e nėnndarjeve Normatenėnndarjevevendosinmėnyrėnsesipjesėtėmėdhatėtokėsmundtėnėnndahen nėngastradherrugė.Kėtonormalpėrfshijnesipėrfaqenminimaletėngastrave,gjerėsine eqytetet rrugėve, zonat qė do tė lihen pėr hapėsirat publike, etj. Kapitulli Katėr tregon qė nė e dorės sė dytė Shqiptare edhe familjet e punėsuara nė sektorin formal por me tė ardhura tė ulėta kanė fuqi blerėse vetėm pėr njė vendbanim informal. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 89 Do tė jetė e rėndėsishme tė skicohen norma pėr nėnndarjet qė pak a shumė imitojnė pėrdorimin informal tė nėnndarjeve, me rrugė disi mė tė mėdha dhe tė drejta kalimi respektive. Normat e nėnndarjeve duhet tė lejojnė nėnndarjen e ngastrave dhe titujt ligjore tė pronėsisė pėr ngastrat edhe nė mungesėn e infrastrukturės. Eksperienca nė Shqipėri dhe nė shumė vende tė tjera tregon qė prioriteti ėshtė tė caktohen qartė kufijtė mes ngastrave private dhe rrugėve dhe hapėsirave tė tjera publike. Infrastruktura mund tė instalohet nė njė kohė mė tė vonė me kontrate me kompanitė e shėrbimeve publike pėr tė rikuperuar kostot. Objektivi kryesor i politikave urbane tė qeverisė duhet tė jete qė sot e tutje promovimi i zhvillimitligjortėtruallitpėrtėgjithėgrupetmetėardhuratėndryshme.Skicimiinormave realiste pėr nėnndarjen e tokės do tė jenė njė faktor kyc nė arritjen e kėtij objektivi. (iii) Zgjerimi i kufirit urban: "vija e verdhė" Shumicaeqyteteveshqiptarekanėnjėkufi"vijetėverdhė"qėteorikishtkufizonzgjerimin etėurbanizimit dhe ndėrtimit tė lejuar, dhe brenda tė cilės do tė bėhet zgjerimi i rrjeteve infrastrukturės urbane, pėr njė horizont prej 15 vjetesh.9 Disa qytete tė tjera nė bote (Portlandi dhe Oregoni nė SHBA, pėr shembull) kanė provuar kėtė trajtim nė mėnyrė qė tė frenojne shtrirjen dhe kanė arritur qytete me kompakte nga ana hapėsinore. Studimet sugjerojnė qė kufijtė e rritjes urbane kontribuojnė nė rritjen e ēmimit tė strehimit nė mėnyrėdomethėnėsendėrkohėqėnukjanėshumėefektivenėkufiziminezgjerimiturban (Shiko referencat tek shėnimet shpjeguese nė Kapitullin Katėr). Si pasojė se mundėsia pėr gjetjen e truallit ėshtė njė problem kyē nė Shqipėri, ėshtė rekomanduar qė obligimi ligjor qė nėnkupton vija e verdhė duhet tė lehtėsohet nė tė ardhmen. (iv) Monitorimi i ēmimeve dhe volumi i ndėrtimeve Si pasojė e rėndėsisė sė fuqisė blerėse nė hartimin dhe zbatimin e normave tė pėrdorimit tė truallit, ėshtė thelbėsore qė zyra bashkiake e planifikimit tė monitorojė rregullisht ēmimet pėr truallin dhe strehimin, si dhe oferten dhe kėrkesėn pėr grupe me tė ardhura tė ndryshme. Si pjesė e procesit tė planifikimit bashkia duhet tė sigurojė njė hartė tė perditesuar rregullisht qė tregon lejet e ndėrtimit, volumin e ndėrtimit, dhe ēmimet nė lagje tė ndryshme. Funksioni i monitorimit tė ēmimit mund tė nėnkontraktohet tė sektori privat, i cili nė momentin qė krijohet tregu i integruar i strehimit, mund tė gjenerojė dhe mbajė nė ēdo rast shumicėn e kėtyre tė dhėnave pėr qėllimet e veta. Sidoqoftė informacioni mbi tregun ėshtė kryesisht njė e mire publike dhe mund tė jete e nevojshme tė ofrohet nga qeveria duke qėne se asnjė agjenci private nuk ėshtė e gatshme tė ndėrmarrė kete iniciativė pėrveēse pėr pėrdorimin e tyre tė brendshėm. tė dhėnat mbi ēmimet dhe transaksionet duhet tė jenė tė disponueshme pėr publikun nė mėnyrė qė tė informojnė pjesėmarrėsit potencialė nė treg dhe tė rritin transparencėn nė procesin e vlerėsimit pėr taksimin ose qėllime tė tjera administrative. (iii) Zbatimi i normave: lejet e ndėrtimit dhe zbatimi Bashkitė janė pergjegjėse pėr zbatimin e planeve rregulluese, duke shqyrtuar aplikimet pėrlejendėrtimidhedukeinspektuarperputhshmėrinė/cilėsinėepunimevetėndėrtimit. 9 tėLegjislacioniduke pėrcaktuar zonėn e jashtme rrethuese, e cila mbetet brenda kalsifikimit rural dhe mund tė bėhet i planfikimit urban parashikon gjithashtu edhe krijimin e njė linjė "periferie" nė planet rregullatore njė qyteti, eedhe dsponueshme pėr zhvillimiet e ardhshme urbane nė zbatim tė master-planeve qė vijonė. Ashtu siē pėrshkrhuhet sepsenė janė jashtePesė, sė verdhė dhe nuk njihen si zona urbane deri nė momentin qė njė master plan i ri ti njohe atoKapitullin vijės vendbanimeve informale nė unazėn `periferike" nuk mund tu sigurohet infrastrukturė, si tė tilla. 90 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Ligji aktual pėr planifikimin urban (Ligji fillestar dhe ai i ndryshuar numėr 8405) jep njė proces aprovimi qė merr shumė kohė pėr aplikuesin dhe siguron njė sėrė mundėsish pėr mitmarrje nga ana e zyrtarėve. Per ilustrim, aplikuesit pėr njė leje ndėrtimi duhet tė marrin tė gjitha aprovimet pėrkatėse ose licencat nga ndėrmarrjet komunale, nga drejtoria e zjarrfikėsve, zyra e regjistrimit tė pasurive, dhe ndoshta tė tjera si kėto pėrpara se ata tė fillojnė aplikimin pėr lejen e ndėrtimit. Zyrtarėt bashkiakė nė Vlorė dhe Tiranė raportojnė se mund tė duhen deri nė gjashtė muaj pėr tė mbledhur tė gjitha kėto dokumenta. Ka shumė pak "one-stop shops" (zyra qė ofrojnė disa shėrbime njėkohesisht) ku kėto aprovime mund tė mblidhen sė bashku dhe shumica e ndėrmarrjeve publike dhe institucioneve tė cilat duhet tė japin dokumentacionin e nevojshėm nuk janė nėn varėsinė e bashkisė, dhė si rrjedhim ndjekin proceset e tyre. Ēdo rishikim i ligjit pėr planifikimin urban duhet tė shqyrtojė dhe perpiqet tė thjeshtesojė llojet e dokumentave tė kėrkuara tė nevojshme pėr tė marre lejen e ndėrtimit, ose nė rastin mė tė keq tė operojnė me proēedura mė efektive. Ka mundėsi qė ligji mbi planifikimin urban tė kėrkojė leje ndėrtimi atėhere kur nuk ėshtė e nevojshme. Neni 48 i kėtij ligji, pėr shembull, specifikon se "Lejet e ndėrtimit kėrkohen pėr (ndėr tė tjera).... vendosjen e objekteve ekzistuese nė katet e parė.... ristaurimin e komponentevė tė jashtėm, suvatimin dhe lyerjen...." Duke kėrkuar leje tė panevojshme ligji mund ti shtojė mundėsitė pėr korrupsion si dhe tė rrite koston me vonesa nė zhvillimin e pronės nga individėt dhe firmat. Zbatimi i rregullave tė ndėrtimit ka qėnė i ērregullt nė rastin mė tė mirė nė Shqipėri, dhe ėshtė vėnė nė jete nga e ashtuquajtura Polici Ndėrtimore, e cila vepron nėn kompetencat e Ministrisė se sa atė tė bashkisė. Krahu i punės i investuar nė policinė ndėrtimore duket se eplanifikimin easajēkashumicaebashkivemundtėkontribuojnėnėpėrpjekjetetyrepėr kalonnumrin dhe rregullimin e territorit. Fokusi i kėsaj zbatueshmėrie kombėtare ėshtė tek prishja e ndėrtimeve, njė zgjidhje ekstreme dhe shumė e kushtueshme. Nė vend qė zbatimi ipėr rregullave tė ndėrtimit tė mbikqyret nga ana e bashkive, do tė ishte mė e preferueshme MPPTT tė siguronte udhėzime dhe tė nxiste burimet e duhura pėr zbatimin nga ana emirė bashkive. Problemet e mospėrputhjes me planet dhe normat urbane do tė trajtohen mė mė herėt nė kohė se sa nė fazėn e inpektimit tė ndėrtimit. Kjo bėhet nėpėrmjet: · Planifikim rregullues dhe zonal qė i shėrben mė mirė dinamikės sė tregut se sa punon kundra saj; · Pjesėmarrje e duhur publike nė hartimin dhe publicitet tė planeve dhe normave pėr tė siguruar mbėshtėtjen e pėrgjithshme dhe transparencėn e procesit; si dhe · Njė proces efektiv lejues qė nxit ndėrtuesit tė marrin aprovimet e duhura me kosto minimale transaksionesh dhe dekurajon sjelljen korruptive tė zyrtarėve. (vi) Trajnimi pėr profesionin e planifikimit urban (urbanistet) Ndryshimet nė planifikimin urban tė pėrshkruara kėtu nėnkuptojnė njė "shmangie tė modelit"nėnatyrėneplanifikimiturbantėmėsuardhetėpraktikuarnėShqipėriderimė sot.10 Zbatimi i reformave tė rekomanduara tė planifikimit urban me kalimin e kohės do tėkėrkojėriorientimtėrėndėsishėmnėsjelljetdhearsimiminprofesionaltėurbanisteve. 10Fakulteti i inxhinjėrisė sė ndėrtimit pėrgatit rreth 10 urbaniste nė vit, por trajnimi i tyre ėshte kryesisht nė hartimin fizik. Ka kufizime tė ngjashme tė aftesive nė Institutin Kombėtar tė Planifikimit Urban VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 91 Mundėsimi i kėtij transformimi dhe plotėsimi i kėrkesės pėr aftėsi planifikimi urban nė terma afatshkurtėr dhe afatmesėm, do tė kėrkojė ndryshime nė trajnimin formal dhe liēensimin e urbanisteve, njė ekspozim mė tė madh ndaj praktikave mė tė mira ndėrkombėtare pėr planifikimin urban tė thjėshtėzuar dhe tė orientuar drejt tregut, si dhe pėrfshirjen e ekspertizės nga OJF-te e kualifikuara dhe firmat ndėrkombėtare po aq sa dhe mbėshtėtja nga donatorėt. Mekanizmat jorregulluese pėr zhvillimin e tokės: investimet nė infrastrukturė dhe pėrdorimi i mjeteve financiare dhe jo-financiare. Pėrveē planeve rregulluese dhe lejeve, qeveritė kanė nė dispozicion tė tyre dy instrumenta pėr tė ndikuar nė pėrdorimin einvestimeve tokės urbane: (i) zhvillimin e infrastrukturės kryesore dhe dytėsore, nėpėrmjet direkte ose nėpėrmjet Partneritetit Publik- Privat (PPP); dhe (ii) taksat dhe tarifat, si mjete pėr financimin e infrastrukturės ashtu edhe pėr tė ndikuar nė politikat nxitėse pėr pėrdorimin privat tė tokės. Kjo axhendė jorregulluese ėshtė dimensioni mė pak i zhvilluar i rendit ligjor-urban nė Shqipėri. (i) Zhvillimi i infrastrukturės Si pjesė e rėndėsishme e planifikimit bashkiak ėshtė zhvillimi i njė rrjete infrastrukture primaretėnevojshmepėrtėzhvilluartokėstėredhepėrtėmbėshteturrritjenedendėsisė nėqėndrėneqytetit.Njėplaninvestiminėrrugėtėreja,rrjettėujittėpijshėmdheujrave tė zeza duhet tė botohet dhe tė perditesohet vazhdimisht nga bashkia. Investimet nė infrastrukturė janė tė domosdoshme pėr tė mbajtur njė nivel tė pėrballueshėm ēmimesh tė shtėpive nė njė nivel afatgjate. Burimet pėr kėto investime duhet, nė pjesėn mė tė madhe tė tyre, tė rrjedhin nga taksat lokale dhe tarifat e ndikimit nė mjedis. Infrastruktura (rrugėt, kanali ujites, i ujėsjellėsit dhe higjena) ėshtė elementi kyē qė mungon nė ndėrtimet informale tė diskutuara nė Kapitullin 5. Lidhje e kėtyre zonave me rrjetin primar dhe sekondar ėshtė njė detyrė themelore pėr tė integruar kėto zona nė strukturėn e qytetit, duke qartėsuar dhe statusin e pronės dhe duke dhėnė njė akses mė tė mirė pėr shėrbimet sociale si shkollat, klinikat dhe transporti publik. Kapitulli 5 shpjegon qė miratimi i njė programi tė gjerė pėr tė rregulluar kėto zona kėrkon zgjidhjen emė kompleksiteti/ tiplogjie tė ndryshme problemesh tė pronėsisė dhe legjitimitetit dhe njėtej,pilotimi/nisja e proēedurave pilot pėr ndryshimet nė kushtet lokale. Megjithatė, ėshtėshumėerėndėsishmeqėqeverialokaledheajoqėndroretėpėrfshijėzonatinformale nė provizionet/dispozitat planifikuese dhe financiare pėr investime nė infrastrukturė. Kanjėdebatrrethnevojėspėrskematėpartneritetitpublik-privat qėduhettėzhvillohen pėr planet/provigjonet pėr infrastrukturėn dhe zhvillimin e tokės, por deri mė sot nuk ka ende kritere tė qarta ligjore. Kjo ėshtė shqetesuese, duke patur parasysh potencialin pėr forma tė reja tė keq menaxhimit, abuzimit politik dhe korrupsionin. Ka shumė pėrvoja nga eksperienca botėrore nė pjesmarrjen e sektorit privat nė infrastrukturė, nga e cila Shqipėria mund tė mėsojė nė mėnyrė qė tė shmangė gabimet e mundshme dhe pėr tė nxitur pėrfitimet e nxitjes sė financimeve private dhe ekspertizės sė menaxhimit, veēanėrisht pėr shėrbimet me tarifa. (ii) Pėrmirėsimi i financave dhe mėnyrave tė tjera pėr financimin e zhvillimit urban. Njė pikė tjetėr kyēe ėshtė gjithashtu eksplorimi i mė shumė mundėsive pėr tė financuar zhvillimin urban, si pėr invesitmet, ashtu edhe pėr operacionet dhe mirėmbajtjen. Siē 92 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI u diskutua nė Kapitullin 3, burimet kryesore tė tė ardhurave nga bashkitė janė taksa e impaktit mbi infrastrukturėn dhe taksat mbi fitimin e bizneseve, si dhe disa tarifa pėr shėrbimet lokale. Megjithatė, pėrsa i pėrket investimeve, bashkitė varen kryesisht nga transfertat financiare tė fondeve nga qeveria qėndrore dhe nė disa raste nga financime nga donatorėt e huaj. Taksat nga burimet lokale, pėrfshi taksėn vjetore mbi pronėn, derimėsotjanėpėrdorurnėnjėshkallėminimale,pėrshkaktėkufizimeveligjore(rikthim apo regjistrim i pronave i paperfunduar), apo vendimeve politike (p.sh. pėrjashtimi nga taksat qė ėshtė bėrė kohėt e fundit nga qeveria lokale pėr bizneset e vogla). Kėto burime fiskale mund tė shfrytezohen mė tej, p.sh., duke aplikuar taksėn e pronės nė bazė tė okupimit tė tokės, aty ku nuk ėshtė pėrcaktuar qartė pronėsia. pėr tė qėnė sa mė efiēente, njė taksė pronash kėrkon qė i gjithė zhvillimi i tokės tė jete ligjor dhe isėregjistruar nė bashki, - e cila thekson rėndėsinė e tė paturit rregulla tė nėn-ndarjes tokės qė nxisin njėrėzit tė zhvillojnė tokėn nė mėnyrė ligjore edhe pėr familje mė tė ardhura tė ulėta.11 Taksa mbi pronėn ka edhe pėrfitime jofiskale, duke e mos nxitur spekulimindhembajtjenetokėstėpazhvilluar.(aktualishttokaboshėshtėepataksuar). Disa bashki po marrin nė konsiderate ēlirimin nga disa taksa pėr tė rritur efiēensėn. Por disa ide pėr njė sistem taksimi tė ri lokal, janė tė diskutueshme, si sugjerimi pėr tė futur njė tarifė tė re publike.12 Njė nga tarifat mė tė rėndėsishme lokale ėshtė "tarifa pėr ndikimin e ndėrtimeve". Bashkitė nė qytetet jo tė mėdha/ dytėsore marrin njė takse ndikimi nga 2-5% tė kostove tė ndėrtimit, tė mbledhura nė kohėn e miratimit tė ndėrtimit. Normalisht tarifa duhet tė rezervohet pėr investimet e kapitalit nė infrastrukturė fizike apo sociale. Megjithatė, duket se tarifa e ndikimit ėshtė aktualisht e thithur nga buxheti bashkiak, duke mos lėnė pagesa tė veēanta pėr nevojat e infrastrukturės. Nga eksperienca ndėrkombėtare nė kėtė fushė, mund tė konkludohet qė edhe nėse Shqipėria do tė shfrytezonte maksimalisht mundėsitė ekzistuese tė taksimit, kėrkesat pėr zhvillimin urban kėrkojnė njė shumėllojshmėri burimesh financimi pėr tė reduktuar varėsinė e administrates lokale pėr transferta nga nivelet e tjera qeveritare. Investimet nė infrastrukturė, tė cilat janė njė aset afatgjatė qė gjeneron njė fluks arkėtimesh tė tė ardhurave nga tarifat, mund tė jete njė mundėsi e mirė pėr financim nėpėrmjet huadhėnies, pėr tė njėjtėn posedim. Legjislacioni mund tė shikohet nėse lejon administratat bashkiake tė marrin hua nė nivel kombėtar dhe ndėrkombėtar, me njė kontekst tė qartė ligjor tė pėrgjegjėsisė fiskale. Investimet urbane qė nuk gjenerojnė njė fluks tė ardhurash konkrete mund tė financohen nė njė masė tė kufizuar pėrmes financimit "me mirėbesim dhe kredi". (d.m.th si detyrim i pergithshėm) i qeverise lokale, me mundėsinė e bllokimit tė transfertave nga qeveria lokale si garanci shtesė. Huamarrja mund tė jete njė mundėsi afatmesme deri afatgjatė pėr shumė bashki qė akualisht nuk janė tė besueshme pėr kredi, dhe duhet tė bėhet vetėm brenda kuadrit 11Njė rishikim i kohėve tė fundit i praktikave aktuale nė vlerėsimin e taksimin e pronės pa se ekzistonte njė potencial itėmadh nė krijimin e njė sistemi taksimi vjetor mė tė barabarte dhe pėr tė pėrmirėsuar kuadrin e gjenerimit tė ardhurave. Projekti aktualisht i propozuar i Administrimit tė Tokės dhe Projektit tė Menaxhimit pėrfshin njė element tė taksės sė pronės qė synon tė pėrmirėsojė sistemin ekzistues (Hilton 2006). 12 Siē iu pėrmend misionit nė Berat. Teoria e financave publike nė ekonomite e tregut argumenton se njė e mirė publike klasike (benefitet nuk mund tė pėrjashtohen dhe ndahen nga tė gjithė nė mėnyrė tė barabarte), ndriēimi publik duhet tė financohet nga njė burim tė ardhurash tė pėrgjithshme si taksa mbi pronėn. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 93 tė duhur institucional. Si hap i parė drejt kualifikimit pėr huadhėnie, bashkitė duhet tė permirėsojnė mbledhjen e tė ardhurave aktuale tė lejuara me ligj.13 Gjithashtu, mund tė eksplorohen tė tjera mundėsi financimi nė rastin e Shqipėrise, ku dinamika e sektorit tė ndėrtimit ėshtė kaq intensive, si p.sh. fitimet e zhvillimit dhe kredite e ndėrtimit. Nė vende tė tjera ekzistojnė instrumenta qė bėjnė tė mundur qė autoritetetpubliketėmarrinrritjennėvleratetokėsegjeneruarjovetėmngainvestimet nė punėt dhe shėrbimet publike, por edhe ndryshimet ligjore nė mundėsitė e pėrdorimit tė pronave (p.sh. ndryshimet nė ndarjen e zonave). Shndėrrimi i tokės bujqėsore nė tokė urbane, p.sh. menjėherė perkthehet nė ēmime mė tė larta tė tokės. Njė kuadėr i rishikuar ligjor pėr zhvillimin urban nė Shqipėri duhet tė bazohet nė konceptin qė qytetet janė ndėrtuar kolektivisht dhe nuk duhet tė ketė njė ndarje disproporcionale apo pa kritere tė fitimeve nga urbanizimi nga ana e njė grupi social ekonomik nė dėm tė gjithė komunitetit. Nė terma ligjore, kjo do tė thotė tė ndash tė drejtėn pėr tė ndėrtuar nga tė drejtėn e pronės, si dhe futjen e taksave tė pėrmirėsimit/ rregullimit, instrumentat jo-financiare dhe forma tė tjera pėr tė marrė rritjet e vlerės sė pronės pėr tė ardhurat publike. Qeveritė vendore nė Shqipėri duhet tė jenė gjithashtu mė shumė proaktive nė menaxhimin e pasurive tė patundshme bashkiake. Bashkive u ėshtė dhėnė autoritetipėrtėzoteruardhemenaxhuartokėpublikenėjuridiksioninetyre,pėrveētokės qė duhet pėr interesat kombėtare, por shumė pak e bėjnė kėtė gjė nė mėnyrė aktive.14 Njė pengese kryesore ėshtė mungesa e njohurive dhe ndėrgjegjėsimit, veēanėrisht mbi tregun e tokės dhe bazat e vlerės sė tokės. Sė pari, qeveritė vendore duhet tė jenė mė tė angazhuara nė menaxhimin e aseteve tė tyre tė patundshme, (si ndėrtesa dhe tokė), duke i inventarizuar ato, dhe duke vlerėsuar vlerėn e tyre potenciale pėr pėrdorim, dhėnie me qera, shitje, qera financiare dhe kėshtu me radhė. Qeveritė vendore gjithashtu mund tė angazhohen nė partneritete me pronarėt private dhe ndėrtuesit pėr tė mbledhur tokė pėr ndėrtime urbane, pėrmes mekanizmave qė quhen mekanizma tė rregullimit/ripėrcaktimit tė tokės ose grumbullimit tė ngastrave tė tokės. Nė bazė tė kėtyre marrėveshjeve, praktike tė ndjekura nė Gjermani, Japoni dhe vende tė tjera, pronarėt private grumbullojnė pronat e tyre pėr projekte rizhvillimi me ndėrtuesit private/publikė dhe mė pas ndajnė pėrfitimet pėr vlerėn e rritur tė tokės. Qytetet shqiptare gjithashtu kanė troje nė pozicone tė mira qė kanė mbetur nga industrite e mbyllura ose tė falimentuara dhe toka djerrė, qė mund tė riorientohen pėr tėpėrmbushurvleramėtėmėdhapėrindustrinė,tregtinėapondėrtimineri.Aktualisht, shumica e qyteteve mė tė mėdha ka pak tokė tė mbetur tė paprivatizuar, qė ēon nė njė mungese tėprivatizuarlegjislative mundėsive pėr pėrdorim publik, si parqet apo mjediset sociale dhe shumica ereformė sėmėtejshme ėshtė shumė e fragmentizuar.15 Bashkimi i tokės do kėrkojė tokės qėndrimtė tė favorshėm ndaj rolit tė menaxhimit publik nė pėrdorimin e tokės. duke nxitur formimin e shoqates sė pronarėve dhe njė mė 13Banka Boterore aktulaisht po pėrgatitet tė ndihmojė bashkite nė zbatimin e njė sitemi vlerėsimi tė thjeshtuar pėr taksimin e pronės dhe pėrmirėsimin nė mbledhjen e taksave. 14Njė faktor qė mund tė shkurajojė kėtė qėndrim largpamės, ėshte mandati shumė i shkurter (trevjecar) i qeverisė lokale 15Njė kufizim tjeter janė kėrkesat e pazgjidhura tė rikthimit tė tokės dhe regjistrimit tė paqarte tė pronave urbane. 94 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Shtojca pėr Kapitullin 1 otalT 25676 100.0 49084 100.0 7288 100.0 26645 100.0 16536 100.0 17098 100.0 23469 100.0 43178 100.0 19451 100.0 19408 100.0 2567 10.0 278 0.6 101 1.5 1020 3.8 2618 15.8 3950 23.1 1410 6.0 229 0.5 316 2.6 260 1.3 1989-2001. iranėT Vlorė 8773 34.2 32898 67.0 5397 74.1 10761 41.6 7560 45.7 7634 44.6 13848 59.0 31769 73.6 5522 46.2 8892 45.8 prefekturė nė rajonal, Shkod. 529 2.1 281 0.6 108 1.5 105 0.4 65 0.4 85 0.5 44 0.2 1285 3.0 1371 9.5 0 0.0 total Lezhė 164 0.6 2134 4.3 902 12.4 197 0.7 126 0.8 30 0.2 99 0.4 1061 2.6 0 0.0 5758 29.7 prefektura Kukės 348 1.4 153 0.3 18 0.2 38 0.1 39 0.2 15 0.1 8 0.0 0 0.0 79 0.7 223 1.1 nga migracionite vendosjes/destinacionit Korēė 1481 4.5 161 0.2 232 3.2 2313 8.7 444 2.7 705 4.1 0 0.0 171 0.3 163 1.4 180 0.9 sipas Migracioni Gjirok. 1034 4.0 47 0.1 38 0.5 197 0.7 443 2.7 0 0.0 272 1.2 47 0.1 38 0.3 30 0.2 1.1A pėrqindjet Prefektura Fier 5824 22.7 1441 2.3 221 3.0 5618 21.1 0 0.0 2074 12.1 1545 6.6 1489 3.4 693 5.8 726 3.7 dhe total Elbas. 951 3.7 964 2.0 149 2.0 0 0.0 1201 7.3 183 1.1 2170 9.2 79 0.2 184 1.5 79 0.4 Tabela Numri Durrės 4241 16.5 10997 22.4 0 0.0 5191 19.5 2042 12.3 1817 10.6 3718 15.8 6728 15.6 3390 28.4 2670 13.8 Dibėr 97 0.4 0 0.0 62 0.9 64 0.2 171 0.7 5 0.0 31 0.1 287 0.7 361 3.0 543 2.8 Berat 0 0.0 72 0.1 51 0.7 826 3.1 1881 1.41 600 3.5 324 1.4 42 0.1 62 0.5 47 0.2 e % % % % % % % % % % Prefektura prejardhjes Berat Nė Dibėr Nė Durrės Nė Elbasan Nė Fier Nė Gjirokaster Nė Korēė Nė Kukės Nė Lezhė Nė Shkodėr Nė Lezhė 62 361 3390 184 693 38 163 79 0 1137 5522 316 11945 Nė % 0.5 3.0 28.4 1.5 5.8 0.3 VLERĖSIM I SEKTORIT9.5URBAN NĖ SHQIPĖRI 1.4 0.7 0.0 46.2 2.6 100.0 95 Shkodėr 47 543 2670 79 726 30 180 223 5758 0 8892 260 19408 Nė % 0.2 2.8 13.8 0.4 3.7 0.2 0.9 1.1 29.7 0.0 45.8 1.3 100.0 Tiranė 142 81 3647 667 632 139 309 95 138 122 0 379 6351 Nė % 2.2 1.3 57.4 10.5 10.0 2.2 4.9 1.5 2.2 1.9 0.0 6.0 100.0 Vlorė 213 34 418 140 1377 401 147 23 43 54 3207 0 6057 Nė % 3.5 0.6 6.9 2.3 22.7 6.6 2.4 0.4 0.7 0.9 52.9 0.0 100.0 Total 4260 1682 44859 6767 21343 2686 5874 1039 10697 3815 136576 13137 252735 Kutia A. 1. 1 Krahasimi i shpėrndarjes sė qyteteve sipas faktorit kategori-madhėsi pėrmes "ekonomive Perėndimore" dhe vendeve nė tranzicion Nė shumė vende, Shpėrndarja e qyteteve sipas madhėsisė ėshtė shumė e perafėrt me shpėrndarjen Pareto. Kjo ėshtė e dukshme nga njė pjesė logaritmit tė pėrmasave tė qyteteve pėrkundrejt logaritmit tė renditjes sė tyre (me mė tė madhin qė renditėt tek 1). Nė njė grafik tė tillė, pikat shfaqen nė njė vijė tė drejte tė vazhduar, e thėnė ndryshe "shembulli renditje-permasė" pėr kėtė model empirik. Lartėsia dhe pjerrėsia e vijės korrespondojnė me parametrat e shpėrndarjes Pareto dhe kėto parametra variojnė disi midis vende tė ndryshme. Lartėsia dhe pjerrėsia e vijės rriten me rritjen e pėrmasave tėlinjės ekonomisė (me njė ndėrprerje qė ėshtė logaritmt i permasės sė qytetit mė tė madh), dhe pjerrėsia eėshtė shpesh herė e konsideruar si "alfa" nė mėnyrė tipike shtrihet midis -0.6 dhe -1.5. Kur alfa e barabartė me -1, rregulli renditje-permasė quhet ndryshe dhe "Ligji i Zipfer-it". Ky rregull mė i pėrgjithshėm renditje-permasė siguron njė kuadėr tė leverdisshėm pėr krahasimin nė vende tė ndryshme tė shpėrndarjes sė qyteteve nė bazė madhėsie. Per ekonomitė "Perėndimore", tė cilat kanė zhvilluar nė mėnyrė organike dhe kanė qėnė subjekt i forcave tė tregut pėr shumė kohė, ligji i Zipferit nė pėrgjithėsi ju siguron njė moment tė mirė pėr tė pėrshkruar sherdarjen sipas rendit-pėrmasave tė qyteteve. Nė ekonomitė me tregje tė zhvilluara, ka njė tendencė pėr njė ose dy qytetet mė tė mėdha, tė cilat mund tė jenė "mė tė mėdha sesa zakonisht" pėr sa i pėrket vijės. Nė shumė raste kjo pėrfshin kryeqytetin. Nė pėrgjithėsi, qytetet nė shumicėn eurbanizimiEvropiane nė tranzicion ndjekin kryesisht rregullin renditje-permasė. Me fjalė tė tjera, vendeve Perėndimoreudhe iniciativat socialiste nuk shkuan drejt shtrembėrimeve tė medha tė shpėrndarjes shfaq nė njė mėnyrė tė ngjashme dhe pas njė periudhe tė ngjashme si nė Evropėn sipas madhėsisė. Kjo pėr shkak se ekspozimi ndaj planifikimit qėndror ishte shumė mė i shkurtėr nė krahasim me periudhat e gjata tė kohės qė ishin nė themel tė zhvillimit tė shumicės sė qyteteve nė Kontinent. Ekonmite ish socialiste, gjithsesi, ndryshojnė mjaft nga tė ngjashmet e tyre evropiane nė njė aspekt mjaft tė rėndėsishėm: shumica e qyteteve tė tyre mė tė mėdha nuk janė njėsi tė veēuara me permasa mė tė mėdha se zakonisht. Kjo reflekton trashėgiminė e planifikimit qėndror, ku privilegji i tė jeturait nė kryeqytet rregullohej rreptesisht dhe lėvizja e popullsisė ishte shumė e ndaluar. Pėr mė tepėr, kishte njė shkallė tė lartė tė specializimit tė imponuar sipas rajonit/qytetit nė sektorė tė ndryshėm tė industrisė dytėsore, e cila diktonte lėvizjet e popullsisė nė mėnyrė tė imponuar (Clunies-Ross dhe Sudar, 1998). Qė nga momenti i hapjes sė ekonomisė, investimet e huaja nė kėto sektorė kanė pasur tendencėn tė shkojnė drejt vendeve ku ato janė krijuar/vendosur tashmė. Burimi: Banka Botėrore (2005) 96 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Shpėrndarja e pėrmasave nė vendet e perzgjedhura Perėndimore dhe atyre nė Tranzicion Shtetet e Bashkuara tė Amerikės Shtetet e Bashkuara tė Amerikės Franca Franca French cities > 40,000 UScities > 50,000 slope = ­0.65 slope = ­0.71 ln(Population) ln(Population) 15.00 16.00 15.00 14.00 14.00 13.00 13.00 12.00 12.00 11.00 11.00 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 ln(Rank) ln(Rank) Kutia A. 1.1 ......vazhdim. Polonia Rusia Polish cities > 50,000 Russian cities >40,000 Kutia A. 1.1 ......vazhdim. ln(Population) 17.00 slope =­0.98 ln(Population) = ­0.82 15.00 Poloniaslope 16.00 Rusia 14.00 15.00 14.00 13.00 Polish cities > 50,000 13.00 Russian cities >40,000 12.00 slope = ­0.82 ln(Population)12.00 17.00 slope =­0.98 ln(Population) 11.00 15.00 16.00 11.00 y=-0.9845x+16.5 10.00 10.00 14.00 15.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 13.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 14.00 ln(Rank) ln(Rank) 13.00 12.00 12.00 11.00 11.00 y=-0.9845x+16.5 10.00 Kina 10.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 ln(Rank) ln(Rank) KinaChinese cities > 70,000 slope = ­0.80 ln(Population) 17.00 16.00 15.00 14.00 13.00 12.00 11.00 y =-0.8025x +16.4 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 ln(Rank) VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 97 Eksperienca nė vende tė tjera tė EJL nė tranzicion­ divergjenca nga njė renditje e pėrmasave tė qytetit e bazuar nė treg. Njė krahasim me vende tė tjera nė tranzicion nė Evropėn Jug Lindore ­ Kroacia, Maqedonia dhe Moldavia ­ konfirmon se Shqipėria ecėn relativisht mirė nė konvergjencėn e saj drejt rregullit tė permasės sė qytetit bazuar nė treg. Qytetet e tė tre kėtyre vendeve tė treguara mė poshtė, por sidomos Moldavia, tregojnė njė divergjencė mė tė fortė nga ligji i(Zagrebi) nė shpėrndarjen e tyre renditje-permasė. Garfikėt tregojnė se qyteti mė i madh nė Kroaci Zipfer-itdhe ai mė i madh nė Moldavi (Cisinau) janė "shumė tė mėdha" nė atė ēka ligji i Zipfer-it mund tė parashikonte, ndėrsa qytetet dytėsore duket se janė "shumė tė vogla" nė tė tre vendet. (Te dhėna nga rregjistrimi i pėrgjithshėm i fundit i popullsisė.) Maqėdonia, Rregjistrimi i pėrgjithshėm i Kroacia, Rregjistrimi i pėrgjithshėm i popullsisė 2002. popullsisė 2001. 14 14 13 cities > 5,000 13 cities > 5,000 slope =-0.9993 )noitalupoP(nL slope = -1.1314 12 12 11 11 10 )noitalupoP(nL10 9 9 8 0.000 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 8 Ln(Rank) 0 1 2 3 4 5 Ln(Rank) Kutia A. 1.1 ......vazhdim. Moldavia, 2002. 14 13 cities > 5,000 )noitalupoP(nL slope = -1.1314 12 11 10 9 8 0.000 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 Ln(Rank) 98 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Shtojca pėr Kapitullin 2 Tabela A 2. 1 Frekuenca relative dhe sasia mesatare e tė ardhurave nga jashtė vendit nė gjithė rajonet, 2005 Rajoni Rajoni Rajoni Tirana Totali Bregdetar Qėndror Malor Urban Rural Pagesat nga dėrgesat e brendėshme % e familjeve me pagesa tek tė 9.44 3.89 5.22 6.14 6.49 5.74 afermit nė vitin e kaluar % e familjeve me pagesa tek jo-te 6.41 3.54 3.66 8.48 7.58 2.93 afėrmit nė vitin e kaluar % e familjeve me pagesa tek tė 14.01 6.70 8.48 13.02 12.50 7.87 afėrmit dhe jo-te afėrmit nė vitin e kaluar Sasia mesatare e pagesave/ 53,610 39,531 23,512 84,199 66,909 35,404 dhuratave nė lek pėr tė afėrmit Sasia mesatare e pagesave/ 52,035 15,799 31,129 80,387 58,428 16,530 dhuratave nė lek pėr jo-te afėrmit Arkėtimet e Dėrgesave nga Jashtė Vendit % e familjeve qė marrin dėrgesa nė 35.87 29.03 22.18 27.42 29.05 31.51 tė holla nga jashtė vendit % e familjeve qė marrin dėrgesa 11.65 10.22 5.77 10.81 11.09 9.64 jo monetare (nė natyrė) nga jashtė vendit % e familjeve qė marrin dėrgesa nė 39.14 31.80 24.01 31.02 32.61 33.92 tė holla ose jo monetare (nė natyrė) nga jashtė vendit Mesatarja e dėrgesave vjetore 181,889 127,486 217,387 176,845 149,681 169,538 ndėrkombėtare nė tė holla Mesatarja e dėrgesave vjetore 58,023 42,654 48,590 74,591 62,308 43,490 ndėrkombėtare jo monetare Mesatarja e shumės totale vjetore tė 183,963 130,058 212,452 182,313 154,526 169,859 dėrgesave ndėrkombėtare Arkėtimet e Dėrgesave tė Brendėshme % e familjeve pritese tė dėrgesave 3.19 2.22 2.26 2.76 2.97 2.28 nė tė holla % e familjeve pritese tė dėrgesave jo 7.72 10.74 7.08 15.89 11.24 9.14 monetare % e familjeve pritese tė dėrgesave 9.91 12.06 8.50 17.65 13.33 10.43 nė tė holla ose jo monetare Sasia mesatare e dėrgesave/ 32,201 37,014 21,777 39,343 34,819 37,078 dhuratave tė marra brenda perbrenda Shqipėrise nė Lek Burimi: SMSJ 2005. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 99 Tabela A 2. 2 Shqipėria ­ Rrethet dhe Prefekturat kryesore tė bazuara nė LSMS 2002 Rajonet Rrethet e Rajoneve Qytetet me tė Mėdha/kryesore Rajoni 1 Lezhė, Durrės Zona Bregdetare Kurbin Fier Kavajė Vlorė Mallakaster Lushnjė Delvinė Sarandė Durrės Fier Vlorė Rajoni 2 Devoll Shkodėr Zona Qėndrore Kolonjė Elbasan Pogradec Berat Mirdite Korēė Pukė Malėsi e Madhe Mat Kuēovė Skrapar Krujė Peqin Gjirokaster Permet Tepelenė Shkodėr Elbasan Berat Korēė Tirana (rural) Rajoni 3 Kukės nsuk ka qytete tė mėdha Zona Malore Has Tropojė Bulqizė Dibėr Gramsh Librazhd Tirana Tirana urbane Tirana urbane tjetėr 100 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI e pėr e pune krijimin favorshėmtė mė nė kulturor) nancimifi mėtejshėme Mali dhe forcė, k) pėrkatėse pėrfshijnė Osum, favorizojne pozicion qė specifi zhvilluartė kulturore biznesevetė nuk pėrmirėsimin arsimor Berat SME-te mundėsi­ zhvillimin historik, dhe (lumi me (mė strategjik. Privat pėr potencialittė marketing.dhe mirėtė dhe pėr familjar mėdhatė kryesisht mė pėrmirėsimet nivel strategjike rajonit,e dhe ekzistuese, reja.tė historike mikpritjesi Mesdhetare natyror Sektoriti optimal pėrdorimit perpunim bankavee unike shkėlqyeri (turizmi lartėi butee bukuri etj.) me mėdha,e Njerėzor meree. agrobiznesin lidhje kuar Niveli Klimė Mjedis T Arkitekture omorri, investime Qėndėr gjeografik Ndėrtime bizneseve Potencial tej nepermjet prodhim, Prezenca SME-te. rashėgimiaT Pritshmėritė nė kostot proēedurave. Infrastruktura · urizmitT · Zhvillimi · · Potencial tė · · · · · · Zhvillimi Popullsi e kualifi pėr 3 nė `qyteteve'tė e Kapitullin ndėrkombėtar fqinjėsisė dhe kėrkimore, pėr planevee sistemin nėpėrmjet Evropiane interesuaratė kulturore mirėi ekzistencė instituteve Shtojca Durrøs Shqipėri nė BEe kuar dhe inagurimi SWOT nė Privat Durrøsittė dhe rajonal prag bazė madhi bashkisėi tregjet zhvilluarae turizmin Maqedonia Durrėsittė kualifie arsimor dhe teknike nė mė nė Sektoriti favorshmee bregdetar i trashėgimisė pėr mė Njerėzor pune vendet lartėi Analiza transportit Porti Integrimi tė Aksesi me Klima Kosova turizmin Zhvillimi arkeologjike Forcė Nivel shkollave universitet 3.1A Infrastruktura · · · Zhvillimi Potenciali · · · Zhvillimi · · abelaT T=Kėrcėnimet) Dobėta,e W=Pikat iranaT O=Mundėsitė, Forta,e (S=Pikat SWOTS/O VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 101 tė me dhe tė nga iranėsT drejt elektrike historik shkak ndėrtimeve bashkisėtė qyteti energji vjetėrtė pėr dhe biznesevei biznesit.e nga me pakontrolluari unike,tij Privat dobėti qytetiti sė nancimitfi bashkėpunimiti urban sė informale largohen Publik lartatė vendit. dobėti Sektoriti i vazhdueshėm Njerėzor jashtė Furnizim Zhvillimi Shkatėrrim arkitekturės mungesės paligjshme. aksaT Imazh biznesin Largimi qyteti. Konkurrenca Specialistet ose Infrastruktura · · · Sektori · · Zhvillimi · · Zhvillimi · tė dhe e me ujė qytet me nė urbane pėrzierje elektrike mirė kanalizimi dhe bashkisėtė liēensavee popullsisėtė energji rregullttė mbetjevei infrastrukturė pamjaftueshme pa tė pamjaftueshmetė paligjshmetė burokratike administrimin juridiksioneve,e dhe industriale biznesit.e urban ato rinovimin me integruari kaotike pėr dhe dobėti furnizmite ėshtė papėrshtatshmetė duhurijo praktika plani me Privat banimi ambjente gjelbėratė dhe tejzgjaturatė informale juridiksionin mbivendosje bashkėpunimiti nuk rejatė paligjshme.tė njėe dhe Publik nė urbane keqi keqi mė Sektoriti Njerėzor mėdhatė Furnizim Mungesa pijshėm Porti Sisteme drenazhimi Menaxhimi Zona Zona shplodhėse Ambjente Korrupsion Proēedura Kaos e ndėrtime Mungesa zonave Imazhi biznesin. Qyteti territorit, Konkurrenca Infrastruktura · · · · · · · · Sektori · · · · · · Zhvillimi · Zhvillimi Lėvizje tė me nė tė tė tojnė direkt njėra etj.) furnizimite pompimite urban nuk perfi zonat nuk ujėravee ujravetė ēmimittė mungoni larg sektorėt elektrike nėnstacionevetė paligjshmetė qėm nė derdhen i dhe zhvillimit gjithėtė tarifi periferi. nė nė shėrbimeve.tė energji paligjshme,tė nė pronėsie. sistemin stacionet kėqija.tė sistemittė vėshtirėsi nė urban cilėstė paktatė biznesit.e dhe kontrollit. me nė dhe njėsivee lidhjevei tė ujit. populluaratė mungesėstė bazė. janė ēuar lidhje dobėte ujite qėndrėse mbledhjenpėr Privat urban shumė popullsisėe patrajtuaratė ėshtė zona shkak informale, informale jashtė Legjislaion kanė vėrtetėe dobėti papėrshtatshėmtė mėdhatė madhi zikefi Publik nė kushte lartėe formale kapacitetevee nė pėr Publike planite koston depozitat nė numėr shperndarės mbeturae vazhdueshėmi Sektoriti Publik kryesisht Furnizim (Mbingarkesė transmetimit, Infrastrukturė T Rrjedhje ujė, janė Njė rrjetin Pėrqindje periurbane/rrethinat shėrbime zeza. Mungesa tė Ujrat nė T financiare tregut. Zgjerimi vendbanimeve infrastruktura Hapėsirat tjetrės. ituj zeza. lumenj ransporti Konkurrenca Mungesa ėshtė Mungesat e reflekton shėrbimeve Infrastruktura · · · · · · · · · · · Zhvillimi · Sektori · · W/T 102 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI dhe pėr furnizimitsė e unike tė kanalizime projektesh dhe natyrore zhvillimin parqevee kuar Shkodra favorshėmik transportite ujė ujore. pėr rrjetin sėrė nė ndėrkombėtar infrastrukturės Privat turizmit. kualifie dhe zhvillimin gjeografi lehtėi dhe njėe e elektrike, burimevee Sektoriti shumtatė favorshmetė pėr universitetite Njerėzor punonjėse energji Pozicion Akses kombėtar Ekzistenca pėrmirėsimin me Ekzistenca burimeve Burime agrobiznesit Hapėsira biznesit Forcė Prezencė Infrastruktura · · · Zhvillimi · · · Zhvillimi · · tė dhe palėt dhe tė nga kulturore historik kėrkimore pyjeve bollshmetė agrobiznesit.tė pėrpunuese. dhe me dispozicion nė zhvillimite trashėgimisėtė dhe mikroklimėse lehtė turizmite interesave bashku trainuese, krijimin ujore projekte Elbasan favorshėmik sektorite sė historike sė dhe kuar pėr Privat zhvilimin liratė ekzistuese mbėshtėtjen kualifie gjeografi burimevee nxitjen pėr zikefi pėr nancuar kulturore. plantacionevetė potencial Sektoriti pėr industrisėe rėndėsishmetė . agrobiznesit.tė institucionevee projektevee fitė pėr dhe universitetite potencial industriale njėsi financiare Njerėzor punonjėse mėdhatė Pozicion Ekzistenca cilėsore Potencial Ekzistenca Burime me kulturor Zona infrastrukturėn zhvillimit Prezenca dhe biznesit. Ekzistenca e arsimore treta qytetit. Forcė Prezencė Zona halorė sė Infrastruktura · · Zhvillimi · · · · · · Zhvillimi · · · nė e rrugor tė e ėshtė 2004. bėrė kostot favorshėm,ik rrjetite tjera.e viti janė nga sistemet turizmit.e biznesevee bashkisė, tė kuar me frymė fqinj mirėe trajtimittė rrethet drenazhimit. elektrike dhe tjetėr huaja.tė ujė pėrfshijnė pėrmirėsimin ngritura,tė kualifie pėr Korēė me dhe Privat mėdhatė lidhje zhvillimin zhvillimin pjesės mė nė nuk gjeografi vende cilėsi energji ndjeshėm lartatė dy funksionale zezatė me rėndėsishmetė me ndėrmjet Sektoriti pėr pėr dhe kryesisht bankare bankavee universitetite Njerėzor me punonjėse emigrantėvei krahasim furnizimin agro-perpunimit bizneseve Pozicioni kufi Relativisht nė Sisteme ujrave Furnizimi pėrmirėsuar Investime nė kanalizimeve. Potencial Potencial tė Bashkėpunim biznesit komunitetit Pritshmėritė tė pėrmirėsimet e proēedurave. Shėrbime prezence medha, Forcė Prezencė Rikthimi T ardhurae Infrastruktura · · · · · Zhvillimi · · · · · Zhvillimi · · · · e nė tije e kostot e dhe . transporti mirėe turizmite Skelavee sektorin jo- kuar favorshėmik me prodhimet cilėsore territorin Privat Lezhė infrastrukturore mėdhatė pėrfshijnė pėrmirėsimin turizmin pėr lidhje pėr relativisht SME-te. rezervavee nė kualifie gjeografi rėndėsishmee mirėe Sektoriti bankave-mundėsie mė nė nuk ekzistuese zhvillimin zgjeruartė pėr kryesisht madhi historik dhe pėr pėr shėndetėsore rajon biznesi Drin. i mirėnjohur pėrqind vendittė Njerėzor nė bizneseve 40 punonjėse Pozicion Qėndėr Lidhje Klimė Prezenca financimi Pritshmėritė tė pėrmirėsimet e proēedurave. Potencial zbavites Infrastrukturė Potencial Lumin Rajon bujqėsore. Mundėsia agrobiznesit Mbi metalore qytetit. mėdha, Forcė Shėrbime efektive Infrastruktura · · · Zhvillimi · · · · · · · · · Zhvillimi · · SWOTS/O VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 103 tė dhe lokale ujravetė dhe (nė kuar dhe elektrike pijshėmtė ligjit publike, regjistrimi vjetėruar lokale qeverive nevojshmee vend ndihmuartė midis energji trajtimite diversifi sė sė ujė publike, tjera)e institucionevetė pronėsi urbane, kėtė favorshmetė bizneset midis mjetet pėr ka me dobėte me dobėti dobėti sigurisėe ardhuravetėi qytetet etj) pėr Privat duhur me e kapaciteteve (rregjistrim kadastrėsi tipik civile, ekonomisėe teknologjisėe klime njėe tėrhequrtė nuk e pandershmee komunikimi Publik ulėti Sektoriti lokale SME-vee pėr bizneseve autoritetin Njerėzor popullsisėi Furnizim Infrastrukturė zeza Furnizim Mungesė rendit. Nivel krahasim Mungesa bashkiake rregjistri gjėndjes Korrupsion Mungesė ekzistenca Mungesė imazhi Mungesė dhe Qeveria apo zhvillimin Konkurrencė bizneseve Emigrim Infrastruktura · · · Sektori · · · · Zhvillimi · · · · · Zhvillimi · e zonat publike tė ikte tė planin nga qytetin integrohen pėr konfl dhe historike SME-te nė me mungesė gjithė nuk publik pėrcaktuartė bashkivedhe pėr ujit. liēensimit dhe privat urban shėrbimevee arsimuartė me dhe shėrbimesh institucionet biznesit. rėndėe pėrmbytjet dhe monopoleve, trashėguare zikefi mbulojnee medhatė pronat kimin nancimefi e transportittė matjeje komunavetė ajritse nga nga mbetjevetė kyēe shumė me dhe . sektorite trashėgimisėtė sigurimin planifi . nė rėndė pėr industria sė dobėte nukqė Privat nga informale cilėsorejo mungesė pėr turizmit.tė dhe ndotjesi burimeve. pandershmee njerėzvei pranishėm trajtimite kėnaqshmeejo burokracisėi ēėshtjevetė administrative lartėi lartė pasqaruaratė pronėsisėe korrupsioniti zhvillimin pamjaftueshemi ligjin lartėi nė kombėtar promovimite dhe njohurivee mundėsisėe vjetėrtė masiv qytet. Publik industrisee mėparshėm.i Njerėzor ekzistente adrese titujt prekin Sektoriti marketingut Infrastrukturė investimesh V nė Shėrbime Paqartėsi kufijtė Nivel Kėrcėnimi banuara Mungesa Shpėrndarje endbanime Nivel nė biznesit. Ēėshtje me Nivel cilat Financim T hapėsinor metae Mungesa kulturore Mungesė dhe T sistemi Mungesė Konkurrence raditė Ndotje tekonlogji emigrim Infrastruktura · · · · · · · · Sektori · · · · · Zhvillimi · · · · · Zhvillimi · · e pėr elektrike krijimin sė profesional voglatė pėr energji stimuluese me urban Privat ngastra dobėti planite marketingute iniciativavee rejatė monopolevee politikavee konkurrencesi nė Publik Sektoriti lartėi tokėse Njerėzor profesionistevei Furnizim Mungesa Korrupsion Mungesė Mungesė bizneseve Ekzistencė Mungesė bizneset Nivel pandershme Ndarje Emigrim Infrastrukturė · Sektori · · Zhvillimi · · · · · · Zhvillimi · tė tė dhe elektrike gjelbratė nuk urban apo energji trajtimite shumė tregėtar rregjistrimin biznesevei profesional me dobėte kushte pamjaftueshėmi zonavee ne publike taksavei rregullator dhe Privat (kombėtar nė dobeti zezatė portite drenazhimi papėrshtatshėmi planite pasaktesi pandershmee private dhe biznesin edukimite Njerėzor popullsisėi pėrmbytjet. Publik Sektoriti padiferencuari vazhdueshemi qyteti Furnizim Infrastrukturė ujrave Rruga kėqija. Sistem pėr Mjedis Pamjaftueshmėri Mungesa V e onsa pronės Niveli stimulon bashkiak Largim nga Konkurrencė Mungesa trajnimit Emigrim Infrastruktura · · · · · · Sektori · · Zhvillimi · · · Zhvillimi · · W/T 104 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI i tė urbane dhe dhe Lokal dhe dhe rinovimi ngurtatė tradiconale elektrike shėndetesor sportive rrugore pijshėmtė dhe mbetjet ekzistuese pėr universitetit energji ujė kopshteve sė shėrbimevetė ngjarjevei publike atyrei Ekonomik rrugėvetė kulturore me Shkodra kanalizimevetė me telefonike mbetjevetė afatgjata. dhe rejatė numrite kujdesittė komunitetit rejatė promovimi infrastrukturėsi ndriēimiti furnizimiti sistemiti qytetit.tė rritja rehabilitimi furnizimiti menaxhimiti vendgrumbullimi bashkėkohore dhe trashėgimisė linjavei njėi shkollavei infrastrukturėsi partneritetevee dhe shėrbejnėi shėrbimevei dhe i ambjenteve dhe Zhvillimin ekzistues qė standarte pėr Rehabilitimi Pėrmirėsimi Pėrmirėsimi Rehabilitimi drenazhimit Rehabilitim menaxhimit. Instalimi rrjetit Pėrmirėsimi bashkisė Ndėrtimi me Rehabilitimi Pėrmirėsimi vendosja Pėrmirėsimi sociale Pėrmirėsimi parėsor Riprezantimi historike Ndėrtimi shplodhėse · · · · · · · · · · · · · · dhe pėr energji Strategjike me pijshėmtė qytetit.tė ujittė konēensioni Planet furnizimit njėe drenazhimittė ksefi stuhive. nė Berat sė linjėsi sistemevei dhėnia dhe dhe tyre.e sistemevei telefonisėtė kuara rrugėvei shkollavei pėrmbytjeve rrjetiti jetimorevei identifi Ndėrtimi Rikonstruktimi elektrike Rikonstruksioni kanalizimeve menaxhimin Rikonstruksioni kundėr Zgjerimi Rehabilitimi Ndėrtimi · · · · · · · tė dhe qė sė dhe tė me Durrės . elektrike ujėravee tė mbetjet edukuese prioritare rrugėve sociale nevojė promovojnė zgjatjes artistike. sė portin rrugėve.tė portiti pėr nė qė arkeologjike. lidhur ekzistues rrugėvetė energji trajtimin kopshteve mirėmbajtjen arkeologjike me pėr drenazhimittė bashkėkohore dhe dhe shėrbimesh njėrezit argėtuese, pėrmes ngjarjeve nė Durrės duke modernizimi gjithė historike turistik dhe Investimet infrastrukturėsi sistemiti dhe i ndriēimitt furnizimiti impanti njėi sistemiti vendgrumbullimi shplodhėse. aktiviteteve,tė sipėrfaqe njėi standarte shkollavei sistemi tė bizneseve 3.2A hekurudhor ne dhe kulturor e me njėe ambjentevei numrite sezoniti monumentevee kulturore, zeza ndihmojė Pėrmirėsim rrjetit qytetin Rehabilitim Pėrmirėsimi Rehabilitimi Permirisimi Ndėrtimi tė Rehabilitim ujėrave Ndėrtimi urbane Rehabilitimi Ngritja do Ndėrtimi kulturore Rritja vlerat Zgjerimi kalendarit Pėrfshirja zhvillimin qytetit. · · · · · · · · · · · · · · Tabela pėr i & Sociale Elektrike dhe NevojatInvestime Rrugė/ T ransport Energji Ujė Komunikime Menaxhimi mbetjeve Arsim Kujdes Shėndetesor Shėrbime Kulturė Zbavitje VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 105 qė vetmee biznesin SME-vetė shitjestė dhe zhvilimin hotele mbėshtetur pėr civile (pikė pėr materialeve dhe zhvillimittė tregjevetė produktet nė dhe qytetittė pėr turizmin. kimit panairesh rejatė me nxiturtė pėrmasave planifitė qytetite gjėndjestė funksion ekzistues tregėtare shėrbimittė pėr jve. "One-stop-shop" shėrbimet) kufi dhe qėndre nė shumicė. lidhuratė shėrbimiti njėe gjithatė njėi aktivitetevei sistemiti dhe qėndre njėi standartevee tjeratė strukturavei pėrtej mjetevei numriti menaxhimin dhe reja. pakicė Ngritja ofron Ndėrtimi Krijimi promocionale tė Fuqizimi me Krijimi artizanale. Rritja bisnese Krijimi aktivitetet Zgjerimi Pėrmirėsimi urban Modernizimi · · · · · · · · · · qė mbi me sė vetmee ofruaratė zhvilimin lidhje pėr (pikė nė rrugėt informacioni nė mjedisittė kimi shėrbimevetė tjeratė qendėr i tė fuqishėm administrates biznesin. publike njė optimale planifitė qytetite "One-stop-shop" shėrbimet) biznese pėr dhe marketing fasadavei mjetevei njėe gjithatė standartevee Nevojė dhe kapacitetevei mbėshteturtė hotelet pėr standartevee menaxhimin dhe Ngritja ofron Rritje nga turizmin turizmin Fuqizimi qytetit Rehabilitimi kryesore Arritja Pėrmirėsimi urban · · · · · · tė e sė dhe tė vetmee panairevee tė tė pėr sė tjetėr (pikė biznesit.tė materialeve zhvillimin mund pėr i plazhit, zonavetė kimit qytetite dhe dhe zhvillimin biznesin. ku zikefi publike zonėsi pjesėn me strehimittė shėrbimet) peshku pėr exportite rejatė administratestė (shėrbimi pėrmasave planifitė menaxhimin mbledhjestė mundėsojne "One-stop-shop" qė dhe integrimi turizmin Kėnetes njėsivetė gjitha tregu vendevetė dhe fasadavei mjetevei sistemiti njėe tė i i njė qėndrės aktivitetevei reja.tė kapacitetevei mbėshteturtė bizneset. tijtė dhe tė pėr numrite infrastrukturėsi etj.) numriti qytet nė urban numrite ofron promovimin Ngritja qė Ndėrtimi Ndėrtimi dhe Krijimi promocionale SME-ve Fuqizimi qytetit Rritja vendosen Zhvillimi mbėshtetur gjelbėrimi, Rehabilitimi Zgjerimi gjelbra Pėrmirėsimi zhvilimin rrethinave Modernizimi taksave Urbanizimi komunitetit qytetit. Rritja · · · · · · · · · · · · · Sektoriti Urban Zhvillimi Privat Mjedis Administrate Publike Permiresim 106 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI tė aktual qytetit publik pėr (me Italiane) sė zezatė urbane sistemiti unazėsi ndriēimiti impianti vendgrumbullimi urėsi njėi ujravee njėi qeverisėe mbetjet pėrri Pėrmirėsimi rrugėve Ndėrtimi Rehabilitimi Ndėrtimi Ndėrtimi trajtmin Ndėrtimi tė financimin Lezhė · · · · · · me pasur publik sė duke 8 me e shtratit bashku transporti sė ujit. mbetjet ekzistuese sė arsimor rrugėve,tė Korridorittė Elbasanin kontrollimin pėrritė ekzistuese pergjatė ngurtatė shkollave . sė aktual ekonomik integruartėritė lidh qė hidroelektrik rrjedhjestė pėr depozitesi sistemit universitar infrastrukturės natyrore vendosuratė mbetjevei atij dhe sistemiti dhe ndėrmjet dhe ndikimin sistemi kompleksi infrastrukture urbane infrastrukturėsi njėi infrastrukturėsi turistike njėi menaxhimite njėi lumittė vendgrumbullimi njėi rehabilitimi integruari mirėe dhe mė kapacitetiti lumit universitetit Pėrmirėsimi parasysh Krijimi Zhvillimi vendet Ndėrtimi sistemin Ndėrtimi vėrshimit Ndėrtimi urbane mbeturinave tė Menaxhim Pėrmirėsimi Lidhje parauniveristar Zgjerim tė Elbasan · · · · · · · · · · ritė tė sė sė rrugėve.tė publik furnizmittė urbane tė ekzistues sistemiti ndriēimiti sistemiti elektrike sistemiti vendgrumbullimi mbetjeve urbane i tė impiantit njėi infrastrukturėsi infrastrukturėsi energji mbetjet Rehabilitimi Rehabilitimi Rehabilitimi me Rehabilitimi kanalizimeve Ndėrtimi pėr Rehabilitim menaxhimit Pėrmirėsimi shkollave Pėrmirėsimi universitetit Korēė · · · · · · · · tė rrugė (statusi tė 2001 tė cilėsor tė ekzistues njėi tė transportit mė tė tė lidhjevee publik hekurudha, qytetit kut. sė zbatimit dhe shpėrndarjestė sistemiti lluar(fi Italiane) dhe zezatė standarte me sistemiti trafitė sistemiti ndėrtimi sistemiti dhe menaxhimiti kut, kapacitetite ndėrprerjen ujit.tė vendgrumbullimi transportiti autobuzave,e qendrėstė trafitė teknike parkimit sistemiti pėrmirėsim ujittė zgjerimin dhe pėr ujėravetė pėr njėi urbane ujit asistencė permiresim paligjshme iranaT Krijimi (linjat etj.) Pėrmirėsimi menaxhimit Pėrmirėsimi rrugėve. Projektimi unaze aktual??) Pėrmirėsim kontrollit rregullave, publik. Fuqizimi sė menaxhues me Nevoja pėrmirėsimin kanalave dhe drenazhimit. Program tė Ndėrtimi mbetjeve bashkėkohore · · · · · · · · · pėr i Nevojat Investime Rrugė/ T ransport Energji Elektrike Ujė Menaxhim mbetjeve Arsim VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 107 e qendėr shėndetin dhe k, gjithatė e pėr sė iniciativash tej (qender dhe publike kimin gjelbratė zhvillimi (Muzeu tė materialevei tregėtare produktet pėrmasave sėrė mė ofron ambjentevei kulturore, Etnografi "One-stop-shop" qė pėrmirėsuartė promovimin dhe pėr pėr planifi njėi qytetittė dhe historike Mesjetare) ndėrtesavei krijimi industrisėi ushqimor vendevei aktorėvei pėr turizmittė mbrojturtė qendėr qytetittė dhe artit.tė njėe vetmee mbėshtėjtesi pėr shėrbimeve.e aktvitetevei dhe (tregje) numriti private zonave/mjediseve qytetit Zhvillimi pėr publik. Pėrmirėsimi argėtuese rinore, sportive) Rehabilitimi i kulturore Historik Kėshtjella Restaurimi veprave Ngritja (pikė shėrbimet) Sigurimi bizneset, cilėsinė Krijimi rėndėsishme turizmit marketing Riaktivizimi perpunimit Ndėrtimi publike ushqimore Koordinimi dhe zhvillimit Zgjerim tė tė qėndrave · · · · · · · · · · · tė nė pėr i ardhuratė pėr pėr sė tė ekzistuese dhe krijimi me historike perpunimi dhe kulturore. hapėsirave qendrės rajonale dhe zonavetė lumittė ajrit sė grupet pėr vendevei kulturore rejatė dhe bregut qėndror dhe promocionale biznesit.tė marketing nancimefi kyēe turistike cilėsisėe aktiv zhvillimi sheshiti stimujve turizmittė pėr pėrmasave shpėrndarjeje pergjatė dhe dhe etj) infrastrukturėsi ambjentevei punėsimi inkubatori materialeve aktivitetevei panairevei SME-te. dhe zhvillimi, qytet monitorimin (kalaja, ndėrtimi njėi kushteve,i biznesit.e komitetite mundėsisėi pėr numriti nė mbeturinave pėr fondi, Program ulėta. Rehabilitim qytet Pėrmirėsimi dhe Rikonstruksioni Krijimi Krijimi zhvillimin Zhvillimi turizmin Ngritja informimit. Organizimi kombėtare. Qėndra agro-biznesin. Lehtėsimi njė Zgjerimi gjelbra Heqja Sistem · · · · · · · · · · · · · · tė tė nė informimittė vendevei qytetittė publik- Historik, moderne gjithatė dhe zhvilluartė ndėrmjet komunitetit. rajonale ngjashmetė ajrit pėrmasave qytet dhe pėr sė qendėr marketingut zhvillim Muzeu, etj.) partneritet ofron pėr dhe nė njė dhe dhe kulturore me "One-stop-shop" qė qėndre dhe agro-biznesit.tė sistemi cilėsisėe pėr dhe vjetėri Ēajupi, ambjentevei njėi lokale tjera.tė partneritetevei biznesit grupevei numriti turizmin AZ njėe vetmee sektorit gjelbratė njėe Nevoja pėr fuqishėm. Rehabilitim historike (Pazari T Ndėrtimi shplodhėse privat. eatri Ngritja (pikė shėrbimet) Ndėrtimi multifunksionale panaire aktivitete Zhvillimi bashkisė, Promovimi brenda Zgjerimi zonave Ngritja monitorimin qytet · · · · · · · · · pėr tė tė tokėsi akses me pėrmasave qytet, ndėrtimet infrastrukturė speciale nė ekzistuese nė dhe nga zone mjaftueshėmi industriale njėe numriti gjelbratė zonat liqenin mbrojtur dhe zonave Sigurimi ndėrtime pėrshtatshem Ngritja industriale Zgjerimi tė duke gjelbra · · · dhe Kujdes Shėndetesor & Sociale Kulturė Zbavitje Shėrbime Zhvillimi i Privat Sektorit Mjedis 108 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI tė tė zhvillimin qytetite dhe pėr qytet mjetevei urban menaxhimin infrastrukturėsi informale nė tyrei kimit dhe Pėrmirėsimi planifi urban Pėrmirėsimi vendbanimeve integrimi · · pėr Plani dhe ndėrmjet strehimittė pilot Urban vendbanimevetė qytet nė adminstrative jve tjera.tė tyrei zhvillimit Rregullator kufie Plani qyteteve integrimi nėpėrmjet njėi Kapitale iktet infrastrukturėsi dhe dhe urban konfl Zhvillimi Investimet Zgjidh Elbasanit Pėrmirėsimi informale Rinovimi zhvillimit · · · · kimit planifitė dhe urban qytetite dhe gjėndjestė mjetevei zhvillimin tij.tė bashkisėi regjistrittė pėr menaxhimin Pėrmirėsimi urban dhe rrethinave Modernizimi shėrbimit civile · · kimit planifitė dhe dhe zonavei urban qytetite informale qytet mjetevei zhvillimin tij.tė infrastrukturėsi nė dendėsimi pėr dhe tyrei menaxhimin vendbanimeve Pėrmirėsimi urban dhe rrethinave Pėrmirėsimi urbane tė integrimi · · Administrate Publike Pėrmirėsim Urban VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 109 FiguraA. 3.1 Nė Shkodėr dhe Elbasan shpenzimet kapitale lokale luhaten ēdo vit 200 snoillimkeltnerruc180 160 140 120 113 100 63 113 109 80 38 82 60 18 20 83 40 19 17 20 58 25 53 41 32 15 42 0 23 11 21 22 2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005 Shkoder Elbasan Urban Roads Water Other CapitalExpenditures Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore, si dhe tė dhėna nga bashkitė e Shkodrės dhe Elbasanit Figura A. 3.2 Strategji tė ZHEL me ambicie tė qarta por me fonde/financime jo tė sigurta - tė Ardhurat dhe Shpenzimet Lokale*, Bashkia Elbasan 3,000,000 Financing gap 2006-2009 2,500,000 sdnasuohtkeltnerruc2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 veR pxE veR pxE veR pxE eRv xEp eRv xEp eRv pxE veR pxE veR pxE 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 TotalRevenues OperatingExpenditures CapitalExp fromOwnRevenues CapitalExp fromState Transfers Required CapitalExpenditures Shėnim: Shpenzimet kapitale tė nevojshme bazohen nė planin strategjik pėr ZHEL tė Elbasanit. Pėr vitet 2006 ­ 2009 nuk ka parashikime tė buxhetit bashkiak. Shpenzimet operative u supozua se do tė mbeteshin konstante, ndėrsa norma pozitive e rritjes sė tė ardhurave lokale ishte pėrllogaritur mbi bazėn e atyre tė dhėnave. Burimi: tė dhėant e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. 110 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Figura A. 3.3 tė Ardhurat dhe Shpenzimet Lokale, Bashkia Shkodėr 3,500,000 Financing gap 2006-2009 3,000,000 sdnasuohtkeltnerruc2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 veR pxE veR xEp eRv pxE veR xEp veR pxE veR pxE eRv pxE veR pxE 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Total Revenues Operating Expenditures Capital Exp from Own Revenues Capital Exp from State Transfers Required Capital Expenditures Shėnime: Vėllimi total i investimeve kapitale tė synuara pėr periudhat e ardhme tė planifikuara ėshtė 7.04 miliard Lek (USD 70.4 milion), pėrkundrejt 173.7 milion lek (USD 1.74 milion) tė shpenzimeve kapitale vjetore, bazuar nė shifrat e vitit 2005. shpenzimet kapitale tė kėrkuara janė bazuar mbi planin strategjik tė ZHEL tė Shkodrės. Nuk kishte asnjė parashikim buxheti bashkiak nė dispozicion pėr vitet 2006 ­ 2009. Shpenzimet operative u supozuan se do tė mbeten konstante, ndėrsa si nė rastin e Elbasanit, rritja pozitive e tė ardhurave lokale u perllogarit nga tė dhėnat. Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 111 Tabela A 3.3 Struktura e tė ardhurave tė qeverive vendore nė qytetet e Shqipėrisė, 2004. Tė ardhurat e qeverive vendore nė mijė Lek Taksat Tatim mbi Te vendore Te ardhurat Taksė mbi ndikimin nė Tatimi i Tatimi mbi Taksa ardhurat dhe totale tė pronėn infrastrukturė thjeshtuar bizneset e tė tjera totale nga burime tė grumbulluara * mbi fitimin vogla vendore taksat lokale tjera tė lokalisht ardhurash Berat 9,877 3,571 53,114 21,878 25,027 113,467 33,298 146,765 Peshkopi 2,238 2,250 22,173 8,320 5,082 40,063 12,995 53,058 Durrės 65,664 36,459 238,839 125,794 172,108 638,864 77,420 716,284 Elbasan 21,489 28,751 104,074 39,575 60,042 253,931 36,275 290,206 Fier 27,838 31,044 99,876 31,757 47,991 238,506 51,976 290,482 Gjirokaster 10,637 5,833 36,936 16,087 24,548 94,041 25,749 119,790 Korēė 27,292 7,680 97,055 36,346 58,485 226,858 30,940 257,798 Kukes 1,975 1,782 9,283 3,583 6,288 22,911 11,840 34,751 Lezhė 5,107 28,689 27,864 7,356 16,284 85,300 14,585 99,885 Shkodėr 6,740 13,306 76,961 27,394 41,496 165,897 40,766 206,663 Tiranė 282,578 966,884 964,573 489,430 715,974 3,419,439 473,711 3,893,150 Vlorė 29,714 1,474 113,618 33,572 68,862 247,240 125,145 372,385 Si pjesė e totalit tė tė ardhurave lokale e shprehur nė pėrqindje Berat 6.7 2.4 36.2 14.9 17.1 77.3 22.7 100 Peshkopi 4.2 4.2 41.8 15.7 9.6 75.5 24.5 100 Durrės 9.2 5.1 33.3 17.6 24.0 89.2 10.8 100 Elbasan 7.4 9.9 35.9 13.6 20.7 87.5 12.5 100 Fier 9.6 10.7 34.4 10.9 16.5 82.1 17.9 100 Gjirokaster 8.9 4.9 30.8 13.4 20.5 78.5 21.5 100 Korēė 10.6 3.0 37.6 14.1 22.7 88.0 12.0 100 Kukės 5.7 5.1 26.7 10.3 18.1 65.9 34.1 100 Lezhė 5.1 28.7 27.9 7.4 16.3 85.4 14.6 100 Shkodėr 3.3 6.4 37.2 13.3 20.1 80.3 19.7 100 Tiranė 7.3 24.8 24.8 12.6 18.4 87.8 12.2 100 Vlorė 8.0 0.4 30.5 9.0 18.5 66.4 33.6 100 *per dhėnien e lejeve tė ndėrtimit Burimi: tė dhėnat e Ministrisė sė Financave dhe pėrllogaritjet e stafit tė Bankės Botėrore 112 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Tabela A 3.4 Elbasan ­ shpenzimet kapitale tė veēanta tė planifikuara dhe identifkuara nė planin e ZHEL Kosto nė Kohėzgjatja e Projekti US$ Kosto nė Projektit (`000) lek (`000) nė vite Rikonstruksioni i infrastrukturės sė kontrollit tė pėrmbytjeve/vėrshimeve 22,625 2,262,500 3 Ndėrtimi i njė vendi grumbullimi tė mbetjeve urbane 8,800 880,000 3 Rigjenerimi i brezit tė gjelbėr dhe rindėrtimi i njė infratrukture pėr kontrollin e vėrshimit tė lumit 2,313 231,250 2 Rinovimi urban i zhvillimit 45 vjecar tė strehimit 2,050 205,000 2 Ruajtja dhe rinovimi urban i rrethinave tė kalasė 1,569 156,875 5 Rregullimi i parkut tė Krastes sė Madhe 1,531 153,125 5 Rigjenerimi i rrugės Thoma Kalafi nė njė "rrugė mė tė gjerė" dhe korridor biznesesh 1,325 132,500 2 Ndėrtimi i njė muzeu arkeologjik 631 63,125 1 Rindėrtimi i sheshit qėndror tė Elbasanit 513 51,250 1 Rindėrtimi i pallatit tė sportit 513 51,250 2 Hapja e njė muzeu arsimor 381 38,125 1 Rindėrtimi i Teatrit Skampa 381 38,125 1 Pėrmirėsimi i jetesės/banimit dhe pėrmirėsimi i infrastrukturės pergjatė unazės jugore tė Elbasanit 309 30,875 1 Zhvillimi i njė infrastrukture fizike pėr sistemin e adresave 309 30,875 1 Hapja e njė inkubatori biznesi 175 17,500 3 Rindėrtimi i krematoriumit tė spitalit 126 12,625 1 Hapja e njėAgjensie Rajonale tė Zhvillimit 73 7,250 3 Totali 43,623 4,362,250 Burimi: Strategjia ZHELElbasan, 2005. TabelaA3.5 Shkodėr - shpenzimet kapitale tė veēanta tė planifikuara dhe identifikuara nė planin e ZHEL-it Kosto nė Kohėzgjatja e Projekti US$ Kosto nė Projektit (`000)) lek (`000) nė vite Rehabilitimi i pjesės sė mbetur tė rrjetit kryesor shperndarės sė ujit 37,500 3,750,000 3 Rindėrtimi i 15 rrugėve tė qytetit 11,511 1,151,063 5 Krijimi i njė sistemi pėr menaxhimin e integruar tė ekosistemit tė Liqenit tė Shkodrės 5,000 500,000 5 Vendosja/instalimi i pajisjeve tė nevojshme pėr menaxhimin kryesor tė ujit 3,125 312,500 1 Rehabilitimi i 5 njėsive sipėrfaqėsore tė drenazhimit dhe shkarkimit tė ujrave tė qytetit 1,810 181,040 Ndėrtimi nė qytet i tregjeve tė reja tė vogla pėr shitjen me pakicė tė frutave, zarzavateve, peshkut dhe mishit 1,495 149,486 1 Krijimi i njė qėndre rajonale trajnimi pėr biznesin 888 88,750 2 Perfundimi i ndėrtimit tė rezervuareve kryesore tė furnizmit me ujė nė kodrat e Tepes 875 87,500 1 Ndėrtimi i njė qėndre pėr panairet e biznesit 850 85,000 3 Ndėrtimi i tubacioneve tė reja pėr sistemin e kanalizimeve tė ujrave tė zeza 734 73,400 5 Ndėrtimi i njė pike grumbullimi tė mbetjeve tė ngurta urbane 625 62,500 1 Ndėrtimi i njė biblioteke tė re nė Unversitetin Luigj Gurakuqi 585 58,523 1 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 113 Pėrmirėsimi i teknologjisė sė mbledhjes, transportit dhe menaxhimit tė mbetjeve tė ngurta tė bashkisė 560 56,000 1 Rindėrtimi i ndriēimitt publik tė 8 rrugėve 520 52,040 1 Krijimi i njė qėndre tregtare pėr produktet artizanale 500 50,000 1 Pėrmirėsimi i furnizimit me energji elektrike brenda Zonės Industriale 430 43,000 1 Rehabilitimi i sistemeve sipėrfaqėsore tė drenazhimit tė ujit tė pijshėm dhe ujrave tė zeza nė Zonėn Industriale 372 37,200 1 Vendosja/Instalimi i linjave tė reja telefonike dhe rinovimi i rrjetit ekzistues brenda Zonės Indsutriale 300 30,000 1 Ndėrtimi i njė Qėndre Rinore nė qytet 300 30,000 4 Vendosja/Instalimi i valvulave tė reja nė sistemin kryesor tė shpėrndarjes sė ujit 250 25,000 5 Ndėrtimi i tre qėndrave sociale pėr grupet e marxhinalizuara tė komunitetit dhe sigurimi i shėrbimeve sociale e partneritet me OJF-te lokale 224 22,369 1 Pėrmirėsimi i teknologjisė sė mirėmbajtjes sė sistemit tė kanalizimeve 210 21,000 1 Pėrmirėsimi i ambjentit rrethues tė Teatrit Migjeni 202 20,211 1 Ndėrtimi i njė stadiumi tė mbuluar atletik 200 20,000 1 Pėrmirėsimi i ndriēimitt tė rrugėve brenda Zonės Industriale 174 17,400 1 Rehabilitimi i Shkollės sė mesme P. Jakova 150 14,951 1 Rehabilitimi i Parkut Luigji Gurakuqi 136 13,640 Rehabilitimi i stacionit tė pompave tė ujrave tė zeza tė qytetit 124 12,400 1 Rehabilitimi i gjelbėrimit tė rrugėve kryesore tė qytetit 85 8,500 2 Rehabilitimi i Qendrės Kulturore tė qytetit 64 6,376 1 Krijimi i njė qėndre shėrbimesh pėr biznesin 56 5,625 1 Ndėrtimi i ambjenteve sportive publike dhe private 50 5,000 1 Ndėrtimi i njė palestre mundjeje 50 5,000 1 Ndėrtimi nė qytet i njė vendi publik-treg shumice pėr frutat dhe zarzavatet 45 4,500 1 Ndėrtimi i njė zonė tė gjelbėr nė lagjen Zdrale 37 3,700 1 Rehabilitimi i infrastrukturės rrugore brenda Zonės Industriale 30 3,032 2 Rehabilitimi i hapėsirave tė gjelbra pranė Pazarit 30 3,000 2 Krijimi i njė bazė tė dhėnash dhe njė programi perkates kompjuterik pėr tė gjitha adresat nė Shkodėr 30 3,000 1 Rindėrtimi i qendrės shėndetėsore komunitare nė lagjen Tre Heronjt 30 3,000 1 Ndėrtimi i njė qendrė tė re shėndetėsore nė lagjen Vojo Kushi 30 3,000 1 Rindėrtimi i qėndrave shėndetėsore nė Zogaj dhe Shirokė 25 2,500 G3:O2:PG1:p2: Rehabilitimi i Shkollės 9-vjecare Skenderbeg 24 2,427 1 Rehabilitimi i Kopshtit Guerrile 23 2,348 1 Kompjuterizimi i Zyrės sė Gjėndjes Civile 23 2,270 1 Pėrmirėsimi dhe zgjerimi i hapėsirave tė gjelbra brenda Zonės Industriale 21 2,100 1 Krijimi i njė `One-Stop-Shop'(zyrė e vetme qė ofron shumė shėrbime njėkohesisht) nė Bashkinė e Shkodrės 20 2,000 1 Ndėrtimi i njė hapėsire tė re tė gjelbėr pergjatė rrugės Isuf Sokoli nė zonėn rezidenciale Bacja e Cakajve 20 2,000 1 Rehabilitimi i ambjenteve sportive nė shkollat e qytetit 18 1,800 Rindėrtimi i njė qėndre shėndetėsore komunitare nė lagjen Partizani 15 1,500 1 Ndėrtimi njė hapėsire tė re tė gjelbėr nė zonė tė banuar Xhabije 12 1,244 1 Totali 70,389 7,038,895 Burimi: Strategjia e ZHELShkodėr, 2005. 114 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Shtojca pėr Kapitullin 4 Figura A. 4. 1 Shpėrndarja e Konsumit nė vit pėr ēdo familje (zonat urbane bregdetare: Durrės, Fier, Vlorė) VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 115 Shtojca pėr Kapitullin 5 Kutia A. 5. 1 Klasifikimi i vendosjes rajonale tė Ndėrtesave Individuale tė Paligjshme Ėshtė e dobishme tė klasifikohen rastet e ndėrtimeve individuale tė paligjshme nė kategorite e mėposhtme; (a) Ndėrtesat e ndėrtuara nga pronarėt por pa leje ndėrtimi. Brenda kėsaj kategorie ka disa nėn kategori: · Ndėrtesa brenda zonės sė projektuar urbane, por pa leje ndėrtimi; · Ndėrtesa tė ndėrtuara nė tokė tė projektuar bujqėsore (kryesisht pergjatė rrugėve kryesore); · Shtesa tė bėra pa leje tė posaēme ndėrtimi; · Ndėrtesa jo nė konformitet me lejet e dhena (p.sh. me shumė hapėsire sesa percaktohet nė leje) (b) Ndėrtesat e ndėrtuara nga ata qė nuk e kanė tokėn nė pronėsi. Ky problem u shkaktua kryesisht pėr shkak tė vonesės nė rikthimin e tokės dhe dhėnies sė paligjshme tė lejeve tė ndėrtimit (nė mėnyrė tė qartė ose tė nėnkuptuar) nga autoritetet pėrkatėse. · Ndėrtesat e ndėrtuara nė tokėn e cila ėshtė nė pronėsi tė palėve tė treta: pėr shkaktėvonesėsnėrikthiminetokave,kanjėnumėrndėrtesashnėzonaturbane ku ndėrtimi filloi herėt nė vitet 1990 dhe iu rikthye pronarėve tė mėparshėm/ origjinalė tė tokave nė mesin/fundin e viteve 1990. Nė shumė raste, ndėrtesat (dhe tokat) janė rishitur nga ndėrtuesit fillestarė nė tregjet informale pėr zhvillim/ndėrtim tė mėtejshėm; NdėrtesatPseudo-teligjshme. Kanjėnumėrndėrtesash,tėcilatjanėndėrtuarduke marrė leje ndėrtimi tė qartė ose tė nėnkuptuar nga zyrtarė (te qeverive vendore ose qėndrore), kryesisht nė mesin e viteve 1990 pėr zonat ku kėta zyrtarė nuk kanė pasur kompetencė juridike. Shumica e ndėrtesave janė pėr pėrdorim tregtar, si p.sh hotele dhe resorante. Kur shkeljet fillojnė tė bėhėn hapur, dendėsimi dhe shumimi shfaqet ndėrmjet transaksioneve nė tregjet informale. Shembuj tė tillė pėrfshijnė: dyqanet dhe restorantet mbi kanalet kulluese dhe drenazhuese (Lushnjė dhe Lezhė), resorantet nė zonat bregdetare (bregdeti jugor), restorantet nė parqėt kombėtare (Divjakė) dhe kioskat nė parkun e Tiranės. Ligji Nr. 9402 lė tė kuptohet se kėto ndėrtime ka shumė mundėsi tė legalizohen1. 1Neni 2 i Ligjit Nr. 9402 pėrcakton se kriteret qė shpjegojnė pėrjashtimin pėr legalizimin do tė vendoseshin nga Kėshilli i Ministrave (Neni 2, paragrafi 1). 116 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Shtojca pėr Kapitullin 6 Kutia A. 6. 1 Master Plani dhe Plani i Vendosjes Rajonale tė Varshavės 1 Nė vitin 1999 Bashkia e Varshavės publikoi njė strategji zhvillimi qė pėrfshin periudhėn deri nė vitin 2010. Nė shumė aspekte tė strategjisė, ku percaktohen njė sėrė objektivash ekonomike dhe mjedisore, kanė njė ndikim tė drejperdrejte nė zhvillimin hapėsinor tė qytetit. Varshava, njė zonė metropolitane prej 2.5 milion banorėsh, ėshtė e shtrirė nė njė sipėrfaqe/rreze prej 45 km. Popullsia nė periferi tė saj ka ardhur duke u rritur, ndėrkohė qė nė bashkinė e Varshavės numri i popullsisė ėshtė nė rėnie. Kjo tendencė e kėtij zhvillimi urban, e shperndan popullsinė metropolitane nė njė hapėsirė shumė mė tė madhe sesa ajo e banuar/zaptuar nga Anglia e Madhe por vetėm me njė tė tretėn e popullsisė. Tendenca e shtrirjes hapėsinore nuk ėshtė e trashėguar nga funksionimi i tregjeve por ka qėnė rezultat i shtrembėrimeve tė krijuara nga dėshtimet adminisrative, rregullatore dhe infrastrukturore tė trashėguara nga e kalura komuniste nė Poloni. Nė bashkinė e Varshavės (zona qėndrore e qytetit), norma e papėrshtatshme dhe e pasakte e pėrdorimit tė truallit, pasiguria pėr tė drejtat e pronėsisė, si dhe nėnshfrytėzimi i tokave tė mėdha nė pronėsi tė shtetit, kontribuoi nė copėzimin e pėrdorimit tė tokės dhe levizshmėrinė e tregut tė punės. Korrigjimi i dėshtimeve nė planifikimin e tokės me zgjidhje tė drejtuara nga tregu dhe ndalimi ose kthimi mbrapsht i shpėrndarjes sė popullsisė metropolitane ishte njė detyrė kryesore nė zbatimin e strategjisė sė qytetit tė Varshavės. Nė dukje ishte thelbėsore qė normat dhe investimet nė infrastrukturė tė lejonin rizhvillimin e shpejtė tė pėrdorimit tė tokės sė braktisur nė zonat e qėndrės sė qytetit dhe zhvillimi i rreth 100 km2 tokė akoma tė lirė por tė ndodhur brenda kufijve bashkiakė. Nėvqoftė se toka do tė vazhdonte tė shpėrdorohej nė qėndėr, mė shumė tokė do tė duhej tė pėrdorej nė periferi nė njė distancė mė tė madhe nga aktivitetet ekonomike. Zona mė e madhe e mundshme do tė nevojitej pėr t'ju dhėnė forcave tė tregut pėr tė perkrahur ricklimin e tokės dhe pėr tė rritur intensitetin e pėrdorimit tė tokės. Per tė arritur njė sukses nė tendencėn e shtrirjes urbane dhe zbatimin e strategjisė bashkiake duhet tė ndėrmerren njė sėrė veprimesh,ose nga vetė bashkia ose nga nivelet mė tė larta tė qeverisė. Njė hap shumė i rėndėsishėm ishte krijimi i njė shtrese tė re politike dhe administrative e quajtur zona metropolitane e Varshavės, e cila do tė mund tė bashkėrendonte normat e pėrdorimit tė tokės nė tė gjithė kufijtė administrativė. Territori bashkiak i Varshavės, u nda mė pas nė tre zona nė pėrputhje me master planin (shiko hartėn mė poshtė). Koncepti i ndarjes sė zonave nė hartėn e Varshavės ėshtė i thjeshtė dhe transparent. Ajo i pėrket njė shkėmbimi midis tre objektivave konfliktualė: tė ruajė zonat historike tė Varshavės nga cėnimet/ dėmtimet; tė ruajė tiparet mė tė rėndėsishme mjedisore tė qytetit (brigjet e lumenjve dhe pamjen nga Vistula); dhe tė lejojė zhvillimin ekonomik tė qytetit tė drejtuar nga tregu duke pasur nxitės tė fuqishėm pėr riciklimin e pronave pėr shrytezime tė reja. 1Njė pėrshkrim dhe analizė mė e plote pėr ēėshtjen e pėrdorimit tė tokės nė Varshavė mund ta gjeni nė http://alain- bertaud.com/images/AB_Warsaw_Dec_2000.pdf VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 117 Kutia A. 6.1. ......vazhdim. Territori bashkiak i Varshavės ėshtė i ndarė nė tre zona kryesore: · Njė zonė ku zhvillimi ėshtė i oreintuar nga tregu (nėn- zona C1 dhe MU), ku ėshtė lejuar pėrdorimi i perzjerė i tipeve tė tokave me disa kufizime mbi dendurinė e popullsisė, pėrveē shkallės sė kufizimeve relativisht tė bollshme. (48 pėrqind e zonės totale tė bashkisė). · Njėzonėmeaktivitetetėveēantakupadyshimaktivitietetedėmshmejanėveēuar.(Nėnzona TP dhe UT). · Njė zonė ku forcat e tregut janė tė kushtėzuara seriozisht pėr tė ruajtur vendet historike, Raportikulturore bashkiake, qė i ėshtė ndarė secilės zonė kryesore ėshtė vendosur mbi bazėn e dhe natyrore. i hapėsirės objektivave dhe ndėrlikimeve hapėsinore. Njė e treta e zonės sė orientuar drejt tregut ėshtė ende ekufijveKjo jep shumė mundėsi pėr tė kthyer tendencen demografike tė sė shkuarės ku zonat jashtė lire. tė bashkisė ishin duke u zhvilluar mė shpejt. Upaearsyshmeqėtėzgjerohejpunapėrplanifikiminzonalkryesortėbashkisėnėtėgjithėhapėsirėn metropolitane, dhe po ashtu tė zhvilloheshin dhe monitoroheshin faktorėt hapėsinorė pėr tė dhėnė direktivat e ardhshme nė strategjinė metropolitane. pėr tė ripėrdorur pronat qė pėrdoreshin pa efiēencė, bashkisė ju kėrkua tė bėnte inventar tė aseteve toka dhe tė shiste pronat tregtare qė zoteronte, ndėrsa shmangte ndonjė manipulim nė tregun urban tė shtėpive. Sė fundmi, investimet publike nė infrastrukturėn primare tė re ishin nė rritje duke lejuar zhvillimin e hapėsirave pranė qėndrės. 118 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Referencat Anas, Alex dhe Hyok-Joo Rhee (2005), "When are urban growth boundaries not a second-best to congestion tolls?" 1 Nėntor 2005 Takimet e Amerikės Veriore pėr Shkencat Rajonale, Las Vegas, Nevada, 9-12 Nėntor 2005. SHPKT (2005), "Shqipėria--Plani Kombėtar pėr Transportin: Faza 2 Studimore", Programi PHARE i Komisionit Evopian, Raporti Final, Louis Berger S.A., Paris dhe Shqipėri ARCS (2004), "Vlerėsimi i Kosots Administrative dhe rregullatore nė Shqipėri", Qėndra pėr Nxitjen e Zhvillimin Njerėzor, Tiranė, Tetor 2004. Banka e Shqipėrisė (2006), "Buletini Ekonomik", Vėllimi 9, Mars 2006. Bertaud, Alain dhe Bertrand Renaud (1997), "Shtete Socialiste pa Tregje Toke", Gazeta e Ekonomive Urbane, 41, 1997, fq. 137-51 Boelhouwer, P. J., ed. (1997), "Financimi i Sektorit tė Qeradhėnies nė Evropėn Perėndimore", Studime tė Politikave tė Strehimit dhe Urbane 13. Delft, Hollande: Delft University Press Brueckner, J. (2000), "Shtrirja urbane: diagnoza dhe mjekimet" Pasqyra Rajonale e Shkencave Ndėrkombėtare Buckley, William dhe Jerry Kalarickal (2005), "Politikat e Strehimit nė Vendet nė Zhvillim: Supozime dhe Pergėnjeshtrime", Vėzhguesi Kėrkimor i Bankės Botėrore (The World Bank Research Observer), Vellimi 20, Numėr 2, Vjeshte, fq 233-257 Carletto, Gero, B. Davis, M. Stampini, S. Trento, dhe A. Zezza (2004), "Lėvizja e brendshme dhe migracioni i jashtėm nė Shqipėri", ESA Dokument Nr. 04-13, FAO, Rome (http://www/fao.org/es/ESA/en/pubs wp.htm) Davies, Sara dhe Martin Hallet (2002), "Ndėrveprimet midis Zhvillimit Kombėtar dhe atij Ndėrkombėtar", Hamburgisches Welt-Wirtschafts-Archiv dokument diskutimi Delta Albania (2004), "Vėzhgimi mbi Permiresimin e Mjedisit tė Biznesit Vendas", Maj 2004. Dervishi, Anxhela. (2005), "Vlerėsimi i Raportit tė Projektit mbi Performancėn Financiare tė Bashkisė dhe Vlerėsimit tė Procesit tė Hartimit tė Buxhetit nė Elbasan, Shkodėr dhe Fier, Shqipėri." Pėrgatitur pėr Projektin e Administrimit dhe Menaxhimit tė Tokave, Banka Botėrore dhe MPPTT. Dillinger, William (2005), "Marrėdhėniet Financiare Ndėrqeveritare" Laursen, Thomas, ed. (2005), "Ēėshtjet Aktuale nė Reformėn Fiskale nė Evropėn Qėndrore dhe Shtete e Balltikut", Banka Botėrore. Dubel, Hans-Joachim, W. Jan Brzeski and Ellen Hamilton (2006), "Rental Choice and Housing Policy Realignment in Transition: Post-Privatization Challenges in the Europe and Central Asia Region" (Zgjedhja pėr qerramarrjen dhe Rishikimin e Politikave tė Strehimit ne Periudha Tranzicioni: Sfidat e Post-Privatizimit ne Evropė dhe Rajonin e Azisė Qėndrore), Punim Kėrkimor 3884, Washington, D.C.: Banka Botėrore, Rajoni i Evropės dhe Azisė Qėndrore, Departamenti i Infrastrukturės, Prill 2006. Hernandez-Coss, Raul, Jose de Luna Marrtinez, Andrea Amatuzio, Kamil Borowik dhe Federico Lagi (2006), "The Italy-Albania Remittance Corridor: Shifting from the Physiēal Transfer of Cash to a Formal Money Transfer System", The World Bank and the Convergence Program. Prezantuar nė Konferencėn e Remitancave, Bari, Itali, 3-4 Mars 2006 Hilton, Andrew (2006), "Shqipėria: Projekti pėr Menaxhimin e Tokės dhe Zhvillimin Urban (Komponenti i Takses mbi Pronėsinė)", Raport i Misionit, Korrik 2006. FMN (2006), "Shqipėria: Strategjia e Zbutjes sė Varfėrisė ­ Raporti Vjetor Progresiv", Janar 2006 INSTAT (2004), "Parashikimet pėr Popullsinė pėr vitet 2001-2021", Tirana INSTAT (2005), "General Results of Annual Structural Survey of Economic Enterprises", vitet 1998-2004, Tirana. VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI 119 KingGlobalisation J. (2003), "Migration and Development in Albania", Development Research Centre on Migration, R, Vullnetariand Poverty, Brighton Kotzamanis, Byron (2006), "Survey on Albanian Immigrants in Greece", University of Thessaly Laboratory of Demographic and Social Analysis, Volos. Laursen, Thomas, ed. (2005), "Ēėshtjet Aktuale tė Reformės Fiskale nė Evropėn Qėndrore dhe Shtetet e Balltikut", Banka Botėrore. Strategjia ZHEL Berat (2005), "Bashkia Berat ­ Plani Strategjik pėr Zhvillimin Ekonomik." http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Berat.pdf Strategjia ZHEL Durrės (2005), "Bashkia Durrės - Plani Strategjik pėr Zhvillimin Ekonomik." Strategjia ZHEL Elbasan (2006), "Qyteti i Elbasanit ­ Strategjia e Zhvillimit." Strategjia ZHEL Korēe (2005) "Bashkia Korēė - Plani Strategjik pėr Zhvillimin Ekonomik." http://siteresources.worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Korēa.pdf Strategjia ZHEL Lezha (2005), "Bashkia Lezhė - Plani Strategjik pėr Zhvillimin Ekonomik." http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Lezha.pdf Strategjia ZHEL Shkodėr (2005). "Bashkia Shkoder - Plani Strategjik pėr Zhvillimin Ekonomik." http://siteresources. worldbank.org/INTLED/Resouces/339650-1122490529659/Shkodra.pdf LSMS (2003). "Shqipėria ­ Vėzhgimi pėr Matjen e Nivelit tė Jetesės 2002", Banka Botėrore, INSTAT, Tetor 2003. Muco, Marta dhe Peter Sanfey (2004), "Zhvillimi i Sektorit Privat dhe tregut tė punės nė Shqipėri: Formaliteti kundrejt Informalitetit", Global Development Network Southeast Europe, Prill 2004. OECD (2002), "Fiskal Decentralisation in EU Applicant States and Selected EU Member States", Centre for Tax Policy and Administration, Shtator 2002. PADCO (2001), "Rapid Land and Infrastrukture Assessment", Tirane, Gusht 2001. Richardson,HarryW.andPeterGordon(2000),"SustainablePortland?ACritique,andtheLosAngelesCounterpoint" ACSP Conference, Cleveland, Ohio, November 10, 2001 Sapir, André et al. (2003), "An Agenda for a Growing Europe: Making the EU Economic System Deliver", Report of an Independent High-Level Study Group established on the initiative of the President of the European Commission. Brussels. Schroeder, Larry (2004), "Albania ­ Fiskal Decentralization Policy Study", Institute for Public Administration, prepared for USAID and Urban Institute Sjoberg,Orjan(1990),"UrbanAlbania:developments1965-1987",In:AlbanienimUmbruch.EineBestandsaufnahme, edited by Franz-Lothar Altmann. Untersuchungen zur Gegenwartskunde Sudosteuropas, No. 28, 1990. 170-223 pp. Oldenbourg Verlag: Munich, Germany, Federal Republic of. In Eng. SMEA (2005). "SME-te nė Shqipėri ­ Raporti Vjetor 2004", Agjensia e SME-ve, http://www.smea.gov.al/index1. php?pageid=en/annual_report_sme Kombet e Bashkura (2004), "World Urbanization Prospects: The 2003 Revision", Department of Economic and Social Affairs (DESA), Population Division, New York UN Millennium Project (2005), A Home in the City: UN Millennium Project Report on Improving the Lives of Slum Dwellers, New York. USAID (2006), "Korupsioni nė Shqipėri: Perceptime dhe Eksperienca--Vėzhgim 2005 Pėrmbledhje e rezultateve", Casals and Associates, Instituti pėr Kėrkimet e Zhvillimit dhe Alternativat USAID (2005), "Raporti i Progresit tė Decentralizimit 2005". Tirana, Prill 2005 Banka Botėrore (2006), "Public Expenditure and Institutuional Review", Europe and Central Asia Region, Poverty Reduction and Economic Management Department (Seksioni i Ujit dhe Kanalizimeve) 120 VLERĖSIM I SEKTORIT URBAN NĖ SHQIPĖRI Banka Botėrore (2006b), "Growth and Living Standards in Albania: 2002-2005", Western Balkans Programmatic Poverty Assessment Progress Review, ECSPE, draft 31 Maj Banka Botėrore (2006c), "Statusi i Reformės sė Tokės dhe tregjeve tė Pasurive tė Patundshme nė Shqipėri", nga William Valletta dhe tė tjerė, Banka Botėrore Zyra Tiranė Banka Botėrore (2005), "Federata Ruse: NgaTranzicioni tek Zhvillimi", Raporti Nr. 32308-RU, Mars 2005, Banka Botėrore (2004), "Shqipėria: Decentralizimi nė Tranzicion", Vėllimi I. Shurt 2004, Njėsia pėr Zbutjen e Varfėrisė dhe Menaxhimit Ekonomik Banka Botėrore (2004b), "Shqipėria: Sustaining Growth Beyond the Transition". A World Bank Country Economic Memorandum. Poverty Reduction and Economic Management Department. Washington, D.C. Banka Botėrore (1993), "Strehimi: Mundėsimi i Tregjeve pėr tė Punuar. Dokument Politikash Banka Botėrore. Washington, D.C. Xhepa, Selami dhe Agolli Mimoza (2004), "Zhvillimi i ndėrmarrjeve tė vogla dhe tė mesme nė Shqipėri". Instituti i Studimeve Bashkėkohore, Tirana, Shtator 2004. Zezza, Alberto, Gero Carletto, dhe Benjamin Davis (2005), "Te largohesh nga Varferia: Njė Analize hapsinore pėr Varferinė dhe Migracionin nė Shqipėri", ESA Working Paper No. 05-02, FAO, Romė