ანგარიში No. 89608-GE ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად დეკემბერი, 2014 ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონის სიღარიბის დაძლევის და ეკონომიკური მართვის განყოფილება მსოფლიო ბანკის დოკუმენტი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საქართველო – მთავრობის ფისკალური წელი 1-ლი იანვარი – 31 დეკემბერი ვალუტის ექვივალენტები (ვალუტის გაცვლის კურსი 2014 წლის 5 დეკემბრის მდგომარეობით) ვალუტის ერთეული ქართული ლარი (ლ) 1 აშშ დოლარი 1.8984 ლარი ვიცე - პრეზიდენტი: ლორა თაკი რეგიონული დირექტორი: ჰენრი გ. კერალი პრაქტიკის უფროსი დირექტორი: მარჩელო ჯიუგალე პრაქტიკის დირექტორი: სატუ კრისტინა კაჰკონენი პრაქტიკის მენეჯერი: ივაილო ვ. იზვორსკი ჯგუფის ხელმძღვანელი: რაშმი შანკარი III ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 აბრევიატურები და აკრონიმები B40 მოსახლეობის უღარიბესი ქვედა 40 პროცენტი IDPs იძულებით გადაადგილებული პირები BEEPS ბიზნესგარემოს და საწარმოთა ეფექტიანობის კვლევა IFC საერთაშორისო საფინანსო კორპორაცია BCP ბიზნესის უწყვეტობის გეგმა IFRS ფინანსური ანგარიშგების საერთაშორისო BIS საერთაშორისო ანგარიშსწორებების ბანკი სტანდარტები CAD მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი JSC სააქციო საზოგადოება CAB საგადამხდელო ბალანსი LCs აკრედიტივი CASPAR კასპიის გადაზიდვის მომსახურების მომწოდებლები LFPR შრომითი რესურსების ეკონომიკური აქტიურობის CAGR წლიური ზრდის რთული კოეფიციენტი დონე CEM ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი MDGs ათასწლეულის განვითარების მიზნები CIS დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა MFI მიკროსაფინანსო ორგანიზაცია MSMEs მიკრო, მცირე და საშუალო საწარმოები CPS ქვეყანასთან თანამშრომლობის სტრატეგია NCTS ახალი კომპიუტერიზებული სატრანზიტო სისტემა CTC კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი NBFI არასაბანკო საფინანსო დაწესებულება DCFTA ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება NIIP საერთაშორისო ინვესტიციების სუფთა პოზიცია EBRD ევროპის რეკონსტრუქციის და განვითარების ბანკი NGO არასამთავრობო ორგანიზაცია ECA ევროპა და ცენტრალური აზია NSDC უნარ-ჩვევების განვითარების ეროვნული კორპორაცია ECMT ევროპის ქვეყნების ტრანსპორტის მინისტრთა კონფერენცია OECD ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაცია EIB ევროპის საინვესტიციო ბანკი PISA სტუდენტთა შეფასების საერთაშორისო პროგრამა ETI ვაჭრობის ხელშეწყობის ინდექსი PPP მსყიდველობითი უნარის პარიტეტი EU ევროკავშირი REER ვალუტის ეფექტური კურსი FDA პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები R&D კვლევა და განვითარება FTA თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება SMEs მცირე და საშუალო საწარმოები GDP მთლიანი შიდა პროდუქტი SOE სახელმწიფოს მფლობელობაში არსებული GEM მეწარმეობის გლობალური მონიტორინგი საწარმოები GEO- საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური TFP მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა STAT („საქსტატი“) TRACE- სატრანსპორტო დერეფანი ევროპა - კავკასია - აზია GIZ გერმანიის საერთაშორისო თანამშრომლობის CA საზოგადოება TTOs ტექნოლოგიის გადაცემის ცენტრები GEZI გაფორმების ეკონომიკური ზონა TSA მიზნობრივი სოციალური დახმარება GR საქართველოს რკინიგზა UNCTAD გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონფერენცია GVA მთლიანი დამატებითი ღირებულება ვაჭრობის და განვითარების შესახებ IADI დეპოზიტების მზღვეველთა საერთაშორისო USAID ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო ასოციაცია განვითარების სააგენტო HHs შინამეურნეობები VET პროფესიულ-ტექნიკური განათლება და ტრენინგი IBRD რეკონსტრუქციის და განვითარების საერთაშორისო VAT დამატებითი ღირებულების გადასახადი ბანკი WBG მსოფლიო ბანკის ჯგუფი ICD სახმელეთო კონტეინერების ტერმინალი WDI მსოფლიოს განვითარების მაჩვენებლები ICT საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიები WITS მსოფლიოს ინტეგრირებული სავაჭრო გადაწყვეტა IDA საერთაშორისო განვითარების ასოციაცია IV აბრევიატურები და აკრონიმები საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად სარჩევი მოკლე შინაარსი................................................................................................................................................................ x თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა?................... 1 ა. ზრდის მოდელი...................................................................................................................................................................... 2 ბ. ეკონომიკური ზრდის წყაროები............................................................................................................................................ 5 გ. საერთო კეთილდღეობის ხელშემწყობი და შემაფერხებელი ფაქტორები საქართველოში.......................................... 8 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში................................................................................................ 20 ა. ექსპორტის დინამიკა საქართველოში................................................................................................................................ 21 ბ. ექსპორტიორი ფირმების სიცოცხლისუნარიანობა საქართველოში. ............................................................................... 28 გ. დასკვნები და დარგობრივ პოლიტიკასთან დაკავშირებული გზავნილები..................................................................... 30 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია..................................................................................... 33 ა. დასაქმების და ვაჭრობის მოდელები................................................................................................................................. 34 ბ. საქართველოს ექსპორტში დაკავებული შრომითი რესურსების განვითარება.............................................................. 38 გ. ექსპორტსა და შრომითი ბაზრის შედეგებს შორის კავშირის გაძლიერება..................................................................... 45 დ. კვალიფიკაციის კონტექსტი საქართველოში..................................................................................................................... 49 ............................................................................. 54 ე. უნარ-ჩვევების განვითარების საერთაშორისო საუკეთესო პრაქტიკა. ...................................................................................................... 58 ვ. დასკვნები და დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა................................................................................................................ 61 ა. სატრანზიტო პოტენციალი და დერეფნის ფუნქციონირება............................................................................................... 62 ბ. მომსახურებასა და ინფრასტრუქტურაში არსებული ნაკლოვანებები.............................................................................. 68 გ. ვაჭრობის ხელშეწყობა და მიწოდების ჯაჭვის მართვა..................................................................................................... 73 დ. დასკვნები და დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები..................................................................................................... 77 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის ფარგლებს გარეთ...................... 80 ა. ეკონომიკური ზრდა საქართველოში: ტენდენციები ადგილობრივი მთავრობის დონეზე............................................. 81 ................................................................................................. 86 ბ. ფირმის კონკურენტუნარიანობა და ადგილმდებარეობა. გ. დეცენტრალიზაცია და ფირმების კონკურენტუნარიანობა საქართველოში................................................................... 90 დ. დასკვნები.............................................................................................................................................................................. 95 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა................................... 96 ა. ძირითადი ტენდენციები: გარე ვალდებულებების ფორმირება....................................................................................... 97 ბ. განმსაზღვრელი ფაქტორები: მაღალი კაპიტალური ხარჯებით გამყარებული კრედიტების და იმპორტის სწრაფი ზრდა.................................................................................................................................................. 100 გ. საგარეო მდგრადობა......................................................................................................................................................... 103 დ. დასკვნები............................................................................................................................................................................ 106 გამოყენებული ლიტერატურა......................................................................................................................................... 108 სარჩევი V ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზები ნახაზი 1.1. რეალური მშპ (GDP/მშპს) ინდექსი: საქართველოს და ევროპისა და ცენტრალური აზიის რეგიონის ქვეყნების შედარება......................................................................................................................................................... 2 ნახაზი 1.2. კაპიტალის, შრომითი რესურსების და მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის (TFP) მონაწილეობა ქვეპერიოდების მიხედვით............................................................................................ 4 ......................................................................................................................................... 6 ნახაზი 1.3. მაკროეკონომიკური სურათი. ნახაზი 1.4. სამუშაო ადგილების შექმნა და ლიკვიდაცია............................................................................................................... 7 ნახაზი 1.5. რეგიონული ტენდენციები, 2006-12................................................................................................................................ 8 ნახაზი 1.6. საერთო კეთილდღეობა და სიღარიბე დროში............................................................................................................ 9 ნახაზი 1.7. სიღარიბის მაჩვენებლები რეგიონის მიხედვით..........................................................................................................10 ნახაზი 1.8. სიღარიბის დაშლა შემოსავლის წყაროების გამოყენებით; სიღარიბის შემცირების წილი შემოსავლის თითოეული წყაროს მიხედვით. .................................................................................................................................10 ნახაზი 1.9. საქართველოში სიღარიბის მაჩვენებლების კვარტალური ცვლილება.................................................................... 11 ნახაზი 1.10. საქართველოში სიღარიბის მაჩვენებლების კვარტალური ცვლილება.................................................................. 11 ნახაზი 1.11. ევროპის და ცენტრალური აზიის (ECA) რეგიონის საერთო კეთილდღეობის ჩარჩო............................................12 ნახაზი 1.12. დამოკიდებულების კოეფიციენტები აღმოსავლეთ ევროპის და ცენტრალური აზიის (ECA) რეგიონში...............12 ნახაზი 1.13. სამუშაო ასაკის მოსახლეობის წილი ქვედა 40 პროცენტში......................................................................................12 ნახაზი 1.14. ასაკის დაყოფა სქესის და ადგილმდებარეობის მიხედვით.....................................................................................13 ნახაზი 1.15. ადამიანური კაპიტალი და ქვედა 40 პროცენტი (b40), 2010......................................................................................14 ნახაზი 1.16. ბანკებისგან ნასესხები სახსრები.................................................................................................................................14 ნახაზი 1.17. შრომითი რესურსების ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებელი: ქვედა 40 და ზედა 60 სქესის მიხედვით...........15 ნახაზი 1.18. უმუშევრობა ქვედა 40 პროცენტში (B40) მთელ მოსახლეობასთან შედარებით. .....................................................15 ნახაზი 1.19. სახელფასო შემოსავლის წილი..................................................................................................................................16 ნახაზი 1.20. ყოველთვიური შემოსავალი დარგის და სქესის მიხედვით საქართველოში (ნომინალური, ლარით).................16 ნახაზი 1.21. სოციალური ტრანსფერებიდან მიღებული შემოსავლის წილი 2010.......................................................................16 ნახაზი 1.22. სოციალური ტრანსფერებიდან მიღებული შემოსავლის წილი 2010.......................................................................16 ნახაზი 2.1. ექსპორტიორი ფირმების წილი ფირმების მთელ რაოდენობაში..............................................................................21 ნახაზი 2.2. დასაქმების მაჩვენებლები ექსპორტიორების და არაექსპორტიორებისთვის (2006-12)......................................... 22 .............................................. 22 ნახაზი 2.3. ბრუნვის მაჩვენებლები ექსპორტიორების და არაექსპორტიორებისთვის (2006-12). ნახაზი 2.4. ექსპორტიორი ფირმების ძირითადი მახასიათებლები............................................................................................. 22 ნახაზი 2. 5. ერთი პროდუქტის და მრავალი პროდუქტის ექსპორტიორი ფირმების მახასიათებლები.................................... 24 ნახაზი 2.6. დანიშნულების ერთი და მრავალი ადგილის მქონე ექსპორტიორი ფირმების მახასიათებლები......................... 25 ნახაზი 2.7. პროდუქტიულობა საქართველოში სისტემატურად იზრდებოდა 2006 წლის შემდეგ...............................................26 ნახაზი 2.8. ინტერნაციონალური ფირმები, ასევე, მეტად პროდუქტიულები არიან საქართველოში, მაგრამ მათი მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა, ასევე, შემცირდა დროთა განმავლობაში.....................................................26 VI სარჩევი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 2.9. საშუალო და დიდი ფირმები, ასევე, მეტად პროდუქტიულები არიან........................................................................26 ნახაზი 2.10. „პროდუქცია – დანიშნულების ადგილის“ საშუალო პერიოდის ხანგრძლივობის განაწილება წლების მიხედვით.............................................................................................................................................................................28 ნახაზი 2.11. ექსპორტის საშუალო ღირებულება თითოეული პერიოდის განმავლობაში..........................................................28 ნახაზი 3.1. საქართველოს ექსპორტის ზრდა................................................................................................................................. 35 ნახაზი 3.2. საქართველოს ექსპორტი დანიშნულების ადგილის მიხედვით.................................................................................36 ნახაზი 3.3. საქართველოს ექსპორტი დანიშნულების ადგილის და შედგენილობის.................................................................36 ნახაზი 3.4. საქართველოს ექსპორტის სფეროში შრომითი რესურსების განვითარება დროის და დანიშნულების ადგილის მიხედვით..........................................................................................................................................................................39 ნახაზი 3.5. EXPY მაჩვენებლები, რომლებიც აჩვენებს საქართველოს ექსპორტის სფეროში მშრომელთა რაოდენობის ცვლილებას დროის და დანიშნულების ადგილის მიხედვით.........................................................40 ნახაზი 3.6. საქართველოს ექსპორტის შედარება ევროპის და ცენტრალური აზიის სხვა განვითარებადი ქვეყნების ექსპორტთან........................................................................................................................................41 ნახაზი 3.7. საქართველოს ექსპორტის კუმულაციური განაწილება მსოფლიოს მასშტაბით 2000 და 2008 წელს.....................42 ნახაზი 3.8. საქართველოს ექსპორტის კუმულაციური განაწილება ევროპის 27 ქვეყანასა და ევროპისა და ცენტრალური აზიის რეგიონში 2012 წელს................................................................................................................................43 ნახაზი 3.9. საქართველოს ექსპორტის კუმულაციური განაწილება ესტონეთიდან, პოლონეთიდან და ლატვიიდან 2012 წელს განხორციელებულ ექსპორტთან შედარებით..................................................................................44 ნახაზი 3.10. შრომითი რესურსები განათლების და ადგილმდებარეობის მიხედვით.................................................................50 ნახაზი 3.11. თანამედროვე ფირმებზე განსაკუთრებულ გავლენას ახდენს კვალიფიკაციის ნაკლებობა.................................51 ნახაზი 3.12. განსხვავება მიღებული განათლების მიხედვით მთლიან დასაქმებაში წილსა და მთლიან უმუშევრობაში წილს შორის (2012).............................................................................................................................52 ნახაზი 3.13. ოფიციალური ტრეინინგი............................................................................................................................................ 53 ნახაზი 3.14. ფირმების მცირე რაოდენობა ქმნის ახალ პროდუქტებს..........................................................................................57 ნახაზი 3.15. ფირმების მცირე რაოდენობა სწევს ხარჯებს კვლევასა და განვითარებაზე . ........................................................57 ნახაზი 4.1. ვაჭრობის ხელშეწყობის ინდექსი 2014 – საქართველოს ინფრასტრუქტურის შეფასება..........................................62 ნახაზი 5.1: რეგიონული განსხვავებები სიღარიბის დონის მიხედვით..........................................................................................80 ნახაზი 5.2. შრომის ნაყოფიერება 2012 წელს.................................................................................................................................84 ნახაზი 5.3. კაპიტალტევადობის მოდელი პროდუქტიულობის მოდელის მსგავსია....................................................................84 ნახაზი 5.4. შრომითი ბაზრის პირობებს და მობილობის შემაფერხებელ ფაქტორებს შეუძლია რეგიონულ ტენდენციებში ვარიაციების ახსნა...................................................................................................................................................85 ნახაზი 5.5. სახელმწიფო ხარჯები რეგიონის მიხედვით................................................................................................................92 ნახაზი 6.1. საქართველოს საგარეო დისბალანსი.........................................................................................................................98 ..............................................................................................................................................99 ნახაზი 6.2. დეფიციტის დაფინანსება. ნახაზი 6.3. დანაზოგების და ინვესტიციების ტენდენციების სურათი საქართველოში...............................................................101 ნახაზი 6.4. მიმდინარე ანგარიშის ბალანსის და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების სტრუქტურული და ციკლური კომპონენტები................................................................................................................................ 102 ნახაზი 6.5. საქართველოში გარე დაფინანსებაზე დამოკიდებულების ზოგიერთი განმსაზღვრელი ფაქტორი.....................103 ნახაზი 6.6. ბალანსის ძირითადი ინდიკატორები......................................................................................................................... 104 სარჩევი VII ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ჩანართები ჩანართი 2.1. პროდუქტიულობის დინამიკა....................................................................................................................................26 ჩანართი 3.1. უფრო მეტია საჭირო ინოვაციისთვის.......................................................................................................................57 .......................................................................................................................74 ჩანართი 4.1. ღვინის ექსპორტის მიწოდების ჯაჭვი. ჩანართი 5.1.რეგიონული განსხვავებების განმაპირობებელი ფაქტორები.................................................................................87 ჩანართი 6.1. უნდა იყოს თუ არა საქართველოს სუფთა უცხოური ვალდებულებების დონე და შედგენილობა შეშფოთების მიზეზი......................................................................................................................................... 105 ცხრილები ცხრილი ES. 1 დარგობრივი პოლიტიკაში გასატარებლად შემოთავაზებული ღონისძიებები............................................... XVII ცხრილი 1.1. მშპ-ის და ეკონომიკური ზრდის დარგობრივი შემადგენლობა............................................................................... 3 ცხრილი 1.2. შემოთავაზებული დარგობრივი პოლიტიკის ჩარჩო...............................................................................................17 ცხრილი 2.1. ექსპორტის ბაზარზე ფირმების შესვლის და ბაზრის დატოვების მაჩვენებელი საქართველოში, 2006-12......... 21 ცხრილი 2.2. ექსპორტიორები და მრავალი პროდუქტის მწარმოებელი ფირმები საქართველოში........................................ 23 ცხრილი 2.3. ექსპორტიორები და დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმები საქართველოში................................ 23 ცხრილი 2.4. წარმოების ფუნქციების შეფასება............................................................................................................................. 26 ცხრილი 2.5. დარგობრივი პოლიტიკის ძირითადი გზავნილები..................................................................................................32 ცხრილი 3.1. შრომითი ბაზრის მახასიათებლები...........................................................................................................................34 ცხრილი 3.2. მშრომელთა გადანაცვლება დარგებს შორის და შრომით ბაზარზე შესვლა და ბაზრის დატოვება 2011 წელს.....................................................................................................................................................47 ცხრილი 3.3.მობილობის ხარჯები...................................................................................................................................................48 ცხრილი 4.1. სატრანზიტო პოტენციალი და სატრანზიტო მოძრაობის შედგენილობა პროდუქტის და ტრანსპორტის სახეობის მიხედვით.......................................................................................................................................... 63 ცხრილი 4.2. არათხევადი მასიური ტვირთი: სავარაუდო სატრანზიტო პოტენციალი და ფაქტიური ტრანზიტი საქართველოს გავლით......................................................................................................................... 64 ცხრილი 4.3. დარგობრივი პოლიტიკის ძირითადი გზავნილები................................................................................................. 76 ........................................................82 ცხრილი 5.1. რეგიონული მთლიანი ეროვნული შემოსავლის დაახლოება (GNI), 2006-12. ცხრილი 5.2. რეგიონული დამატებითი ღირებულება (GVA) დარგის მიხედვით, 2012................................................................83 .............................................................................................................................85 ცხრილი 5.3. შრომის ნაყოფიერება 2012 წელს. ცხრილი 5.4. შრომის ნაყოფიერების ჰეტეროგენურობა...............................................................................................................88 ....................................................................95 ცხრილი 5.5. დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები (პროგრამული გზავნილები). ცხრილი 6.1. საგარეო ანგარიშები..................................................................................................................................................97 VIII სარჩევი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ანგარიშის ავტორები მადლობას უხდიან საქართველოს მთავრობას, განსაკუთრებით, ფინანსთა სამინისტროს, ეკონომიკის და მდგრადი განვითარების სამინისტროს, განათლების და მეცნიერების სამინისტროს, საქართველოს შემოსავლების სამსახურს, საქართველოს ეროვნულ ბანკს და საქართველოს ეროვნული სტატისტიკის სამსახურს მხარდაჭერისა და თანამშრომლობისათვის. ანგარიში მომზადდა პროგრამის და სამუშაო ჯგუფის ხელმძღვანელის რაშმი შანკარის ხელმძღვანელობით. ძირითადი სამუშაო ჯგუფის შემადგენლობაში შედიოდნენ: ცონიან თანი (ეკონომისტი; თავები 1, 6, 7), გრეგორი კისუნკო (სახელმწიფო სექტორის უფროსი სპეციალისტი; თავი 3), ბრანკო პონომარიოვი (კონსულტანტი; თავი 3), ნიშთა სინჰა (უფროსი ეკონომისტი; თავი 1), სეზარ კანჩო (ეკონომისტი; თავი 1), გეორგია დიმარჩი (JPA; თავი 1), გონსალო ვარელა (ეკონომისტი; თავები 2 და 7), ანტონიო მარტუსკელი (კონსულტანტი; თავი 2), დანიელ სასლავსკი (ვაჭრობის სპეციალისტი; თავი 4), კლერ ონოტ ჰოლვეგი (ეკონომისტი; თავი 3), ელიზაბეთ ნ. რუპერტ ბალმერი (უფროსი ეკონომისტი; თავი 3), ანდრეს როდრიგეს-პოსე (კონსულტანტი; თავი 5), დანიელ ჰარდი (კონსულტანტი; თავი 5), კაროლინა მონსალვე (ტრანსპორტის უფროსი ეკონომისტი; თავი 4) და ჰიროუკი ცუზაკი (კერძო სექტორის განვითარების სპეციალისტი; თავები 2, 3 და 7). მადლობას ვუხდით ანჟელა პრიგოჟინას (ფინანსების და ბაზრების მიმართულების რეგიონული კოორდინატორი), ლეილა კასტილოს (საფინანსო სექტორის სპეციალისტი), ნატალია ცივაძეს (კონსულტანტი), რომ გაგვიზიარეს ფინანსებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ ძირითადი ანგარიში, რომელიც გამოყენებულია ამ ნაშრომში. განსაკუთრებულ მადლობას ვუხდით ჩვენს კოლეგებს, რომლებიც მონაწილეობდნენ დოკუმენტის განხილვაში მისი მომზადების სხვადასხვა ეტაპზე: სამუელ ფრეიხე როდრიგესს (თავი 3), ხოსე გილიერმე რეისს (კონცეფციის ეტაპი), ემილი სინოტს (კონცეფციის ეტაპი), დევიდ მაიკლ გულდს (გადაწყვეტილების მიღების ეტაპი), ანა მარგარიდა ფერნანდესს (თავი 2), თომას ფაროლს (თავი 6), ეკატერინე ვაშაყმაძეს (კონცეფციის ეტაპი და გადაწყვეტილების მიღების ეტაპი) და ჟასმინ ჩაკერის (გადაწყვეტილების მიღების ეტაპი). ღირებული შენიშვნები მოგვაწოდეს ხუან გავირიამ (პრაქტიკოსი მენეჯერი, ტრანსპორტი და საინფორმაციო-საკომუნიკაციო ტექნოლოგიები), მონა ჰადადმა (პრაქტიკოსი მენეჯერი, ვაჭრობა), აურორა ფერარიმ (პრაქტიკოსი მენეჯერი, ფინანსები და ბაზრები), მუსტაფა ბენმაამარმა (ტრანსპორტის უფროსი სპეციალისტი), მონა პრასადმა (უფროსი ეკონომისტი), ჯონ გაბრიელ გოდარმა (უფროსი ეკონომისტი) და მარიამ დოლიძემ (უფროსი ეკონომისტი). ანგარიში მომზადდა ივაილო ვ. იზვორსკის (პრაქტიკოსი მენეჯერი) და ჰენრი გ. კერალის (რეგიონული დირექტორი) საერთო მეთვალყურეობის ქვეშ. სარა ბაბირიე (პროგრამის ასისტენტი), ეველინა ლაიხი (პროგრამის ასისტენტი) და თამუნა ნამიჩეიშვილი (პროგრამის ასისტენტი) ზრუნავდნენ ანგარიშის მომზადებასთან და გამოქვეყნებასთან დაკავშირებულ ლოგისტიკურ და ადმინისტრაციულ საკითხებზე. სარჩევი IX ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 მოკლე შინაარსი ანგარიში „საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად“ გვთავაზობს მდგრადი და საერთო ეკონომიკური ზრდისკენ მიმავალ გზას. საქართველოს ამბავს სამი სტილიზებული ფაქტი აღწერს, ესენია: სწრაფი ეკონომიკური ზრდა უმუშევრობის უცვლელი მაჩვენებლით, რომელიც ამჟამად დაახლოებით 15 პროცენტია, 10-წლიან პერიოდში ეკონომიკის საშუალოდ 5.5-პროცენტიანი ზრდის შემდეგ; ბიზნესის წარმოების მიხედვით მე-8 ადგილი 189 ქვეყანას შორის ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლების 1990 წლის დონეზე დაბრუნების გარეშე, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ გარდამავალი პერიოდი შედარებით რთული იყო, მიუხედავად რამდენიმე აღსანიშნავი წარმატებული რეფორმისა მართვის და ბიზნესის სფეროებში; და უცვლელი სოციალურ-ეკონომიკური მოწყვლადობა, რაც ასახულია საქართველოს, როგორც მსოფლიო ბანკის1 ევროპის და ცენტრალური აზიის (ECA) რეგიონის ერთ-ერთი უღარიბესი ქვეყნის სტატუსში, სიღარიბის და უთანასწორობის დაძლევის თვალსაზრისით შედარებით დაბალი აქტივობის გამო. საქართველოს კარგი პოზიციები აქვს განვითარებასთან დაკავშირებით დასახული ამოცანების შესასრულებლად. წარსული ისტორია არ წარმოადგენს იდეალურ ჭრილს, საიდანაც შეიძლება დავაკვირდეთ ქვეყანას, რომელმაც სულ მცირე პერიოდში, 2007 წლიდან სამი თანმიმდევრული წლის განმავლობაში გამოიარა მრავალი კრიზისი - შიდა, გლობალური თუ კონფლიქტებთან დაკავშირებული. თუმცა, მომავალი იმედისმომცემია, რადგან ქვეყანა უცვლელად ისწრაფვის ვაჭრობის ლიბერალიზაციისკენ, სტრუქტურული რეფორმებისა და საბაზრო ეკონომიკისკენ, ასევე, ახალი შესაძლებლობები იქმნება ევროკავშირთან ასოცირების (AA) და ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებებით (DCFTA), ამასთანავე, ქვეყნის პოლიტიკა ინკლუზიური ხდება 2010 წლიდან. მთავარი პრობლემა უცვლელი უმუშევრობაა და ის საჭიროებს გადაწყვეტას, რათა შეიქმნას მტკიცე საფუძველი მთავრობის სოციალურ-ეკონომიკური სტრატეგიით (2020) განსაზღვრული, ღარიბ მოსახლეობაზე ორიენტირებული განვითარების მოდელისთვის. დღიდან დამოუკიდებლობის მოპოვებისა საქართველო ებრძვის სიღარიბის ძირითად განმაპირობებელს _ უმუშევრობის უცვლელ და მაღალ მაჩვენებელს. მომდევნო სამი წლის განმავლობაში ქვეყანაში სამუშაო ადგილები დაახლოებით 52,000 ერთეულით უნდა გაიზარდოს2 მოკრძალებული მიზნის, 12-პროცენტიანი უმუშევრობის მისაღწევად. ეკონომიკური ზრდა გასულ ათწლეულში განაპირობა კაპიტალის დაგროვებამ და დიდწილად იყო დამოკიდებული სახელმწიფო ხარჯვასა (სოციალური ტრანსფერების ჩათვლით, რამაც ხელი შეუწყო 2010 წლის შემდეგ სიღარიბის შემცირებას და კეთილდღეობის ზრდას) და საგარეო ვალზე. პროდუქტიულობის ზრდა და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები აღინიშნებოდა ძირითადად არასაექსპორტო სფეროებში, განსაკუთრებით, უძრავი ქონებისა და სამშენებლო სექტორებში. სამუშაო ადგილების შექმნის სუფთა მაჩვენებელი დაბალი იყო კრიზისამდელ წლებშიც, როდესაც ეკონომიკურმა ზრდამ ორნიშნა რიცხვს მიაღწია. მომავალში ეკონომიკური ზრდის მაღალი მაჩვენებლის შენარჩუნებასთან ერთად სიღარიბის დაძლევაზე ზრუნვა განაპირობებს ინვესტიციებს ადამიანურ, ინსტიტუციურ და ფიზიკურ კაპიტალში, რაც უზრუნველყოფს პროდუქტიულობას საექსპორტო დარგებში. პროდუქტიულობის გაუმჯობესება აუცილებელია ამ მცირე ღია ეკონომიკისთვის, რათა გაიზარდოს ქვეყნის ექსპორტის კონკურენტუნარიანობა და ახალი საბაზრო შესაძლებლობები ქვეყანამ დასაქმების გასაზრდელად, ეფექტიანობის ასამაღლებლად და სიღარიბის შესამცირებლად გამოიყენოს. ეს ანგარიში ემყარება მთავრობის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია 2020-ს და იკვლევს, საქართველოში დასაქმების ზრდის მიზნით, ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის გაუმჯობესების შესაძლებლობას. ანაგარიში გამიზნულია, ინფორმაციულად გაამდიდროს შრომითი ბაზრის მოთხოვნის მხარეზე ორიენტირებული ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავების პროცესი. საერთაშორისო გამოცდილება მიუთითებს, რომ სტრუქტურული რეფორმები უნდა გატარდეს შრომითი ბაზრის ეფექტიანობის გაუმჯობესებამდე და გაცილებით უფრო მიზანმიმართული მიდგომაა საჭირო პროდუქტიულობის გასაზრდელად, განსაკუთრებით ახალგაზრდა და ინოვაციურ ფირმებში, რომლებიც, როგორც წესი, ყველაზე მეტ ახალ სამუშაო ადგილს ქმნიან. სამუშაო ადგილების შექნისთვის საუკეთესოა 1 სიღარიბის დონის ქვეყნების მიხედვით შესადარებლად მსოფლიო ბანკი ითვლის მოხმარების შესადარ და ჰარმონიზებულ მთლიან მნიშვნელობებს შინამეურნეობების უახლესი კვლევის მონაცემების გამოყენებით, რომლებიც განსხვავდება სიღარიბის ეროვნული შეფასებისგან და შედარებულია რეგიონული სიღარიბის ზღვრებთან, რომლებიც შეადგენს 1.25. 2.50 და 5 აშშ დოლარს ერთ სულზე დღეში. საერთაშორისო შედარება უჩვენებს, რომ საქართველოში სიღარიბის დონე მაღალია სხვა ქვეყნებთან შედარებით. 2 ვუშვებთ, რომ შრომითი რესურსების ეკონომიკურ აქტიურობაში ზრდა არ შეინიშნება. X მოკლე შინაარსი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად შრომითი ბაზრის განვითარების მხარდამჭერი ღონისძიებები, როგორც მოთხოვნის (წარმოების და სამუშაო ადგილების რეალური ზრდა იმგვარი ღონისძიებებით, რომლებიც მიმართულია ფირმების პროდუქტიულობაზე), ისე, მიწოდების მხარეს (შრომითი რესურსების პოტენციალის განვითარება, ისე, რომ მათ შეძლონ გაზრდილი მოთხოვნის ათვისება გაუმჯობესებული შრომის ნაყოფიერებისა და მეტად მობილურობის მეშვეობით). ეს ანგარიში ცდილობს, პოლიტიკასთან დაკავშირებული დისკუსია ამ კონტექსტში წარმოაჩინოს და, ძირითადად, ყურადღება გაამახვილოს შრომითი ბაზრის მოთხოვნის მხარესა და ექსპორტის კონკურენტუნარიანობაზე. გამოწვევა 2010 წლის შემდეგ საქართველომ გააუმჯობესა სიღარიბის დაძლევის და საერთო კეთილდღეობის ზრდის მაჩვენებლები. მიუხედავად ამისა, კიდევ მეტი უნდა გაკეთდეს, რომ მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტს გაუუმჯობესდეს შემოსავლის გამომუშავების უნარი. ეს მოითხოვს სამუშაო ადგილების შექმნისა და სამუშაოსთვის მზადყოფნის უზრუნველყოფის დეტალური პოლიტიკის შემუშავებას. მსოფლიო ბანკის „საერთო კეთილდღეობის“ საზომის ან მოსახლეობის უღარიბესი 40 პროცენტის სამომხმარებლო ხარჯების შედარებითი ზრდის (ქვედა 40 პროცენტი ან b40) მიხედვით, ბოლო წლების ეს გაუმჯობესება შეიძლება, ძირითადად, მიეწეროს გაძლიერებულ სოციალურ დახმარებას. მიუხედავად იმისა, რომ ამაში უჩვეულო არაფერია, საქართველოს შემთხვევის უნიკალურობა ისაა, რომ ეს სოციალური დახმარება არ არის დაფუძნებული შენატანებზე. რეალურად, დამოკიდებულება ფისკალურ ტრანსფერებზე უჩვეულოდ მაღალია ევროპის და ცენტრალური რეგიონის (ECA) სხვა ქვეყნებთან შედარებით, როგორც ქვედა 40 პროცენტში, ისე, ზედა 60 პროცენტში. უმცირესობებს და იძულებით გადაადგილებულ პირებს (IDPs) ქვედა 40 პროცენტში ცენტრალური ადგილი უკავიათ და განსაკუთრებით არიან დამოკიდებულნი სახელმწიფოს დახმარებაზე. ამდენად, სიღარიბის მდგრადი დაძლევა დამოკიდებული იქნება ქვედა 40 პროცენტის მიერ შემოსავლის დაგროვების უნარზე. აუცილებელი იქნება ეკონომიკური კონკურენტუნარიანობის მხარდაჭერა (ფირმისა და სამუშაო ძალის ნაყოფიერებისკენ მიმართული ღონისძიებებით) და გაზრდილი სავაჭრო შესაძლებლობების გამოყენება ადგილობრივი ბაზრის სიდიდით გამოწვეული შეზღუდვების დასაძლევად. საქართველოს მიმდინარე ანგარიშის მაღალი დეფიციტი ასახავს გამოწვევებს, რომლებიც შეიძლება მოგვარდეს ზრდის ახალ, ექსპორტზე ორიენტირებულ წყაროებზე გადანაცვლებით. მიმდინარე ანგარიშის სტრუქტურა, დაფინანსება და მდგრადობა უშუალოდ შეესაბამება ზრდის და ეკონომიკური კონკურენტუნარიანობის ამჟამინდელ და სამომავლო მოდელებს. საქართველოში მაღალი დეფიციტი გამოწვეულია მოხმარებით განპირობებული ეკონომიკური ზრდით და კაპიტალის შემოდინებაზე, მათ შორის პირდაპირ უცხოურ ინვესტიცებზე ძლიერი დამოკიდებულებით, რაც ნაცვლად ექსპორტისა, ზრდის იმპორტს. აღნიშნულის შედეგად იზრდება საჭიროება ვალზე, ასევე, წარმოიქმნება რისკები, რაც აძვირებს მოზიდულ სახსრებს. მიუხედავად იმისა, რომ მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის გამომწვევი ფაქტორი დანაზოგების დაბალი მაჩვენებლია, მიმდინარე ანგარიშის ბალანსის თანდათანობითი მდგრადი გაუმჯობესება გაუმჯობესებული საგადამხდელო ბალანსის შედეგი უნდა იყო. ამას სამი ძირითადი მიზეზის აქვს. პირველი, მასშტაბის სიმცირის მიუხედავად, მზარდმა ვაჭრობამ მნიშვნელოვანი და დადებითი გავლენა იქონია საქართველოს მიმდინარე საგადამხდელო ბალანსზე; მეორე, ვალუტის ფაქტობრივი კურსის ცვლილება გავლენას ახდენს ექსპორტის სუფთა მაჩვენებელზე, მაგრამ ამ ეფექტს ასუსტებს საფინანსო სისტემის დოლარიზაციის მაღალი ხარისხი, ფირმების დამოკიდებულება გარე დაფინანსებაზე და საექსპორტო დარგების შეზღუდული განვითარება. მესამე, მიუხედავად იმისა, რომ უკანასკნელ წლებში დანაზოგები გაიზარდა, ინვესტიციის საჭიროება კვლავ მაღალია და მოხმარებაში შეტანილი კორექტირება შესაძლოა განსაკუთრებით მტკივნეული აღმოჩნდეს ღარიბი მოსახლეობისთვის. მოკლე შინაარსი XI ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობა გადამწყვეტია საქართველოს ექსპორტის ზრდის მაჩვენებლები შთამბეჭდავი იყო და 2000 წლის შემდეგ წელიწადში საშუალოდ 10 პროცენტს აღემატებოდა. თუმცა ბაზარზე დარჩენა, რაც კრიტიკული მნიშვნელობისაა სავაჭრო ურთიერთობების გასაღრმავებლად და კონკურენტუნარიანობის მდგრადი გაუმჯობესების ხელშესაწყობად, კვლავ გამოწვევად რჩება. 2006-12 წლებში საქართველოს ექსპორტი გასამმაგდა ნომინალური ღირებულებით და გაორმაგდა მოცულობით. ამავე დროს, ახალი საექსპორტო პროდუქტების 75 პროცენტი და მთელი საექსპორტო პროდუქტების 70 პროცენტი ვერ ახერხებს ბაზარზე დარჩენას პირველი წლის შემდეგ. აქტიური საექსპორტო პროდუქტის სიცოცხლის ხანგრძლივობა შედარებით ხანმოკლეა, თუმცა ერთ წელზე დიდი ხნის განმავლობაში ბაზარზე დარჩენა მნიშვნელოვნად ზრდის ექსპორტის მდგრადობის ალბათობას. რამდენადაც უმთავრესი განსხვავება წარმატებულ და წარუმატებელ ექსპორტიორებს შორის არის პირველთა უნარი, ხანგრძლივი პერიოდით შეინარჩუნონ საექსპორტო ურთიერთობები (რაც შესაძლებელს ხდის ვაჭრობისა და ექსპორტის ზრდას და სამუშაო ადგილების შექმნას), იმდენად მნიშვნელოვანია საქართველოში ექსპორტის მდგრადობის ძირითადი განმაპირობებელი ფაქტორების გულდასმით შესწავლა. თუ წარმოება, რომელიც, ასევე, მაღალპროდუქტიულობასთან არის ასოცირებული, მეტად კაპიტალტევადია, იზრდება ექსპორტის მდგრადობის ალბათობა. ფირმებს, სადაც უცხოური მონაწილეობაც არსებობს, სავარაუდოდ, ბაზარზე დარჩენის მეტი შესაძლებლობა აქვთ, ძირითადად, უკეთესი მენეჯმენტის, მოწინავე ტექნოლოგიების, საერთაშორისო ბაზრების უკეთ ცოდნის და ფინანსურ რესურსებსა და საბაზრო კვლევებზე წვდომის გამო. ასევე მნიშვნელოვანია ქსელის ეფექტი. რაც უფრო მეტი ფირმა აწარმოებს ერთი პროდუქტის ექსპორტს ან ექსპორტს დანიშნულების ერთი ადგილის მიმართულებით, მით მეტი ინფორმაციაა ხელმისაწვდომი საექსპორტო ბაზრის თავისებურებებზე. ამ ინფორმაციით შეიძლება, ასევე, ისარგებლონ ბაზრის ახალმა მონაწილეებმა ან დივერსიფიცირებულმა ფირმებმა. ეს კი მათთვის შესაძლოა ღირებული აღმოჩნდეს, რადგან ამცირებს სრულიად ახალ ბაზარზე შესვლის რისკს. მეორე, ასეთი ინფორმაცია შეიძლება გამოიყენოს ფინანსურმა სექტორმაც, რომელმაც შესაძლოა მიიჩნიოს, რომ ნაკლებად რისკიანია დივერსიფიცირების მოსურნე ფირმების ინოვაციური საქმიანობის დაფინანსება. ქართული ფირმები, ძირითადად, დამოკიდებულნი არიან ერთი და იმავე პროდუქტის მზარდ ექსპორტზე ან ექსპორტზე დანიშნულების ერთი ადგილის მიმართულებით. ექსპორტის მდგრადი ზრდა ტიპურად დაკავშირებულია ახალი პროდუქტების შექმნასთან, ახალ ბაზრებთან (ექსტენსიური მარჟა) და არსებული საექსპორტო ურთიერთობების გაფართოებასთან (ინტენსიური მარჟა). ქართველი ექსპორტიორები არ არიან გამონაკლისნი იმ მხრივ, რომ ისინი, ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული ფირმებისგან განსხვავებით, უფრო დიდები და მეტად პროდუქტიულები არიან. მიუხედავად ამისა, საქართველოში ექსპორტის ზრდა მნიშვნელოვანწილად განპირობებულია, ძირითადად, ერთი და იმავე პროდუქტების ექსპორტით ერთი და იმავე დანიშნულების ადგილის მიმართულებით. როგორც ზოგადად მთელ მსოფლიოში, საქართველოშიც ექსპორტიორი ფირმები შედარებით უფრო ძლიერი საწარმოები არიან, ვიდრე მათი, ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული პარტნიორები. ისინი უფრო პროდუქტიულები არიან და ამიტომ უფრო სწრაფად იზრდებიან დასაქმების და წარმოებული პროდუქციის თვალსაზრისით, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები. მიუხედავად იმისა, რომ ტარდება ექსპერიმენტები ახალი პროდუქტებით, ინოვაციები კვლავ მცირემასშტაბიანია; ახალი პროდუქტები 2012 წელს ექსპორტირებული პროდუქტების მთლიანი რაოდენობის 50 პროცენტს შეადგენდა, მაგრამ ღირებულების თვალსაზრისით ის მთლიანი ექსპორტის მხოლოდ 16 პროცენტი იყო. ახალი პროდუქტების 75 პროცენტი წარმოდგენილი იყო ახალი ფირმების მიერ. უცხოურ ბაზრებზე მოთხოვნის, გემოვნების და პროდუქტების მახასიათებლებთან დაკავშირებული მოთხოვნების შესასწავლად საჭირო დიდი ხარჯების გამო, ბევრი ფირმა პირდაპირ ახორციელებს მცირემასშტაბიან საექსპორტო ოპერაციებს ბაზრის საფუძვლიანი შესწავლის გარეშე. ის ფაქტი, რომ ადრეული (საწყისი) ექსპორტის განმახორციელებელი ფირმები რჩებიან ბაზარზე, ამყარებს ამ მოსაზრებას. ფირმებს, რომლებიც ფართომასშტაბიან ექსპორტს იწყებენ, სავარაუდოდ, წინასწარ აქვთ შესწავლილი ბაზარი. XII მოკლე შინაარსი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ვაჭრობის ზრდა და უნარ-ჩვევების გაუმჯობესება მეტი და უკეთესი სამუშაო ადგილებისთვის შესაქმნელად საქართველოს ექსპორტის ზრდა, ძირითადად, პირველად სექტორებში აღინიშნა, რაც ასახავს შრომითი ბაზრის სტრუქტურას და ექსპორტის არასათანადო განვითარებას. ექსპორტის ზრდა, უმთავრესად, მოდიოდა ქიმიური პროდუქტებზე, შავ ლითონებზე, სურსათსა და ბოსტნეულზე. ეს ასახავს როგორც შრომითი ბაზრის ტიპს საქართველოში, ისე პროგრესის ნაკლებობას ექსპორტთან დაკავშირებული უნარ-ჩვევების თვალსაზრისით. ეს უკანასკნელი ექსპორტის განვითარების საზომია და გამოხატავს ექსპორტის კალათის შრომით პროფილს. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს შრომით რესურსებში საშუალო განათლების მქონე პირების წილი ახლა გაცილებით მაღალია, ვიდრე ათი წლის წინ, შრომის ბაზარზე, უმეტესწილად, ხელფასები კვლავ დაბალია, ისევ დაბალია პირველად სექტორის კვალიფიკაცია, რომელშიც დასაქმებულია შრომითი რესურსების 57 პროცენტი. მცირეოდენ გაუმჯობესდა კვალიფიკაციის და დამატებითი ღირებულების მქონე ექსპორტი. თუმცა ამ ექსპორტის უმეტესი ნაწილი მოდის პროდუქციაზე, რომელიც განკუთვნილია ევროკავშირის არაწევრი (რუსეთის გარდა) და ცენტრალური აზიის (ECA*)3 ქვეყნებისთვის, ვიდრე ევროკავშირის წევრი 27 ქვეყნისთვის, სადაც ხარისხზე მოთხოვნების გამო შესაძლოა უფრო რთულია დამატებითი ღირებულების მქონე საქონლის შეტანა. საქართველოში საექსპორტო უნარ-ჩვევებმა უფრო ნაკლები დინამიკურობა აჩვენა, ვიდრე რეგიონის წამყვან ქვეყნებში, მაგალითად, პოლონეთსა ან ესტონეთში; ამ ქვეყნებმა წარმატებას მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე საწარმოო საქონლის ექსპორტით მიაღწია. რეალურად, 2000 წლის შემდეგ საქართველოში ექსპორტის სფეროში საშუალო ხელფასი, დამატებითი ღირებულება და უნარ-ჩვევები მხოლოდ უმნიშვნელოდ შეიცვალა. თუ საქართველო აპირებს, სრული სარგებელი მიიღოს ვაჭრობიდან შრომითი ბაზრის შედეგების გაუმჯობესების თვალსაზრისით, აუცილებელი იქნება სტრატეგიული ნაბიჯების გადადგმა, რომ ხელი შეეწყოს რესურსების გადანაცვლებას უფრო მაღალპროდუქტიული და დამატებითი ღირებულების მქონე დარგებისკენ. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების და კაპიტალური ინვესტიციების მოზიდვა საექსპორტო დარგებში შეიძლება დაეხმაროს საქართველოს, ღირებულების ჯაჭვის მეტ კომპონენტში მიიღოს მონაწილეობა. ამან შესაძლოა მეტი დინამიკა შესძინოს ექსპორტის სფეროს და დადებითი გავლენა იქონიოს დასაქმებასა და ხელფასებზე. სტრატეგიული ქმედებები, რომლებიც ამცირებს მუშახელის გადაადგილების ხარჯებს, მოაწესრიგებს ინფორმაციას, რის მიხედვითაც მიიღება გადაწყვეტილებები შრომითი ბაზრის მიწოდების მხარეს; ასევე, მეტად მოქნილი გახდება შრომითი ბაზარი და დასაქმებულებს შეეძლებათ, უფრო სწრაფად მოერგონ ბაზრის ცვალებად მოთხოვნებს. ევროკავშირთან გაუმჯობესებული ეკონომიკური ურთიერთობებიდან და თურქეთთან და სხვა ქვეყნებთან თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებებიდან სარგებლის მისაღებად საჭიროა, რესურსებმა სწრაფად და შედარებით ნაკლები დანახარჯით გადაინაცვლოს მეტად პროდუქტიული და ექსპორტზე ორიენტირებული სექტორებისკენ. საწარმოო სექტორში შესვლასთან დაკავშირებული მობილობის ხარჯები განსაკუთრებით მაღალია. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ შეიძლება არსებობს გარდამავალი პერიოდი, რომლის განმავლობაშიც მოსალოდნელზე ნაკლები ეფექტი ექნება სამრეწველო სექტორში სამუშაო ადგილების ზრდისკენ მიმართულ პოლიტიკას შეთანხმებული ღონისძიებების არარსებობის პირობებში. საქართველოს შეუძლია, გამოიყენოს დარგობრივ პოლიტიკაში არსებული მდიდარი გამოცდილება შეუსაბამო უნარ-ჩვევების პრობლემის მოსაგვარებლად, რომელიც მუდმივად სახელდება უმუშევრობის მაღალი მაჩვენებლის გამომწვევ და მუშახელის მობილობის შემზღუდველ ფაქტორად. საქართველოში გამოცდილი მუშახელის არ არსებობა „მუდმივ“ პრობლემად მიიჩნევა, განსაკუთრებით, თანამედროვე და საერთაშორისო ფირმების მიერ. სიმულაციური მოდელების მიხედვით, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სამუშაო ადგილების რაოდენობა ისე გაიზრდება, რომ უმუშევრობა აღმოიფხვრას, უნარ-ჩვევების ბაზრის მოთხოვნასთან შეუსაბამობა კვლავ უმუშევრობის 15-პროცენტიანი მაჩვენებლის შესაბამისი იქნება. საქართველოში დოქტორანტურაზე ჩარიცხვის მაჩვენებელი უკანასკნელი რამდენიმე წლის განმავლობაში საგრძნობლად შემცირდა და ახლა აღმოსავლეთ ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონის და ევროკავშირის ქვეყნების უმრავლესობის მაჩვენებელზე დაბალია. ასევე, მნიშვნელოვანი გაუმჯობესებაა საჭირო 3 უნდა აღინიშნოს, რომ ECA* რეგიონში შედის ევროკავშირის არაწევრი ქვეყნები (რუსეთის გარდა) და ცენტრალური აზიის ქვეყნები: ალბანეთი, სომხეთი, აზერბაიჯანი, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, ბელარუსი, საქართველო, ხორვატია, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, მოლდოვა, მაკედონია, მონტენეგრო, სერბეთი, ტაჯიკეთი, თურქმენეთი, თურქეთი, უკრაინა და უზბეკეთი. ევროკავშირში შემავალი 27 ქვეყანაა: ავსტრია, ბელგია, ბულგარეთი, კვიპროსი, ჩეხეთის რესპუბლიკა, დანია, ესტონეთი, ფინეთი, საფრანგეთი, გერმანია, საბერძნეთი, უნგრეთი, ირლანდია, იტალია, ლატვია, ლიტვა, ლუქსემბურგი, მალტა, ნიდერლანდები, პოლონეთი, პორტუგალია, რუმინეთი, სლოვაკეთი, სლოვენია, ესპანეთი, შვედეთი და გაერთიანებული სამეფო. მოკლე შინაარსი XIII ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 პროფესიული და ტექნიკური განათლების (VET) სფეროში. განათლების ახალი სტრატეგიის (2013 - 2020) თანახმად მეტი ყურადღება გამახვილდება განათლების ხარისხზე, უნივერსალურ კვალიფიკაციაზე, „ჩიხების“ აღმოფხვრასა და სტუდენტებისთვის კონსულტაციების გაწევაზე სამუშაო ადგილების ძებნასთან დაკავშირებით. ასევე, გადამწყვეტია, პროფესიული გადამზადებისას გაძლიერებული ყურადღება მიექცეს ზოგად განათლებას, რადგან სწორედ ის განსაზღვრავს სტუდენტთა უნარს, ფეხი აუბან ფირმების ცვალებად საჭიროებებს და შესაბამისად განივითარონ უნარ- ჩვევები. გაუმჯობესებას საჭიროებს როგორც უწყვეტი განათლება, ისე, ტრენინგები სამუშაო ადგილზე, განსაკუთრებით იმ ფონზე, როდესაც საქართველოს მოსახლეობა ბერდება, ხოლო შედარებით უფრო თანამედროვე დარგებში საჭირო უნარ-ჩვევები საკმაოდ მოძველებულია. 2013 წელს გამოკვლეული ფირმების (BEEPS კვლევა) მხოლოდ 11 პროცენტმა აღნიშნა, რომ ოფიციალური ტრენინგი შესთავაზა დასაქმებულებს. უნარ-ჩვევების განვითარების წარმატებული სტრატეგიის მქონე ქვეყნების საერთო მახასიათებელია ამ ქვეყნებში განათლების და ინოვაციის მიმართ გრძელვადიანი ხედვის არსებობა. გერმანია, ინდოეთი ჩინეთი, კორეა და სინგაპური იძლევიან პრაგმატულ მაგალითებს, თუ როგორ მოხდა წახალისდნენ ფირმები, რომ დაეწყოთ ინვესტირება იმაზე მეტი ადამიანის ტრენინგში ვიდრე მათ შეეძლოთ დაესაქმებინათ. მაგალითად, ჰოლანდიაში ფირმებს შეუძლიათ უფლება აქვთ, გამოიქვითონ ტრენინგზე გაწეული ხარჯები საგადასახადო მიზნებისთვის. 2006 წელს გერმანიის ჩრდილოეთ რაინ-ვესტფალიის მხარეში შემოიღეს ტრენინგის ვაუჩერები, რომლითაც შეიძლებოდა ტრენინგის ღირებულების 50 პროცენტის გადახდა. რამდენადაც ინოვაციურ ფირმებზე მოდის ახალი სამუშაო ადგილების დიდი წილი, დიდი ღირებულების მომტანია მეწარმეობისა და კვლევა-განვითარების გაძლიერება. ეს განსაკუთრებით ასეა საქართველოში: ნოვატორები არანოვატორებზე გაცილებით უფრო წარმატებული არიან აქ, ვიდრე აღმოსავლეთ ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებში (ECA), ნოვატორები წინ არიან სხვადასხვა განზომილების მიხედვით. გარდა ამისა, საქართველოში სამუშაო ადგილების რაოდენობის გასაზრდელად, ექსპორტის პოტენციალის მქონე ახალი დარგების განვითარება ისეთივე მნიშვნელოვანი იქნება, როგორც არსებული დარგების კონკურენტუნარიანობის ზრდის მხარდაჭერა. აკადემიური კვლევის მისადაგება პროდუქტიული სექტორის საჭიროებებთან ჩილეს, სინგაპურის, ესპანეთის და ბრაზილიის მსგავსად ან მეწარმეობის წახალისება ადრეული ასაკიდან (როგორც შვედეთში) ყურადსაღები სტრატეგიებია. ირლანდიამ შეიმუშავა შრომითი რესურსების განვითარების მხარდასაჭერი მიზანმიმართული სამოქმედო გეგმა, რომ განავითაროს შრომით ძალა, რომლითაც დაკომპლექტება ახალგაზრდა, მზარდი, ინოვაციური კერძო სექტორი. განსაკუთრებული აქცენტი გაკეთდა იმაზე, რომ ყველას ჰქონოდა ძირითადი უნარ-ჩვევები, როგორებიცაა წერა-კითხვის და ანგარიშის უნარი. ვაჭრობის ხარჯების შემცირება ვაჭრობის კონკურენტუნარიანობის მნიშვნელოვანი მამოძრავებელი ძალაა ლოგისტიკური ხარჯები; საქართველოს დღის წესრიგში ჯერ კიდევ გადაუჭრელია ტრანზიტის საკითხი, განსაკუთრებით იმ ფონზე, როდესაც ქვეყანისთვის მნიშვნელოვანი გამოწვევაა კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) პოტენციალის გამოყენება. ევროპისა და ცენტრალური აზიის გზაჯვარედინზე მდებარე საქართველო სატრანზიტო ქვეყანაა, რომელსაც შეუძლია ევროპის და აზიის რამდენიმე მნიშვნელოვანი ეკონომიკური რეგიონის ერთმანეთთან დაკავშირება. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) მთავარი სატრანზიტო გზაა დასავლეთ ევროპასა და ცენტრალურ აზიას შორის ნავთობის და გაზის, ასევე, სახმელეთო ტვირთის ტრანსპორტირების თვალსაზრისით. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) საერთაშორისო და რეგიონული დერეფნის TRACECA-ს ნაწილია; ის არის ჩრდილოეთით რუსეთის ფედერაციასა და ბელარუსზე გამავალი ჩრდილოეთ დერეფნის და სამხრეთით თურქეთსა და ირანზე გამავალი დერეფნის ალტერნატივა, რადგან ამ უკანასკნელს არ შეუძლია ევროპიდან და ამერიკის შეერთებული შტატებიდან გამოგზავნილი ტვირთის მიღება. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანში სატრანზიტო ნაკადებს გაცილებით მეტის პოტენციალი აქვს ამჟამად გამავალი ტვირთების მოცულობასთან შედარებით, განსაკუთრებით, არათხევად მასიური პროდუქტებს. კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) გამოყენებას მეტი პოტენციური ღირებულება აქვს ვიდრე სხვა ვარიანტებს (ირანის პორტებს, რომლებიც არ გამოიყენება აშშ-დან და ევროპიდან მომავალი ტვირთებისთვის და დანარჩენებისთვის, ბალტიის ზღვის პორტების ჩათვლით). თუმცა აუცილებელი იქნება ინტეგრირებული სისტემების არსებობა, მაგალითად, აზერბაიჯანთან საზღვრის გასწვრივ (სადაც ხარჯები არაპროგნოზირებადია). ცენტრალური აზიიდან მომავალი ან ამ მიმართულებით მიმავალი ტვირთის შემთხვევაში მხოლოდ პოტენციური მშრალი მასიური ტვირთის 22 პროცენტი და კონტეინერებში მოთავსებული პოტენციური სატრანზიტო ტვირთის 10 პროცენტი გაივლის ამჟამად საქართველოს ტერიტორიაზე. თუმცა არსებული პოტენციალის ასათვისებლად კრიტიკულად მნიშვნელოვანია დერეფნის დაგეგმვა და მისი ხელშეწყობა. XIV მოკლე შინაარსი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მიუხედავად იმისა, რომ უკანასკნელ წლებში საქართველო პროაქტიულად აგრძელებს ინფრასტრუქტურაში ინვესტირებას, კვლავ დღის წესრიგში რჩება ლოგისტიკის გაუმჯობესება. საქართველოს ტრანსპორტის დარგობრივი პოლიტიკა მიზნად ისახავს, მაქსიმალურად გაზარდოს კერძო სექტორის მონაწილეობა პორტების და აეროპორტების მართვასა და ინვესტიციაში. გარდა ამისა, ის ორიენტირებულია, რომ სახელმწიფო სექტორში განსახორციელებელ ინვესტიციებს, მათ შორის აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის სატრანზიტო დერეფანს და სასოფლო გზებს, პრიორიტეტები სტრატეგიული მნიშვნელობის მიხედვით მიენიჭოს. შემდგომი წინსვლისთვის აუცილებელი იქნება დარგის „დიდი სურათის“ შეფასება და იმის უზრუნველყოფა, რომ სახელმწიფო ინვესტიციები სრულად ითვალისწინებდეს სინერგიას ტრანსპორტის სხვადასხვა სახეობას შორის და რომ ყურადღება გადატანილი იქნას დიდი, ერთი სახეობის ინფრასტრუქტურული პროექტებიდან. ტრანსპორტის სახელმწიფო სტრატეგიის შემუშავება მიმდინარეობს და ის ხელს შეუწყობს აღნიშნული საკითხების დაგეგმვას და კოორდინაციას. მიწოდების ჯაჭვის მართვის ინდუსტრია კვლავ განუვითარებელია და საჭიროებს განვითარებას. ქვეყანაში არიან ლოგისტიკური მომსახურების პროვაიდერი მესამე მხარეები (3PLs), რომლებიც ახდენენ ოპერაციების ინტეგრაციას საწყობებთან და ტრანსპორტთან, თუმცა მოხმარებლებს არ სთავაზობენ მომსახურების სრულ სპექტრს. უმეტესწილად, კომპანიები დამოკიდებული არიან ტიპურ სატრანზიტო ოპერაციებზე. მიუხედავად ამისა, საქართველოს მონაწილეობა სატრანზიტო ნაკადების კონტროლში საკმაოდ შეზღუდულია (ქვეყანაში შემომავალი და ქვეყნიდან გამავალი 100 კონტეინერიდან მხოლოდ 7 არის შეკვეთილი საქართველოში). კომპანიები მართავენ ლოგისტიკურ აქტივებს ძირითადად კომპანიის შიგნით და არ ფლობენ ინფორმაციას აუთსორსინგის თუ ერთობლივი საწარმოების შესაძლებლობებზე. რამდენიმე ფირმისგან შემდგარი ბაზრის ყველაზე მეტად განვითარებული სეგმენტი ხასიათდება ვერტიკალური ინტეგრაციის მაღალი ხარისხით. საჭიროა დარგში შესაძლებლობების განვითარება გადაზიდვების სფეროში განათლების, კოორდინაციის, საინფორმაციო კამპანიის და გაუმჯობესებული მარეგულირებელი მექანიზმების მეშვეობით. ყველა რეგიონის დაფარვა გასული ათწლეულის განმავლობაში საქართველოში საქართველოს ეკონომიკა სწრაფად იზრდებოდა, თუმცა აღნიშნული პროცესიდან ქვეყნის რეგიონებს თანაბარი სარგებელი არ მიუღიათ. ზრდის სოლიდურ მაჩვენებლებს, ვაჭრობის ცვალებად მოდელებს და დიდი სავაჭრო დეფიციტის შექმნას თან არ ახლდა რეგიონების ერთმანეთთან მიახლოვება შემოსავლების ან პროდუქტიულობის თვალსაზრისით. ამის მაგალითია დედაქალაქი თბილისი, სადაც მოსახლეობის ერთი მესამედი ცხოვრობს და მასზე მოდის ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის (GDP) ნახევარი. ქალაქ- რეგიონში წარმოებული პროდუქციის დონე ერთ სულ მოსახლეზე თითქმის ორჯერ აღემატება ეროვნულ საშუალო მაჩვენებელს და სამჯერ მეტია ჩამორჩენილი რეგიონების მაჩვენებლებზე. საქართველოში მიმდინარე დეცენტრალიზაციის პროცესი, ასევე, ახდენს გავლენას ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე და ზოგადად რეგიონის ეკონომიკურ განვითარებაზე. დეცენტრალიზაციის პროცესი გვთავაზობს საზოგადოების მონაწილეობის, გამოხატვის და ინკლუზიური მართვის გაძლიერების შესაძლებლობას. ამ რეფორმას, წარმატებით დანერგვის შემთხვევაში, შეუძლია საქართველოში ჩამორ­­ჩენილი რეგიონების და ჯგუფების სპეციფიკური საჭიროებების მხარდაჭერა და ფირმების კონკურენტუნარიანობის და რეგიონების განვითარების პერსპექტივების გაუმჯობესება. თუმცა, განსხვავებული მოსაზრება არსებობს დეცენტრალიზაციის გავლენაზე - დადებითია ის თუ უარყოფითი. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ რეფორმის გატარებისას ძირითადი წინააღმდეგობა მოწყობის, დაგეგმვის და მიმდევრობის სირთულეა და შესაბამისად, მოითხოვს ყურადღებით განხილვას. თუ საქართველო აპირებს, განაგრძოს საერთაშორისო ვაჭრობის პოტენციალის გამოყენება, მნიშვნელოვანი იქნება, უზრუნველყოს რეგიონები ძალაუფლების, პასუხისმგებლობის და რესურსების სათანადო ბალანსით, ასევე, შეუქმნას მათ ინსტიტუციური განვითარების შესაძლებლობები. რეალური მდგრადი განვითარება მხოლოდ მაშინ გახდება შესაძლებელი, როდესაც რეგიონული სამთავრობო ორგანოები შეძლებენ გამოავლინონ და შეაფასონ რა დაბრკოლებებია რეგიონში, რა ნაკლოვანებებია ადგილობრივ სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებში; როდესაც ადგილობრივი ხელისუფლება შეძლებს სწორი მოქმედი პირების და მხარეების განსაზღვრას რეფორმების წასახალისებლად და ადგილობრივი ტერიტორიის კომპლექსური საჭიროებების დასაბალანსებლად. გლობალიზაციის პროცესი ფირმების ზრდის და რეგიონის ეკონომიკური წინსვლის უპრეცედენტო შესაძლებლობებს გვთავაზობს; მაგრამ ის ზრდის ზოგიერთი ფირმის და რეგიონის ჩამორჩენის რისკს, თუ არ გაძლიერდება მოკლე შინაარსი XV ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ადგილობრივი სახელმწიფო სერვისები, განსაკუთრებით მცირე ფირმების მხარდაჭერის კუთხით. ამ კონტექსტში მნიშვნელოვანია ორი საკითხი: რეგიონული მახასიათებლების გავლენა და ფირმების კონკურენტუნარიანობა და დეცენტრალიზაციის პროცესის გავლენა არსებულ უთანასწორობაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ფირმების სპეციფიკურ მახასიათებლებს უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს, ადგილმდებარეობა ან ადგილთან დაკავშირებული სპეციფიკური ეფექტი პროდუქტიულობის მნიშვნელოვანი მამოძრავებელია. ადგილობრივი სახელმწიფო ხარჯები, ტრანსპორტის ინფრასტრუქტურა და ადამიანური კაპიტალის მონაწილეობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქართული ფირმების კონკურენტუნარიანობისთვის. იზრდება გლობალური ვაჭრობის ინტენსივობა, განსაკუთრებით ევროკავშირთან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების (DCFTA) გაფორმების შემდეგ, ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია შეიქმნას შესაძლებლობები ნაკლებად პრივილეგირებულ სფეროებში, რათა კიდევ უფრო არ გაღრმავდეს არსებული რეგიონული უთანასწორობა. მიუხედავად იმისა, რომ ქართული ფირმების ბუნება, იმ ფონზე, როდესაც ექსპორტის და დამატებითი ღირებულების დიდი წილი დაბალპროდუქტიულ სექტორებზე მოდის, გავლენას ახდენს მოპოვებული მონაცემების სიმტკიციზე, სახელმწიფო სერვისების გაუმჯობესება კიდევ უფრო მეტ დადებით გავლენას იქონიებს რეგიონებში, რამდენადაც ფირმები განვითარების ისეთ დონეს მიაღწევენ, რომელიც შესაძლებელს გახდის ცოდნის გავრცელებასთან და სავაჭრო შესაძლებლობებთან დაკავშირებული გარე ფაქტორების და სავაჭრო შესაძლებლობების უკეთესად გამოყენებას. განსაკუთრებული პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მცირე ფირმების მხარდაჭერას, რომ ხელი შეეწყოს სამუშაო ადგილების შექმნას და პროდუქტიულობის სწრაფ ზრდას. XVI მოკლე შინაარსი საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ცხრილი ES. 1 დარგობრივი პოლიტიკაში გასატარებლად შემოთავაზებული ღონისძიებები პოლიტიკა საჭირო ღონისძიებები ექსპორტის ექსპორტის ხელშემწყობი ღონისძიებების გაძლიერება, რათა შემცირდეს ინფორმაციის კონკურენტუნარიანობის ასიმეტრიულობით გამოწვეული ბაზარზე შესვლის ხარჯები და უზრუნველყოფილი იყოს გაძლიერება ექსპორტის მდგრადი განვითარება. ამ მიზნის მისაღწევად შესაძლებელია უცხოელ სამუშაო ადგილების მომხმარებელთა პრეფერენციების შესახებ ფირმებისთვის ინფორმაციის მიწოდება, რაოდენობისა და მათი დახმარება პოტენციური მყიდველების იდენტიფიკაციაში და უცხოეთის ბაზრების პროდუქტიულობის მომსახურებასთან დაკავშირებულ მარეგულირებელ სირთულეებთან გამკლავებაში. გაზრდის მიზნით რეფორმების წარმატებით განხორციელებას ხელს შეუწყობს მონიტორინგის და შეფასების გამჭვირვალე სისტემის არსებობა (რომელიც დაემყარება გაუმჯობესებულ ინფორმაციას ყველა ფირმისთვის ფირმების და ტრანზაქციების შესახებ), რითაც უზრუნველყოფილი იქნება შეზღუდული პროდუქტიულობის სახელმწიფო სახსრების საუკეთესოდ გამოყენება. და ინოვაციური პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების სტიმულირება და უცხოური და ადგილობრივი პოტენციალის ფირმების ურთიერთქმედების ხელშეწყობა. უცხოური ინვესტიციები ძირითადად განვითარების, მიმართულია მომსახურების სექტორებისკენ, როგორებიცაა მშენებლობა, საბანკო და ექსპორტის უძრავი ქონების სფეროები. ინვესტიციების წამახალისებელი ნაბიჯების მიზანი შესაძლოა, დივერსიფიკაციის და იყოს პოტენციური ინვესტორების ყურადღების გადატანა საექსპორტო დარგებზე და ღირებულების ჯაჭვის მეტად ინოვაციურ საქმიანობაზე. ზედა რგოლებში გადანაცვლების ხარისხის ეროვნული ინფრასტრუქტურის შემდგომი განვითარება (აკრედიტაცია, თანაბარი მეტროლოგია, სტანდარტიზაცია და შესაბამისობის შეფასება) - ევროკავშირთან ღრმა შესაძლებლობები და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება (DCFTA), შესაბამისად, შექმნა ფირმებს აძლევს საერთაშორისო სტანდარტების და ინსტიტუციური და ტექნიკური შესაძლებლობების გაძლიერების შესაძლებლობას. შედარებით უფრო ახალი ფირმები ნერგავენ ინოვაციებს მაგრამ საჭიროებენ მხარდაჭერას პროცესის დასაჩქარებლად, მდგრადობის მისაღწევად და სამუშაო ადგილების შესაქმნელად. გაძლიერებული წვდომა დაფინანსებაზე, მაგალითად, ინოვაციებისთვის განკუთვნილი გრანტების მეშვეობით, ხელს შეუწყობს კვლევის და განვითარების გაძლიერებას და დაეხმარება ფირმებს ახალი პროდუქტების და ტექნოლოგიების არსებულ მოთხოვნებზე მორგებასა და დანერგვაში. უნივერისტეტებს და საწარმოებს შორის კავშირების დამყარება ხელს შეუწყობს ინოვაციების შედარებით უფრო ძლიერი ეროვნული სისტემის შექმნას, რომლის შედეგადაც აკადემიურ წრეებში არსებული საბაზისო ცოდნა უკეთ გავრცელდება ეკონომიკის პროდუქტიულ სექტორებს, და პირიქით, ფირმებში არსებული - უნივერსიტეტებში. შრომითი რესურსების ძლიერი აქცენტი ზოგად განათლებაზე მოსამსახურეთა უკეთესად ადაპტაციის მიზნით მობილობის უზრუნველ­ მეტად მნიშვნელოვანია ისეთ სამყაროში, სადაც ტექნოლოგიები სწრაფად იცვლება და ყოფა უნარ-ჩვევების ვითარდება. განვითარების გზით უნდა გაუმჯობესდეს პროფესიული და ტექნიკური განათლების ხარისხი და მასზე მოთხოვნა, უზრუნველყოფილი უნდა იყოს, რომ პროფტექნიკური განათლება ადრეულ ასაკში არ შეარჩიონ სტუდენტებმა. უნდა შემუშავდეს ზოგადი განათლების კომპონენტი პროფესიული განათლების ფარგლებში, რაც გააუმჯობესებს იმ სტუდენტთა დასაქმების შესაძლებლობებს, რომლებიც პროფტექნიკურ სასწავლებელში მოხვდნენ მათი ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე, ძირითადი უნარ-ჩვევების შეძენამდე. ფირმების წახალისება ტრენინგში ინვესტირების თვალსაზრისით, მათ შორის, შედარებით ასაკოვანი თანამშრომლების ტრენინგში; მჭიდრო კავშირების დამყარება კერძო სექტორთან პროფესიული და ტექნიკური განათლების და უწყვეტი განათლების მიმართულებით. მოკლე შინაარსი XVII ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 სატრანზიტო აზერბაიჯანთან თანამშრომლობის და ინფრასტრუქტურული ბაზის გაძლიერება: პოტენციალის ფოთიდან ბაქომდე და უკან მატარებლის სრული შემადგენლობის სამუშაო რეალიზაციის მდგომარეობაში მოყვანა; ერთიანი გამჭვირვალე შეთანხმებული ტარიფის (ADDY) და ხელშეწყობა, როგორც დამატებითი სერვისების დანერგვის ჩათვლით. სატრანსპორტო თანამშრომლობის გაღრმავება კასპიის გადაზიდვის სერვისის პროვაიდერებთან სერვისების პირდაპირი (CASPAR) გადასახდელების გამჭვირვალობის და ბორნის მომსახურების განრიგის ექსპორტის, ისე, საიმედოობის საკითხების მოსაგვარებლად. სავაჭრო ხარჯების საერთო შემცირების დერეფანთან დაკავშირებულ საკითხებზე ბიეროვნული სამუშაო ჯგუფების შექმნა. გზით გადამზიდავების, სატრანსპორტო აგენტების და ალტერნატიული კომპანიების მიერ კასპიის რეგიონში ერთობლივი საწარმოების პილოტირების ხელშეწყობა სატრანსპორტო სექტორში ინფრასტრუქტურული ინვესტიციების მდგრადობის უზრუნველყოფა XVIII თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური ინდიკატორები მიუთითებს, რომ დამოუკიდებლობისკენ მიმავალმა გარდამავალმა პერიოდმა ქვეყანას გაცილებით დიდი დარტყმა მიაყენა, ვიდრე რეგიონის ნებისმიერ სხვა სახელმწიფოს და რომ მისი რეფორმირების ისტორია ხანმოკლე და შეფერხებული იყო. დამოუკიდებლობის შემდეგ 2005 წლისთვის საქართველოს შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე 1990 წლის მაჩვენებლის 28 პროცენტამდე დაეცა, ხოლო 2013 წელს იმავე მაჩვენებლის 78 პროცენტამდე გაიზარდა. 2004 წლიდან ეკონომიკურმა ზრდამ საშუალოდ 5.5. პროცენტი შეადგინა ძირითადად 2004–08 წლებში განხორციელებული სტრუქტურული რეფორმების გამო. თუმცა სუსტმა საწყისმა პირობებმა და სამი წლის განმავლობაში მომხდარი შოკების ტრიუმვირატმა „წყვეტა“ განაპირობეს, განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს: 2006 და 2007 წლების საპროტესტო გამოსვლები, 2007 წელს რუსული ბაზრის დახურვა და რუსეთთან კონფლიქტი, შემდეგ კი 2008 წლის გლობალური კრიზისი, რაც გამოიხატა სამუშაო ადგილების შექმნის შენელებაში, ეკონომიკური ზრდის „ჯამურ მოთხოვნაზე“ ზედმეტად დამოკიდებულებაში და პრობლემურ მოწყვლადობაში სიღარიბის და უთანასწორობის თვალსაზრისით. საქართველო რჩება ერთ-ერთ უღარიბეს ქვეყნად ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონში (ECA)4. Gini-ს კოეფიციენტი 0.39-ია და უთანასწორობა საკმაოდ მაღალია ECA -ს სტანდარტების მიხედვით. მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის (TFP) ზრდა და კაპიტალის დაგროვება, უმეტესწილად არასაექსპორტო დარგებში, წარმოადგენდა ზრდის ძირითად მამოძრავებელ ძალას გასული ათწლეულის განმავლობაში. მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის ზრდა (TFP) წარმოადგენს მთლიანი შიდა პროდუქტის (GDP) ზრდის საერთო განმსაზღვრელს საქართველოში და ძირითადად კონცენტრირებულია არასაექსპორტო სექტორებში, მომსახურების, მშენებლობის, და მრეწველობის ჩათვლით, თუმცა ზოგიერთმა აღნიშნულმა ინვესტიციამ, კერძოდ ინფრასტრუქტურაში განხორციელებულმა, უდავოდ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ეკონომიკის საწარმოო სიმძლავრის განვითარებაში. კრიზისის შემდეგ სახელმწიფოს მხრიდან ხარჯვის გააქტიურებამ ხელი შეუწყო ეკონომიკის ფართომასშტაბიან აღდგენას და ვარდნის შენელებას სოფლის მეურნეობაში. სამუშაო ადგილების შექმნის მიუხედავად, შრომითი რესურსების მნიშვნელოვანმა დასაქმებამ სახელმწიფო სექტორში საგრძნობლად დაჩრდილა დასაქმების ზრდა კერძო სექტორში და შრომითი რესურსების აკუმულირება შედარებით მცირე როლს ასრულებდა. ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება, რომელიც უკავშირდება, როგორც ეკონომიკის სტრუქტურას, ისე - ზრდის არსებულ წყაროებს და მოითხოვს მნიშვნელოვან ძალისხმევას დარგობრივი პოლიტიკის თვალსაზრისით. არასაექსპორტო დარგების სწრაფი განვითარება საექსპორტო დარგების განვითარებასთან შედარებით ასახავს საქართველოს ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის ამაღლების პრობლემას და მნიშვნელოვნად განაპირობებს მიმდინარე ანგარიშის უარყოფით სალდოს. არასაექსპორტო დარგებში პროდუქტიულობის შედარებით მაღალმა ზრდამ მნიშვნელოვნად განაპირობა ვალუტის რეალური ეფექტური გაცვლითი კურსის (REER) ზრდა და უარყოფითი გავლენა იქონია კონკურენტუნარიანობაზე. ეს ტენდენციები ხაზს უსვამს პროდუქტიულობის სწრაფი ზრდის და, როგორც ადამიანური, ისე - კაპიტალური რესურსების აკუმულირების საჭიროებას საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებულ დარგებში ეკონომიკური კონკურენტუნარიანობის მხარდაჭერის მიზნით; ასევე, იმისთვის, რომ შესაძლებელი გახდეს, სავაჭრო პოლიტიკისა და ევროკავშირთან ახლო ურთიერთობების მეშვეობით, მაღალი შემოსავლის, უფრო მეტი სამუშაო ადგილის და განვითარებაში მნიშვნელოვანი შედეგების მოტანა საქართველოს მოსახლეობისთვის. მსოფლიო ბანკის ჯგუფმა მკაფიოდ განაცხადა თავისი ორი მიზნის შესახებ, ესენია, უკიდურესი სიღარიბის დაძლევა და საერთო კეთილდღეობის ამაღლება. ამით ჯგუფმა ხაზი გაუსვა, რომ განვითარებისთვის აუცილებელია როგორც ზრდა, ისე - ინკლუზიურობა. ეკონომიკური ზრდის პროცესში აბსოლუტური პროგრესის გაზომვა სიღარიბის შემცირების და განაწილების ქვედა დონეზე მოხვედრილი მოსახლეობის ნაწილის ინკლუზიურობის შედარებითი 4 ქვეყნების მიხედვით სიღარიბის შესადარებლად მსოფლიო ბანკი ითვლის მოხმარების შესადარ და ჰარმონიზებულ მთლიან მნიშვნელობებს შინამეურნეობების უახლესი კვლევის მონაცემების გამოყენებით, რომლებიც განსხვავდება სიღარიბის ეროვნული შეფასებისგან და შედარებულია რეგიონული სიღარიბის ზღვრებთან, რომლებიც შეადგენს 1.25. 2.50 და 5 აშშ დოლარს ერთ სულზე დღეში. საერთაშორისო შედარება უჩვენებს სიღარიბის მაღალ დონეს საქართველოში სხვა ქვეყნებთან შედარებით. თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 1 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 გაუმჯობესების მიხედვით შესაძლებელს ხდის, დავაკვირდეთ ღარიბი მოსახლეობაში შემოსავლის მიღების უნარის განვითარებას და ვეძებოთ ამ უნარის გაძლიერების პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. მსოფლიო ბანკის ჯგუფი საერთო კეთილდღეობას აფასებს ან საქონლის და მომსახურების მოხმარების მაჩვენებლის, ან მოსახლეობის უღარიბესი ქვედა 40 პროცენტის შემოსავლის ზრდის მიხედვით. ეს საზომი რელევანტურია შედარებისთვის შემოსავლის ყველა დონეზე. საქართველოს მეტი პროგრესი აქვს აღნიშნული ძირითადი მიზნების განხორციელების მიმართულებით 2010 წლის შემდეგ, მაგრამ კვლავ გამოწვევად რჩება პროგრესის დაჩქარება და შენარჩუნება. ეფექტიანობა, როგორც სიღარიბის დაძლევის, ისე - საერთო კეთილდღეობის ამაღლების თვალსაზრისით გაიზარდა 2010 წლის შემდეგ, რაც მოჰყვა ფისკალურ სტიმულს კრიზისიდან გამოსვლის პერიოდში და პენსია-სოციალური დახმარების დონის და დაფარვის არეალის ზრდას. თუმცა, სამუშაო ადგილების შექმნის სუფთა მაჩვენებელი, რაც მდგრადი და ინკლუზიური განვითარების საფუძველია, ისევ დაბალია. შრომის ბაზრის ეფექტიანობის ამაღლება კვლავ მნიშვნელოვან გამოწვევად რჩება. ემპირიული მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ საჭიროა კონკურენტუნარიანობის გაძლიერების მეშვეობით ვაჭრობის პერსპექტივის გაუმჯობესება (რაც ამ ანგარიშის ყურადღების ობიექტია), რაც წარმოადგენს არა მარტო სამუშაო ადგილების შექმნის და ეკონომიკური ზრდის, არამედ საერთო კეთილდღეობის ამაღლების საშუალებას. როგორც მოგვიანებით იქნება აღნიშნული ანგარიშში, ექსპორტის გაძლიერებასთან დაკავშირებული პროდუქტიულობის გაუმჯობესება მნიშვნელოვანია საქართველოში სამუშაო ადგილების ზრდისთვის. ეს უკანასკნელი კი საერთო კეთილდღეობის ამაღლების და სიღარიბის დაძლევის, ასევე, რეალური ხელფასების მატების მთავარი გზაა. საერთაშორისო გამოცდილება, ასევე, მიუთითებს პირობებზე, რომელთა არსებობის შემთხვევაშიც ვაჭრობა ხელს უწყობს სიღარიბის შემცირებას და ეკონომიკურ ზრდას. ამგვარად, ამ ანგარიშში ყურადღება გამახვილებულია ვაჭრობაზე და მის ხელშეწყობაზე, ასევე, იმ ძირითად ელემენტებზე, რომლებიც აუცილებელია კონკურენტუნარიანობის ასამაღლებლად და სამუშაო ადგილების რაოდენობის გასაზრდელად. ა. ზრდის მოდელი 2004 წლის შემდეგ შთამბეჭდავმა ეკონომიკურმა ზრდამ ქვეყანა გაცილებით რთულ მდგომარეობაში დატოვა, ვიდრე 1990 წელს დამოუკიდებლობის მოპოვებამ. მსოფლიო ბანკის თანახმად (2013)5, ეკონომიკური ზრდა საქართველოში ბოლო ოცი წლის განმავლობაში ხასიათდებოდა ოთხი ნახაზი 1.1. ჽეალუჽი მშპ (GDP/მშპს) ინდექსი: საქაჽთველოს ფაზით, ესენია: კოლაფსი, სტაბილიზაცია, დაჩქარება და, და ევჽოპისა და JენBჽალუჽი აზიის ჽეგიონის ქვეყნების ბოლოს, კრიზისი და კრიზისიდან გამოსვლა. საბჭოთა შედაჽება კავშირის დაშლის შემდეგ საქართველომ განიცადა ერთ- ერთი ყველაზე მწვავე ვარდნა გარდამავალ პერიოდში მყოფ სხვა ქვეყნებს შორის. 1994 წლისთვის მთლიანი შიდა პროდუქტი დაეცა დაახლოებით 1990 წლის მაჩვენებლის 27 პროცენტამდე (ნახაზი 1.1), რაც ეკონომიკური არეულობის და სამოქალაქო კონფლიქტის შედეგი იყო. 1996 წლიდან აღინიშნა მაკროეკონომიკური სტაბილურობის ხანმოკლე პერიოდი და ნახტომისებურმა სტრუქტურულმა რეფორმებმა ეკონომიკას ძლიერი დეპრესიის შემდეგ აღდგენის და სტაბილიზაციის შესაძლებლობა მისცა. ზრდის საშუალო მაჩვენებელმა 1999–2003 წლებში 5.2 პროცენტი შეადგინა, ხოლო ვარდების რევოლუციის შემდეგ, 2003 წლის ბოლოს, გრძელვადიანი და ფართომასშტაბიანი რეფორმების შედეგად, დაჩქარებულმა ზრდამ 2004–07 წლებში 9.3 წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები მშპ-ის პროცენტს მიაღწია. აღნიშნული დაჩქარება შეაჩერა გამოყენებით (PPP, 2011 საეჽთაშოჽისო $) მსოფლიო ბანკის ორმაგმა შოკმა - 2008 წლის აგვისტოს კონფლიქტმა (რასაც მსოფლიო განვითაჽების ინდიკაBოჽებიდან 5 Georgia Rising (2013), World Bank, Washington DC 2 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად წინ უსწრებდა რუსული ბაზრის დახურვა) და გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა. ეკონომიკამ აღდგენა დაიწყო 2010– 13 წლებში და ზრდამ შეადგინა 5.5 პროცენტი. 2013 წლის მდგომარეობით საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტი (GDP/მშპ) 1990 წლის მაჩვენებლის 80.5 პროცენტი იყო (ნახაზი 1.1). ცხრილი 1.1. მშპ-ის და ეკონომიკური ზრდის დარგობრივი შემადგენლობა (მშპ-ის პროცენტული წილი და მონაწილეობა ეკონომიკურ ზრდაში) მონაწილეობა ეკონომიკურ ზრდაში მშპ-ის წილი (%) (%, საშ. პერიოდი) დარგები: 1997 2003 2007 2010 2013 1998-03 2004-07 2008-10 2011-13 სოფლის მეურნეობა 29.2 20.6 10.7 8.4 9.3 0.19 -0.33 -0.68 0.48 მრეწველობა 10.7 9.3 9.6 9.2 10.6 0.31 1.46 0.33 1.47 პროდუქციის გადამუშავება შინამეურნეობების მიერ 5.4 4.6 3.2 3.0 2.8 0.06 0.48 -0.17 0.13 სამთო მოპოვება და ენერგეტიკა 3.7 5.0 3.8 4.0 3.8 0.28 0.23 0.22 0.13 მშენებლობა 3.8 6.8 7.8 6.1 6.7 0.76 1.29 -0.25 0.25 მომსახურება 47.1 53.8 65.0 69.4 66.8 3.21 6.13 1.94 3.49                   ვაჭრობა, სასტუმროები და რესტორნები 13.9 17.2 17.2 19.1 19.7 1.25 2.09 0.53 1.23 ტრანსპორტი და კომუნიკაცია 8.2 14.8 12.1 11.5 10.7 1.30 1.72 0.50 1.05 საფინანსო მომსახურება 1.0 1.6 2.5 2.6 3.0 0.36 0.47 0.22 0.59 უძრავი ქონება და გაქირავება 9.7 6.4 6.5 8.2 9.1 0.30 0.62 0.19 0.41 სახელმწიფო მართვა 4.0 3.8 14.9 13.0 10.1 -0.02 0.16 0.13 0.09 განათლება, ჯანდაცვა და სოციალური დაცვა 6.7 7.8 8.5 11.5 11.0 0.11 0.77 0.53 0.19 სხვა სერვისები 3.7 2.3 3.3 3.4 3.1 -0.09 0.30 -0.15 -0.07 სულ მშპ 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 4.82 9.27 1.88 5.41 მთლიანი მოთხოვნის კომპონენტები: მოხმარება შინამეურნეობების მიერ 101.5 71.6 70.3 74.3 70.5 -1.24 6.36 2.45 2.69 მოხმარება მთავრობის მიერ 10.2 9.8 21.9 21.1 16.7 0.41 4.68 0.06 -0.48 კაპიტალის მთლიანი დაგროვება 17.8 31.3 32.1 21.6 24.8 3.68 3.17 -3.00 2.56 სუფთა ექსპორტი -26.5 -14.6 -26.7 -17.8 -13.0 1.24 -5.10 2.62 0.62 სულ მშპ 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 4.82 9.27 1.88 5.41 შენიშვნა: მშპ საბაზისო ფასებით სუფთა გადასახადების გარეშე. წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპერტთა გამოთვლები. ეკონომიკის სტრუქტურამ გასული ათწლეულის განმავლობაში მომსახურების სექტორისკენ გადაინაცვლა, სადაც წამყვანი ადგილი უკავია სახელმწიფო მართვას, უძრავ ქონებას და საფინანსო მომსახურებას (ცხრილი 1.1). თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 3 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 დარგობრივი მონაწილეობის თვალსაზრისით, 2004 წელს და 2008 წლის შუახანებს შორის, ეკონომიკური ზრდის ძირითადი მამოძრავებელი იყო სერვისები, მშენებლობა და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებით (რაც შეადგენდა მშპ- ის 16 პროცენტს 2007 წელს (მსოფლიო ბანკი 2013 ა და ბ)) დაფინანსებული მრეწველობა. გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა და 2008 წლის აგვისტოს კონფლიქტმა განაპირობეს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების, ექსპორტის და გადარიცხვების მკვეთრი ვარდნა. 2009 წელს ეკონომიკურმა ვარდნამ 3.8 პროცენტი შეადგინა. მთავრობამ დაიწყო ფისკალური სტიმულირება, რამაც ხელი შეუწყო ეკონომიკის აღდგენას 2010 წლიდან, ამას სახელმწიფო ხარჯვაც უწყობდა ხელს. კრიზისიდან გამოსვლა ფართომასშტაბიანი იყო, გარკვეული ჩავარდნები იყო სოფლის მეურნეობაში, რომელთა შენელება და შემობრუნებაც კი მოხერხდა. სერვისები, განსაკუთრებით ტურიზმის და ტრანსპორტის სფეროებში, და მრეწველობა იყო ზრდის ძირითადი განმსაზღვრელი გასული სამი წლის განმავლობაში. მშპ-ის წილის თვალსაზრისით, მრეწველობაში აღინიშნა სტაგნაცია, ხოლო სერვისები ამჟამად ეკონომიკის დაახლოებით ორ მესამედს შეადგენს. კერძოდ, სახელმწიფო სექტორის, უძრავი ქონების სფეროს და ფინანსური სერვისების მონაწილეობა მთლიან შიდა პროდუქტში სტაბილურად გაიზარდა გასული 10 წლის განმავლობაში. მოთხოვნის მხარეს სამომხმარებლო ხარჯების ზრდამ მშპ-ის უდიდესი წილი შეადგინა. სახელმწიფო და კერძო სამომხმარებლო ხარჯები 2009 წლის პიკურ ნიშნულს (მშპ-ის 106%) ჩამოცდა და 2013 წელს დაახლოებით 87 პროცენტი შეადგინა (ცხრილი 1.1). ამ მონეტის მეორე მხარემ - მცირე საოჯახო დანაზოგებმა - ხელი შეუწყო კაპიტალის იმპორტს, საბანკო სისტემის დოლარიზაციას და მიმდინარე ანგარიშის უარყოფით სალდოს. იმისათვის, რომ ეკონომიკამ დაიწყოს მიწოდების გენერაცია, რაც აუცილებელია სამუშაო ადგილების მდგრადი ზრდისთვის და ცხოვრების სტანდარტების ამაღლებისთვის, საჭიროა ყურადღების გადატანა საექსპორტო სფეროებზე და ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის გაუმჯობესება. პროდუქტიულობის ზრდა და კაპიტალის დაგროვება, რომლებიც ძირითადად კონცენტრირებული იყო არასაექსპორტო სფეროებში წარმოადგენდნენ ეკონომიკური ზრდის ძირითად მამოძრავებლებს, რაშიც ნაკლებ მონაწილეობას იღებდნენ შრომითი რესურსები. 1999 – 2012 წლებში მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა (TFP) და კაპიტალის დაგროვება ზრდის ძირითადი წყაროები იყო. მიუხედავად იმისა, რომ შრომითი რესურსების მონაწილეობა შედარებით დაბალი იყო, რაც გამოიხატებოდა სამუშაო ადგილების სუფთა ზრდის შედარებით დაბალი მაჩვენებლით; ის გაიზარდა კრიზისის შემდგომ პერიოდში ფისკალური სტიმულირების და მდგომარეობის გამოსწორების შემდეგ. როგორც მთლიანი ნახაზი 1.2. კაპიBალის, შჽომითი ჽესუჽსების და მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის (TFP) ნიმუშიდან ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობის (TFP) მონაLილეობა ჩანს, დროთა განმავლობაში პროდუქტიულობის ქვეპეჽიოდების მიხედვით ზრდა კონცენტრირდება არასაექსპორტო დარგებში. მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის (TFP) პჽოJენBი მაღალმა მაჩვენებელმა 2004 – 07 წლებში საერთო საშუალო 9 პროცენტიანი ზრდის 6.3 პროცენტი შეადგინა. ამ პერიოდში სწრაფად იზრდებობა მშენებლობის და მომსახურების სფეროები, მრეწველობამ შეინარჩუნა წილი მშპ-ში მაგრამ არ გაზრდილა. 2008-09 წლებში მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის (TFP) ვარდნა იყო მშპ-ის შემცირების ძირითადი მიზეზი გლობალური კრიზისის დაწყების შემდეგ. 2008-09 წლებში მშპ-ის 0.78 პროცენტით საერთო შემცირებაში მისმა წილმა 2.02 პროცენტი შეადგინა. ამ პერიოდში აღინიშნა სამშენებლო სექტორის დაღმასვლა და მკვეთრი ვარდნა მომსახურების სფეროში. კრიზისიდან გამოსვლის პერიოდი, ასევე, ძირითადად მთლიანი ფაქBოჽული შჽომითი სააქJიო განპირობებული იყო მთლიანი ფაქტორული პჽოდუქBიულობის ზჽდა ჽესუჽსები კაპიBალი პროდუქტიულობის (TFP) მატებით, რომელმაც 2010–12 წლებში მშპ-ის 6.5 პროცენტით ზრდის 3.9 პროცენტი წყარო: შეადგინა (ნახაზი 1.2). 4 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ბ. ეკონომიკური ზრდის წყაროები მაკროეკონომიკის საფუძვლები ასახავს შესაბამის ეკონომიკურ სტრუქტურას და ზრდის მიმდინარე წყაროებს; ის ხაზს უსვამს ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის გაძლიერების მნიშვნელობას და მასთან დაკავშირებულ გამოწვევას. ინვესტიციებთან შედარებით დაბალმა დანაზოგებმა და იმპორტთან, განსაკუთრებით სამომხმარებლო საქონლის იმპორტთან, შედარებით დაბალმა ექსპორტმა განაპირობა მიმდინარე ანგარიშის უცვლელი დეფიციტი, რომელიც უმეტესწილად ფინანსდება შემოდინებული კაპიტალით. კაპიტალის შემოდინებას კი ხელს უწყობს მაღალი შიდა საპროცენტო განაკვეთები. აღნიშნული ნაკადების შემოდინებამ, სუსტად განვითარებულ კაპიტალის ბაზრებთან და ლარში დაფინანსების შეზღუდულ ინსტრუმენტებთან ერთად, გამოიწვია საბანკო სისტემის მაღალი დოლარიზაცია. ვალუტის რეალური გაცვლითი კურსის ზრდამ, რომელიც ასახავს პროდუქტიულობის ზრდას და კაპიტალის დაგროვებას არასაექსპორტო დარგებში, კიდევ უფრო შეზღუდა ექსპორტის კონკურენტუნარიანობა. მიუხედავად იმისა, რომ მიმდინარე ანგარიშის უცვლელი დეფიციტი ვალუტის გადაჭარბებულ ღირებულებაზე მიუთითებს, უცხოური ვალუტაში სესხების დიდი მოცულობით აღება და დაკრედიტება შეზღუდავს ვალუტის გაუფასურების დადებით გავლენას ექსპორტის კონკურენტუნარიანობაზე, რადგან შეუქმნის ზარალის საფრთხეს იმ ფირმებს, რომლებიც სავალუტო რისკის წინაშე დგანან. ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება, სავაჭრო დეფიციტის დონის შენარჩუნებასა და, საბოლოოდ, შემცირებასთან ერთად, შეაჩერებს გარე დაუბალანსებლობას, შეზღუდავს, შოკის შემთხვევაში, სამომხმარებლო ხარჯების და/ან ინვესტიციების მტკივნეული კორექტირების საჭიროებას და ხელს შეუწყობს საექსპორტო სექტორებში გაფართოებას, რაც აუცილებელია სამუშაო ადგილების შესაქმნელად. ინვესტიციების გადანაცვლება საექსპორტო დარგებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. კაპიტალი საქართველოში ძირითადად მიედინებოდა არასაექსპორტო დარგებში და იმპორტზე უფრო იყო ორიენტირებული, ვიდრე ექსპორტზე. იმისათვის, რომ საქართველომ შეძლოს ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის ამაღლება და ევროკავშირთან ახლო ეკონომიკური კავშირების უპირატესობის გამოყენება, საჭიროა გაფართოვდეს საექსპორტო დარგები, რაც მოითხოვს გაცილებით მეტ ინვესტიციას, ვიდრე ამის შესაძლებლობას იძლევა შიდა დანაზოგები. ბევრ ქვეყანაში პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა ხელი შეუწყო ექსპორტის შესაძლებლობების განვითარებას ბაზრის ინტეგრაციის, დარგთაშორისი კავშირების, უნარ-ჩვევების განახლების და ტექნოლოგიური მოდერნიზაციის მეშვეობით. საქართველოში აღნიშნული სათანადო მასშტაბით არ მომხდარა, მაგრამ შესაძლოა, სამუშაო ადგილების ზრდის მნიშვნელოვან წყაროდ იქცეს (მსოფლიო ბანკი 2013c). სამუშაო ადგილების წარმატებული შექმნა ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონში (ECA) დამოკიდებული იყო სტრუქტურული რეფორმების თანმიმდევრულ განხორციელებაზე, უნარ-ჩვევების განვითარებაზე და ხელსაყრელი ბიზნესგარემოს შექმნაზე ფირმების პროდუქტიულობის ზრდის მხარდასაჭერად. მსოფლიო ბანკის ძირითადი ანგარიში სამუშაო ადგილების6 შესახებ სვამს ორ შეკითხვას: როგორ ქმნიან ქვეყნები სამუშაო ადგილებს და რომელი დარგობრივი პოლიტიკა ეხმარება მაძიებლებს ამ სამუშაო ადგილებზე წვდომაში? კვლევის ძირითადი შედეგები მიუთითებს, რომ სამუშაო ადგილების წარმატებულმა შემქმნელებმა ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონში თავდაპირველად სტრუქტურული რეფორმები დაიწყეს, ხელი შეუწყვეს სამეწარმეო ბიზნესგარემოს განვითარებას ფირმების ბაზარზე შესვლის ხელშეწყობით, პროდუქტიულობის ზრდით, ფირმების სიცოცხლისუნარიანობის გაძლიერებით და გაფართოებით (ან წარუმატებელი ფირმებისთვის ბაზრიდან სწრაფად და იაფად გასვლაში ხელშეწყობით) და ჰყავდათ მოტივირებული, მობილური და მომზადებული მუშახელი. 6 Back to Work: Growing with Jobs in Europe and Central Asia (2013), World Bank, Washington DC თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 5 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზი 1.3. მაკჽოეკონომიკუჽი სუჽათი (პჽოJენBი) მშპ-ის ზჽდა და უმუშევჽობა ინფლაJია და საშუალო საკჽედიBო მაჩვენებელი დაკჽედიBების საშ. მაჩვ. დაკჽედიBების საშ. მაჩვ. ინფლაJიის მშპ ზჽდა (%), l.h.s უმუშევჽობის მაჩვენებელი (%), l.h.s ეჽოვნული ვალუBით უJხოუჽი ვალუBით განაკვეთი ვალუBის ჽეალუჽი ეფექBუჽი გაJვლითი კუჽსი მიმდინაჽე საგადამხდელო ბალანსი, სავაჭჽო ბალანსი, დანაზოგები და ინვესBიJიები საქაჽთველო: უJხოუჽი ვალუBის კუჽსი ვალუBის ნომინალუჽი კუჽსი (LCU ეჽთ დოლაჽზე, პეჽიოდის ბოლო) მთლიანი შიდა დანაზოგი მიმდინაჽე საგადამხდელო ბალანსი REER (1995-დეკ=100) (RHS) მთლიანი შიდა ინვესBიJიები მიმდინაჽე საგადამხდელო ბალანსი პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები სესხების და დეპოზიBების დოლაჽიზაJია სოფლის მეუჽნეობა ენეჽგეBიკა და საფინანსო მჽეLველობა მშენებლობა სესხები დეპოზიBები და მეთევზეობა სამთო მოპოვება სექBოჽი უძჽავი ჯანმჽთელობის და BჽანსპოჽBი და სასBუმჽოები და სხვა დაჽგები ქონება სოJიალუჽი დაJვა კომუნიკაJიები ჽესBოჽნები ექსპოჽBი(2010-13) იმპოჽBი (2010-13) - ელექBჽონიკა გასასLოჽებელია ??? პლასBმასი, ჽეზინი 4% სხვა12% სხვა 2% საფეიქჽო მომსახუჽების ქიმიუჽი მჽეLველობა და მჽეLველობა,ფეხსაJმელი, ექსპოჽBი დაკავშიჽებული დაჽგები 7% თავსაბუჽავები 1% 40% მოსახუჽების მანქანათმშენებლობა, იმპოჽBი ლითონები 16% ელექBჽონიკა 1% 7% ქვა, მინა 3% სასაჽგებლო BჽანსპოჽBი Lიაღისეული 5% 10% ქიმიუჽი Lაჽმოება და BჽანსპოჽBი სასაჽგებლო დაკავშიჽებული დაჽგები 15% Lიაღისეული 6% 16% სუჽსათი და მანქანათმშენებლობა, ლითონები სასმელები ელექBჽონიკა სუჽსათი 13% 14% 14% 14% წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები WITs -ის და „საქსBაBის“ მონაJემების საფუძველზე 6 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 1.4. სამუშაო ადგილების შექმნა და ლიკვიდაJია სამუშაო ადგილების შექმნა და ლიკვიდაJია საქაჽთველოში სამუშაო ადგილების შექმნის სუფთა მაჩვენებელი დაგების მიხედვით გასული Lლის დასაქმების პჽოJენBი გასული Lლის დასაქმების პჽოJენBი სამუშაო სამუშაო ადგილების სამუშაო ადგილების შექმნის სოფლის მეუჽნეობა, საBყეო საქმე და თეზჭეჽა მჽეLველობა ადგილები ლიკვიდაJია სუფთა მაჩვემებელი სამთო მოპოვება ენეჽგეBიკა Lყალმომაჽაგება, Lყალაჽინება და ნაჽჩენების მაჽთვა დაჽგების მიხედვით დასაქმების Lლიუჽად გადაანგაჽიშებული მაჩვენებელი პჽოJენBი სოფლის მეუჽნეობა მჽეLველობა მშენებლობა ვაჭჽობა და ჽემონBი სასBუმჽოები და ჽესBოჽნები BჽანსპოჽBი და კომუნიკაJიები უძჽავი ქონება განათლება, ჯანმჽთელობის და სოJიალუჽი დაJვა წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები „საქსBაBის“ მონაJემების საფუძველზე. შენიშვნა: მონაJემები ეხება მხოლოდ იმ ფიჽმებს, ჽომლებიJ აჽ ეLევიან საქმიანობას მომსახუჽების სფეჽოში. სამომავლოდ საქართველოს სჭირდება სამუშაო ადგილების შექმნა საექსპორტო სფეროებში საყოველთაო და მდგრადი ეკონომიკური ზრდის საფუძვლის მოსამზადებლად. ჯერჯერობით, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო ქმნის სამუშაო ადგილებს, ეს ტემპი არასაკმარისია დაღმავალ სექტორებში სამუშაო ადგილების ლიკვიდაციის ნორმალური პროცესის ფონზე (ნახაზი 1.4). საქართველოს მსგავსი მცირე ღია ეკონომიკისთვის ექსპორტის ზრდას (განსაკუთრებით მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე, მაგრამ შრომითი რესურსების მაღალი ტევადობით გამორჩეული საქონლის ექსპორტის ზრდა) სამუშაო ადგილების სუფთა მაჩვენებლის ზრდის დიდი პოტენციალი აქვს. ფირმების პროდუქტიულობის მხარდაჭერა დასაქმების ზრდის წინაპირობაა და მოითხოვს სტრუქტურული რეფორმების განახლებას და გაღრმავებას. ახალი, ინოვაციური და თანამედროვე ფირმები სამუშაო ადგილების შექმნის ძირითად წყაროებს წარმოადგენენ ევროპის და ცენტრალური აზიის (ECA) რეგიონში. სამეწარმეო გარემო საშუალებას უნდა აძლევდეს აღნიშნულ ფირმებს, შევიდნენ ბაზარზე, დარჩნენ ბაზარზე (ან გავიდნენ ბაზრიდან) და განვითარდნენ. ეს, ასევე, გულისხმობს მხარდამჭერი მაკროეკონომიკური საფუძვლების შექმნას, კერძოდ, შიდა დანაზოგების ხელშემწყობი პოლიტიკის წარმოებას და ახალი ფირმების ადგილობრივ ვალუტაში დაფინანსებას. თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 7 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 განათლების რეფორმის და უნარ-ჩვევების განვითარების მხარდაჭერა, მუშაობის სტიმულის შექმნა და განვითარების დამატებითი ცენტრების მხარდაჭერა თბილისს გარეთ ხელს შეუწყობს მუშახელის მობილობას, ისევე, როგორც შრომითი რესურსების მეტად გააქტიურებას. რესურსების მობილიზაცია მაღალპროდუქტიულ დარგებში შეავსებს და გამოიყენებს საქართველოს მიერ ევროკავშირთან ასოცირების და ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ხელშეკრულებით (DCFTA) მოპოვებულ ბაზარზე წვდომის შესაძლებლობებს. გ. საერთო კეთილდღეობის ხელშემწყობი და შემაფერხებელი ფაქტორები საქართველოში მსოფლიო ბანკის ჯგუფმა მკაფიოდ განაცხადა თავისი ორი მიზნის შესახებ, ესენია, უკიდურესი სიღარიბის დაძლევა და საერთო კეთილდღეობის ამაღლება. ამით ჯგუფმა ხაზი გაუსვა, რომ განვითარებისთვის აუცილებელია როგორც ზრდა, ისე - ინკლუზიურობა. ეკონომიკური ზრდის პროცესში აბსოლუტური პროგრესის გაზომვა სიღარიბის შემცირების და განაწილების ქვედა დონეზე მოხვედრილი მოსახლეობის ნაწილის ინკლუზიურობის შედარებითი გაუმჯობესების მიხედვით შესაძლებელს ხდის, დავაკვირდეთ ღარიბი მოსახლეობაში შემოსავლის მიღების უნარის განვითარებას და ვეძებოთ ამ უნარის გაძლიერების პოლიტიკური გადაწყვეტილებები. მსოფლიო ბანკის ჯგუფი საერთო კეთილდღეობას აფასებს ან საქონლის და მომსახურების მოხმარების მაჩვენებლის, ან მოსახლეობის უღარიბესი ქვედა 40 პროცენტის შემოსავლის ზრდის მიხედვით. ეს საზომი რელევანტურია შედარებისთვის შემოსავლის ყველა დონეზე საქართველოს, რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებთან შედარებით, გამორჩეული შედეგები არ ჰქონია საერთო კეთილდღეობის გაუმჯობესებაში. საქართველოს საკმაოდ დაბალი მაჩვენებელი ჰქონდა მოსახლეობის უღარიბესი 40 პროცენტის სამომხმარებლო ხარჯების ზრდის თვალსაზრისით (მთლიან მოსახლეობასთან შედარებით) 2006-12 წლებში და ECA-ს რეგიონის (ნახაზი 1.5) ჩამორჩენილ ქვეყნებს შორისაა. 2008-09 წლების კრიზისმა გავლენა იქონია ყველა ქვეყანაზე, თუმცა საქართველომ გამოიარა დამატებითი და გამორჩეული შოკები, 2007 წლის საპროტესტო გამოსვლების და რუსეთთან 2008 წლის კონფლიქტის სახით, რომელთა მიზეზით შეწყდა სტრუქტურული რეფორმების განხორციელება და მოხდა რესურსების მიმართვა რეაბილიტაციისა და კრიზისიდან გამოსვლისკენ და, ასევე, დღის წესრიგში დადგა ახალი საექსპორტო ბაზრების ძიების აუცილებლობა. ნახაზი 1.5. ჽეგიონული BენდენJიები, 2006-12 პჽოJენBი მოლდავეთი უკჽაინა სომხეთი საქაჽთველო ალბანეთი მაკედონია მონBენეგჽო სეჽბეთი ბულგაჽეთი ხოჽვაBია ესBონეთი უნგჽეთი ლაBვია ლიBვა პოლონეთი ჽუმინეთი ჽუსეთი ბელოჽუსი კოსოვო სლოვაკეთი სლოვენია თუჽქეთი ყაზახეთი ყიჽგიზეთი ჩეხეთის ჽესპუბ. Bაჯიკეთი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები თუმცა მონაცემთა ანალიზი მიუთითებს, რომ საქართველომ თვალსაჩინოდ გააუმჯობესა ამ მიმართულებით გა­ წეუ­ ლი სამუშაო, ძირითადად ფისკალური სტიმულის და გაზრდილი სოციალური გაცემების ხარჯზე. მოსახლეობის ქვედა ორმოც პროცენტსა და ზედა 20 პროცენტში ზრდის მაჩვენებლების შესწავლის შედეგად გამოვლინდა მნიშვნელოვანი განსხვავებები დროში, საერთო კეთილდღეობის გაუმჯობესებაში არადამაკმაყოფილებელი შედეგების მთავარი გამომწვევი 2008 წლის კრიზისის შემდგომი პერიოდი იყო. 2006–07 წლებში, ეკონომიკის რესტრუქტურიზაციის პერიოდში, როცა სამუშაო ადგილების ლიკვიდაცია აღემატებოდა სამუშაო ადგილების შექმნას, შინამეურნეობების 8 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საშუალო სამომხმარებლო ხარჯებ თითქმის არ გაზრდილა მთლიანი მოსახლეობისთვის, მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ ქვედა 40 პროცენტის მდგომარეობა გაუარესდა, მოსახლეობის ზედა 20 პროცენტის ეკონომიკური მდგომარეობა 2%-ით გაიზარდა (ნახაზი 1.6). 2007 წლის შემდეგ ეკონომმიკური ზრდა მცირე ხნით განახლება მოსახლეობის ყველა ფენისთვის (მათ შორის, ქვედა 40 პროცენტისთვის), 2008 წლის მეორე ნახევარში კრიზისის დადგომამდე. 2009 წელს ეკონომიკური ვარდნის პერიოდში საშუალო სამომხმარებლო ხარჯები ყველასათვის შემცირდა, თუმცა ეს კლება შესამჩნევი გახდა მხოლოდ 2009–10 წლებში. 2008 და 2009 წლებში აღინიშნა ყველაზე მეტად უთანასწორო ზრდა, სადაც შინამეურნეობების სამომხმარებლო ხარჯები შემცირდა მხოლოდ ქვედა 40 პროცენტისთვის, მაშინ როცა ზედა 20 პროცენტისთვის ეს მაჩვენებელი 5 პროცენტით გაიზარდა. 2009–10 წლებში სამომხმარებლო ხარჯების შემცირებამ განაწილებაში ყველაზე მეტად დააზარალა მოსახლეობის უღარიბესი ქვედა 40 პროცენტი, რომლის საშუალო სამომხმარებლო ხარჯები შემცირდა 9 პროცენტით (ზედა 20 პროცენტში 5-პროცენტიანი ზრდის ფონზე). ფისკალურმა სტიმულმა და კრიზისიდან გამოსვლის ფართომასშტაბიანმა ღონისძიებებმა, როგორც ჩანს, განსაკუთრებული სარგებელი მოუტანა ქვედა ორმოც პროცენტს, სადაც აღინიშნა 4 პროცენტიანი ზრდა (ზედა 20-ის სამომხმარებლო ხარჯების 0.6 პროცენტიან ზრდასთან შედარებით). აღნიშნული ტენდენციები აისახება სიღარიბის მონაცემებში. პროგრესი სიღარიბის და უთანასწორობის დაძლევაში ნელი ტემპით მიდიოდა ძირითადად იმავე ფაქტორების გამო, რომლებმაც გავლენა იქონიეს საერთო კეთილდღეობის მიღწევაზე, ესენია: სამუშაო ადგილების შექმნის დაბალი სუფთა მაჩვენებელი, შეზღუდული ურბანიზაცია და მაღალი დამოკიდებულება დაბალპროდუქტიულ, ნატურალურ სოფლის მეურნეობაზე. სიღარიბის მაჩვენებლები 2004 წლიდან 2011 წლამდე პერიოდში 18-დან 21 პროცენტამდე მერყეობდა და პიკურ მნიშვნელობას კრიზისის დროს მიაღწია. 2012 წელს სიღარიბის მაჩვენებლი შესამჩნევად შემცირდა, დიდი სოციალური დახმარების და სურსათზე და ელექტროენერგიაზე ფასების შემცირების გამო. Gini-ს კოეფიციენტი, ასევე, კვლავ საკმაოდ მაღალი იყო ECA-ს სტანდარტების მიხედვით და დაახლოებით 39-ის ფარგლებში მერყეობდა ამ პერიოდში. ნახაზი 1.6. საეჽთო კეთილდღეობა და სიღაჽიბე დჽოში პჽოJენBი პჽოJენBი ყველა ქვედა 40% ღაჽიბების ჽაოდენობა უკიდუჽეს სიღაჽიბეში მყოფ პიჽთა ჽაოდენობა მშპ ეჽთ სულ მოსახლეზე (2500 აშშ დოლ) წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები „შინამეუჽნეობების ინBეგჽიჽებული კვლევის“ მონაJემების გამოყენებით (ჽამდენიმე Lლის მონაJემები). მშპ ეჽთ სულ მოსახლეზე აღებულია მსოფლიოს განვითაჽების მაჩვენებლებიდან (WDI). შენიშვნა: აქ გამოყენებული სიღაჽიბის ეჽოვნული ზღვაჽი აჽის აბსოლუBუჽი სიღაჽიბის ზღვაჽი საქაჽთველოში პეჽიოდების მიხედვით სიღაჽიბის დასაძლევად Lაჽმაჽთული ღონისძიებების ეფექBიანობის შედაჽების ხელშეLყობის მიზნით. ამ ზღვჽის მნიშვნელობები 2012 Lელს იყო თვეში 91.2 ლაჽი ეკვივალენBუჽი ზჽდასჽული პიჽისთვის და 52.9 ლაჽი თვეში ეკვივალენBუჽი ზჽდასჽული პიჽისთვის (უკიდუჽესი ან სასუჽსათო სიღაჽიბის ზღვაჽი). განსხვავება ეჽოვნულ და ECA-ჰაჽმონიზებულ სიღაჽიბის მაჩვენებლებს შოჽის მდგომაჽეობს სამომხმაჽებლო ხაჽჯების აგჽეგაBულ მნიშვნელობებში, ისევე, ჽოგოჽJ ეჽოვნულ შეფასებაში ზჽდასჽული ეკვივალენBის გამოყენებასა და ECA-ს ჰაჽმონიზებულ მაჩვენებელში გამოყენებულ ეჽთ სულ მოსახლეზე შეფასებას შოჽის. საქართველოს ეკონომიკური ზრდის სტრუქტურა ან მოდელი მეტ უპირატესობას ანიჭებს ქალაქებს, ვიდრე სოფელს და რეგიონული უთანასწორობა უცვლელი რჩება. სიღარიბე ქალაქად უფრო მეტად რეაგირებს ეკონომიკურ ზრდაზე, თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 9 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ისევე, როგორც უთანასწორობის ცვლილებაზე, ვიდრე ნახაზი 1.7. სიღაჽიბის მაჩვენებლები ჽეგიონის მიხედვით სოფლად.7 სოფლის მეურნეობის განვითარება შენელებულია პჽოJენBი (თითქმის არ შეაქვს წვლილი საერთო ეკონომიკურ ზრდაში), რამდენადაც ზრდა თითქმის მთლიანად განპირობებულია მომსახურების და სამრეწველო (რომელიც ძირითადად ქალაქებშია წარმოდგენილი) სფეროებით. 2011 წელს სოფლად მცხოვრები მოსახლეობის 22 პროცენტი და ქალაქში მცხოვრები მოსახლეობის 13 პროცენტი ღარიბი იყო, სოფლის მცხოვრებთა 8 პროცენტს და ქალაქის მცხოვრებთა 3 პროცენტს კი ემუქრებოდა უკიდურესი სიღარიბე. როგორც საერთო სიღარიბის შემთხვევაში, სიღარიბის სიღრმე გაცილებით დიდია სოფლად (შემოსავლის დეფიციტი სიღარიბის ზღვარის 7.4 პროცენტია და შემოსავლის დაბალანსებული დეფიციტი ეჽოვნული ქალაქი სოფელი 3.6-ია) ვიდრე ქალაქად (სიღარიბის ზღვრის 3.7 პროცენტი).8 წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები «შინამეუჽნეობების სიღარიბე სოფლად არა მარტო უფრო მაღალია, არამედ ინBეგჽიჽებული კვლევის» მონაJემების გამოყენებით (ჽამდენიმე Lლის მონაJემები). ღარიბი მოსახლეობის დაახლოებით ორი მესამედი სოფლად ცხოვრობს. ღარიბი მოსახლეობის ასეთი განაწილება განსხვავდება საერთო მოსახლეობის წილისგან, რომელიც სოფლად და ქალაქად ცხოვრობს (დაახლოებით 50 პროცენტი თითოეულისთვის). ნახაზი 1.8. სიღაჽიბის დაშლა შემოსავლის Lყაჽოების გამოყენებით; სიღაჽიბის შემJიჽების Lილი შემოსავლის თითოეული Lყაჽოს მიხედვით კოჽექB. მოხმ. ხაჽჯ/ პჽოJენBი კოჽექB. მოხმ. ხაჽჯ/ პჽოJენBი ეკვ. ზჽდასჽ. პიჽ. ეკვ. ზჽდასჽ. პიჽ. ზჽდასჽულ ზჽდასჽულ პიჽთა Lილი პიჽთა Lილი უმუშევჽების უმუშევჽების Lილი Lილი ხელფასები ხელფასები თვითდასაქმებულთა თვითდასაქმებულთა Lილი Lილი თვითდასაქმებულთა თვითდასაქმებულთა შემოსავალი შემოსავალი სასოფ. სამ. სასოფ. სამ. შემოსავალი შემოსავალი პენსიები და პენსიები და სოJიალ. დახმაჽება სოJიალ. დახმაჽება სხვა Lყაჽოები* სხვა Lყაჽოები* ფულადი ფულადი გზავნილები გზავნილები კოჽექB. მოხმ. ხაჽჯ/ პჽოJენBი კოჽექB. მოხმ. ხაჽჯ/ პჽოJენBი ეკვ. ზჽდასჽ. პიჽ. ეკვ. ზჽდასჽ. პიჽ. ზჽდასჽულ ზჽდასჽულ პიჽთა Lილი პიჽთა Lილი უმუშევჽების უმუშევჽების Lილი Lილი ხელფასები ხელფასები თვითდასაქმებულთა თვითდასაქმებულთა Lილი Lილი თვითდასაქმებულთა თვითდასაქმებულთა შემოსავალი შემოსავალი სასოფ. სამ. სასოფ. სამ. შემოსავალი შემოსავალი პენსიები და პენსიები და სოJიალ. დახმაჽება სოJიალ. დახმაჽება სხვა Lყაჽოები* სხვა Lყაჽოები* ფულადი ფულადი გზავნილები გზავნილები წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები «შინამეუჽნეობების ინBეგჽიჽებული კვლევის» მონაJემების გამოყენებით. შენიშვნა: (*) სხვა Lყაჽოები: შემოსავალი ქონების გაყიდვიდან ან გაქიჽავებიდან, სესხებიდან, აჽაფულადი შემოსავლები და ნათესავებისგან მიღებული ადგილობჽივი გადაჽიJხვები. სიღარიბის ალბათობა, დროებითი სიღარიბე ან ქვედა 40 პროცენტში მოხვედრა, ასევე, ასოცირდება შრომითი ბაზრის სტატუსთან და ოჯახის უფროსის სქესთან. ღარიბები და ქვედა 40 პროცენტში შემავალი პირები სავარაუდოდ 7 სიღარიბე - ეკონომიკური ზრდის ელასტიურობა იყო 2.06 ქალაქად და 1.52 სოფლად. 8 თუ ტრანსფერები შეიძლება ეფექტიანად განხორციელდეს, მაშინ შემოსავლის დეფიციტის ეს მოდელი მიუთითებს, რომ სოფლად მცხოვრები ღარიბი მოსახლეობის სიღარიბის ზღვარს ზევით ასაყვანად საჭირო ტრანსფერების მოცულობა გაცილებით დიდია, ვიდრე ქალაქად მცხოვრები ღარიბების სიღარიბის ზღვარს ზევით აყვანისთვის საჭირო მოცულობა. 10 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად უფრო მეტად: (i) ცხოვრობენ დიდ შინამეურნეობებში, სადაც კმაყოფაზე მყოფ წევრთა რაოდენობა დიდია; (ii) ცხოვრობენ შინამეურნეობებში, რომლის უფროსია საშუალო განათლების არმქონე ადამიანი; (iii) უმუშევარი ან ეკონომიკურად არააქტიურია; (iv) ოჯახის უფროსს ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ჰქონდეს ანაზღაურებადი სამუშაო და ძირითადად თვითდასაქმებულია (და უმეტესად ასე ხდება ნატურალური მეურნეობის მქონე გლეხების კლასიფიკაცია) და (v) ცხოვრობენ ოჯახებში (შინამეურნეობებში), რომლის უფროსიც ქალია. იმ შინამეურნეობებში, სადაც უფროსი უმუშევარია, სიღარიბის მაჩვენებელი 24 პროცენტია იმ შინამეურნეობებთან შედარებით, რომელთა უფროსიც დასაქმებულია და მათი სიღარიბის მაჩვენებელია 14 პროცენტი. დროებითი სიღარიბე და ეკონომიკური მობილობა, ასევე, მჭიდრო კავშირშია დასაქმების სტატუსთან, კერძოდ უმუშევრობასთან. უკანასკნელი რამდენიმე წლის განმავლობაში სიღარიბის მაჩვენებლების ცვლილების ძირითადი მიზეზი, უმეტესად, იყო სოციალური გაცემები (პენსიები და სოციალური დახმარება), უფრო ნაკლებად - შრომითი ბაზრის ინდიკატორები (შემოსავლები, დასაქმება) (ნახაზი 1.8). სიმულაციები, სადაც გამოყენებულია შინამეურნეობების შემოსავლებზე დამყარებული სიღარიბის საზომი და რომლებიც ემყარება შემოსავლების წყაროების მიკროდაშლას, გვიჩვენებს, რომ სიღარიბის შემცირება ძირითადად აიხსნება ასაკობრივი პენსიითა და მიზანმიმართული სოციალური დახმარებით.  (TSA). 2006-2012 წლებში შემოსავლების არქონით გამოწვეული სიღარიბის შემცირების 50 პროცენტი სოციალური გაცემების შედეგი იყო. ხოლო მისმა წილმა 80% შეადგინა 2010-2012 წლებში. 2006-2012 წლებში ცვლილების მეორე უმნიშვნელოვანესი წყარო იყო „სხვა წყაროები“, რომელიც მოიცავს შემოსავალს ქონების გაყიდვიდან ან გაქირავებიდან, სესხებიდან, არაფულად შემოსავალს და ნათესავებისგან მიღებულ გადმორიცხვებს. დროთა განმავლობაში სულ უფრო მეტი შინამეურნეობა აღწევს თავს სიღარიბეს, ვიდრე ხვდება სიღარიბეში (ნახაზი 1.9 და 1.10). სიღარიბის კვარტალური ცვლილება, ისევე, როგორც სიღარიბის ზღვარს ზევით ან ქვევით გადანაცვლება 2007- დან 2012 წლამდე პერიოდში იმაზე მიუთითებს, რომ „რყევებია“ ერთი შეხედვით უცვლელ სიღარიბის მაჩვენებლებში. მაგალითად, სიღარიბის მაჩვენებელი 2009 წლის მეოთხე კვარტალში 17 პროცენტს შეადგენდა და გაიზარდა 23 პროცენტამდე 2010 წლის მეორე კვარტალში. ზოგადად, სიღარიბის მაჩვენებლები უმაღლესია ნებისმიერი მოცემული წლის მეორე და მესამე კვარტლებში. ეს მაგალითი მიუთითებს დასაქმების სეზონურ მოდელზე. იმ ადამიანების დაახლოებით 32 პროცენტი, რომელიც ღარიბი იყო 2009 წელს, კვლავ ღარიბად დარჩა ორი წლის შემდეგ, 2011 წელს, მაშინ, როცა 2009 წელს არსებული ღარიბი მოსახლეობის დანარჩენმა ნაწილმა დაძლია სიღარიბე. და პირიქით, მხოლოდ 13 პროცენტი იმ ადამიანებისა, ვინც არ იყო ღარიბი 2009 წელს, აღმოჩნდა სიღარიბეში 2011 წელს. ნახაზი 1.9. სიღაჽიბის მაჩვენებლები ნახაზი 1.10. საქაჽთველოში სიღაჽიბის მაჩვენებლების ჽეგიონის მიხედვით კვაჽBალუჽი Jვლილება პჽოJენBი პჽოJენBი ღაჽიბი მოსახლეობა 2009 Lელს აჽაღაჽიბი მოსახლეობა 2009 Lელს სიღაჽიბე Lლიუჽი სიღაჽიბე ისევ ღაჽიბია აჽასოდეს ყოფილა ღაჽიბი სასუჽსათო სიღაჽიბე Lლიუჽი სასუჽსათო სიღაჽიბე დაძლია სიღაჽიბე გაღაჽიბდა წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები „ინBეგჽიჽებული წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები კეთილდღეობის კვლევის“ მონაJემების გამოყენებით (ჽამდენიმე Lლის მონაJემები). მონიBოჽინგის კვლევის მონაJემების გამოყენებით (2009 და 2011 ჽაუნდი). თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 11 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 საერთო კეთილდღეობის ფაქტორები საქართველოში მდგრადი განვითარების მისაღწევად საჭიროა, ნაცვლად სოციალური გაცემების სახით სახელმწიფო დახმარებებზე ყურადღების გამახვილებისა, აქცენტი გაკეთდეს მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტში შემოსავლის გამომუშავების უნარის გაძლიერებას. საქართველოს მთავრობის ახალი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია 2020 ხაზს უსვამს გაცილებით უფრო სწრაფი და მეტად ნახაზი 1.11. ევჽოპის და JენBჽალუჽი აზიის (ECA) ჽეგიონის ინკლუზიური ზრდის მხარდაჭერის საჭიროებას. ამ საეჽთო კეთილდღეობის ჩაჽჩო ამოცანის მისაღწევად აუცილებელია ეკონომიკური ზრდა გაჽე პიჽობები ზრდის მდგრადი წყაროები, რომლებიც გამყარებული დაჽგობჽივი შედგენილობა ძიჽითადი ფასები იქნება სამუშაო ადგილების შექმნით და გაძლიერებული ეკონომიკური შესაძლებლობებით სიღარიბის და ფისკა­ მდგჽადი განვითაჽება მდგჽადი განვითაჽება ლურ ტრანსფერებზე დამოკიდებულების დასაძლევად. სუფთა გამოყენების შემოსავლის ისეთი პირობების შექმნა, რომლებიც საშუალებას ფასები Bჽანსფეჽები მისცემს მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტს (რომელიც აქBივები ინBენსივობა გამომუშავების უნაჽი უმეტესწილად არააქტიური ან უმუშევარია), ნაყოფიერად გამოიყენოს საკუთარი შედარებით ძლიერი რესურსები, განაწილება მნიშვნელოვნად გაზრდის პროგრესს საერთო შემოსავლის გამომუშავების უნაჽის Jვლილება კეთილდღეობის მისაღწევაში. მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტი საქართველოში, რეალურად, საკმაოდ წყარო: Bussolo and Lopez-Calva (2014). კარგადაა უზრუნველყოფილი აქტივებით (კერძოდ, ადამიანური კაპიტალის აქტივით), მაგრამ არ შეუძლია მათი პროდუქტიული გამოყენება სამუშაოს მეშვეობით. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო ახლოს არის, 2015 წლისთვის მიღწეული ჰქონდეს ათასწლეულის განვითარების რამდენიმე მიზნისთვის (MDGs), კვლავაც რჩება მნიშვნელოვანი პრობლემები, რომლებიც ზღუდავს ქვეყნის განვითარების პოტენციალს და შეუძლია, საფრთხე შეუქმნას გამოვლენილი ტენდენციების მდგრადობას. ბოლო წლებში მიღწეულ იქნა მნიშვნელოვანი პროგრესი დედათა და ახალშობილთა სიკვდილიანობის შემცირებაში; დაწყებითი განათლების დაწესებულებებში სრული ჩარიცხვის მიმართულებით (დაწყებითი და საშუალო განათლების დაწესებულებებში გოგონების უფრო მაღალი პროცენტული მაჩვენებელია, ვიდრე ბიჭების) და გაიზარდა მოსახლეობის წილი, რომელსაც ხელი მიუწვდება უსაფრთხო წყლის რესურსებზე. თუმცა მნიშვნელოვანი უთანასწორობა რჩება ძირითად მომსახურებებზე წვდომის და ეკონომიკური შესაძლებლობების თვალსაზრისით მოსახლეობის ღარიბ და მარგინალიზებულ ჯგუფებსა და მოსახლეობის დანარჩენ ნაწილს შორის. (საქართველო, CPS 2014-17). ნახაზი 1.12. დამოკიდებულების კოეფიJიენBები აღმოსავლეთ ნახაზი 1.13. დამოკიდებულების კოეფიJიენBები აღმოსავლეთ ევჽოპის და JენBჽალუჽი აზიის (ECA) ჽეგიონში ევჽოპის და JენBჽალუჽი აზიის (ECA) ჽეგიონში კოეფიJიენBი პჽოJენBი თუჽქეთი ჽუსეთი სლოვაკეთი სომხეთი მაკედონია მონBენეგჽო ყაზახეთი უკჽაინა საქაჽთველო ჽუმინეთი ლიBვა პოლონეთი ესBონეთი უნგჽეთი ჩეხეთი სეჽბეთი ლაBვია სლოვენია ბულგაჽეთი მოლდოვა ალბანეთი ყიჽგიზეთი კოსოვო Bაჯიკეთი ქვედა 40% ზედა 60% სულ ქვედა 40% ზედა 60% წყარო: Bussolo and Lopez-Calva (2014) წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები IHS-ის 2012 Lლის მონაJემების გამოყენებით. 12 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მართალია, ეკონომიკური ზრდა არ არის საკმარისი პირობა საერთო კეთილდღეობის მიღწევის დასაჩქარებლად, მაგრამ ის აუცილებელი ფაქტორია. მიუხედავად იმისა, რომ ღარიბი მოსახლეობის შემოსავლის ზრდისთვის საკმარისი არ არის ყურადღების გამახვილებამხოლოდ საერთო მშპ-ის ზრდაზე - რაც საქართველოს მაგალითზე კარგად ჩანს, ურთიერთკავშირი ეკონომიკურ ზრდასა და სიღარიბის და უთანასწორობის დაძლევას შორის, ზოგადად, დადებითია და ეს დასტურდება განვითარებადი სამყაროს კრიზისამდელი გამოცდილებით. ამგვარად, იმის გასააზრებლად, თუ რა დარგობრივი პოლიტიკის ბერკეტები არსებობს საერთო კეთილდღეობის გასაუმჯობესებლად, გამოდგება აქტივებზე დამყარებული მიდგომა,რომელიც აწყვილებს მაკროეკონომიკურ ფაქტორებს მაკროეკონომიკურ მახასიათებლებთან. ეს მიდგომა დეტალურად განხილულია ბუსოლოს და ლოპეს- კალვას მიერ (Bussolo and Lopez-Calva (2014)) და შეჯამებულია 1.11 ნახაზზე. მიდგომის არსი მდგომარეობს არც ზევიდან ქვევით და არც ქვევიდან ზევით მიდგომის გამოყენებაში, არამედ იმის აღიარებაში, რომ შემოსავლების ზრდა ერთდროულად განპირობებულია ინდივიდუალური მახასიათებლებით და მაკროეკონომიკური ფაქტორებით. ნახაზი 1.14. ასაკის დაყოფა სქესის და ადგილმდებაჽეობის მიხედვით პჽოJენBი პჽოJენBი სულ ქალი მამაკაJი სულ ქალაქი სოფელი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები IHS-ის 2012 Lლის მონაJემების გამოყენებით. ამ მიდგომის ძირითადი იდეა არის ის, რომ საქართველოს წარმატება, საერთო კეთილდღეობის ამაღლების თვალსაზრისით, დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად შეძლებს ქვეყანა, განუვითაროს მოსახლეობის 40% მათ ხელთ არსებული აქტივებით შემოსავლის გამომუშავების უნარი და გრძელვადიანად გაზარდოს ღარიბი მოსახლეობის პროდუქტიულობა. ამ მიდგომის მიხედვით, ოჯახის შემოსავალი დამოკიდებულია ოთხ ძირითად ფაქტორზე: (i) მისი აქტივების მარაგზე, ადამიანური, ფიზიკური, ბუნებრივი, სოციალური და ფინანსური კაპიტალის ჩათვლით; (ii) აქტივების გამოყენებაზე, სამუშაოზე კვალიფიკაციის ან მეწარმეობის უნარების გამოყენების ჩათვლით, მიწის გამოყენებაზე და ეკონომიკურ აქტიურობაზე; (iii) აქტივებიდან მიღებულ უკუგებაზე, ხელფასის, საპროცენტო შემოსავლის ჩათვლით; და (iv) ტრანსფერებზე, მათ შორის, სახელმწიფო ტრანსფერებზე და ფულად გზავნილებზე. ამ კონტექსტში ზრდა განიხილება, როგორც ყველა ფიზიკური პირის და შინამეურნეობის ჯამური შემოსავალი. საქართველოში დემოგრაფიული ტენდენციები მიუთითებს, რომ მცირდება სამუშაო ასაკის მოსახლეობის წილი დამოკიდებული პირების წილთან შედარებით, იგივე ტენდენციაა ქვედა 40 პროცენტში. დამოკიდებულების კოეფიციენტი ოდნავ მაღალია მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტში. საერთოდ, პროგნოზების მიხედვით, სამუშაო ასაკის მოსახლეობის წილი მკვეთრად შემცირდება, რაც გავლენას იქონიებს როგორც სოციალური დაცვის სისტემაზე, ისე ღარიბი მოსახლეობის შესაძლებლობაზე, გაზარდოს პროდუქტიულობის უნარი. რეალურად, ძირითადი საზრუნავია ხნიერი მოსახლეობის დამოკიდებულ მდგომარეობაში ყოფნა. საქართველოში ადამიანური კაპიტალის ღირებულება სასწავლებელში გატარებული წლების მიხედვით დეცილებში განსხვავდება, თუმცა ის შედარებით მაღალია ქვედა 40%-ში, ამის მიზეზი, ძირითადად, „თაობის“ ეფექტია. საქართველოში, რეგიონთან შედარებით, ძალიან დაბალია მხოლოდ დაწყებითი განათლების მქონე თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 13 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 მოსახლეობის წილი. ეს სავარაუდოდ ასახავს „ჯგუფის“ ეფექტს, სადაც მეტად განათლებულმა ასაკოვანმა ჯგუფმა დაკარგა სამუშაო ადგილები სახელმწიფო საწარმოების რესტრუქტურიზაციის შედეგად. თუმცა, თუ უფრო მაღალი ხარისხის ადამიანური კაპიტალის საზომად მესამე ხარისხის - სადოქტორო - განათლებას გამოვიყენებთ, რომლის შედეგადაც იზრდება სამუშაო ბაზარზე მონაწილეობის ალბათობა, ასევე, შრომის შედეგად მიღებული ანაზღაურება, ვნახავთ რომ ნაპრალი დიდია. შესამჩნევი განსხავავებაა ზედა 60 პროცენტსა და ქვედა 40 პროცენტში სადოქტორო განათლების მქონე 25 წელზე უფროსი მოსახლეობის წილებს შორის. თუმცა ეს სხვაობა მსგავსია საერთო კეთილდღეობის მიხედვით წამყვანი ქვეყნების ლატვიის, პოლონეთის, ბულგარეთის და სლოვენიის მაჩვენებლებისა. ნახაზი 1.15. ადამიან. კაპიB. და ქვედ. 40 პჽოJენBი (b40), 2010 ნახაზი 1.16. ბანკებისგან ნასესხები სახსჽები 25 Lელზე ასაკოვანი უმაღლესი განათლების მქონე მოსახლეობის Lილი პჽოJენBი ყაზახეთი თუჽქეთი ჽუმინეთი მაკედონია ალბანეთი სეჽბეთი მოლდოვა ბულგაჽეთი Bაჯიკეთი მონBენეგჽო სლოვენია ჩეხეთი პოლონეთი უნგჽეთი ყიჽგიზეთი ჰეჽJეგოვინა კოსოვო სომხეთი სლოვაკეთი უკჽაინა საქაჽთველო ლაBვია ჽუსეთი ესBონეთი ლიBვა უზბეკეთი ყიჽგიზეთი ალბანეთი მოლდოვა უკჽაინა ლიBვა ლაBვია ყაზახეთი მაკედონია Bაჯიკეთი საქაჽთველო ესBონეთი პოლონეთი აზეჽბაიჯანი ბელაჽუსი სომხეთი თუჽქეთი ჽუსეთი სეჽბეთი კოსოვო ჩეხეთი ჰეჽJეგოვინა ბოსნია სლოვაკეთი ჽუმინეთი ბულგაჽეთი უნგჽეთი სლოვენია მონBენეგჽო ქვედა 40% ზედა 60% ქვედა 40% ზედა 60% წყარო: Bussolo and Lopez-Calva (2014). წყარო: Bussolo and Lopez-Calva (2014). ფინანსური კაპიტალის თვალსაზრისით, რომლის ილუსტრაციაც შესაძლებელია კრედიტზე ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებული ინდიკატორებით, ასევე, შეიმჩნევა უთანასწორო განაწილება. ინფორმაცია საქართველოში ფიზიკურ პირებზე გაცემული სესხების შესახებ მიუთითებს განსხვავებაზე ზედა 60 და ქვედა 40 პროცენტებს შორის, უკანასკნელს უკავია არასახარბიელო მდგომარეობა ფინანსური კაპიტალის აკუმულირების თვალსაზრისით. მაღალი საპროცენტო განაკვეთები და უზრუნველყოფასთან დაკავშირებული მოთხოვნები შესაძლოა ხელისშემშლელი ფაქტორები იყოს მცირე მსესხებლებისთვის. ადამიანური კაპიტალის შედარებით მაღალი დონის მიუხედავად, მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტი სათანადოდ არ იყენებს თავის უნარს, მიიღოს შემოსავალი შრომით და ეკონომიკურად პასიურია. შრომითი რესურსების ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებელი ქვედა 40 პროცენტში შედარებით დაბალია, ვიდრე ზედა 60 პროცენტში და, ასევე, მიუთითებს მნიშვნელოვან გენდერულ უთანასწორობაზე. სხვაობა მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტს და ზედა 60 პროცენტს შორის ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებლის მიხედვით დაახლოებით 2 პროცენტული ერთეულია, ხოლო განსხვავება მამაკაცებსა და ქალებს შორის ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებლის მიხედვით ქვედა 40 პროცენტში დაახლოებით 22 პროცენტია, ოდნავ მაღალი, ვიდრე საერთო გენდერული განსხვავება შეფასების ამ მეთოდის მიხედვით. უმუშევრობის მაჩვენებლები მნიშვნელოვნად მაღალია ქვედა 40 პროცენტში. როგორც აღინიშნა, ღარიბი მოსახლეობა, სავარაუდოდ, უმუშევარია ან დამოკიდებულია სეზონურ სამუშაოზე. მთლიანად ფორმალური უმუშევრობა, რომელიც არასათანადოდ ასახავს უმუშევრობას სოფლად, 15 პროცენტზე მეტია, ხოლო უმუშევრობა ქვედა 40 პროცენტში 20 პროცენტს აღემატება. 14 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 1.17. შჽომითი ჽესუჽსების ეკონომიკუჽი აქBიუჽობის ნახაზი 1.18. უმუშევჽობა ქვედა 40 პჽოJენBში (B40) მაჩვენებელი: ქვედა 40 და ზედა 60 სქესის მიხედვით მთელ მოსახლეობასთან შედაჽებით პჽოJენBი პჽოJენBი ქალი მამაკაJი სულ ზედა 60% ქვედა 40% ზედა 60% ქვედა 40% სულ წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები IHS-ის 2012 Lლის მონაJემების გამოყენებით. სოფლის მეურნეობა, უმეტესწილად, ნატურალური მეურნეობის ტიპისაა, რაც აისახება სოფლად სიღარიბის მაღალ მაჩვენებლებში. მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი დამოკიდებულია ნატურალურ მეურნეობაზე, რომელიც შეადგენდა მშპ-ის დაახლოებით 9 პროცენტს საშუალოდ 2010-დან 2013 წლამდე პერიოდში. მიწის გამოყენების ფორმები მიუთითებს მფლობელობის დანაწევრებაზე, თუმცა კონსოლიდაციის და კოოპერაციის ჩარჩოს შექმნის მცდელობებიც არის, რამაც შესაძლოა, ხელი შეუწყოს პროდუქტიულობის ზრდას. სწრაფი ზრდა მეღვინეობის სფეროში კიდევ ერთი დადებითი მოვლენაა. ინვესტიციები სოფლის მეურნეობაში ისტორიულად დაბალი იყო და გარკვეული გაუმჯობესება 2013 წელს აღინიშნა, მთავრობის შეთანხმებული დარგობრივი ძალისხმევის შედეგად, რაც მნიშვნელოვანწილად დამყარებული იყო საკრედიტო სუბსიდიებზე. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ შეზღუდულად გაიცემა სესხები შემდგომი ინვესტირებისთვის სასოფლო-სამეურნეო აქტივების უზრუნველყოფით და აგრობიზნესი გაცილებით მეტ ყურადღებას საჭიროებს. უკუგება აქტივებზე (იქნება ეს შედარებით მაღალ ადამიანურ კაპიტალთან დაკავშირებული აქტივები თუ ფიზიკური აქტივები, როგორიცაა, მაგალითად, მიწა), ზოგადად, დაბალია არაფორმალურ და თვითდასაქმებაზე დიდი დამოკიდებულების გამო, ასევე, ნატურალური მეურნეობის წარმოების მიზეზით, რაც ჩანს მთლიან შემოსავალში ხელფასების დაბალი წილით. ნახაზი 1.19 მიუთითებს, რომ ხელფასების წილი მთლიან შემოსავალში შედარებით დაბალია საქართველოში როგორც მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტში, ისე - ზედა 60 პროცენტში. მთლიანად ხელფასები დაბალია განსაკუთრებით პირველად დარგებში, რომლებიც ქმნის დასაქმების უდიდეს ნაწილს მიუხედავად სოფლის მეურნეობაში ანაზღაურების ბოლოდროინდელი მატებისა. ეს ტენდენციები შესაბამისობაშია მოსახლეობის ღარიბ ნაწილში ნატურალურ მეურნეობაზე დამოკიდებულების მაღალ მაჩვენებელთან და მთლიან მოსახლეობაში სოციალურ დახმარებაზე დამოკიდებულების შედარებით მაღალ მაჩვენებელთან. საქართველოში ოფიციალურ დასაქმებაში დომინირებს სახელმწიფო სექტორი. საქართველოში ფისკალური ტრანსფერების წილი ღარიბი მოსახლეობის სამომხმარებლო ხარჯების დაფინანსებაში და საერთო კეთილდღეობის ამაღლებაში მაღალია რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებთან შედარებით, თუმცა განსხვავებულ სურათს მივიღებთ, თუ გავითვალისწინებთ სოციალურ დახმარებას და სოციალურ დაზღვევას/ შრომით სარგებელს. როგორც ჩანს, საქართველოს მოსახლეობა, ზოგადად და არა მხოლოდ ქვედა 40 პროცენტი, მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული სოციალურ დახმარებაზე, რომელიც არ ემყარება შენატანებს. შენატანებზე დაფუძნებული სოციალური დაზღვევა, მეორე მხრივ, არ არსებობს საქართველოში და შედარებით მაღალია მისი მაჩვენებელი სხვა ქვეყნებში. საქართველოში სოციალური დახმარების დიდი ნაწილი, 80 პროცენტი, შედგება პენსიისგან, რომელსაც იღებენ შინამეურნეობები მთელი განაწილების გასწვრივ. ამგვარად, პენსიებით აიხსნება, რატომ აქვს ზედა 60 პროცენტის სამომხმარებლო ხარჯების დაფინანსებაში მაღალი წილი (დაახლოებით 30 პროცენტი) ტრანსფერებს. ასევე, მნიშვნელოვანია კერძო ფულადი გზავნილები და მშპ-ის დაახლოებით 5 პროცენტს შეადგენს. თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 15 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზი 1.19. სახელფასო შემოსავლის Lილი ნახაზი 1.20. ყოველთვიუჽი შემოსავალი დაჽგის და სქესის მიხედვით საქაჽთველოში პჽოJენBი ნომინალუჽი, ლაჽით განათლება ჽოგანიზაJიები და თავდაJვა და Lყალმომაჽაგება ემშენებლობა საფინანსო საშუამავლო მომსახუჽება სახელმLიფო მაჽთვა სამთო მოპოვება ენეჽგეBიკა, გაზი კვლევა და განვითაჽება, კომპიუBეჽი და დაკავშიჽებული საქმიანობა და კომუნიკაJია სულ მჽეLველობა საზოგადოებჽივი ჯანდაJვა და სოJიალუჽი სამუშაო კეჽძო შინამეუჽნეობები ჽოგოჽJ დამსაქმებლები სფეჽო და მეთევზეობა ექსBჽაBეჽიBოჽიული საბითუმო და საJალო BჽანსპოჽBი, საLყობი ვაჭჽობა, ჽემონBი სასBუმჽოები და ჽესBოჽნები და სოJიალუჽი სეჽვისები სოფლის მეუჽნეობა, საBყეო ალბანეთი სომხეთი საქაჽთველო ჰეჽJეგოვინა ყაზახეთი მოლდოვა მაკედონია სეჽბეთი Bაჯიკეთი თუჽქეთი უკჽაინა კოსოვო ქვედა 40% ზედა 60% სულ ქალი მამაკაJი წყარო: Bussolo and Lopez-Calva (2014). წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები IHS-ის 2012 Lლის მონაJემების გამოყენებით. ნახაზი 1.21. სოJიალუჽი Bჽანსფეჽებიდან მიღებული ნახაზი 1.22. სოJიალუჽი Bჽანსფეჽებიდან მიღებული შემოსავლის Lილი 2010 შემოსავლის Lილი 2010 პჽოJენBი პჽოJენBი Bაჯიკეთი11 კოსოვო 13 ყაზახეთი 12 აზეჽბაიჯანი 11 სომხეთი 12 საქაჽთველო 13 ალბანეთი 13 ბოსნია 09 მაკედონია 11 ლაBვია 12 ყიჽგიზეთი 11 ბელაჽუსი 12 მოლდოვა 10 ბულგაჽეთი 13 ესBონეთი 11 ხოჽვაBია 12 ლიBვა 09 მონBენეგჽო 13 სეჽბეთი 10 ალბანეთი მაკედონია თუჽქეთი უკჽაინა საქაჽთველო სომხეთი ჰეჽJეგოვინა ყაზახეთი მოლდოვა სეჽბეთი Bაჯიკეთი კოსოვო ჽუმინეთი10 უკჽაინა 11 ქვედა 40% ზედა 60% სოJიალუჽი დახმაჽება შჽომითი ბაზაჽი სოJიალუჽი დაზღვევა წყარო:Bussolo and Lopez-Calva (2014) და ECA SpeeD, სახელმLიფო წყარო:Bussolo and Lopez-Calva (2014) და ECA SpeeD, სახელმLიფო ხაჽჯების შესახებ მსოფლიო ბანკის შეფასების თანახმად (2014). ხაჽჯების შესახებ მსოფლიო ბანკის შეფასების თანახმად (2014). 16 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ჩვენი კვლევის შედეგები მიუთითებს, რომ საქართველოში მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტი ფლობს გარკვეულ მცირე აქტივებს, ნაკლებად იყენებს მათ პროდუქტიული საქმიანობის საწარმოებლად და უკუგება ასეთი აქტივებიდან დაბალია, რასაც შედეგად მოსდევს დამოკიდებულება სოციალურ ტრანსფერებზე და ნატურალურ სოფლის მეურნეობაზე. ეს შედეგები შესაბამისობაშია ბუსოლოს და ლოპეს-კალვას ანგარიშთან ( Bussolo და Lo- pez-Calva (2014)). დამოკიდებულების მაღალი კოეფიციენტები ამცირებს უკუგებას აქტივებზე, ხოლო დამოკიდებულება მცირე ნატურალურ მეურნეობაზე ზღუდავს აქტივების გამოყენებას. დაბალი ხელფასები, უნარ-ჩვევების ნაკლებობა და შეზღუდული წვდომა საკრედიტო რესურსებთან ზღუდავს შემოსავლის გამომუშავების შესაძლებლობებს. დამოკიდებულება სოციალურ ტრანსფერებზე ძალზე მაღალია რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებთან შედარებით, ხოლო ხელფასის წილი შემოსავალში შედარებით დაბალია, რაც ასახავს შრომითი რესურსების დაბალ ეკონომიკურ აქტიურობას მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტში და დამოკიდებულებას არაოფიციალურ, სეზონურ სამუშაოზე და თვითდასაქმებაზე, განსაკუთრებით სოფლის მეურნეობაში. ეკონომიკაში მოსახლეობის ქვედა 40 პროცენტის წილის გასაზრდელად გასატარებელი დარგობრივი პოლიტიკის ღონისძიებები მჭიდროდ არის დაკავშირებული ინტერვენციებთან, რომლებიც საჭიროა პროდუქტიულობის ასამაღლებლად, რესურსების შედარებით უფრო მეტად კონკურენტული სექტორებისკენ გადასანაწილებლად და ამგვარად ექსპორტის და სამუშაო ადგილების გასაზრდელად. ანგარიში საშუალებას იძლევა, უკეთ გავერკვეთ 1.2 ცხრილში შეჯამებულ დარგობრივი პოლიტიკის ღონისძიებებში (მოცემულია მუქი შრიფტით), რომლებიც გვიჩვენებს, რომ მჭიდრო კავშირია ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის ასამაღლებლად და სამუშაო ადგილების შესაქმნელად საჭირო ინტერვენციებს და საერთო კეთილდღეობას შორის, განსაკუთრებით საქართველოში, სადაც სიღარიბე უმეტესწილად განპირობებულია დიდი უმუშევრობით. მიუხედავად იმისა, რომ ვაჭრობის ლიბერალიზაციის სხვადასხვა ეპიზოდში სიღარიბისა და უთანასწორობის მსგავსი მოდელები გამოვლინდა, ფაქტები მაინც სხვადასხვაზე მიუთითებს. მიუხედავად ამისა, საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ სარგებელი, რაც ვაჭრობის ლიბერალიზაციას მოაქვს ზრდისა და სიღარიბის აღმოფხვრისთვის, დამოკიდებულია ზოგიერთ სექტორში პროდუქტიულობის ზრდაზე და იმაზე, თუ რამდენად შეძლებს ეკონომიკა, რესურსები, როგორც შრომითი, ისე - კაპიტალური - უფრო პროდუქტიული დარგებისკენ გადაისროლოს. აღნიშნული, ასევე, შეესაბამება ევროკავშირის დაკვეთით საქართველოსთვის ახლახან მომზადებულ ვაჭრობის მდგრადი განვითარების გავლენის ანალიზის9 შედეგებს. ცხრილი 1.2. შემოთავაზებული დარგობრივი პოლიტიკის ჩარჩო დარგობრივი აქტივების დაგროვება გამოყენების ფასები ტრანსფერები მდგრადობა პოლიტიკის სფერო ინტენსივობა მაკროეკონომიკის ეკონომიკური სესხის აღებასთან ყურადღების დანაზოგების საფუძვლები სტრუქტურის შექმნა, დაკავშირებული გაძლიერება გარემო და ფისკალური რომელიც ქმნის დაბალი ხარჯები ქრონიკულ ფინანსური სისტემები დასაქმების უფრო მეტ განსაკუთრებით სიღარიბეზე და სტაბილურობა შესაძლებლობას და სარგებლის მომტანი მისი გარჩევა მაკროეკო­ სტიმულს ფორმალური იქნება მცირე დროებითი ნომიკური დასაქმებისთვის. მსესხებლებისა და სიღარიბისგან. მდგრადობა სოციალური ინვესტორებისთვის. ტრანსფერებით/ სურსათის და საგადასახადო ენერგიის ინფლაციის შეღავათებით საკითხების დაბალშემოსავლიანი მოგვარება. ფასებზე მოსახლეობისთვის ფისკალური შექმნილი მუშაობის სისტემების გავლენის ანტისტიმულების მოგვარება. აღმოფხვრა. სახელმწიფო ხარჯები, განსაკუთრებით საინვესტიციო ხარჯები, შესაბამისობაში უნდა იყოს განვითარების პრიორიტეტებთან ინკლუზიური ზრდის ასპექტის ჩათვლით. 9 იხ. Trade Sustainability Impact Assessment in Support of Negotiations of a DCFTA between the EU and Georgia and the Republic of Moldova, October 2012. თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 17 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ცხრილი 1.2. შემოთავაზებული დარგობრივი პოლიტიკის ჩარჩო დარგობრივი აქტივების დაგროვება გამოყენების ფასები ტრანსფერები მდგრადობა პოლიტიკის სფერო ინტენსივობა მომსახურების აქცენტის გადატანა შრომითი რესურსების ყურადღების ტრანსფერების მონიტორინგი მიწოდება განათლების ხარისხზე და ეკონომიკური გამახვილება გამჭვირვალე, და შეფასება წვდომაზე განათლების აქტიურობის უნარ-ჩვევებზე ეფექტიანი და სახელმწიფო ყველა დონესთან, მხარდაჭერა, პროდუქტიულობისა ეფექტური მართვა. სერვისების შესაძლებლობების განსაკუთრებით და რეალური პოლიტიკამ უნდა ხარისხის თანასწორობის ქალებში და იძულებით ხელფასის უზრუნველყოს, გასაუმჯობე­ უზრუნველყოფა ხარისხიანი გადაადგილებულ გასაზრდელად, რომ ქვედა სებლად, განათლების მისაღებად პირებში. ასევე, გენდერული 40 პროცენტს განსაკუთრებით მოსახლეობის ქვედა 40 და კავშირების გაძ­ სახელფასო ჰქონდეს ქვედა 40 ზედა 60 პროცენტისთვის. ლიერება ბაზრების სხვაობის აუცილებელი პრო­ცენტის ჯანდაცვის ხარისხის და მასზე და ლო­ გისტიკის შესამცირებლად. ინფორმაცია მომსახურებისას. წვდომის ამაღლება მთელი განსავითარებლად, შედეგზე გავლენას და მარტივად სახელმწიფო მოსახლეობისთვის ქვედა 40 უზრუნველყოფა იმისა, იქონიებს მიუწვდებოდეს ხარჯები უნდა პროცენტის ჩათვლით. რომ აუცილებელი სახელმწიფო ხელი სოციალურ იყოს ეფექტიანი სპეციალური ტრენინგი, ინფრასტრუქტურა და პროდუქტების დახმარებაზე და და საფრთხეს უწყვეტი განათლება და ბაზრები ხელმისაწ­ ხარისხი. სხვა სერვისებზე. არ უნდა უქმნიდეს უნარ-ჩვევების განვითარება, ვდომი გახდეს ფისკალურ ხარისხი და წვდომა (b40). სოფლების­ თვის მდგრადობას. და სხვა ნაკლე­ბად უზრუნველყოფილი რეგიონებისთვის. კარგად ახალი მცირე და ფირმების ბაზრების ან სახელმწიფო რეგულირება ფუნქციონირებადი საშუალო ზომის პროდუქტიულობის ბიზნესგარემოს მიერ სუბსიდიები სახელმწიფოს ბაზრები/ ფირმებისთვის ზრდის შემაფერხებელი პროდუქტიულობის ფირმებისთვის, მიერ ბიზნესგარემო დახმარების გაწევა დაბრკოლებების ზრდისთვის რაც ამახინჯებს საკრედიტო აღმოფხვრა, დაწესებული უკუგებას და ბიზნესგარემო რესურსებთან წვდომის რომლებიც ხელს შეზღუდვები უნდა კონკურენციის ქმნის უთანას- მოპოვებაში. უშლის ქვედა 40 აისახოს რეალური პირობებს, წორო მახეებს არის თუ არა ბაზარი პროცენტის ეკონომიკურ ხელფასის დონეზე. გულდასმით უნდა და საფრთხეს კონკურენტული მიკრო, აქტიურობას. შეფასდეს. უქმნის სოციალურ მცირე, საშუალო ხელსაყრელი ერთიანობას საწარმოებისთვის? ბიზნესგარემოს შექმნა ისეთ სფეროებში, სადაც ქვედა 40 პროცენტი ფართოდ არის წარმოდგენილი, რათა ქვედა 40 პროცენტი მეტად ჩაერთოს ეკონომიკაში და ისარგებლოს ეკონომიკური შესაძლებლობებით, მათ შორის მეწარმეობაში. რესურსები ეფექტურად განაწილება რისკის მართვა შოკისგან დამცავი რისკის მართვის ფასები ასახავს უარყოფითი შორს მიმავალი ქტივებით უზრუნველყოფა უუნარობა, რაც რისკებს სტიმულების სისტემური განსაკუთრებით ქვედა 40 განაპირობებს წარმომქმნელი რისკები. პროცენტში. აქტივების დაბალ მექანიზმები/ გამოყენებას. მორალური საფრთხე. წყარო: ადაპტირებულია ანგარიშიდან Bussolo and Lopez-Calva (2014). შენიშვნა: მუქი შრიფტით მოცემულია ის საკითხები, რომლებიც განხილულია ამ ანგარიშში. 18 თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ეს ანგარიში ყურადღებას ამახვილებს სამუშაო ადგილებსა და ვაჭრობაზე, საქართველოში ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის მამოძრავებელ ფაქტორებზე, რომელიც კრიტიკული მნიშვნელობისაა წარმოების გაფართოებისა და დასაქმებისთვის. მე-2 თავი ყურადღებას ამახვილებს ექსპორტის დინამიკაზე და ფირმების სიცოცხლისუნარიანობაზე. მე-3 თავი იკვლევს კავშირებს ვაჭრობასა და შრომით რესურსებს შორის საქართველოში და განიხილავს უნარ-ჩვევებს და მათ განვითარებას, როგორც შრომითი რესურსების მობილობის მიმართ დაწესებული შეზღუდვების შემსუბუქების (ნაწილობრივ მაინც) საშუალებას. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, თუ ვაჭრობამ და ვაჭრობის პოლიტიკამ (მათ შორის, მჭიდრო კავშირებმა ევროკავშირთან) სასურველი გავლენა უნდა იქონიოს სამუშაო ადგილების შექმნაზე, რამდენადაც რესურსებს მოუწევს გადანაცვლება ნაკლებად პროდუქტიული სფეროებიდან მეტად პროდუქტიული დარგებისკენ. მე-4 თავი სწავლობს რა ამოცანები დგას დღის წესრიგში ვაჭრობისა და ტრანზიტის ხელშესაწყობად. მე-5 თავი განიხილავს ფირმების კონკურენტუნარიანობის ზრდის შემაფერხებელ ფაქტორებს რეგიონული უთანასწორობის კონტექსტში და გვეხმარება, უკეთ შევისწავლოთ კონკურენტუნარიანობის ზრდის შემაფერხებელი დაბრკოლებები ადგილობრივი მთავრობის დონეზე. მე-6 თავი აფასებს, რა როლი აქვს ფინანსურ რესურსებთან წვდომას მიკრო, მცირე და საშუალო საწარმოების ზრდასა და სამუშაო ადგილების შექმნაში. მე-7 თავი იძლევა განახლებულ ინფორმაციას საქართველოს საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის შესახებ სავაჭრო მოდელების და მათი განმაპირობებელი მიზეზების ფონზე, სიღრმისეულად განიხილავს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის გამომწვევ ფაქტორებს და მათ მდგრადობას. თავი 1: ეკონომიკური ზრდა და საერთო კეთილდღეობა საქართველოში: რატომ მაინცდამაინც ვაჭრობა? 19 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველოს, როგორც მცირე და ღია ეკონომიკის მქონე ქვეყნის, ზრდის პერსპექტივები გარდაუვალად დაკავშირებულია მის უნართან, აწარმოოს კონკურენტუნარიანი, მზარდი და მდგრადი ექსპორტი. საქართველოს ექსპორტის ზრდის მაჩვენებლები შთამბეჭდავი იყო და 2000 წლიდან მოყოლებული აღემატებოდა წელიწადში საშუალოდ 10 პროცენტს. 2006–12 წლებში საქართველოს ექსპორტი გასამმაგდა ნომინალური ღირებულებით და გაორმაგდა მოცულობით. ექსპორტის ზრდის წყაროების სიღრმისეულმა განხილვამ გამოავლინა, რომ ფირმები ძირითადად დამოკიდებული არიან ერთი და იმავე პროდუქტის მზარდ ექსპორტზე ან ექსპორტზე ერთი დანიშნულების ადგილის მიმართულებით. ასევე, ბაზარზე დარჩენა სერიოზულ გამოწვევას წარმოადგენს. აქტიური საექსპორტო პროდუქტის საშუალო სიცოცხლისუნარიანობა 2.15 წელია მაშინ როცა ეს მაჩვენებელი ლიტვაში 2.84-ს, სლოვაკეთში 3.35-ს, ხოლო ჩეხეთის რესპუბლიკაში 3.5-ს შეადგენს ერთი და იმავე პროდუქტისთვის. ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობის წინაშე არსებული ძირითადი პრობლემების შესწავლა გადამწყვეტია დარგობრივი პოლიტიკის თვალსაზრისით, თუ ქვეყნის მიზანია ექსპორტის ზრდა და ამ ზრდის შენარჩუნება. ექსპორტის მდგრადი ზრდა ტიპურად უკავშირდება ახალი პროდუქტების შექმნას და ახალ ბაზრებზე (ექსტენსიური მარჟა), არსებული საექსპორტო ურთიერთობების გაფართოებას (ინტენსიური მარჟა) და ამ ურთიერთობების შენარჩუნებას დროში (მდგრადობის მარჟა). ექსპორტი სარისკო საქმიანობაა, რომელიც ხასიათდება გაურკვევლობის მაღალი ხარისხით, რასაც შედეგად მოსდევს მოკლევადიანი ნაკადები.10 სიცოცხლისუნარიანობის დაბალ მაჩვენებლებს შედეგად შეიძლება, მოჰყვეს ზარალი ზოგადად ეკონომიკისთვის, როდესაც ბაზარზე შესვლის და ბაზრიდან გასვლის არაანაზღაურებადი ხარჯები მაღალია. მნიშვნელოვანი განსხვავება წარმატებულ და ნაკლებად წარმატებულ ექსპორტიორებს შორის არის პირველის უნარი, შეინარჩუნოს საექსპორტო ურთიერთობები ხანგრძლივი პერიოდით, რაც იძლევა შესაძლებლობას, ჩამოყალიბდეს უფრო ღრმა სავაჭრო ურთიერთობები, გაიზარდოს ექსპორტი და შეიქმნას სამუშაო ადგილები. ფირმის დონეზე არსებული დეტალური მონაცემები შედარებულ იქნა ექსპორტის ოპერაციების მონაცემებთან 2006–12 წლების პერიოდისთვის, ექსპორტის დინამიკის სიღრმისეული შესწავლის მიზნით. მონაცემების ეს უნიკალური ნაკრები საშუალებას გვაძლევს, დეტალურად შევაფასოთ ექსპორტის დინამიკა. პროდუქტიულობა და პროდუქციის დივერსიფიკაცია, თანამშრომლობა უცხოურ ფირმებთან და სავაჭრო ქსელებთან მნიშვნელოვანია ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობისთვის. ფირმებს, რომლებიც შედარებით მეტად არიან დივერსიფიცირებულნი პროდუქციის დონეზე, ბაზარზე დარჩენის მეტი შესაძლებლობა აქვთ, ვიდრე იმ ფირმებს, რომლებიც კონცენტრირებული საექსპორტო პროდუქციით გამოირჩევიან. თუმცა, ფირმებს, რომლებიც უფრო მეტად არიან დივერსიფიცირებულნი დანიშნულების ადგილის დონეზე, სიცოცხლისუნარიანობის უფრო დაბალი მაჩვენებელი აქვთ, ვიდრე იმ ფირმებს, რომელთა საექსპორტო პროდუქცია კონცენტრირებულია შედარებით უფრო ნაკლებ დანიშნულების ადგილზე. დაბოლოს, ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობის შანსს უფრო წარმოების ეფექტიანობა ზრდის, ვიდრე მისი მოცულობა. თავის დანარჩენი ნაწილი ორგანიზებულია შემდეგნაირად. „ა“ ქვეთავი აანალიზებს ქართული ექსპორტიორი ფირმების მახასიათებლებს სიდიდის, მფლობელობის, პროდუქტიულობის და ტექნოლოგიისა და დივერსიფიკაციის მოდელების მიხედვით. „ბ“ ქვეთავი მიმოიხილავს ქართული ექსპორტის ნაკადებს და მის განმსაზღვრელ ფაქტორებს. დაბოლოს, „გ“ ქვეთავში წარმოდგენილია ეკონომიკურ პოლიტიკასთან დაკავშირებული დასკვნები. 10 იხ. მაგალითად, Besedes and Prusa (2004, 2006), Brenton et al (2010), Cadot et al (2013). 20 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ა. ექსპორტის დინამიკა საქართველოში11 ექსპორტიორი ფირმების წილი დაბალია რეგიონის სხვა ქვეყნებთან შედარებით, ხოლო ნახაზი 2.1. ექსპოჽBიოჽი ფიჽმების Lილი ფიჽმების მთელ ჽაოდენობაში საექსპორტო ბაზარზე შესვლის და ბაზრის ესBონეთი დატოვების მაჩვენებლები კი - საკმაოდ მაღალი. ლიBვა ექსპორტიორი ფირმების წილი მერყეობს ნიმუშში ლაBვია შემავალი ყველა ფირმის 10-დან 16 პროცენტამდე, პოლონეთი საქაჽთველო რაც დაბალი მაჩვენებელია ECA რეგიონის წამყვანი ალბანეთი ქვეყნების მაჩვენებლებთან შედარებით (ნახაზი ჽუმინეთი 2.1). თუმცა, ექსპორტის ბაზარზე შესვლა და მისი ყაზახეთი ბულგაჽეთი დატოვება ფართომასშტაბიანია სხვა ქვეყნებთან მექსიკა შედარებით. 2.1 ცხრილი აჩვენებს ბაზარზე შესვლის პანამა და ბაზრის დატოვების დინამიკას იმ ფირმებზე პეჽუ დაკვირვებით, რომლებიც ექსპორტს აწარმოებდნენ სომხეთი აზეჽბაიჯანი წინა წელს და შეწყვიტეს მომდევნო წელს ან პირიქით (ფირმები ახორციელებდნენ ექსპორტს, მაგრამ პჽოJენBი არ აწარმოებდნენ მას წინა წლის განმავლობაში). წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. ნიმუშში ექსპორტის ბაზრის დატოვების მაჩვენებლები 15 და 20 პროცენტს შორის იყო, ხოლო ექსპორტის ბაზარზე შესვლის მაჩვენებლები შედარებით დაბალი აღმოჩნდა. ეს ნახაზები სავარაუდოდ არასაკმარისად აფასებენ სურათს, რადგან დიდი ფირმები ფართოდ არის წარმოდგენილი შეჯერებულ მონაცემებში. ბაზარზე შესვლის და ბაზრის დატოვების მაჩვენებლების გამოთვლა მთლიანად ქართველი ექსპორტიორებისთვის, სრული მონაცემებიდან იძლევა 50 პროცენტთან მიახლოებულ მაჩვენებელს, რაც მაღალია საერთაშორისო სტანდარტებით. ცხრილი 2.1. ექსპორტის ბაზარზე ფირმების შესვლის და ბაზრის დატოვების მაჩვენებელი საქართველოში, 2006-12 წელი ფირმები ექსპორტიორი საექსპორტო ახალი სულ სულ ექსპორტის ფირმები (%) ბაზრიდან გასვლა ექსპორტიორები ექსპორტირებული დანიშნულების პროდუქტები (HS6) ადგილები 2006 2,117 234 (11.1) 45 265 50 2007 1,581 166 (10.5) 29 30 286 55 2008 1,606 168 (10.5) 25 29 317 51 2009 2,415 237 (9.8) 46 28 397 70 2010 2,220 211 (9.5) 34 37 479 69 2011 1,848 292 (15.8) 46 36 665 76 2012 2,029 255 (12.6) … 42 588 71 წყარო: ავტორთა გამოთვლები „საქსტატის“ სამრეწველო კვლევის საფუძველზე. ექსპორტიორები წარმოადგენენ დიდ ფირმებს, როგორც ბრუნვის, ისე - დაქირავებული მუშახელის თვალსაზრისით. 2006 წელს ექსპორტიორების ბრუნვა და დასაქმების მაჩვენებელი ოთხჯერ მეტი იყო ვიდრე არაექსპორტიორების მაჩვენებელი. სხვაობა იზრდებოდა წლების განმავლობაში, და 2012 წელს ექსპორტიორების ბრუნვა და დასაქმების მაჩვენებელი საშუალოდ ხუთჯერ მეტი იყო არაექსპორტიორი ფირმების იმავე მაჩვენებლებთან შედარებით, რაც ასახავდა ექსპორტიორების შედარებით უფრო მაღალ ზრდას. 11 ანალიზი ემყარება „საქსტატის“ (საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის) მონაცემებს საექსპორტო ოპერაციების შესახებ, რომლებიც გაერთიანებულია ფირმის დონეზე არსებულ მონაცემებთან. ფირმის დონზე არსებული მონაცემები შედგება ქართული ფირმების ჯგუფის ინფორმაციისგან 2006–12 პერიოდისთვის. ეს შედარებულია საბაჟო სამსახურისგან მიღებულ ინფორმაციასთან, რომელიც აღრიცხავს ექსპორტის ყველა ოპერაციას იმავე პერიოდში ფირმის საერთო იდენტიფიკატორის გამოყენებით. ყველა დიდი ფირმა (სადაც 100–ზე მეტი თანამშრომელია) შეტანილია მონაცემთა ნაკრებში, ხოლო მცირე და საშუალო საწარმოები შერჩეულია შემთხვევითი შერჩევის პრინციპით. ჩატარებულია წლიური დაკვირვება 13816 ფირმაზე, საიდანაც 6745 ფირმა გამოკვლეულ იქნა ერთხელ მაინც ამ ჯგუფში (ცხრილი 2.1). საშუალოდ ფირმების კვლევა დაახოლოებით ორჯერ განხორციელდა 2006 -12 წლებში. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 21 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზი 2.2. დასაქმების მაჩვენებლები ექსპოჽBიოჽების ნახაზი 2.3. ბჽუნვის მაჩვენებლები ექსპოჽBიოჽების და აჽაექსპოჽBიოჽებისთვის (2006-12) და აჽაექსპოჽBიოჽებისთვის (2006-12) დასაქმება (ათასი) ბჽუნვა (ლაჽი) ადგილობჽივი ექსპოჽBიოჽი ადგილობჽივი ექსპოჽBიოჽი წყარო: გამოთვლები ემყაჽება “საქსBაBის” მონაJემებს ფიჽმების შესახებ. წყარო: გამოთვლები ემყაჽება “საქსBაBის” მონაJემებს ფიჽმების შესახებ. ნახაზი 2.4. ექსპოჽBიოჽი ფიჽმების ძიჽითადი მახასიათებლები მთლიანი ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა ექსპოჽBიოჽის პჽოდუქBიულობის სBაBუსის მიხედვით ზჽდა In logs In logs აჽაექსპოჽBიოჽი ექსპოჽBიოჽი აჽაექსპოჽBიოჽი ექსპოჽBიოჽი სულ უJხოუჽი მფლობელობა Lაჽმოების შჽომაBევადობა პჽოJენBი კოეფიJიენBი აჽაექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები აჽაექსპოჽBიოჽი ექსპოჽBიოჽი წყარო: გამოთვლები ემყაჽება “საქსBაBის” მონაJემებს ფიჽმების შესახებ. 22 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ექსპორტიორი ფირმები შედარებით უფრო კაპიტალტევადები და პროდუქტიულები არიან და უფრო მაღალია ასეთ ფირმებში უცხოური მფლობელობის წილი, ვიდრე ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებულ ფირმებში. მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა (TFP), ფირმის ეფექტიანობის მაჩვენებელი, რომელიც აფასებს ფირმის მიერ წარმოებული პროდუქციის მოცულობას მოცემული რაოდენობის ნედლეულით, საშუალოდ 24 პროცენტით უფრო მაღალია ექსპორტიორებისთვის, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმებისთვის (იხ. ჩანართი 2.1 ქართველი ექსპორტიორების პროდუქტიულობის დინამიკის შესახებ). მიუხედავად იმისა, რომ ყველა ფირმა აჩვენებს მზარდ კაპიტალტევადობას, საქართველოში ტენდენცია განსაკუთრებით აღსანიშნავია ექსპორტიორების შემთხვევაში. უცხოური მფლობელობის წილი ექსპორტიორებს შორის არსებითად მაღალია, ვიდრე არაექსპორტიორებს შორის და ორივე ჯგუფისთვის მატულობდა დროთა განმავლობაში 1.8–დან 6.7 პროცენტამდე არაექსპორტიორებისთვის 2006–12 წლების პერიოდში და 14-დან 32 პროცენტამდე ექსპორტიორებისთვის იმავე პერიოდში. მრავალი პროდუქტის მწარმოებელმა ფირმებმა გაზარდეს საკუთარი წილი ექსპორტიორ ფირმებს შორის და წინ უსწრებენ ერთი პროდუქტის მწარმოებელ ფირმებს. მრავალი პროდუქტის მწარმოებელი ფირმები წარმოადგენენ ექსპორტიორი საწარმოების მნიშვნელოვან წილს და ეს წილი სტაბილურად იზრდებოდა წლების განმავლობაში 42 პროცენტიდან 58 პროცენტამდე 2006-დან 2012 წლამდე პერიოდის განმავლობაში (ცხრილი 2.2). თუმცა, მხოლოდ მნიშვნელოვანი პროდუქტების გათვალისწინებისას (მთლიანი შემოსავლების 1 პროცენტზე მეტი), თითოეული ფირმის მიერ ექსპორტირებული პროდუქტების საშუალო რაოდენობა გარკვეულად მცირდება და მეტნაკლებად სტაბილური ხდება, მიუხედავად იმისა, რომ მრავალი პროდუქტის ექსპორტიორების წილი მთლიან ექსპორტიორ ფირმებში მაინც შთამბეჭდავად იზრდება. მრავალი პროდუქტის მწარმოებელი ფირმები გამოირჩევიან უცხოური მფლობელობის მაღალი წილით და, ასევე, მეტად არიან დივერსიფიცირებულნი ექსპორტის დანიშნულების ადგილების მიხედვით. ეს ფირმები, ასევე, ქმნიან უფრო მეტ სამუშაო ადგილს და 6.5 პროცენტით უფრო პროდუქტიულები არიან, ვიდრე ერთი პროდუქტის მწარმოებელი ფირმები. ცხრილი 2.2. ექსპორტიორები და მრავალი პროდუქტის მწარმოებელი ფირმები საქართველოში წელი ფირმები ექსპორტიორი მრავალი პროდუქტის მრავალი პროდუქტის ექსპორტიორი ფირმები იმ ფირმები ექსპორტიორი ფირმები პროდუქტების გამოკლებით, რომელთა (ექსპორტიორი ფირმების %) წილი 1%–ზე ნაკლებია ექსპორტიდან მიღებულ შემოსავალში (ექსპორტიორი ფირმების %) 2006 2,117 234 98 (41.9) 87 (37.2) 2007 1,581 166 88 (53.0) 75 (45.2) 2008 1,606 168 88 (52.4) 76 (45.2) 2009 2,415 237 122 (51.5) 104 (43.9) 2010 2,220 211 124 (58.8) 108 (51.2) 2011 1,848 292 160 (54.8) 140 (47.9) 2012 2,029 255 147 (57.6) 128 (50.2) წყარო: გამოთვლები ემყარება “საქსტატის” მონაცემებს ფირმების შესახებ. ცხრილი 2.3. ექსპორტიორები და დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმები საქართველოში წელი ფირმები ექსპორტიორი ექსპორტიორი ფირმები მრავალი დანიშნულების ადგილით ფირმები (ექსპორტიორი ფირმების %) 2006 2,117 234 104 (44.4) 2007 1,581 166 87 (52.4) 2008 1,606 168 88 (52.4) 2009 2,415 237 114 (48.1) 2010 2,220 211 112 (53.1) 2011 1,848 292 167 (57.2) 2012 2,029 255 138 (54.1) წყარო: გამოთვლები ემყარება “საქსტატის” მონაცემებს ფირმების შესახებ. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 23 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმები, ასევე, უფრო დიდი, მეტად დივერსიფიცირებული საწარმოებია და მაღალ შემოსავალს იღებენ ექსპორტიდან. მიუხედავად იმისა, რომ არ არსებობს დიდი განსხვავება ტექნოლოგიის შრომატევადობასთან დაკავშირებით, მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა 23 პროცენტით მაღალი იყო დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმებისთვის, ვიდრე მათთვის, ვინც ექსპორტს მხოლოდ დანიშნულების ერთ ადგილზე ახორციელებდა 2006–12 წლების პერიოდში. დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმების სიდიდე და დასაქმების მაჩვენებელი შედარებით დაბალია, ვიდრე მრავალპროდუქტიანი ფირმების შემთხვევაში. უფრო მეტიც, მიუხედავად იმისა, რომ მრავალპროდუქტიანი ფირმების მიერ მუშახელის დასაქმების მაჩვენებელი გაიზარდა 2006 წლიდან 2012 წლამდე პერიოდში, ის შემცირდა დანიშნულების მრავალი ადგილის მქონე ფირმებისთვის იმავე დროში. რეალურად, 2006 წელს როგორც დასაქმება, ისე - ბრუნვა სამჯერ მეტი იყო, ვიდრე იმ ფირმების შემთხვევაში, რომლებიც ექსპორტს დანიშნულების მხოლოდ ერთი ადგილის მიმართულებით ახორციელებდნენ, მაგრამ დაახლოებით 50 პროცენტით მაღალი იყო 2012 წელს. ნახაზი 2.5. ექსპოჽBიოჽი ფიჽმების Lილი ფიჽმების მთელ ჽაოდენობაში შემოსავლები ექსპოჽBიდან დასაქმება აშშ დოლაჽი ათასი ეჽთი პჽოდუქBის მჽავალი პჽოდუქBის აჽაექსპოჽBიოჽი ეჽთი პჽოდუქBის მჽავალი პჽოდუქBის ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები უJხოუჽი მფლობელობა (%) მთლიანი ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა პჽოJენBი In logs აჽაექსპოჽBიოჽი ეჽთი პჽოდუქBის მჽავალი პჽოდუქBის აჽაექსპოჽBიოჽი ეჽთი პჽოდუქBის მჽავალი პჽოდუქBის ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები წყარო: გამოთვლები ემყაჽება “საქსBაBის” მონაJემებს ფიჽმების შესახებ. 24 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 2.6. დანიშნულების ეჽთი და მჽავალი ადგილის მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმების მახასიათებლები დასაქმება მთლიანი ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა ათასი In logs აჽაექსპოჽBიოჽი დანიშნულების ეჽთი ადგილის დანიშნულების მჽავალი ადგილის აჽაექსპოჽBიოჽი დანიშნულების ეჽთი ადგილის დანიშნულების მჽავალი ადგილის ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები უJხოუჽი მფლობელობა შემოსავლები ექსპოჽBიდან პჽოJენBი აშშ დოლაჽი აჽაექსპოჽBიოჽი დანიშნულების ეჽთი ადგილის დანიშნულების მჽავალი ადგილის დანიშნულების ეჽთი ადგილის დანიშნულების მჽავალი ადგილის ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები მქონე ექსპოჽBიოჽი ფიჽმები წყარო: გამოთვლები ემყაჽება “საქსBაBის” მონაJემებს ფიჽმების შესახებ. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 25 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ჩანართი 2.1. პროდუქტიულობის დინამიკა ფირმის პროდუქტიულობა აქ განისაზღვრება, როგორც წარმოებული პროდუქციის მოცულობა მოცემული რაოდენობის ნედლეულით. ფირმების საწარმოო ეფექტიანობა, რომელიც არის წარმოებული პროდუქციის მოცულობა ნედლეულის მოცემული რაოდენობით და ფასდება მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობით, საქართველოში 2006 წლის შემდეგ იზრდებოდა წელიწადში 8.2 პროცენტით. მიუხედავად იმისა, რომ მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა შედარებით უცვლელი იყო 2006-09 წლებში, 2010 წლიდან ის თითქმის ექსპონენციალურად გაიზარდა. საინტერესოა, რომ ექსპორტიორი ფირმების მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა შედარებით უფრო მაღალია, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმებისა, მაგრამ მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის მაჩვენებელი პირველის შემთხვევაში უფრო დაბალია, ვიდრე მეორე ჯგუფისთვის (შესაბამისად 6.5 პროცენტი წელიწადში და 8.7 პროცენტი წელიწადში). ნახაზი 2.7. ექსპოჽBიოჽი ფიჽმების Lილი ფიჽმების ცხრილი 2.4. Lაჽმოების ფუნქJიების მთელ ჽაოდენობაში შეფასება (საშუალო Log TFP 2006-12) ცვლადები Log დასაქმება Log სააქJიო კაპიBალი Log ენეჽგია მუდმივა დაკვიჽვებები კვადჽაBი აჽაექსპოჽBიოჽები ექსპოჽBიოჽები სულ წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სBანდაჽBული Jდომილება ბჽჭყალებში *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1 ნახაზი 2.8. ინBეჽნაJიონალუჽი ფიჽმები, ასევე, მეBად ნახაზი 2.9. საშუალო და დიდი ფიჽმები, ასევე, მეBად პჽოდუქBიულები აჽიან საქაჽთველოში, მაგჽამ მათი პჽოდუქBიულები აჽიან მთლიანი ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა, ასევე, შემJიჽდა დჽოთა განმავლობაში ექსპოჽBიოჽების და უJხოუჽ მფლობელობაში აჽსებული ფიჽმების მთლიანი Log TFP 2006-12 დასაქმების კვაჽBილების მიხედვით ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა აჽაექსპოჽBიოჽ და ადგილობჽივ მფლობელობაში აჽსებულ ფიჽმებთან შედაჽებით 2006-12 ექსპოჽBიოჽების მთლიანი უJხოუჽ მფლობელობაში ფაქBოჽული პჽოდუქBიულობა აჽესებული ფიჽმები მJიჽე საშუალო მJიჽე საშუალო დიდი დიდი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. 26 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ინტერნაციონალური და დიდი ფირმები უფრო პროდუქტიულები არიან. როგორც აღინიშნა, ექსპორტიორი ფირმები უფრო პროდუქტიულები არიან, ვიდრე არაექსპორტიორი საწარმოები და მათი პროდუქტიულობა 17 პროცენტით იზრდება არაექსპორტიორ ფირმებთან შედარებით იმავე პერიოდში. თუმცა, ეს სხვაობა უფრო ნაკლებია ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული ფირმებისთვის მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობის უფრო სწრაფი ზრდის გამო, ვიდრე ექსპორტიორი ფირმებისთვის. აღნიშნულის მსგავსად, უცხოურ მფლობელობაში არსებული ფირმების პროდუქტიულობა 15 პროცენტით მაღალია საშუალოდ ადგილობრივი მფლობელობის მქონე ფირმებთან შედარებით. დიდი ფირმები უფრო მეტად პროდუქტიულები არიან, ვიდრე მცირე ფირმები. დასაქმების განაწილების პირველ კვარტილში ფირმები, რომლებიც ძალიან მცირე ზომის არიან (ერთი ან ორი თანამშრომელი) გამოირჩევიან ყველაზე დაბალი პროდუქტიულობით. პროდუქტიულობა მონოტონურად, მაგრამ მაინც იზრდება სიდიდის ზრდასთან ერთად. მაგალითად, საშუალო – დიდი სიდიდის ფირმები 34 პროცენტით უფრო პროდუქტიულები არიან, ვიდრე მცირე ფირმები და 7 პროცენტით უფრო მეტად პროდუქტიული - ვიდრე საშუალო–მცირე ფირმები, ხოლო დიდი ფირმები 8 პროცენტით ნაკლებად პროდუქტიულები არიან, ვიდრე საშუალო–დიდი ფირმები. ექსპორტის ზრდა მნიშვნელოვანწილად აიხსნება ერთი და იმავე პროდუქტების დანიშნულების ერთსა და იმავე ადგილზე ექსპორტით. ექსპორტის ზრდის გაყოფა ინტენსიურ და ექსტენსიურ მარჟებად აჩვენებს, რომ ექსპორტის ზრდის დაახლოებით 80 პროცენტი განპირობებულია ინტენსიური მარჟით და 20 პროცენტი კი - ექსტენსიური მარჟით (ე.ი. ექსპორტის ნაკრებისთვის ახალი პროდუქტების დამატებით). პროდუქციის დივერსიფიკაცია საქართველოში ძირითადად ახალი ფირმების ხარჯზე ხდება. ექსტენსიური მარჟა იშლება „ფირმის შიდა“ კომპონენტად, რომელიც წარმოადგენს უწყვეტად ფუნქციონირებადი ფირმების მიერ ექსპორტირებული პროდუქტების მონაწილეობას (ფირმები, რომლებიც ეწეოდნენ ექსპორტს როგორც 2006, ისე - 2012 წელს), და „ბაზარზე შესვლა/გასვლის“ კომპონენტად, რომელიც წარმოადგენს ბაზარზე შემოსული ფირმების მიერ ექსპორტირებული ახალი პროდუქტების სუფთა შედეგს მინუს მოქმედი ექსპორტიორების მიერ ექსპორტიდან ამოღებული პროდუქტები. 2006-დან 2012 წლამდე პერიოდში, ექსპორტის ზრდის 75 პროცენტი პროდუქციის დივერსიფიკაციის გამო ახალი ფირმების შიგნით ხდებოდა. ექსპორტირებული პროდუქციის რაოდენობის ზრდის 30 პროცენტი განპირობებული იყო ფირმის შიგნით დივერსიფიკაციით, ხოლო 70 პროცენტი ახალი ფირმების ბაზარზე შესვლით. ხდება არსებითი მცირემასშტაბიანი ექსპერიმენტები ახალი პროდუქტებით, ბაზარზე ხანმოკლე დარჩენით. ახალი პროდუქტების დამატების მცდელობა, ტიპურად, მცირე მასშტაბით ხდება და „ექსპერიმენტული“ ხასიათისაა. თუმცა ამ პროდუქტებით ვერ ხერხდება არსებითი წვლილის შეტანა ექსპორტის ზრდაში ბაზარზე ხანმოკლე პერიოდის განმავლობაში არსებობის გამო, რაც ხელს უშლის მათ კონსოლიდაციას. საექსპორტო პროდუქტების რაოდენობა გაიზარდა 1497-დან (2006 წელს) 2024-მდე (2012 წელს). 2012 წლის საექსპორტო პროდუქტების ნაკრები თანაბრად იყოფა უწყვეტ პროდუქტებად (პროდუქტები, რომელთა ექსპორტი უკვე ხორციელდებოდა 2006 წელს) და ახალ პროდუქტებად. თუმცა, ახალი პროდუქტები შეადგენს მხოლოდ მთლიანი ექსპორტის 16 პროცენტს ღირებულების თვალსაზრისით. დანიშნულების ადგილის მიხედვით ექსპორტის ზრდა თითქმის მთლიანად არის გამოწვეული დანიშნულების ერთსა და იმავე ადგილებზე ექსპორტის ზრდით. ექსტენსიური მარჟა შეადგენს პერიოდის მთლიანი ექსპორტის ზრდის დაახლოებით 2.8 პროცენტს. ეს ნიშნავს, რომ ფირმის დონეზე დანიშნულების ადგილის დივერსიფიკაცია მინიმალური იყო და გაცილებით უფრო დაბალიც, ვიდრე პროდუქტის დივერსიფიკაცია. პროდუქციის დივერსიფიკაციისგან განსხვავებით, დანიშნულების ადგილის დივერსიფიკაცია ხდება, ძირითადად, უწყვეტად ფუნქციონირებად ფირმებში (62.2 პროცენტი), ხოლო ბაზარზე შემოსული ფირმების დანიშნულების ახალი ადგილები შეადგენს ექსტენსიური მარჟის 37.8 პროცენტს. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 27 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ბ. ექსპორტიორი ფირმების სიცოცხლისუნარიანობა საქართველოში ქართული ექსპორტიორი ფირმების სიცოცხლისუნარიანობის მაჩვენებელი დაბალია რეგიონის სხვა ქვეყნებთან შედარებით. ფირმა – პროდუქტი – დანიშნულების ადგილი ელემენტებისგან შემდგარი ექსპორტის პერიოდი განისაზღვრება როგორც დრო, რომლის განმავლობაშიც ფირმა უწყვეტად ახორციელებს კონკრეტული პროდუქტის (HS 6 ციფრი) ექსპორტს დანიშნულების ადგილზე. ჩვენ ვიყენებთ სამწლიანი პერიოდის განსაზღვრებას, რაც ნიშნავს, რომ თუ პროდუქტის ექსპორტი არ ხდება 3 თანმიმდევრული წლის განმავლობაში, პერიოდი დასრულებულია. თუ ფირმა იმავე პროდუქტის ექსპორტს თავიდან, სამწლიანი პერიოდის შემდეგ განაახლებს, ის უკვე ახალ პერიოდად ითვლება. საშუალო პერიოდის ხანგრძლივობა, რომლის განმავლობაშიც ექსპორტის ნაკადი აქტიურია, საქართველოსთვის საშუალოდ ორ წელზე ოდნავ მეტია, ხოლო ლიტვისთვის ის 2.84 წელია, სლოვაკეთისთვის 3.35 წელი, და ჩეხეთის რესპუბლიკისთვის 3.5 წელი. ხანმოკლე პერიოდების წილი მაღალია, ხოლო ხანგრძლივი პერიოდები ასოცირდება ექსპორტის მაღალ მაჩვენებლებთან. პროდუქციის ექსპორტის პერიოდების დაახლოებით 70 პროცენტი ერთწლიანია და პერიოდების მხოლოდ 18 პროცენტის ხანგრძლივობა აღემატება ორ წელს. რაც უფრო ხანგრძლივია საექსპორტო ურთიერთობები, მით მაღალია ექსპორტი მაჩვენებელი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, როცა ექსპორტთან დაკავშირებული ურთიერთობები პირველ ორ წელს სცილდება, მისი ღირებულება დროში იზრდება: თავდაპირველად, რადგან ექსპორტიორებს და კლიენტებს არასრულყოფილი ინფორმაცია აქვთ, ისინი ექსპერიმენტს ახორციელებენ მცირე მოცულობის საექსპორტო ოპერაციებით, შემდეგ კი, რაც მეტ ინფორმაციას მოიპოვებს თითოეული მხარე, საექსპორტო ურთიერთობის ღირებულება იზრდება დროთა განმავლობაში. ნახაზი 2.10. „პჽოდუქJია – დანიშნულების ადგილის“ საშუალო ნახაზი 2.11. ექსპოჽBის საშუალო ღიჽებულება თითოეული პეჽიოდის ხანგჽძლივობის განაLილება Lლების მიხედვით პეჽიოდის განმავლობაში პჽოდუქJია – დანიშნულების ადგილის პეჽიოდის ხანგჽძლივობის განაLილება პჽოJენBი საშუალო საბოლოო საშუალო საLყისი საშუალო ღიჽებულება ($) ღიჽებულება ($) ღიჽებულება ($) წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. არასრულყოფილი ინფორმაციის პირობებში ფირმები დგანან მაღალი გაურკვევლობის და არაანაზღაურებადი ხარჯების გაწევის საფრთხის წინაშე, ბუნდოვანება სექტორების მიხედვით სხვადასხვა ხარისხისაა. ფირმებს სჭირდებათ ინფორმაციის მოპოვება ექსპორტის ხარჯების, პოტენციურ ბაზრებზე მოთხოვნის თავისებურებების და ამ ბაზრებზე შესასვლელად საჭირო მოთხოვნების შესახებ. საჭიროა მნიშვნელოვანი კვლევის განხორციელება და სურვილის და უნარის არსებობა ახალ ბაზარზე დამკვიდრების მიზნით ინვესტიციის განსახორციელებლად. ბაზარზე დარჩენის ალბათობა ჰეტეროგენულია სექტორების თვალსაზრისით. ბაზარზე დარჩენის ალბათობა მაღალია ტრადიციული ფირმებისთვის, რომლებიც აწარმოებენ ბოსტნეულს, ფქვილეულს, ბურღულეულს, ორგანულ აგენტებს, საფეიქრო ნაწარმს და ფეხსაცმელს. 28 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საექსპორტო ბაზარზე დარჩენა უფრო მოსახერხებელია ბაზარზე მორგებული ფირმებისთვის, ვიდრე დიდი კომპანიებისთვის. შედარებით უფრო პროდუქტიული ფირმები უკეთესი შედეგებით გამოირჩევიან, ინარჩუნებენ ექსპორტის აქტიურ ნაკადს და უფრო ხანგრძლივი სავაჭრო ურთიერთობები აქვთ. ეფექტი არ არის ძალზე ძლიერი, მიუხედავად იმისა, რომ საშუალო ფირმის მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა გაზრდის ბაზარზე დარჩენის ალბათობას 0.55 პროცენტული ერთეულით. პირიქით, დიდ ფირმებს (რომელთა სიდიდე იზომება თანამშრომლების რაოდენობით) შედარებით დაბალი შესაძლებლობა აქვთ, დარჩნენ ექსპორტის ბაზარზე პროდუქტიულობის შემოწმების შემდეგ. უცხოური მფლობელობის მქონე ფირმების შემთხვევაში დაბალია ექსპორტიდან პროდუქტის ამოღების ალბათობა. ეფექტი არსებითია მაღალი პროდუქტიულობის კონტროლის შემდეგაც კი: უცხოურ მფლობელობაში არსებული ფირმების მიერ ექსპორტირებული პროდუქტების ბაზარზე დარჩენის საშუალო ალბათობა 2.3 პროცენტული ერთეულით უფრო მეტია, ვიდრე ადგილობრივი მფლობელობის მქონე ფირმებში. ეს შედეგი შესაბამისობაშია თეორიულ მოლოდინთან, რომლის მიხედვით ინფორმაცია და ქსელში არსებული ბარიერები მნიშვნელოვანი დაბრკოლებებია ექსპორტის წარმატებისთვის. უცხოურ ფირმებს, სავარაუდოდ, უფრო მეტად აქვთ კავშირები დამყარებული უცხოელ პარტნიორებთან და უკეთ იცნობენ უცხოურ ბაზრებს, რასაც შეუძლია დახმარების გაწევა წარმატებული საექსპორტო პროდუქტების განსაზღვრაში. პროდუქტის და დანიშნულების ადგილის დივერსიფიკაციასა და ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობას შორის კომპლექსური კავშირია. მიუხედავად იმისა, რომ პროდუქტის დივერსიფიკაცია ზრდის პროდუქციის ბაზარზე დარჩენის შესაძლებლობებს, დანიშნულების ადგილის დივერსიფიკაცია ამცირებს მათ. პროდუქციის მაღალი დივერსიფიკაციის მქონე ფირმები გამოირჩევიან ბაზარზე დარჩენის უფრო მაღალი ალბათობით და ნაკლებად სავარაუდოა მათ მიერ საექსპორტო პროდუქტის ამოღება. ერთი პროდუქტის დამატება ფირმების საექსპორტო ნაკრებში, რომელშიც პროდუქტების საშუალო რაოდენობა თითოეული ფირმისთვის 3.3–დან იწყება, ზრდის ბაზარზე დარჩენის ალბათობას 0.32 პროცენტული ერთეულით. ექსპორტის დანიშნულების ადგილების რაოდენობა კი პირიქით, ზრდის ოპერაციის დასრულების საფრთხეს. ფირმები, რომლებიც დამკვიდრებული არიან ბევრ ბაზარზე, გამოირჩევიან მათი საექსპორტო პროდუქტების ნაკრებიდან პროდუქტების ამოღების მაღალი ალბათობით. ნიმუშში მოცემული ფირმებისთვის დანიშნულების ადგილების საშუალო რაოდენობა სამია. ერთი დანიშნულების ადგილის დამატება გაზრდის პროდუქტის ამოღების ალბათობას 0.83 პროცენტული ერთეულით. შესაძლებელია, რომ კონკრეტულ ბაზარზე ექსპორტირებისთვის საჭირო ინფორმაცია იყოს საკმარისი მოცულობის, მაგრამ ის იოლად არ გადაეცემოდეს დანიშნულების ადგილებს შორის. ეს ნიშნავს, რომ ბაზარზე დარჩენის პრობლემები იზრდება დანიშნულების ადგილების რაოდენობასთან ერთად (ან ბაზარზე დარჩენის შანსი მცირდება მათთან ერთად). სანაცვლოდ, სპეციფიკური პროდუქტის ექსპორტისთვის საჭირო ინფორმაციის გადაცემა ხდება პროდუქტებთან ერთად. ამგვარად, იმის გათვალისწინებით, რომ ფირმამ უკვე განახორციელა ერთი პროდუქტის ექსპორტი, მას მოუწევს ნაკლები ხარჯების გაღება დამატებითი მრავალფეროვანი პროდუქციის ექსპორტისთვის და შემდეგ ბაზარზე დარჩენის შანსი იზრდება ფირმების პროდუქციის მრავალფეროვნებასთან ერთად. ქსელის და ინფორმაციის გავრცელების ეფექტს მნიშვნელოვანი მაგალითები ადასტურებს. ბევრი ფირმის მიერ მოცემული პროდუქტის წარმოება და ექსპორტი ერთ ბაზარზე ზრდის ბაზარზე დარჩენის ალბათობას, დარგისთვის შედარებითი უპირატესობის კონტროლის შემდეგაც კი. ერთი და იმავე პროდუქტის ექსპორტიორი ფირმების რაოდენობის გაორმაგება საშუალოდ 1.8–დან გაზრდის დარჩენის ალბათობას 1.43 პროცენტული ერთეულით. მიუხედავად იმისა, რომ ეფექტი თითქოს არ არის დიდი, ის მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინებით, რომ პროდუქტის დაახლოებით 30 პროცენტი გადარჩება პირველი წლის შემდეგ, რაც ნიშნავს პროპორციულ ზრდას 5 პროცენტით (30 პროცენტიდან 31.5 პროცენტამდე)12. საერთაშორისო გამოცდილება მიუთითებს ქსელის ორგვარ ეფექტზე, ესენია: ინფორმაციის უკეთ გაზიარება და გაუმჯობესებული წვდომა დაფინანსებაზე, რადგანაც კრედიტორების თვალში რისკი მცირდება, ბაზარზე ფირმების არსებობის გამო. საინტერესოა, რომ ბაზარზე დარჩენის მაჩვენებელი არ არის უფრო მაღალი ბაზრებზე, რომლებთანაც საქართველოს თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულება აქვს გაფორმებული 12 ფირმა – პროდუქციის წყვილი ფირმა – პროდუქცია–დანიშნულების ადგილის სამეულის ნაცლად იძლევა იმავე შედეგებს. ქსელის ცვლადი ისევ სტატისტიკურად მნიშვნელოვანია და დადებით კავშირშია ბაზარზე დარჩენის ალბათობასთან. ეფექტი გაცილებით ძლიერია ამ შემთხვევაში: იმავე პროდუქტის ექსპორტიორი ფირმების რაოდენობის გაორმაგება (დანიშნულების ადგილის ბაზრისგან დამოუკიდებლად) საშუალოდ 3.9 –დან გაზრდის ბაზარზე დარჩენის ალბათობას 2.6 პროცენტული ერთეულით. ეს განაპირობებს პირველი წლის ბაზარზე დარჩენის 8.7 –იანი მაჩვენებლის (30 პროცენტიდან 32.6 პროცენტამდე) პროპორციულ ზრდას. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 29 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 (FTA). თუმცა ამ შედეგს სავარაუდოდ ხსნის ქსელური ეფექტი. ეს შესაძლოა, ასევე, ნიშნავდეს უფრო ძლიერი ჩარევის საჭიროებას თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების მიერ შემოთავაზებული შესაძლებლობების გამოსაყენებლად. კულტურული კავშირები და მანძილი, ასევე, ზრდის ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობას და ასახავს გრძელვადიან სავაჭრო ურთიერთობებს და მოთხოვნას ტრადიციულ პროდუქტებზე. რეგიონული კოეფიციენტები სტატისტიკურად მნიშვნელოვანია და ასოცირდება საექსპორტო ბაზრებზე დარჩენის მაღალ ალბათობასთან. ECA რეგიონის და ევროპის ტრადიციულ ბაზრებზე ექსპორტირებული პროდუქტები შეადგენს შესაბამისად 21.5 და 20 პროცენტულ ერთეულს და, სავარაუდოდ, უფრო სიცოცხლისუნარიანი იქნება, ვიდრე სამხრეთ აზიაში ექსპორტირებული პროდუქტები (საბაზისო მონაცემები). უფრო მეტად კაპიტალტევადი საწარმოო ტექნოლოგიების მქონე ფირმები ბაზარზე დარჩენის შედარებით მაღალი ალბათობით გამოირჩევიან მათი საექსპორტო პროდუქტების გამო. კაპიტალის შრომით რესურსებთან ფარდობის კოეფიციენტი შედარებით მაღალია იმ ფირმებში, რომლებიც სიცოცხლისუნარიანობით გამოირჩევიან. შრომატევადობის დარგობრივ მოდელებზე დაკვირვება მიუთითებს რომ არ არის დარგი, რომელიც შრომატევადობით გამოირჩევა. ნაცვლად ამისა, შრომატევადობა, როგორც ჩანს, დამოკიდებულია ფირმების მახასიათებლებზე დარგებს შიგნით (ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული და ექსპორტიორი ფირმები), სადაც ექსპორტიორებს აჰყავთ მეტი მუშახელი, მაგრამ შედარებით მეტი კაპიტალის მფლობელებიც არიან 13. გ. დასკვნები და დარგობრივ პოლიტიკასთან დაკავშირებული გზავნილები ქართველი ექსპორტიორები არ არიან გამონაკლისი იმ მხრივ, რომ ისინი ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული ფირმებისგან განსხვავებით უფრო დიდი და მეტად პროდუქტიული ფირმები არიან. როგორც ზოგადად მთელ მსოფლიოში, საქართველოშიც ექსპორტიორი ფირმები შედარებით უფრო ძლიერი საწარმოები არიან, ვიდრე მათი ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული პარტნიორები. ისინი უფრო პროდუქტიულები არიან და ამგვარად უფრო სწრაფად იზრდებიან, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები დასაქმების და წარმოებული პროდუქციის თვალსაზრისით. ისინი, ასევე, წარმოადგენენ ქვეყნის ეკონომიკაში მოღვაწე ფირმების მთელი რაოდენობის 9–16 პროცენტს (მომსახურების სფეროს გარდა), რაც შესაბამისობაშია რეგიონის ქვეყნების მაჩვენებლებთან 2006–12 წწ პერიოდში. ამ პერიოდის განმავლობაში ექსპორტი გაორმაგდა მოცულობით და გასამმაგდა ნომინალური ღირებულებით. ექსპორტის ზრდა საქართველოში უმეტესწილად განპირობებული იყო ერთი და იგივე პროდუქციის ექსპორტით დანიშნულების ერთსა და იმავე ადგილებზე. ექსპორტის დივერსიფიკაცია მოკრძალებული იყო და მიუხედავად იმისა, რომ ადგილი ჰქონდა ექსპერიმენტირებას ახალი პროდუქტებით, განსაკუთრებით ახალი ფირმების მიერ, ის კვლავ მცირე მასშტაბიანად რჩება. ახალი პროდუქტები უტოლდებოდა 2012 წელს ექსპორტირებული პროდუქტების მთლიანი რაოდენობის 50 პროცენტს, მაგრამ შეადგინა მთლიანი ექსპორტის მხოლოდ 16 პროცენტი ღირებულების თვალსაზრისით. ახალი პროდუქტების 75 პროცენტი წარმოდგენილი იყო ახალი ფირმების მიერ. უცხოურ ბაზრებზე მოთხოვნის, გემოვნების და პროდუქტების მახასიათებლებთან დაკავშირებული მოთხოვნების შესასწავლად საჭირო მაღალი ხარჯების გამო, ბევრი ფირმა უშუალოდ ახორციელებს მცირემასშტაბიან საექსპორტო ოპერაციებს ბაზრის საფუძვლიანი შესწავლის გარეშე. ის ფაქტი, რომ ფირმები მაღალი საწყისი ღირებულებით რჩებიან ბაზარზე უფრო დიდი ხნის განმავლობაში, სავარაუდოდ, იმაზე მიუთითებს, რომ მათ განხორციელებული აქვთ ბაზრის წინასწარი კვლევა და მეტად არიან დარწმუნებული თავიანთ გადაწყვეტილებაში უცხოურ მყიდველებთან დამყარებული საბაზრო ურთიერთობების გამო. მიუხედავად იმისა, რომ ექსპორტიორი ფირმებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა ბაზარზე დარჩენა სავაჭრო კავშირების გასაღრმავებლად და ექსპორტის გასაზრდელად, ქართული ფირმების ექსპორტის პერიოდები ხანმოკლეა. ახალი საექსპორტო პროდუქტების 75 პროცენტი და მთელი საექსპორტო პროდუქტების 70 პროცენტი ვერ რჩება ბაზარზე პირველი წლის შემდეგ. თუ ფირმა შეძლებს ბაზარზე დარჩენას, ბაზრის დატოვების ალბათობა მნიშვნელოვნად მცირდება. იმის გარკვევა თუ რომელი ფაქტორები ახდენს გავლენას ექსპორტის ნაკადების ხანგრძლივობაზე გლობალურ 13 სავაჭრო შოკების დადებითი პირობები არ არის მნიშვნელოვანი. ფარდობითი ფასების ზრდა ამაღლებს ექსპორტიორების მოგების მარჟას და უნდა გაზარდოს ბაზარზე დარჩენის ალბათობა. თუმცა, პროდუქტთან დაკავშირებული რეალური ვალუტის კურსი არ არის სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი. ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობაზე გავლენას არ ახდენს პროდუქტის დიფერენციაციის ხარისხი. 30 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ბაზარზე, მნიშვნელოვანია დარგობრივი პოლიტიკის მიზნებისათვის, სამუშაო ადგილების ზრდაში და საერთო კეთილდღეობის ამაღლებაში ექსპორტის პოტენციური როლის მნიშვნელობის გათვალისწინებით. ძირითადი მამოძრავებელი ფაქტორებია: ა. პროდუქტიულობა: ბაზარზე რჩებიან მასზე მორგებული ფირმები და არა უდიდესი საწარმოები. დიდი ფირმები უარყოფით კორელაციაში არიან ბაზარზე დარჩენასთან, როგორც კი გათვალისწინებული იქნება პროდუქტიულობის დონეები. დიდი ფირმები, სავარაუდოდ, კარგად ფუნქციონირებენ, ამდენად, ზომის ნაწილობრივ გავლენას გადაჭარბებული მნიშვნელობა არ უნდა მიენიჭოს - ის უნდა იყო ცხადი მაგალითი იმისა, რომ ექსპორტის მდგრადობისთვის, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა პროდუქტიულობის ზრდა. ბ. ფირმები, სადაც წარმოდგენილია უცხოური მფლობელობა, სავარაუდოდ, ბაზარზე დარჩენის მაღალი შესაძლებლობით გამოირჩევიან. უცხოური მფლობელობა შესაძლოა, გულისხმობდეს უკეთეს მენეჯმენტს, მოწინავე ტექნოლოგიებს, საერთაშორისო ბაზრების უკეთ ცოდნას და წვდომას ფინანსურ რესურსებსა და ბაზრის კვლევებზე. გ. ქსელის ეფექტი მნიშვნელოვანია. ექსპორტის ბაზრებზე აქტიურად დარჩენის შესაძლებლობა იზრდება იმ ფირმების რაოდენობასთან ერთად, რომლებიც აწარმოებენ ერთი და იმავე პროდუქტს დანიშნულების ერთი და იმავე ადგილის მიმართულებით. ეფექტი უცვლელია დარგობრივი ფარდობითი უპირატესობის და დარგობრივი ფიქსირებული ეფექტის კონტროლის დროს. არსებობს ორი მექანიზმი, რომლის მეშვეობითაც ქსელის ან გავრცელების ეფექტი შეიძლება აუმჯობესებდეს ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობას. ორივე დაკავშირებულია ინფორმაციის გავრცელებასთან. პირველი, რაც უფრო მეტი ფირმა აწარმოებს ერთი პროდუქტის ექსპორტს ან ექსპორტს დანიშნულების ერთი ადგილის მიმართულებით, მით მეტი ინფორმაციაა ხელმისაწვდომი პროდუქტის ექსპორტის თავისებურებებთან დაკავშირებით ან ამ დანიშნულების ადგილზე ექსპორტის შესახებ. ეს ინფორმაცია შეიძლება გავრცელდეს ბაზრის ახალ მონაწილეებზე ან დივერსიფიცირებულ ფირმებზე, რომელიც მათთვის შესაძლოა სარგებლის მომტანი იყოს, რადგან ის ამცირებს სრულიად ახალ ბაზარზე შევლის რისკს. მეორე, ინფორმაცია, ასევე, ვრცელდება, მაგალითად, ფინანსურ სექტორზე, რომელმაც შესაძლოა აღმოაჩინოს რომ ნაკლებად რისკიანია დივერსიფიცირების მოსურნე ფირმების ინოვაციური საქმიანობის დაფინანსება. დ. დივერსიფიკაციის მნიშვნელობა. პროდუქტის დივერსიფიკაცია დადებით კავშირშია ბაზარზე დარჩენასთან, ხოლო ბაზრების დივერსიფიკაცია ასოცირდება პროდუქტების ექსპორტის ნაკრებიდან ამოღების რისკთან. ეს დაკვირვება შესაძლოა, ასახავს მტკიცე კავშირს ექსპორტის სიცოცხლისუნარიანობას და მჭიდრო სავაჭრო ურთიერთობებს, თანამშრომლობას და ტრადიციულ კავშირებს შორის და, სავარაუდოდ, შეიცვლება ექსპორტის ხელშეწყობასა და დაფინანსებაში, საბაზრო კვლევებში მეტი ინვესტიციების ჩადების შედეგად. თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში 31 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ცხრილი 2.5. დარგობრივი პოლიტიკის ძირითადი გზავნილები ფაქტები პოლიტიკასთან დაკავშირებული შეთავაზებები ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის დაფინანსებაზე წვდომის გაუმჯობესება ხელს შეუწყობს ექსპორტის ამაღლება კრიტიკული მნიშვნელობისაა დივერსიფიკაციას, როგორც პროდუქციის, ისე - დანიშნულების ბაზრის სამუშაო ადგილების ზრდისთვის მიხედვით, იმის გათვალისწინებით, რომ აღნიშნული ღონისძიებები ძვირადღირებული და სარისკოა ფირმებისთვის. აღნიშნული, ასევე, ექსპორტიორები უკეთესი ხელს შეუწყობს კვლევას და განვითარებას, ახალი პროდუქტების და შემსრულებლები არიან, მეტი სამუშაო ტექნოლოგიების მიღებას და ადაპტაციას და მცირე და ახალი ფირმების ადგილების შექმნის თვალსაზრისითაც, მოტივირებას, იყვნენ ინოვაციური, გაფართოვდნენ, დარჩნენ ბაზარზე და და უფრო პროდუქტიულები, ვიდრე შექმნან სამუშაო ადგილები. ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებული ფირმები. უნივერისტეტებსა და საწარმოებს შორის კავშირების დამყარება ინოვაციის ძლიერი ეროვნული სისტემის ასაშენებლად აკადემიური წრეებიდან პროდუქტის დივერსიფიკაცია ეკონომიკის საწარმოო სექტორებში და ფირმებიდან უნივერსიტეტებში ასოცირდება უფრო მაღალ საბაზისო ცოდნის გავრცელების მხარდასაჭერად, რაც ხელს შეუწყობს პროდუქტიულობასთან, ზრდასთან, დივერსიფიკაციის ხარჯების შემცირებას და წაახალისებს ინოვაციებს სამუშაო ადგილების შექმნასთან და პროდუქტიულობის ასამაღლებლად. სიდიდესთან, მაგრამ ხარჯიანი და რისკიანია. ექსპორტის ხელშეწყობის ღონისძიებების გაძლიერება ბაზარზე შესვლის ხარჯების შესამცირებლად, რომლებიც გამოწვეულია ინფორმაციის ბაზარზე დარჩენა დამოკიდებულია ასიმეტრიულობით. ინფორმაციის გავრცელება ხელს შეუწყობს პროდუქტიულობის ზრდაზე. ექსპორტის მდგრადობის ამაღლებას, ექსპორტიორებს შეიძლება, ქსელებიდან და უცხოელ მივაწოდოთ ინფორმაცია უცხოელი მომხმარებლების პრეფერენციებზე, პარტნიორებთან ურთიერთობიდან ასევე, დავეხმაროთ პოტენციური მყიდველების იდენტიფიკაციაში და სარგებლის მიღების და პროდუქციის უცხოურ ბაზრებზე მიწოდებასთან დაკავშირებული მარეგულირებელი დივერსიფიკაციის უნარი; უცხოური სირთულეების დაძლევაში. ამ სფეროში ნებისმიერ რეფორმას წაადგება მონაწილეობა, ასევე, სასარგებლოა მონიტორინგისა და შეფასების გამჭვირვალე სისტემა, რომელიც პროდუქტიულობის ზრდისთვის და დაემყარება გაუმჯობესებულ მონაცემებს ფირმისა და ტრანზაქციების. ამგვარად გავლენას ახდენს ფირმების ეს სისტემა საჭიროა შეზღუდული საჯარო სახსრების საუკეთესოდ სიცოცხლისუნარიანობაზე სხვადასხვა გამოსაყენებლად. ფორმით. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ხელშეწყობა და უცხოური და შედარებით დიდი მოცულობის საწყისი ადგილობრივი ფირმების ურთიერთქმედების ხელშეწყობა. უცხოური ტრანზაქციები ასოცირდება დიდ და ინვესტიციების შემოდინება გამიზნული იყო მომსახურების სექტორებზე, უფრო მეტად პროდუქტიულ ფირმებთან როგორებიცაა მშენებლობა, საბანკო საქმიანობა და უძრავი ქონება. და ბაზარზე დარჩენის უფრო მაღალ ინვესტიციების ხელშემწყობი საქმიანობა შეიძლება მიმართული იყოს ალბათობასთან. პოტენციური ინვესტორების რეორიენტაციაზე საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებულ დარგებსა და უფრო მეტად ინოვაციურ ღონისძიებებზე. 32 თავი 2. ექსპორტის ზრდის შენარჩუნება საქართველოში საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველოში ექსპორტის ზრდა მაღალი იყო, თუმცა ძირითადად განპირობებული იყო გადაუმუშავებელი ნედლეულით; გადაუმუშავებელი ნედლეულის სექტორი, ასევე, დომინანტია შრომით ბაზარზე. საქართველოს შრომით ბაზარზე წამყვანი პოზიცია უჭირავს ნედლეულის სექტორს, სადაც დაბალკვალიფიციური კადრებია დასაქმებული. საქონლის ექსპორტის ზრდის საშუალო მაჩვენებელი 20 პროცენტს აღემატებოდა 2000 და 2013 წლებს შორის პერიოდში. ეს ზრდა, ძირითადად, განპირობებული იყო შავი ლითონებით და ქიმიური ნივთიერებების წარმოებით, მაგრამ სხვა დარგებშიც საკმაოდ მნიშვნელოვანი ზრდა იყო ექსპორტის მიმართულებით. სურსათი და ბოსტნეული, ორი საექსპორტო მიმართულება, რომლებიც საქართველოსთვის მნიშვნელოვანია, ნაკლებად დინამიური იყო ბოლო წლებში, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, 2000 წელთან შედარებით გაორმაგდა მისი ღირებულება. ორივე სფერომ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ექსპორტის ზრდაში ბოლო ათწლეულის დასაწყისში; მნიშნელოვანი ზრდა, ასევე, აღინიშნა 2009 წელს. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს ექსპორტის განვითარება შრომითი, რესურსების რაოდენობის თვალსაზრისით, მხოლოდ უმნიშვნელოდ შეიცვალა გასული ათწლეულის განმავლობაში, ექსპორტიორი ფირმები სჯობნიან ადგილობრივ ბაზარზე ორიენტირებულ ფირმებს სამუშაო ადგილების შექმნაში. ევროკავშირში ექსპორტირებული არასასარგებლო წიაღისეულის და შავი ლითონის დარგებში შემცირდა ექსპორტის განვითარება შრომითი რესურსის, კერძოდ, შრომითი რესურსების კვალიფიკაციის თვალსაზრისით. ექსპორტში სულ უფრო მეტად ჭარბობს პირველადი მოხმარების საქონელი, ბოსტნეულის ჩათვლით. ამ ტიპის საქონელს სჭირდება დაბალი კვალიფიკაცია, აქვს ერთ მოსამსახურეზე გათვლით დაბალი დამატებითი ღირებულება და მოითხოვს ნაკლებ კაპიტალს. თუმცა ECA-ს რეგიონის მიმართულებით ექსპორტის სფეროში კვალიფიკაცია გაიზარდა, ძირითადად, მეღვინეობის და სურსათის გადამუშავების დარგებში. ექსპორტის განვითარების თვალსაზრისით, საქართველო ჩამორჩება რეგიონის შედარებით უფრო დინამიკურ ქვეყნებს, კერძოდ, პოლონეთს, ესტონეთს და ლატვიას. თუმცა ის უსწრებს ევროპის და ცენტრალური აზიის დანარჩენ ქვეყნებს ექსპორტიორი ფირმების მიერ სამუშაო ადგილების შექმნის მიხედვით. კავშირის გაძლიერება შრომითი ბაზრის შედეგებსა და ვაჭრობას შორის დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რამდენად შეუძლია შრომით ძალას, გადაინაცვლოს მეტად პროდუქტიულ დარგებში. ექსპორტიორებს აჰყავთ უფრო მეტი თანამშრომელი, მათ შორის ქალი, ვიდრე ადგილობრივ ფირმებს, თუმცა ქალი თანამშრომლების წილი დაბალია სექტორის და დანიშნულების ბაზრის მიხედვით. მიუხედავად იმისა, რომ ევროკავშირის მიმართულებით ექსპორტის წარმოებისას უპირატესობა ენიჭება ქალთა დასაქმებას, ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონთან (ECA) ვაჭრობის სფეროში უმეტესად მამაკაცი მუშახელია დასაქმებული. ვაჭრობის გავლენის გაძლიერება შრომითი ბაზრის შედეგებზე მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია შრომითი რესურსების უნარზე, გადაინაცვლონ უფრო პროდუქტიულ დარგებში. საქართველოში შედარებით ადვილია სამუშაო ადგილის მოძიება სოფლის მეურნეობაში და უფრო რთულია მრეწველობაში ან სახელმწიფო სექტორში დასაქმება. დამსაქმებელთა კვლევა და შრომითი ბაზრის სიმულაციები მიუთითებს, რომ კვალიფიკაციის ნაკლებობა ზღუდავს მუშახელის მობილობას არა-სასოფლო სამეურნეო დარგებში. კვალიფიკაციის ნაკლებობა შესაბამისობაშია სიმულაციური უმუშევრობის ქვედა ზღვართან, რომელიც 15 პროცენტია კონკრეტული დაშვებების თანახმად. ინოვაციური და უცხოურ მფლობელობაში მყოფი ფირმები აღნიშნავენ, რომ კვალიფიკაციის ნაკლებობა მნიშვნელოვანი დაბრკოლებაა საქართველოში. რეალურად, საქართველოში სამუშაო ადგილების უდიდესი ნაწილი კვლავ ტრადიციულ სექტორებშია, სადაც კვალიფიკაციის ნაკლებობა არ ითვლება დიდ დაბრკოლებად. იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სამუშაო ადგილების რაოდენობა კვალიფიკაციის ყველა დონეზე გაიზრდება, ისე, რომ დააკმაყოფილოს არსებული ჭარბი მიწოდება, უნარები კვლავ შეუსაბამო იქნება ბაზრის მოთხოვნებთან, რადგან სათანადო უნარების მქონე მოსამსახურეთა რაოდენობა შეზღუდულია, საუბარია ზოგად უნარებზე, რომ არაფერი ვთქვათ სპეციფიკურ პროფესიულ კვალიფიკაციაზე. უნარ-ჩვევების შეუსაბამობით გამოწვეული უმუშევრობის მაჩვენებელი, სიმულაციის მიხედვით, შეადგენს 15 პროცენტს. ამ თავის დანარჩენი ნაწილი ორგანიზებულია შემდეგნაირად:. „ა“ ქვეთავი მიმოიხილავს დასაქმებას და ვაჭრობის მოდელებს, ხოლო „ბ“ ქვეთავი აფასებს ექსპორტის განვითარებას შრომითი რესურსების რაოდენობის თვალსაზრისით. „გ“ ქვეთავი შეისწავლის შრომითი რესურსების მობილობას საქართველოში და „დ“ და „ე“ ქვეთავებში კი შეფასებულია ქვეყნის კვალიფიკაცია და განხილულია საერთაშორისო გამოცდილება. „ვ“ ქვეთავში წარმოდგენილია დასკვნები. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 33 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ა. დასაქმების და ვაჭრობის მოდელები საქართველოში შრომით ბაზარზე წამყვანია დაბალხელფასიანი პირველადი სექტორი, რომელიც ნაკლებად განვითარებული უნარ–ჩვევებით გამოირჩევა. შინამეურნეობების კვლევის მონაცემებით შრომითი რესურსების 57 პროცენტი დაკავებულია პირველად სექტორში, ძირითადად სოფლის მეურნეობაში. აღიშნული მუშახელის ორ მესამედს სათანადო უნარ-ჩვევები არ გააჩნია. სოფლის მეურნეობაში გამომუშავებული საშუალო ხელფასი სამრეწველო სექტორში გამომუშავებული ხელფასის მხოლოდ ერთი მესამედია, ხოლო ამ უკანასკნელში დასაქმებულია შრომითი რესურსების მხოლოდ 4.4 პროცენტი. მრეწველობაში დასაქმებული მუშახელიდან 62 პროცენტი შესაბამისი უნარ– ჩვევების მქონეა და 63 პროცენტი არის მამაკაცი. უმაღლესი ხელფასები წარმოდგენილია სამთო-მომპოვებელ სექტორში, სადაც დასაქმებულების 89 პროცენტი მამაკაცია, მშენებლობაში, სადაც დასაქმებულების 97 პროცენტი მამაკაცია, და მომსახურების სექტორში. ეს ის დარგებია, რომლებშიც აღინიშნა ყველაზე მაღალი კაპიტალტევადობა და პროდუქტიულობის ზრდა. მრეწველობის დარგის გამოცდილი მუშაკები გამოიმუშავებენ 20 პროცენტით მეტს, ვიდრე მათი გამოუცდელი კოლეგები.14 საინტერესოა, რომ სოფლის მეურნეობის სექტორში ანაზღაურება უმნიშვნელოდ განსხვავდეა უნარ–ჩვევების მიხედვით, რაც ამყარებს მოსაზრებას, რომ სოფლის მეურნეობა, დასაქმების თვალსაზრისით, უკანასკნელი არჩევანია. ცხრილი 3.1. შრომითი ბაზრის მახასიათებლები (პროცენტი, თუ სხვაგვარად არ არის მითითებული) სულ მამაკაცი ქალი გამოუცდელი გამოცდილი დასაქმების წილი სოფლის მეურნეობა, ნადირობა, სატყეო საქმე, 55.8 49.6 50.4 64.7 35.3 თევზჭერა სამთო მოპოვება 1.1 88.9 11.1 45.3 54.7 მრეწველობა 4.4 63.1 36.9 37.6 62.4 მშენებლობა 3.3 96.8 3.2 48.1 51.9 სამუშაო ადგილები სახელმწიფო სამსახურში 15.6 43.0 57.0 17.2 82.8 სამუშაო ადგილები კერძო სერვისებში 19.8 59.1 40.9 34.7 65.3 საშუალო თვიური ხელფასი (ქართული ლარით) სოფლის მეურნეობა, ნადირობა, სატყეო საქმე, თევზჭერა 100.0 111.6 72.0 100.0 100.0 სამთო მოპოვება 500.0 500.0 325.0 600.0 330.0 მრეწველობა 300.0 383.3 200.0 250.0 301.6 მშენებლობა 333.3 333.3 - 283.3 400.0 სამუშაო ადგილები სახელმწიფო სამსახურში 320.0 595.0 265.0 260.0 330.0 სამუშაო ადგილები კერძო სერვისებში 300.0 378.3 238.3 230.0 333.2 გამოცდილი მუშახელის წილი დასაქმებაში სოფ. მეურნეობა, ნადირობა, სატყეო საქმე, თევზჭერა 35.3 35.0 35.7 არ შეესაბამება არ შეესაბამება სამთო მოპოვება 54.7 52.3 73.7 არ შეესაბამება არ შეესაბამება მრეწველობა 62.4 62.2 62.8 არ შეესაბამება არ შეესაბამება მშენებლობა 51.9 50.8 86.7 არ შეესაბამება არ შეესაბამება სამუშაო ადგილები სახელმწიფო სამსახურში 82.8 73.3 90.5 არ შეესაბამება არ შეესაბამება სამუშაო ადგილები კერძო სერვისებში 65.3 61.9 70.6 არ შეესაბამება არ შეესაბამება წყარო: „საქართველოს შინამეურნეობების ინტეგრირებული კვლევა“ 2011. შენიშვნა: კვალიფიკაციად მიიჩნევა კოლეჯის, ტექნიკური სკოლის ან პროფესიული ხარისხი, ბაკალავრის ან უფრო მაღალი ხარისხი. სახელფასო მონაცემები შეიძლება განსხვავდებოდეს „საქსტატის“ მიერ გამოქვეყნებული ინფორმაციისგან, კერძოდ, სოფლის მეურნეობის სფეროსთვის. „საქართველოს შინამეურნეობების ინტეგრირებულმა კვლევამ“ გამოაქვეყნა მხოლოდ ინფორმაცია შინამეურნეობების დონეზე არსებული შემოსავლების შესახებ, ამდენად, დარგის დონეზე ხელფასების გამოითვლება იმ შინამეურნეობების გამოყენებით, რომლებიც დასაქმებული არიან ერთსა და იმავე სფეროში. შინამეურნეობები ნულოვანი მითითებული შემოსავლით გამოტოვებულია. 14 დარგობრივი სახელფასო განსხვავებები „საქსტატის“ სახელფასო მონაცემებში მნიშვნელოვნად მაღალია 34 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად დიდია გენდერული განსხვავებები შრომით ბაზარზე. ქალთა ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებელი (LFPR) შედარებით სტაბილურია და 59 პროცენტს შეადგენს. ეს თანაზომადია პოლონეთში აღნიშნული ტენდენციებისა. ესტონეთსა და ლატვიაში გაცილებით მეტი დინამიკა იყო შრომით რესურსებში ქალების მოსაზიდად და ორივე ქვეყანაში 2011 წელს ქალების ეკონომიკური აქტიურობის მაჩვენებელმა დაახლოებით 72 პროცენტი შეადგინა, მამაკაცების 77 პროცენტიან მაჩვენებელთან შედარებით. ქალებისთვის დასაქმების საუკეთესო შესაძლებლობები, ძირითადად, სახელმწიფო სერვისების სფეროშია, რომელზეც კვალიფიციური ქალების მესამედი მოდის. ქალებზე მოდის სახელმწიფო სექტორში არსებული სამუშაო ადგილების 57 პროცენტი, ამის მიზეზია ქალების სიჭარბე მასწავლებლების დაბალანაზღაურებად სამუშაო ადგილებზე. ის შეადგენს ქალების მთლიანი ოფიციალური დასაქმების 19 პროცენტს. სოფლის მეურნეობაზე მოდის ქალთა დასაქმების 60 პროცენტი. სამრეწველო სექტორში მამაკაცები გამოიმუშავებენ საშუალოდ 92 პროცენტით მეტს ვიდრე ქალები (ცხრილი 3.1). საქართველოს შრომითმა რესურსებმა ფუნდამენტური ცვლილება განიცადა 2002 წლის შემდეგ განათლების მიღების თვალსაზრისით, რამდენადაც გაიზარდა საშუალო განათლების მქონე პირთა წილი მოსახლეობაში. მაშინ, როცა 2002 წელს შრომით რესურსების დაახლოებით ნახევარს ჰქონდა მხოლოდ დაწყებით განათლება, ეს მაჩვენებელი 10 პროცენტზე ქვემოთ ჩამოვიდა 2007 წლისთვის, ხოლო საშუალო განათლების მქონე პირთა წილი გაიზარდა 60 პროცენტამდე. თუმცა საშუალო განათლების მქონე პირები 2011 წელს, ასევე, შეადგენენ უმუშევართა საკმაოდ დიდ წილს, კერძოდ, 56 პროცენტს (დაწყებითი განათლების მქონე პირთა მხოლოდ 5 პროცენტთან შედარებით). ნახაზი 3.1. საქაჽთველოს ექსპოჽBის ზჽდა მთლიანი ექსპოჽBი, ექსპოჽBის ღიჽებულება (მლნ. აშშ დოლაჽი) ექსპოჽBის ზჽდა სექBოჽის მიხედვით (%) ექსპოჽBის ზჽდა ექსპოჽBის ღიჽებულება შავი ლითონები ქიმიუჽი ნივთიეჽებები სასაჽგებლო Lიაღისეული ძვიჽფასი ლითონები სუჽსათი ბოსBნეული სხვა წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. ექსპორტის ზრდას საქართველოში ძირითადად განაპირობებდა პირველადი სექტორი, განსაკუთრებით ქიმიური ნითიერებების და შავი ლითონების წარმოება. მთლიანად საქართველოს ექსპორტი ძლიერ გაიზარდა. ექსპორტი მყარად იზრდებოდა ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ზრდის 20 პროცენტზე მაღალი საშუალო მაჩვენებლით 2000 და 2013 წლებს შორის პერიოდში. ზოგადად, საქართველოს ექსპორტმა პიკურ მნიშვნელობას მიაღწია 2013 წელს და შეადგინა 2.9 მლრდ. აშშ დოლარი, რაც მნიშვნელოვანი ზრდა იყო 2000 წელთან შედარებით, როცა ეს მაჩვენებელი 324 მლნ. აშშ დოლარს უტოლდებოდა. ეს ზრდა, ძირითადად, განპირობებული იყო შავი ლითონებით და ქიმიური ნივთიერებების წარმოებით, მაგრამ სხვა დარგებმაც საკმაოდ მნიშვნელოვანი ზრდა აჩვენეს ექსპორტის მიმართულებით (ნახაზი 3.1, მარჯვენა სურათი). სურსათი და ბოსტნეული, ორი საექსპორტო მიმართულება, რომლებიც საქართველოსთვის მნიშვნელოვანია, ნაკლებად აქტიური იყო ბოლო წლებში, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, 2000 წელთან შედარებით გაორმაგდა მისი ღირებულება. ორივე სფერომ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ექსპორტის ზრდაში ბოლო ათწლეულის დასაწყისში, მაგრამ, ასევე, აღინიშნა მნიშნელოვანი ზრდა 2009 წელს. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 35 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზი 3.2. საქაჽთველოს ექსპოჽBი დანიშნულების ადგილის მიხედვით ექსპოჽBის ღიჽებულება (მლნ. აშშ დოლაჽი) ექსპოჽBის Lილი (პჽოJენBი) ევჽოკავშიჽი ჽუსეთი ევჽოკავშიჽი ჽუსეთი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. ნახაზი 3.3. საქაჽთველოს ექსპოჽBი დანიშნულების ადგილის და შედგენილობის მიხედვით პჽოJენBი ევროკავშირი, 27, 2000 რუსეთი, 2000 ECA, 2000 ევროკავშირი, 27, 2012 რუსეთი, 2012 ECA, 2012 შავი ლითონები ქიმიუჽი ნივთიეჽებები სუჽსათი სასაჽგებლო Lიაღისეული ძვიჽფასი ლითონები ბოსBნეული სხვა წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. 36 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ECA რეგიონის დანარჩენ ქვეყნებთან შედარებით საქართველოში ექსპორტიორი ფირმები საშუალოდ უფრო დიდი ზომისაა და აჰყავთ გაცილებით მეტად კვალიფიციური მუშაკები და ქალები აბსოლუტური თვალსაზრისით. ქართული ექსპორტიორი ფირმები შედარებით უფრო დიდია ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები სამზე მეტი ფაქტორის მიხედვით, ECA15–ს ორ ფაქტორთან შედარებით. განსხვავების მიზეზი, შესაძლოა იყოს ის, რომ საქართველოში ექსპორტთან დაკავშირებული ფიქსირებული ხარჯები უფრო მაღალია, ვიდრე ECA რეგიონის სხვა ქვეყნებში და ამ ხარჯების დაძლევა მხოლოდ დიდ, უფრო მეტად პროდუქტიულ ფირმებს შეუძლიათ. მიზეზი, ასევე, შესაძლოა ისიც იყოს, რომ საქართველოში უფრო დიდია განსხვავება დიდსა და მცირე და საშუალო საწარმოებს შორის, ვიდრე ECA-ს სხვა ქვეყნებში. ქართველი ექსპორტიორები ასაქმებენ მეტ ქალ თანამშრომელს, ვიდრე არაექსპორტიორები. თუმცა, ქალი თანამშრომლების წილი ექსპორტიორ ფირმებში ნაკლებია. ექსპორტიორ ფირმებში შრომითი რესურსების 37 პროცენტი ქალია, ხოლო არაექსპორტიორ ფირმებში - 50 პროცენტია მაჩვენებელი. ექსპორტიორ ფირმებს, ასევე, აჰყავთ უფრო მეტი კვალიფიციური თანამშრომელი, ვიდრე არაექსპორტიორ ფირმებს, თუმცა კვალიფიციური თანამშრომლების წილი ექსპორტიორ ფირმებში შედარებით უფრო მცირეა, 40 პროცენტი, არაექსპორტიორი ფირმების 56 პროცენტთან შედარებით. ეს ტენდენცია ECA-ს ტენდენციის საწინააღმდეგოა, სადაც კვალიფიციური თანამშრომლების წილი ოდნავ უფრო მაღალია ექსპორტიორ ფირმებში (52 პროცენტი) არაექსპორტიორ ფირმებთან შედარებით (49 პროცენტი). ექსპორტიორი ფირმების წილი საქართველოში დაბალია და მცირდება, თუმცა ისინი უფრო ინტენსიურად ეწევიან ექსპორტს. საქართველოში ნიმუშში შემავალი ფირმების 25 პროცენტი 2002 წელს ექსპორტიორი იყო, 2005 წელს ეს მაჩვენებელი 18 პროცენტამდე დაეცა, ხოლო 2009 წელს 13 პროცენტამდე და 9 პროცენტზე ნაკლები იყო 2013 წელს. ზოგიერთი დარგი უფრო მეტადაა ინტეგრირებული გლობალურ ბაზრებზე, ვიდრე სხვები. დარგობრივ დონეზე, ქართული სასურსათო და სასმელების მწარმოებელი ფირმების დიდი წილი აწარმოებდა ექსპორტს ECA რეგიონის საშუალო მაჩვენებელთან შედარებით, მაგრამ წილი შედარებით დაბალი იყო სამრეწველო, სამშენებლო და მომსახურების სექტორებისთვის, საბითუმო და ტრანსპორტის სფეროების ჩათვლით. ექსპორტის წილი ექსპორტიორი ფირმების მთლიან გაყიდვებში უფრო მაღალია, ვიდრე ECA-ს რეგიონში ყველა მნიშვნელოვან საექსპორტო კატეგორიაში, სურსათის და სასმელების, ლითონების და სასარგებლო წიაღისეულის და ქიმიური ნივთიერებების ჩათვლით. ევროკავშირი და ECA საქართველოს ყველაზე მნიშვნელოვანი სავაჭრო პარტნიორები იყვნენ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში. 3.2 ნახაზი ასახავს ევროკავშირის 27 ქვეყნისთვის, ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონისთვის (ECA)*16 და რუსეთისთვის განკუთვნილი ქართული ექსპორტის ღირებულებას (მარცხენა ნახაზი) და წილს (მარჯვენა ნახაზი). ნახაზი გვიჩვენებს საკმაოდ სტაბილურ ტენდენციას: ევროკავშირი (27 ქვეყანა) და ECA* მოიხმარს საქართველოს მთლიანი ექსპორტის დაახლოებით 20 და 50 პროცენტს. ECA–ს წილი საქართველოს ექსპორტში უმნიშვნელოდ დაეცა 2008-09 წლების გლობალური ფინანსური კრიზისის შემდეგ, ხოლო ევროკავშირის წილი მცირედ შეიცვალა. რუსეთმა დაკარგა მნიშვნელობა, როგორც სავაჭრო პარტნიორმა 2005 წლიდან, რის გამოც საქართველოს ექსპორტის წილი ამ ქვეყანაში 2000 წელს არსებული 20 პროცენტიდან 2 პროცენტამდე დაეცა 2010 წლისთვის, ვიდრე ის გაიზრდებოდა 6 პროცენტამდე 2013 წელს ღვინის, წყლის და მეორადი ავტომობილების ექსპორტის ზრდის შედეგად. ევროკავშირში, ევროპასა და ცენტრალურ აზიაში და რუსეთში საქართველოს ექსპორტის შედგენილობა მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ჩვენ ერთმანეთს ვადარებთ საქართველოს ექსპორტის დარგობრივ შედგენილობას ქვეყნის მთავარი სავაჭრო პარტნიორების მიხედვით. 2000 წლის შემდეგ საქართველოს ექსპორტი ერთნაირად გაიზარდა ECA*–ს და ევროკავშირის 27 ქვეყანაში ღირებულების თვალსაზრისით, თუმცა მნიშვნელოვნად განსხვავდება ამ ქვეყნებში წარმოებული ექსპორტის შედგენილობა. ექსპორტი ევროკავშირის 27 ქვეყანაში შედარებით მეტად კონცენტრირებულია სასარგებლო წიაღისეულზე, განსაკუთრებით, ნავთობპროდუქტებზე, სპილენძის მადანზე და კონცენტრატებზე, ისევე, როგორც ქიმიურ პროდუქტებზე. სურსათის ექსპორტი მნიშვნელოვნად გაიზარდა, გაიზარდა სურსათის ექსპორტის 15 ECA რეგიონთან ყველა შედარებისთვის გამოყენებულია უახლესი ხელმისაწვდომი წელი (2009) „მსოფლიო ბანკის ბიზნესგარემოს და საწარმოთა ეფექტიანობის კვლევიდან“ . 16 უნდა აღინიშნოს, რომ ECA* რეგიონში შედის ევროკავშირის არაწევრი ქვეყნები (რუსეთის გარდა) და ცენტრალური აზიის ქვეყნები: ალბანეთი, სომხეთი, აზერბაიჯანი, ბოსნია და ჰერცეგოვინა, ბელარუსი, საქართველო, ხორვატია, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, მოლდოვა, მაკედონია, მონტენეგრო, სერბეთი, ტაჯიკეთი, თურქმენეთი, თურქეთი, უკრაინა და უზბეკეთი. ევროკავშირში შემავალი 27 ქვეყანაა: ავსტრია, ბელგია, ბულგარეთი, კვიპროსი, ჩეხეთის რესპუბლიკა, დანია, ესტონეთი, ფინეთი, საფრანგეთი, გერმანია, საბერძნეთი, უნგრეთი, ირლანდია, იტალია, ლატვია, ლიტვა, ლუქსემბურგი, მალტა, ნიდერლანდები, პოლონეთი, პორტუგალია, რუმინეთი, სლოვაკეთი, სლოვენია, ესპანეთი, შვედეთი და გაერთიანებული სამეფო. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 37 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 მნიშვნელობაც ევროკავშირის 27 ქვეყნის ბაზარზე, 6.5 მილიონიდან (2000 წელს) 42 მილიონამდე (2012 წელს). შავი ლითონები და სასარგებლო წიაღისეული, მნიშვნელოვანი საექსპორტო პროდუქტებია ECA–ს რეგიონისთვისაც, მაგრამ მათი ადგილი დაიკავა აგროსექტორის პროდუქტებმა, უმეტესად ალკოჰოლურმა და არაალკოჰოლურმა სასმელებმა, რომლებიც საქართველოს ექსპორტში, ღირებულების თვალსაზრისით, წამყვან ადგილზეა. ბ. საქართველოს ექსპორტში დაკავებული შრომითი რესურსების განვითარება ემპირიული კვლევები მიუთითებს, რომ ქვეყნის ექსპორტის სტრუქტურა, ანუ ის, თუ რა ტიპის პროდუქციას აწარმოებს, რომელ დარგებში, რა დამატებითი ღირებულებით და ვისთვისაა განკუთვნილი, დაკავშირებულია შრომითი რესურსების ტიპებთან, რომლებმაც უნდა აწარმოონ აღნიშნული პროდუქციის ექსპორტი. საქართველოს საექსპორტო კალათის ევოლუციის შესწავლა, პროდუქციის ნაკრების, მისი განვითარების დონის და დანიშნულების ბაზრების თვალსაზრისით, ხელს უწყობს დარგობრივი პოლიტიკის იმ ღონისძიებების უკეთესად შემუშავებას, რომლებიც განაპირობებს შრომითი ბაზრის შედეგების გაუმჯობესებას, რაც, თავის მხრივ, გაამყარებს და გააუმჯობესებს ექსპორტის შედეგებს. ამგვარად, ჩვენ შევისწავლით ტენდენციებს ექსპორტის განვითარებაში, ექსპორტის დანიშნულების ადგილის მიხედვით, შრომითი ბაზრის განვითარებასთან დაკავშირებით პოტენციური დასკვნების გამოსატანად. ჩვენ ვაგებთ და ერთმანეთს ვადარებთ ექსპორტის განვითარების მაჩვენებლებს შრომითი რესურსების შედგენილობის თვალსაზრისით, რათა უკეთესად გავიგოთ, რა პოტენციური გავლენა აქვს ექსპორტის ზრდას შრომით ბაზარზე. ვიყენებთ ოთხ ინდექსს ან “EXPYs17”, რომელიც აფასებს საქართველოში შრომითი რესურსების განვითარების შემდეგ ასპექტებს: (i) საშუალო ხელფასი; (ii) საშუალო დამატებითი ღირებულება თითოეულ მუშაკზე;  (iii) კვალიფიციური მუშაკების წილი მუშახელის საერთო რაოდენობაში  ; და (iv) კაპიტალი ერთ მუშაკზე. შრომით რესურსებთან დაკავშირებული თითოეული აღნიშნული EXPYs –სთვის საქართველოს შემთხვევაში ჩვენ: (i) ვაკვირდებით, როგორ იცვლებოდა მათი დონე დროთა განმავლობაში 2000 წლიდან მოყოლებული; (ii) ვითვალისწინებთ ვარიაციებს შრომითი რესურსების შედგენილობაში სხვადასხვა დანიშნულების ადგილის ბაზრების მიხედვით. საშუალო მნიშვნელობებს ვადარებთ ჯამური ქართული ექსპორტისთვის (ე.ი. ექსპორტი „მსოფლიოსთვის“), ევროკავშირისთვის განკუთვნილი ექსპორტისთვის (ევროკავშირის 27 ქვეყანა), ევროპის და ცენტრალური აზიისთვის (ECA*) და რუსეთისთვის; (iii) ორმხრივად ვადარებთ მუშახელის რაოდენობას ECA–ს წამყვან ექსპორტიორ ქვეყნებს, მათ შორის, ესტონეთს, პოლონეთს და ლატვიას (რეგიონის მოწინავე ქვეყნები); და (iv) ვიმეორებთ თითოეულ ზევით აღნიშნულ ანალიზს მთელი განაწილების გასწვრივ, იმის გასარკვევად, თუ რომელი პროდუქტები განაპირობებენ გამოვლენილ განსხვავებებს. 2000 წლის შემდეგ საქართველოს ექსპორტის სფეროში საშუალო ხელფასი, დამატებითი ღირებულება და უნარ–ჩვევები უმნიშვნელოდ შეიცვალა, თუმცა აღინიშნა ცვლილებები ამ ტენდენციებში დანიშნულების ადგილის მიხედვით. უწყვეტი წითელი მრუდები 3.4 ნახაზზე აღნიშნავს შრომითი რესურსების განვითარებას საქართველოს მთლიანი, მსოფლიო ექსპორტისთვის და მიუთითებს სტაგნაციაზე ოთხივე ზემოთ აღნიშნული მიმართულებით. ექსპორტი რუსეთში განსხვავდებოდა ევროკავშირის 27 ქვეყანასა და ECA*-ს ქვეყნებში ექსპორტისგან 2000 წლიდან 2006 წლამდე პერიოდში. განსხვავება გამოიხატებოდა დაბალ ხელფასებში, დაბალ დამატებით ღირებულებასა და კვალიფიკაციაში და მაღალ ფიზიკურ კაპიტალში. მაგრამ 2007 წელს ხელფასის და კვალიფიკაციის კოეფიციენტმა დაიწყო ზრდა და აღინიშნა ფიზიკური კაპიტალის კლება, ის საშუალო მაჩვენებლებს მიუახლოვდა 2010 წლისთვის და გასცდა კიდეც მათ. ეს ტენდენცია განპირობებული იყო უმთავრესად ღვინის (და შედარებით ნაკლებად შავი ლითონების) ექსპორტის მკვეთრი შემცირებით რუსეთში. 17 დასაქმების და ხელფასის შესახებ დეტალური ინფორმაციის გარეშე არ შეგვიძლია, ზუსტად შევაფასოთ საქართველოს ექსპორტის ეფექტიანობაზე შრომითი რესურსების გავლენა. ჩვენ ადაპტაცია გავუკეთეთ Hausmann, Hwang და Rodrick-ის (2007) ექსპორტის განვითარების საზომს და შევიმუშავეთ საქართველოს საექსპორტო კალათის შრომითი თვალსაზრისით განვითარების არაპირდაპირი საზომი. EXPYs შეიძლება ინტერპრეტირებულ იქნეს, როგორც ექსპორტის წილი (საქართველოს საექსპორტო კალათასთან დაკავშირებული შრომითი ბაზრის საშუალო შეწონილი შედეგი), რომელიც გამოითვლება ორი ეტაპის გამოყენებით. პირველი უკავშირებს თითოეულ პროდუქტს გლობალური ვაჭრობის შეწონილ საშუალო ხელფასს, დამატებით ღრებულებას, კვალიფიკაციის კოეფიციენტს ან ფიზიკურ კაპიტალს და მოიცავს მსოფლიოს ყველა ქვეყანას, რომელიც აწარმოებს პროდუქტის ექსპორტს და აღინიშნება PRODY. მეორე ეტაპი შეწონის PRODYs გამოჩენას საქართველოს საექსპორტო კალათაში საქართველოს მთლიანი ექსპორტის თითოეული პროდუქტის წილის მიხედვით, რომელიც აღინიშნება, როგორც EXPY. შედეგად მიღებული EXPYs ასახავს საქონლის გლობალურ საშუალო შედგენილობას, რომელიც ჩნდება საქართველოს ექსპორტის კალათაში. 38 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საქართველოს არასასარგებლო წიაღისეულის ექსპორტს არ მოჰყოლია შრომითი რესურსების განვითარება. ნახაზი  3.5  უჩვენებს, საქართველოს არასასარგებლო წიაღისეულის გლობალური ექსპორტის მაჩვენებლები (უწყვეტი მსხვილი მრუდი) ძირითადად უცვლელი იყო და მხოლოდ უმნიშვნელოდ იზრდებოდა საშუალო ხელფასის, დამატებითი ღირებულების და უნარ–ჩვევების კოეფიციენტის ნაწილში, ხოლო მცირედით იკლებდა ფიზიკური კაპიტალის თვალსაზრისით. ეს დაკვირვება შესაბამისობაშია საქართველოს საექსპორტო კალათის შედარებით მოკრძალებულ შემადგენლობით ცვლილებასთან გასული ათწლეულის განმავლობაში. კვალიფიციური მუშახელის მთლიან მუშახელთან ფარდობის საშუალო კოეფიციენტი დაახლოებით 64 პროცენტის ფარგლებში იყო. საქართველოს ექსპორტი ევროკავშირში ნაკლებად განვითარებული იყო უნარ-ჩვევების თვალსაზრისით გასული ათწლეულის განმავლობაში, მაგრამ ექსპორტის განვითარების მაჩვენებელი ევროპის და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში გაიზარდა ძირითადად ღვინის და გადამუშავებული სურსათის ექსპორტის ზრდის გამო. არასასარგებლო წიაღისეულის ექსპორტის ანალიზი დანიშნულების ბაზრების მიხედვით - (ნახაზი 3.5) ევროკავშირის 27 ქვეყანის, რუსეთის და ევროკავშირის არაწევრი ქვეყნებისა და ევროპა-ცენტრალური აზიის რეგიონის ქვეყნები (რუსეთის გარდა) მიხედვით - გვიჩვენებს შემდეგს: ევროკავშირის 27 ქვეყნისთვის განკუთვნილი ექსპორტის სფეროში საშუალო ხელფასი და ექსპორტის დამატებითი ღირებულება უმნიშვნელოდ შემცირდა 2007 წლიდან, აღნიშნული ტენდენციის საპირისპიროდ, შედარებით მეტად შესამჩნევად შემცირდა ფიზიკური კაპიტალი ECA-ს რეგიონისთვის (რუსეთის გარდა). ევროპისა და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში განსაკუთრებით გაიზარდა ქართული ღვინისა და გადამუშავებული სურსათის ექსპორტი რუსეთის ბაზრის დახურვის შემდეგ. ამ სფეროებს შედარებით მაღალი ფიზიკური დატვირთვა აქვს საქართველოს სხვა ექსპორტთან შედარებით. აღნიშნული მიუთითებს, რომ აუცილებელია საქართველოს ექსპორტის კალათის დივერსიფიკაცია ბაზარზე შესვლის წინაშე არსებულ ბარიერებზე ყურადღების გამახვილებით (განსაკუთრებით ეროვნული ხარისხის ინფრასტრუქტურის თვალსაზრისით, რომელიც საჭიროებს განახლებას საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად), რათა ქვეყანამ გამოიყენოს ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებით შექმნილი შესაძლებლობები. ნახაზი 3.4. საქაჽთველოს ექსპოჽBის სფეჽოში შჽომითი ჽესუჽსების განვითაჽება დჽოის და დანიშნულების ადგილის მიხედვით EXPY საშუალო ხელფასი (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი EXPY სააქJიო კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე (ათასი აშშ დოლაჽი) ევჽოკავშიჽის 27 ქვეყანა ჽუსეთი მსოფლიო წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 39 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 საქართველოს ექსპორტის განვითარება ჩამორჩება რეგიონის ისეთი წამყვანი ქვეყნების მაჩვენებლებს, როგორებიცაა ესტონეთი, პოლონეთი და ლატვია: განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი შედარებითი უუნარობა, წინ წაიწიოს პროდუქციის ჯაჭვში. შრომითი რესურსების განვითარების იმავე EXPY ინდიკატორების საფუძველზე, 3.5 ნახაზი აჩვენებს, რომ საქართველოს არასასარგებლო წიაღისეულის გლობალური ექსპორტი (მუქი უწყვეტი ხაზი) ხასიათდება შედარებით მაღალი ხელფასებით და დამატებითი ღირებულებით ესპანეთთან, პოლონეთთან და ლატვიასთან შედარებით. ეს მაჩვენებლები, უმნიშვნელოდ, მაგრამ მაინც გაიზარდა 2000 წლის შემდეგ. მეორე მხრივ, საქართველოს ექსპორტის უნარები და ფიზიკური კაპიტალის დატვირთვა დაეცა ფარდობითი გამოხატულებაში. ყველაზე მეტად აღსანიშნავია ის, რომ საქართველოში განვითარების ტენდენციები შედარებით უმნიშვნელო და უძრავია იმ ფონზე, როდესაც რეგიონის წარმატებულ ქვეყნებში მეტი პროგრესია პროდუქციის ჯაჭვში. უდიდესი განსხვავება წარმოიქმნება ფიზიკურ კაპიტალთან დაკავშირებით: წამყვანი ქვეყნების ექსპორტში სულ უფრო იზრდება კაპიტალის წილი ერთ მუშაკზე. და მართლაც, საქართველოს ექსპორტის დარგებს იმავე ხარისხით არ უსარგებლიათ ქვეყანაში კაპიტალის შემოდინებით გასული ათწლეულის განმავლობაში. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების განსაკუთრებით მაღალი დონე აღინიშნა პოლონეთში, შედარებით ნაკლები - ესტონეთში. ნახაზი 3.5. EXPY მაჩვენებლები, ჽომლებიJ აჩვენებს საქაჽთველოს ექსპოჽBის სფეჽოში მშჽომელთა ჽაოდენობის Jვლილებას დჽოის და დანიშნულების ადგილის მიხედვით EXPY საშუალო ხელფასი (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი EXPY სააქJიო კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე (ათასი აშშ დოლაჽი)) ევჽოკავშიჽის 27 ქვეყანა ჽუსეთი მსოფლიო წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სასაჽგებლო Lიაღისეულის და შავი ლითონების ექსპოჽBის გაჽდა. საქართველოს ექსპორტი ევროპის და ცენტრალური აზიის ქვეყნებში ნაკლებად განვითარებულია ამ რეგიონში ისეთი ქვეყნებიდან განხორციელებულ ექსპორტთან შედრებით, როგორებიცაა ესტონეთი, პოლონეთი და ლატვია, შესაბამისად, განსხვავებებია ექსპორტის კალათის შედგენილობაში. იმის გასარკვევად, ექნება თუ არა 40 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ECA* რეგიონში ქართული ექსპორტის შედგენილობის ცვლილებას გავლენა მოთხოვნაზე შრომითი რესურსების მიმართ, ჩვენ შევადარეთ საქართველოს ECA*-ს ქვეყნებისთვის განკუთვნილი ექსპორტის სფეროში დასაქმებული მუშახელის რაოდენობა ესტონეთიდან, პოლონეთიდან და ლატვიიდან ECA*-ს ქვეყნებისთვის განკუთვნილ ექსპორტში დასაქმებული მუშახელის რაოდენობას. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო, ძირითადად, არ ჩამორჩება რეგიონულ კონკურენტებს ხელფასის და ექსპორტის დამატებითი ღირებულების თვალსაზრისით, მისი ექსპორტი მნიშვნელოვნად ჩამორჩება აღნიშნულ ქვეყნებს დასაქმებული მუშაკების უნარ–ჩვევების (კვალიფიციური მუშახელის კოეფიციენტი) და კაპიტალის განაწილების თვალსაზრისით (კაპიტალი ერთ მუშაკზე). 2000 წლის შემდეგ უნარ-ჩვევების და ფიზიკური კაპიტალის ტენდენციები დადებითია, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ ECA*–ში საქართველოს ექსპორტის გაფართოებას თან ახლდა შრომითი რესურსების განვითარება ამ ინდიკატორების თვალსაზრისით. კვლავ მნიშვნელოვანი განსხვავებებია ნაგულისხმევ კვალიფიკაციის კოეფიციენტში და ერთ მოსამსახურეზე კაპიტალის რაოდენობაში საქართველოს ექსპორტის კალათისთვის და მდგომარეობა სავარაუდოდ არ შეიცვლება, რადგან მათ აღმოფხვრას მნიშვნელოვანი დრო და რესურსები სჭირდება. ნახაზი 3.6. საქაჽთველოს ექსპოჽBის შედაჽება ევჽოპის და JენBჽალუჽი აზიის სხვა განვითაჽებადი ქვეყნების ექსპოჽBთან EXPY საშუალო ხელფასი (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება (მსყიდველობითი უნაჽის პაჽიBეBი, ათასი) EXPY კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი EXPY სააქJიო კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე (ათასი აშშ დოლაჽი) ლაBვია ესBონეთი პოლონეთი საქაჽთველო წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სასაჽგებლო Lიაღისეულის და შავი ლითონების ექსპოჽBის გაჽდა ჩვენ შევისწავლით განაწილებას საექსპორტო პროდუქციის სპექტრის მიხედვით, რათა განისაზღვროს კონკრეტული პროდუქტები, რომელთაც აქვთ პოტენციალი, გაზარდონ საქართველოში მუშახელზე მოთხოვნა. ექსპორტი – მუშახელის საშუალო შეწონილი მნიშვნელობების შედარების ნაცვლად, შეგვიძლია იმავე ინდიკატორების განაწილების შესწავლა იმ პროდუქტების მთელი სპექტრის გასწვრივ, რომელთა ექსპორტსაც ახორციელებს საქართველო. კუმულაციური გრაფიკული განაწილება აჩვენებს პროდუქტების კუმულაციურ წილს (ვერტიკალურ თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 41 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ღერძზე) ჰორიზონტალურ ღერძზე აღნიშნული თითოეული მნიშვნელობისთვის: (i) log საშუალო ხელფასი; (ii) log დამატებითი ღირებულება; (iii) საშუალო განათლების მქონე მუშახელის წილი; და (iv) log კაპიტალი ერთ მოსამსახურეზე. საქართველომ გაზარდა შრომითი რესურსების განვითარების დონე ზოგიერთ საექსპორტო პროდუქტთან დაკავშირებით. აღნიშნული საკითხის განსახილველად, ერთმანეთს ვადარებთ მუშახელის რაოდენობის თითოეულ მაჩვენებელს 2000, 2008 და 2012 წლისთვის. დაკვირვების შედეგად გამოვლინდა შრომითი რესურსების უნარ– ჩვევების გაუმჯობესება საექსპორტო პროდუქციის მთლიანი განაწილების გასწვრივ, რაც გამოიხატა მრუდის მარჯვნივ გადანაცვლებით 2000 და 2008 წლებს შორის, კერძოდ, ხელფასებთან და დამატებით ღირებულებასთან დაკავშირებით. ექსპორტის უნარ-ჩვევების შედგენილობა გაიზარდა ამ განაწილების ქვედა ნახევარში, რამაც ასახა ექსპორტის მზარდი კონცენტრაცია კვალიფიკაციის კოეფიციენტთან (დაახლოებით 55–65 პროცენტი) დაკავშირებით და ექსპორტის შემცირებული წილი 60 პროცენტზე მაღალი კვალიფიკაციის კოეფიციენტით. 2008 და 2012 წლებს შორის პერიოდში აღინიშნა მცირე ცვლილება და ამგვარად ჩვენ არ წარმოვადგენთ ამ შედეგებს. ნახაზი 3.7. საქაჽთველოს ექსპოჽBის კუმულაJიუჽი განაLილება მსოფლიოს მასშBაბით 2000 და 2008 Lელს კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; საშუალო ხელფასი საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სასაჽგებლო Lიაღისეულის და შავი ლითონების ექსპოჽBის გაჽდა დანიშნულების განსხვავებული ბაზრები წარმოქმნის განსხვავებულ ტენდენციებს ექსპორტის სფეროში დაკავებული მუშახელის რაოდენობის თვალსაზრისით. ჩვენ გამოვავლინეთ მნიშვნელოვანი განსხვავებები პროდუქტის დონეზე იმ ქართული პროდუქციისთვის, რომლის ექსპორტი წარმოებს ევროკავშირის 27 ქვეყანაში, ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონში (ECA) ექსპორტირებულ პროდუქციასთან შედარებით. როგორც 3.8 ნახაზზეა ნაჩვენები, 42 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ECA-ს რეგიონში ექსპორტისთვის დამახასიათებელია უფრო მაღალი ხელფასები, დამატებითი ღირებულება და კვალიფიკაცია პროდუქციის განაწილების მრუდის მთლიანი ან უმეტესი განაწილების გასწვრივ, ევროკავშირში ექსპორტთან შედარებით. აღნიშნულის საპირისპიროდ, განსხვავება ფიზიკურ კაპიტალში განპირობებულია ECA*–ს ქვეყნებში ექსპორტის უფრო მეტი სიმკვრივით განაწილების ზედა მხარეზე, ხოლო ექსპორტი ევროკავშირში დომინირებს ქვედა მხარეზე. ის ფაქტი, რომ ევროკავშირის მიმართულებით ექსპორტის სფეროში დაკავებული მუშახელის უნარ–ჩვევების დონე სხვადასხვა ინდიკატორის მიხედვით დაბალია, ვიდრე სხვა რეგიონულ ბაზრებზე, შეესაბამება სხვა ქვეყნებში გამოვლენილ ტენდენციებს, თურქეთის (ევროპის და ცენტრალური აზიის ბაზარი (ECA)) და სამხრეთ აფრიკის (საბსაჰარანის აფრიკული ბაზარი) ჩათვლით. ამ ტენდენციის შემობრუნება შეუძლია ევროკავშირის ბაზარზე გაუმჯობესებულ წვდომას, რაც ასოციაცირების ხელშეკრულებამ განაპირობა, რადგან ხელშეკრულებას მოჰყვება მნიშვნელოვანი ინსტიტუციური რეფორმები, ეროვნული ხარისხის ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება და სტანდარტების შესრულების უზრუნველყოფა. ნახაზი 3.8. საქაჽთველოს ექსპოჽBის კუმულაJიუჽი განაLილება ევჽოპის 27 ქვეყანასა და ევჽოპისა და JენBჽალუჽი აზიის ჽეგიონში 2012 Lელს კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; საშუალო ხელფასი საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სასაჽგებლო Lიაღისეულის და შავი ლითონების ექსპოჽBის გაჽდა საქართველოს სამრეწველო ექსპორტი უფრო მეტად კონცენტრირებულია ისეთ პროდუქტებზე, რომლებიც მოითხოვს დაბალი დონის კვალიფიკაციის მუშახელს (ესენია, ძირითადად, ლითონები და ალკოჰოლური სასმელების დარგები), ვიდრე რეგიონის წამყვანი ქვეყნები, რომელთა საექსპორტო კალათშიც მრეწველობას თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 43 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 დიდი წილი უჭირავს. 3.8 ნახაზზე ნაჩვენებია, რომ საქართველოში კვალიფიკაცია უფრო მეტად კონცენტრირებულია განაწილების ქვედა მხარეზე, ხოლო ესტონეთის, პოლონეთის და, შედარებით ნაკლებად, ლატვიის ექსპორტი ხასიათდება ფიზიკური კაპიტალის და კვალიფიკაციის განვითარების უფრო მაღალი დონით. ეს აიხსნება პროდუქციის ჰეტეროგენურობით და ექსპორტის მრავალფეროვანი შედგენილობით. საქართველოში კვალიფიკაციის დონის მკვეთრი ზრდა ნიშნულამდე, სადაც მუშახელის 50-65 პროცენტს საშუალო განათლება აქვს, განპირობებულია შავი ლითონების პროდუქტების (რკინის და ფოლადის) და სასმელების (ღვინო, ალკოჰოლური სასმელები, არა– ალკოჰოლური სასმელები) წარმოებით, შემდეგ კი კვალიფიკაციის მაჩვენებელი უცვლელი ხდება. პოლონეთსა და ესტონეთში, საპირისპიროდ, კვალიფიკაციის მაჩვენებელი იზრდება და ძირითადი წამყვანი პროდუქტები დახვეწილი სამრეწველო პროდუქტებია, როგორებიცაა ტელევიზორი, რადიო, სატელეფონოო ხაზის აპარატურა, ელექტროძრავები, გენერატორები, ტრანსფორმატორები, ელექტრული განაწილების კონტროლის აპარატები (პოლონეთში) და ტელე და რადიო მიმღებები, ხმის და ვიდეო ჩამწერი მოწყობილობები, პლასტმასი და რეზინი (ესტონეთში). გლობალური ექსპორტისთვის განხილული საშუალო ხელფასის მსგავსად, ესტონეთში და ლატვიაში აღინიშნა ნახტომისებური ზრდა მათი შედარებით დიდი წილის გამო ხე–ტყის პროდუქტების და ავეჯის წარმოებაში, ასევე, ტანსაცმლის ექსპორტში. პოლონეთში ნახტომისებრი ზრდა აიხსნება ავეჯის, პლასტმასის და სასურსათო პროდუქტების წარმოებით. ნახაზი 3.9. საქაჽთველოს ექსპოჽBის კუმულაJიუჽი განაLილება ესBონეთიდან, პოლონეთიდან და ლაBვიიდან 2012 Lელს განხოჽJიელებულ ექსპოჽBთან შედაჽებით კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; საშუალო ხელფასი საშუალო დამაBებითი ღიჽებულება კუმულაJიუჽი განაLილება; კუმულაJიუჽი განაLილება; კვალიფიკაJიის კოეფიJიენBი სააქJიო კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე საქაჽთველო ესBონეთი პოლონეთი ლაBვია წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: სასაჽგებლო Lიაღისეულის და შავი ლითონების ექსპოჽBის გაჽდა 44 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად გ. ექსპორტსა და შრომითი ბაზრის შედეგებს შორის კავშირის გაძლიერება ექსპორტიორი ფირმები შედარებით უფრო დიდი და მეტად პროდუქტიულები არიან, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები და უკეთესი შედეგები მოაქვთ შრომით ბაზარზე, იმის მიხედვით, თუ რამდენად იოლია სამუშაო ადგილების შექმნა. ექსპორტიორები უფრო დიდი და პროდუქტიული ფირმები არიან, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები18. არსებობს, ასევე, მტკიცებულება, რომ ექსპორტიორები შრომით ბაზარზე უკეთესი შედეგებით გამოირჩევიან, ვიდრე არაექსპორტიორი ფირმები, როგორც დასაქმების, ისე - ხელფასების თვალსაზრისით.19 ტიპურად, მნიშვნელოვანია ვაჭრობასთან დაკავშირებული პოლიტიკის და დაწესებულებების ხარისხი. იმ ქვეყნებში, სადაც უფრო რთულია ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა, ფირმების მცირე ნაწილი მონაწილეობს ექსპორტის ბაზარზე. ხოლო ექსპორტიორ ფირმებს შორის, უფრო ნაკლები ინტენსივობით აწარმოებენ ექსპორტს ისინი, ვისაც უფრო ძვირი უჯდება ახალი სამუშაო ადგილების შექმნა (Seker 2010). თუ ექსპორტი უფრო მეტ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირშია სამუშაო ადგილების შექმნასა და მაღალ ხელფასებთან, ვიდრები გაყიდვები ადგილობრივ ბაზარზე, მაშინ სავაჭრო ლოგისტიკის გაუმჯობესებით, რომელიც ხელს შეუწყობს შრომითი რესურსების მობილობას, ან ექსპორტის ხელშემწყობი პოლიტიკის გაძლიერებით ვაჭრობა მეტ ზემოქმედებას მოახდენს შრომით ბაზარზე. ქართველი ექსპორტიორები უფრო მეტ სამუშაო ადგილს ქმნიან, ვიდრე ფირმები რომლებიც არ აწარმოებენ ექსპორტს. ეს დასკვნა შეიძლება შემოწმდეს უფრო მკაცრად, ფირმის დონეზე ჩატარებული კვლევის მონაცემებით. Cebeci, Lederman და Rojas (2013) მეთოდოლოგიის შესაბამისად, ჩვენ ვამოწმებთ ფირმების ექსპორტის ზრდის მიზეზ– შედეგობრივ კავშირს (რომელიც იზომება მთლიან გაყიდვებში ფირმის ექსპორტის წილის ცვლილებით) შრომითი ბაზრის შედეგთან, კერძოდ, დასაქმების დონესთან (მთლიანი და ქალთა დასაქმება) და საშუალო ხელფასებთან (მთლიანი ფირმის დასაქმების და ქალი თანამშრომლების საშუალო მაჩვენებლები).20 ამასთან ერთად, ჩვენ ვაფასებთ, აქვს თუ არა ექსპორტს დანიშნულების განსხვავებულ ბაზარზე, მაგალითად, როგორებიცაა ევროკავშირის ან მაღალშემოსავლიანი ქვეყნების ბაზრები, განსხვავებული გავლენა შრომითი ბაზარზე.21 საქართველოს ფარგლებში ექსპორტის წილის ზრდას მივყავართ დასაქმების ზრდასთან. არსებობს მტკიცე მიზეზ–შედეგობრივი კავშირი ექსპორტსა და სამუშაო ადგილების შექმნას შორის საქართველოში. გაყიდვებში ექსპორტის წილის ზრდა ერთი პროცენტული ერთეულით განაპირობებს დასაქმების დონის ზრდას 0.30 პროცენტით. გავლენა ხელფასებზე გაცილებით უფრო ძლიერია, თუმცა ნაკლებად საიმედოდ პროგნოზირებადი. ზოგადად ექსპორტის დადებითი გავლენა დასაქმებაზე, როგორც ჩანს, განპირობებულია მამაკაცების მიერ ქალების ჩანაცვლებით, რამდენადაც ქალთა დასაქმება ექსპორტიორ ფირმებში დაბალია. ექსპორტირებული პროდუქციის გაყიდვების წილის ერთი პროცენტული ერთეულით ზრდა იწვევს ქალთა დასაქმების დონის შემცირებას 0.19 პროცენტით. თუმცა რა განაპირობებს ამ ცვლილებას, გაურკვეველია. მიუხედავად იმისა, რომ ხელფასების ზრდა შეიძლება იყოს მეტად კვალიფიციური მუშახელის ნაკლებად კვალიფიციურისგან გამორჩევის საშუალება, 2010 წელს საშუალო განათლების მქონე შრომითი რესურსების განაწილება მსგავსი იყო ქალებს და მამაკაცებს შორის (58.9 პროცენტი და 61.3 პროცენტი, შესაბამისად). დანიშნულების ადგილს მნიშვნელობა აქვს ქალთა დასაქმებისთვის ექსპორტის სფეროში. ექსპორტი ევროკავშირში და სხვა მაღალშემოსავლიან ქვეყნებში კავშირშია ქალთა დასაქმების მაღალ მაჩვენებლებთან, შესაძლოა უკანასკნელ წლებში ამ ბაზარზე ექსპორტთან დაკავშირებით სოფლის მეურნეობის და სერვისების სწრაფი განვითარების გამო22. ევროკავშირში ექსპორტი, რომელიც კონცენტრირებულია სასარგებლო წიაღისეულზე და ქიმიურ წარმოებაზე ორ 18 Bernard and Jensen 1995, Bernard and Jensen 1999, Bernard, Jensen, Redding and Schott 2007, Clerides, Lach and Tybout 1998. 19 Bambrilla, Lederman and Porto 2012. 20 მიუხედავად იმისა რომ OLS რეგრესიას შეუძლია სტატისტიკურად მნიშვნელოვანი კორელაციის განსაზღვრა ფირმის გაყიდვების სტრუქტურაში ცვლილებებსა და დასაქმებას და ხელფასების ზრდას შორის, ჩვენ ვიყენებთ ინსტრუმენტული ცვლადების მიდგომას მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების განსასაზღვრად. ჩვენ ვიყენებთ ეგზოგენურ რყევებს ვალუტის გაცლის კურსში ფირმების საწყის ექსპოზიციასთან ერთად სხვადასხვა ბაზრების, როგორც ინსტრუმენტული ცვლადების მიმართ (იხ. Cebeci, Lederman and Rojas 2013, and Hollweg and Ruppert Bulmer 2014). 21 ექსპორტის წილის ცვლილების და შრომითი ბაზრის შედეგების ცვლილების გასაანალიზებლად საჭიროა გრაფიკული განზომილება, ამიტომ შერჩევა შემოიფარგლა იმ ფირმებით, რომლებზეც წარმოებდა დაკვირვება მრავალი წლის მანძილზე. ჩვენ ვიყენებთ საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის („საქსტატი“) სტატისტიკურ კვლევას საწარმოთა შესახებ 2007 -11 წლებისთვის. 22 ჩვენ ვატარებთ ტესტირებას, რომ ვნახოთ ახდენს თუ არა დანიშნულების სხვადახვა ბაზარი გავლენას დასაქმებაზე და განვიხილავთ ევროკავშირის, ECA-ს და რუსეთის ბაზრებს დანიშნულების ადგილების შრეებად დაყოფით შემოსავლის დონის (კერძოდ, მაღალი, საშუალოზე მაღალი, საშუალოზე დაბალი და დაბალი შემოსავალი) მიხედვით. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 45 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 კაპიტალტევად სექტორში, არ ქმნის შრომითი ბაზრის არსებით შესაძლებლობებს ქალებისთვის. სამთო მოპოვება 2011 წელს შეადგენდა მთლიანი დასაქმების მხოლოდ ერთ პროცენტს და დასაქმებულების 89 პროცენტი წარმოდგენილი იყო მამაკაცებით. ქალთა დასაქმება, სანაცვლოდ, კონცენტრირებულია სოფლის მეურნეობაში (ქალთა დასაქმების 60 პროცენტი) და მომსახურების სექტორში (36 პროცენტი). ეს დარგები, სადაც ექსპორტის წილი იზრდებოდა (თუმცა დაბალი დონიდან), სავარაუდოდ, არ გამოირჩევა ქალთა დასაქმების დადებითი მაჩვენებლებით. სასოფლო-სამეურნეო ექსპორტის განსაკუთრებული ზრდა აღინიშნა ბოლო ათწლეულის განმავლობაში ევროკავშირის ბაზარზე. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო დგამს სტრატეგიულ ნაბიჯებს ფირმების პროდუქტიულობის მხარდასაჭერად და ვაჭრობის ხელშესაწყობად, მზარდი ექსპორტის გავლენა შრომით ბაზარზე დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ როგორ გადაინაცვლებს რესურსები, მუშახელის ჩათვლით, მზარდ სექტორებში. სავაჭრო მოდელები და სავაჭრო პოლიტიკა გავლენას ახდენს შრომითი ბაზრის შედეგებზე სხვადასხვა მექანიზმით, განსაკუთრებით ფარდობითი ფასებით, რომელთა ცვლილებაც იწვევს სამომხმარებლო ხარჯების და წარმოების მაჩვენებლების კორექტირებას და, ამგვარად, შრომით რესურსებზე და ხელფასებზე მოთხოვნის ცვლილებას. ფარდობითი ფასები მნიშვნელოვანი ბერკეტია, რომლის მეშვეობითაც სავაჭრო პოლიტიკას შეუძლია გავლენა მოახდინოს შრომითი ბაზრის შედეგზე. ადგილობრივი და უცხოური წარმოების პროდუქტების ფარდობითი ფასებით იმართება სავაჭრო შეღავათები და როცა სავაჭრო პარამეტრი იცვლება (როგორც, მაგალითად, ტარიფის ცვლილების ან საერთაშორისო ბაზრებზე ფასის ფართო უცვლელი შოკის დროს), ცვლილება გადაეცემა იმ პროდუქტის ფარდობით ფასს, რომელზეც ხდება ზემოქმედება. თეორიულად მწარმოებლები და მომხმარებლები აღნიშნულ ახალ ფასებზე მათი პროდუქციის ცვლილებით და ამ საქონლის მოხმარებით რეაგირებენ, რაც, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს აღნიშნული საქონლის წარმოებაში მუშახელის მიმართ მოთხოვნაზე. მუშახელზე მოთხოვნის ზრდაზე მოსამსახურეები რეაგირებენ შრომითი რესურსების მიწოდებით ამ სექტორში და სხვა სექტორებიდან მოიზიდავენ შრომით რესურსებს. პრაქტიკაში შრომითი რესურსები ნელა ადაპტირდება ცვალებადი სტიმულების მიმართ. მაშინ როცა ჩვენ, ტიპურად, ვუშვებთ, რომ ბაზრებზე წონასწორობა მომენტალურად მყარდება, ანუ მიწოდება კორექტირდება მოთხოვნის შესაბამისად, რეალურად, შრომითი რესურსების მიწოდების კორექტირება მომენტალურად არ ხდება. სამუშაო ადგილების ცვლილება საკმაოდ ხარჯიანი პროცესია. ეს ხარჯები გამომდინარეობს სხვადასხვა წყაროებიდან და ცვალებადობს ფიზიკური პირების და დარგების მიხედვით. შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები შეიძლება მოიცავდეს უმუშევრობის და სამუშაოს ძიების პერიოდებს, ხელახალ ტრენინგს ახალი დარგის ან ტექნოლოგიის ასათვისებლად, გეოგრაფიულ გადაადგილებას ან ოჯახურ კავშირებს, რაც ზრდის სამუშაო ადგილის შეცვლის ხარჯებს. მექსიკის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ სამუშაო ადგილის შეცვლისას არასახელფასო ფაქტორები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ხელფასი და სამუშაოს ნებაყოფლობით დატოვების შემთხვევების 86 პროცენტი რეალურად დაკავშირებულია ოჯახური გარემოებების ცვლილებასთან, როგორებიცაა ქორწინება ან ოჯახზე ზრუნვა (Kaplan, Lederman and Robertson 2013). როცა შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები დიდია, მოსამსახურეები ცდილობენ ცვლილების თავიდან აცილებას ან გადავადებას, რასაც აისახება პროდუქტიულობის ზრდაზე ან სამუშაო ადგილების შექმნაზე. მობილობის ხარჯები არა მარტო ანელებს ცვლილების სიჩქარეს, არამედ, ასევე, ამცირებს შრომითი რესურსების გადანაწილებას, რაც თავის მხრივ გავლენას ახდენს წონასწორულ ხელფასებზე. შრომითი რესურსების დარგების და დამსაქმებლების მიხედვით ხარჯიანი გადანაწილების შემთხვევაში, ვაჭრობიდან მიღებული სარგებელი შეიძლება შემცირდეს. მოცდენილი მუშახელი ან შრომითი რესურსების დასაქმება დაბალპროდუქტიულ ფირმებში და დარგებში ნიშნავს შემოსავლის დაკარგვას და ეკონომიკური ზრდისგან ნაკლები სარგებლის მიღებას. მნიშვნელოვანია, რომ პოლიტიკის შემმუშავებლებს, რომლებიც გეგმავენ სავაჭრო და/ან შრომით პოლიტიკაში ცვლილებების შეტანას, ესმოდეთ, რამდენად მნიშვნელოვანია „შრომითი რესურსის მობილობის ხარჯი“ ან სხვა ხარჯები, რომელთაც ეჯახებიან მოსამსახურეები, როდესაც ეძებენ ალტერნატიულ სამუშაო ადგილს ბაზრის ცვლებადი მოთხოვნის ან ხელფასების საპასუხოდ. საქართველოს შრომითი ბაზარზე მაღალია მობილობის ხარჯები, რაც არ არის უჩვეულო ისეთი ქვეყნებისთვის, სადაც სოფლის მეურნეობის სექტორია უდიდესი დამსაქმებელი.23 ჩვენ ვაფასებთ დარგებს შორის გადანაცვლების 23 მობილობის მაღალ ხარჯებს მოჰყვება ხელფასების მაღალი ცვალებადობა დარგებს შორის შესაბამისი ცვლილებების გარეშე შრომითი რესურსების განაწილებაში, საპირისპირო შედეგები მიიღება მობილობის დაბალი ხარჯების შემთხვევაში. ჩარჩო ემყარება ახალ ლიტერატურას დარგობრივი დასაქმების ვარიანტების სტრუქტურულ მოდელების შესახებ, რომელთა მიხედვით შრომითი რესურსების ცვლილება ხარჯიანია (იხ. მაგალითად, Artuç, Chaudhuri, and McLaren 2010). მთლიანი ხარჯი განმარტებულია, როგორც ხარჯი, რომელიც უნდა გასწიოს მშრომელმა დარგებს შორის გადასანაცვლებლად მოცემული სახელფასო სხვაობისთვის. 46 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ხარჯებს ყველა მშრომელისთვის და სხვადასხვა კვალიფიკაციის მქონე შრომითი რესურსებისთვის 2009 და 2011 წლების შინამეურნეობების კვლევებიდან ყოველკვარტალური მონაცემების გამოყენებით. 3.2 ცხრილი უჩვენებს 2011 წლის გარდამავალ მატრიცას ქართველი მშრომელებისთვის. თითოეული გრაფა შეიცავს გადასვლის სტატისტიკას მშრომელების საშუალო რაოდენობისთვის, რომლებიც ერთი საწყისი სექტორიდან (თითოეულ რიგში) გადადიან ყველა სხვა სექტორში (თითოეულ სვეტში). დიაგონალზე განლაგებული უჯრედები მიუთითებენ წილს, რომელიც რჩება მიმდინარე სამუშაოზე/დარგობრივ სტატუსზე; „დარჩენილებზე“ მოდის უდიდესი წილი. აღნიშნული გადასვლის სტატისტიკა იძლევა საქართველოს შრომითი ბაზრის დენადობის შესახებ წარმოდგენას, შედარებით ხანმოკლე პერიოდის განმავლობაშიც კი. მაგალითად, განვიხილოთ უმუშევრების შემთხვევა. პერიოდის დასაწყისში არსებული უმუშევრების სამოცდაორი პროცენტი დარჩა უმუშევარი, ხოლო 15 პროცენტი გამოეთიშა შრომით რესურსებს, 11 პროცენტმა გადაინაცვლა სოფლის მეურნეობაში ან სხვა პირველად დარგებში და დანარჩენმა 13 პროცენტმა გამონახა სამუშაო ადგილი სხვა სექტორებში. მათ შორის, ვინც შრომითი რესურსების ფარგლებს გარეთაა, 11 პროცენტი დასაქმდა სოფლის მეურნეობაში და სამთო მომპოვებელ სექტორში, რითაც დამატებით დადასტურდა, რომ სოფლის მეურნეობა „უკანასკნელი“ დარგია, სადაც საქმდება ის მუშახელი, რომელმაც სხვა სამუშაო ვერ გამოძებნა. შეიმჩნევა სამშენებლო დარგიდან შრომითი რესურსების სხვაგან გადასვლა. ეს ის სექტორია, რომელიც გამოირჩევა ტიპურ, მნიშვნელოვან მოთხოვნაზე დამყარებული ცვალებადობით. საპირისპიროდ, უმდაბლესი გადინება აღინიშნება სახელმწიფო სექტორში დასაქმებულებში, რაც მიუთითებს, რომ ეს სამუშაო ადგილები მეტად სასურველია, ასევე, უმდაბლესია სხვა დარგებიდან მოსამსახურეთა სახელმწიფო სექტორში გადმოსვლის წილი, რაც იმის მიმანიშნებელია, რომ აღნიშნული სამუშაო ადგილების დაკავება მეტად რთულია. ცხრილი 3.2. მშრომელთა გადანაცვლება დარგებს შორის და შრომით ბაზარზე შესვლა და ბაზრის დატოვება 2011 წელს (პროცენტი) უმუშევარი დატოვა სოფლის მრეწველობა მშენებლობა სამუშაო სამუშაო შრომითი მეურნეობა, ადგილები ადგილები ბაზარი სამონადირეო სახელ­მწიფო კერძო მეურნეობა, სამსახურში სექტორში სატყეო საქმე, თევზჭერა, სამთო - მომპოვებელი საქმიანობა უმუშევარი 62 15 11 2 3 2 6 დატოვა შრომითი 9 77 11 1 1 1 2 ბაზარი პირველადი* 3 6 87 1 1 1 2 მრეწველობა 5 2 7 75 3 1 7 მშენებლობა 13 3 13 3 60 2 6 სამუშაო ადგილები 2 1 3 0 0 89 6 სახელმწიფო სამსახურში სამუშაო ადგილები 5 3 5 1 1 4 81 კერძო სექტორში წყარო: ავტორთა გამოთვლები ემყარება 2009 და 2011 წლების საქართველოს შინამეურნეობების ინტეგრირებულ კვლევებს. შენიშვნა: მასში შედის სოფლის მეურნეობა, სამონადირეო მეურნეობა, სატყეო საქმე, თევზჭერა, სამთო-მომპოვებელი საქმიანობა. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 47 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 გადანაცვლების შესახებ მონაცემებისა და სექტორებს შორის არსებული სახელფასო განსხვავების მაჩვენებლების გაერთიანებით, ჩვენ შეგვიძლია, შევაფასოთ შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები, როგორც წლიური საშუალო დარგობრივი ხელფასის კოეფიციენტი (ცხრილი 3.3). გამოვლინდა შემდეგი საინტერესო ტენდენციები: • სოფლის მეურნეობა წარმოადგენს ყველაზე ნაკლებად ხარჯიან სექტორს ყველა ჯგუფისთვის და განსაკუთრებით არაკვალიფიციური მუშახელისთვის. ამ დარგში მოღვაწე მუშაკებს უწევთ სოფლის მეურნეობის სფეროში საშუალო წლიური ხელფასზე 2.6-ჯერ მეტი თანხის ეკვივალენტის ხარჯის გაწევა, ხოლო არაკვალიფიციურ მუშაკებს საშუალო წლიური ხელფასზე 2.4-ჯერ მეტი თანხის ეკვივალენტის ხარჯის გაწევა. • სამუშაო ადგილები კერძო სექტორის სამშენებლო და მომსახურების სფეროებში, სოფლის მეურნეობის შემდეგ, ყველაზე ხელმისაწვდომი დარგებია. • მობილობის ხარჯები უმნიშვნელოდ გაიზარდა 2009 წლიდან 2011 წლამდე პერიოდში (სოფლის მეურნეობის დარგის გარდა). • სახელმწიფო სამსახურში სამუშაო ადგილები მობილობის ყველაზე მაღალი ხარჯებით გამოირჩევა, განსაკუთრებით არაკვალიფიციურ მუშახელს შორის და ეს შესაბამისობაშია დაბალ ბრუნვასთან, რომელიც აღინიშნა სახელმწიფო სექტორის სამუშაო ადგილებზე. • სამრეწველო სექტორში დასაქმება შედარებით ხარჯიანია, როგორც კვალიფიციური, ისე - არაკვალიფიციური მუშაკებისთვის. ეს შედეგი მიუთითებს, რომ სპეციფიკური დარგობრივი ცოდნაა საჭირო საწარმოო სექტორში სამუშაო ადგილის მისაღებად, სოფლის მეურნეობის და, შედარებით ნაკლებად, მშენებლობის და კერძო სერვისების სფეროებისგან განსხვავებით. შრომითი რესურსების სავარაუდო მობილობის ხარჯები, საწარმოო სექტორში სამუშაო ადგილის მისაღებად, ეკვივალენტურია 2011 წლის სამრეწველო სექტორში საშუალო წლიური ხელფასის 4.65-ჯერ მეტი ოდენობისა, 2009 წელს ეს მაჩვენებელი 4.35-ს შეადგენდა. ხარჯების ზრდა კიდევ უფრო მაღალი იყო არაკვალიფიციური მუშაკებისთვის და მან წლიურ დარგობრივ საშუალო ხელფასზე 5.23-ჯერ მეტი თანხა შეადგინა. აღსანიშნავია რომ საშუალო დარგობრივი ხელფასი გამოიყენება, როგორც მნიშვნელი; მობილობის ხარჯები შედარებით დაბალი ხელფასის მქონე არაკვალიფიციური მუშახელისთვის საშუალო არაკვალიფიციური ხელფასის კიდევ უფრო მაღალ კოეფიციენტს წარმოადგენს. • შრომითი ბაზრის დატოვება უმუშევრობის ან სამსახურის დატოვების გამო გულისხმობს გადასვლის უმცირეს ხარჯს, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ შეიძლება არსებობდეს მხარდაჭერის სისტემები, რომლებიც ხელს უწყობს „გასვლას“. ცხრილი 3.3. მობილობის ხარჯები (როგორც საშუალო წლიური დარგობრივი ხელფასის კოეფიციენტი) 2009 2011 სულ არაკვალი­ კვალი­ სულ არაკვალი­ კვალი­ ფიციური ფიციური ფიციური ფიციური უმუშევარი/დატოვა შრომითი ბაზარი 1.94 1.90 2.09 2.10 2.05 2.24 სოფლის მეურნეობა, სამონადირეო მეურნეობა, სატყეო 2.66 2.40 2.88 2.60 2.39 2.76 საქმე, თევზჭერა, სამთო - მომპოვებელი საქმიანობა მრეწველობა 4.35 4.64 4.09 4.65 5.23 4.32 მშენებლობა 3.34 3.21 3.50 3.64 3.59 3.73 სამუშაო ადგილები სახელმწიფო სამსახურში 4.60 5.08 4.15 4.84 5.02 4.46 სამუშაო ადგილები კერძო სექტორში 3.14 3.54 2.76 3.27 3.31 3.18 წყარო: ავტორთა გამოთვლები ემყარება 2009 და 2011 წლების საქართველოს შინამეურნეობების ინტეგრირებულ კვლევებს, 16-64 წლამდე ასაკის ფიზიკური პირებისთვის. არაკვალიფიციური გულისხმობს დაწყებით ან საშუალო განათლებას. კვალიფიციური გულისხმობს ტექნიკურ სასწავლებელს, კოლეჯს, საშუალო პროფესიულ განათლებას; ბაკალავრის ხარისხს; უმაღლეს განათლებას ან მაგისტრის ხარისხს; ან დოქტორის ხარისხს. დაშვების თანახმად წლიური დისკონტის ფაქტორია 0.9. 48 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები მერყეობს საშუალო წლიური ხელფასის 3-5-ჯერ მეტი ოდენობის ფარგლებში და იმ ბაზრების მაჩვენებლის მსგავსია, სადაც დომინირებს პირველადი სექტორი.24 აქ გამოყენებული მეთოდოლოგია სენსიტიურია დანაწევრების დონის მიმართ: რაც უფრო მაღალია სექტორული დანაწევრების დონე, მით უფრო ნაკლებია აღნიშნული გადანაცვლებები და მაღალია სავარაუდო მობილობის ხარჯები. ამდენად გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა სიფრთხილის გამოჩენა შედეგების ინტერპრეტაციისას.25 ეს ღონისძიება ყველაზე გამოსადეგია არა საერთაშორისო შედარებისთვის, არამედ საქართველოს ეკონომიკის სხვადასხვა დარგებში მობილობის ფარდობითი ხარჯების შესადარებლად, განსაკუთრებით გამოსადეგია იმ დარგებში, რომლებზეც ყველაზე ძლიერი გავლენა იქონია ვაჭრობამ. თუმცა არსებობს მტკიცებულებები, რომ ასეთი მაღალი ხარჯები ტიპურია ქვეყნებისთვის, რომლებიც გამოირჩევიან პირველადი დასაქმების მაღალი და უმაღლესი განათლების დაბალი წილით. საქართველოსთვის ვაჭრობაზე ორიენტირებული პოლიტიკის სარგებელი, ევროკავშირთან მჭიდრო ურთიერთობების ჩათვლით, დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ როგორი სიმარტივით და სისწრაფით მოხდება რესურსების, მათ შორის შრომითი რესურსების, გადანაწილება მაღალპროდუქტიულ სექტორებზე. სხვა ქვეყნების მსგავსად, სადაც დასაქმების მაღალი წილი მოდის სოფლის მეურნეობაზე და პირველად დარგებზე, საქართველოშიც მაღალია შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები, განსაკუთრებით, როგორც არაკვალიფიციური ხელფასის წილი. რა თქმა უნდა, საჭიროა დარგობრივი პოლიტიკის შესაბამისი ღონისძიებების განხორციელება იმ დაბრკოლებების აღმოსაფხვრელად, რომლებიც განაპირობებს ასეთ ტენდენციებს, თუ ქვეყანას სურს, რომ ევროკავშირთან მჭიდრო კავშირით განპირობებულ ბაზარზე წვდომას სასურველი შედეგი მოჰყვეს, ვაჭრობაზე და ეკონომიკურ ზრდაზე გავლენის თვალსაზრისით. სარგებლის მიღება ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულებისგან (DCFTA) მოითხოვს, რომ რესურსებს, მათ შორის შრომით რესურსებს, შეეძლოს გადანაცვლება შედარებით უფრო მაღალპროდუქტიული და ზრდის პოტენციალის მქონე დარგებისკენ. დ. კვალიფიკაცია საქართველოში საქართველოს საკმაოდ დაბალი შედეგები აქვს 15 წლის მოზარდების ფუნქციური წიგნიერების თვალსაზრისით. მოსწავლეთა საერთაშორისო შეფასების პროგრამა (PISA) 2009+ შედეგებით ქართველი 15 წლის ასაკის ბავშვების მხოლოდ მცირე ნაწილმა (30%-დან 40%–მდე, საგნის მიხედვით) გამოავლინა ცოდნის მე–2 ან უფრო მაღალი დონე – ეს დონე, ჩვეულებრივ, ფუნქციური წიგნიერების ზღვრად არის მიჩნეული. დამახსოვრება და ზეპირად დამახსოვრება კვლავ გავრცელებულია. დაფინანსების რეფორმის და სასკოლო ასაკის მოსახლეობის რაოდენობის კლების მიუხედავად, განათლების სექტორი კვლავაც არასაკმარისადაა დაფინანსებული და დგას მნიშვნელოვანი დაბრკოლებების წინაშე: ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევაა, გახდეს მასწავლებლის პროფესია მიმზიდველი საუკეთესო სტუდენტებისთვის. განათლების მიმართულებით სერიოზული საკითხებია გადასაჭრელი: ევროპის თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის OECD (2010) შეფასებით, აკადემიური ხარისხის გაუმჯობესებას (PISA-ს შეფასების თანახმად) მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს ეკონომიკურ ზრდაზე. კვლევის თანახმად, PISA-ს ქულების ზრდა 50 ერთეულით (ნახევარი სტანდარტული გადახრა ან განათლების ერთი წელი და მეოთხედი) გრძელვადიან პერიოდში განაპირობებს ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლის 0.9 პროცენტით ზრდას (ეს ნიშნავს, რომ ეფექტი შესამჩნევი იქნება 50 წლიანი პერიოდის შემდეგ). დაგროვილი მაგალითები მიუთითებს, რომ ადრეულ ეტაპებზე უნარ-ჩვევებში ინვესტირება დარგობრივი პოლიტიკის მნიშვნელოვანი სტრატეგიაა და საქართველოს ჩამორჩენა აქვს წვდომის და ხარისხის თვალსაზრისით26. ნაჩვენები იქნა, რომ უნარ-ჩვევების ფორმირების ბუნების გამო, ადრეული ინვესტიციები არის ის ინვესტიციები, რომლებიც გამოირჩევა უკუგების უმაღლესი მაჩვენებლებით. სამედიცინო და ეკონომიკური ლიტერატურა ეთანხმება ერთმანეთს იმაში, რომ განსხვავებები შემეცნებით და არაშემეცნებით უნარებში ყალიბდება ცხოვრების ადრეულ ეტაპზე და 24 აღსანიშნავია, რომ შინამეურნეობების ინტეგრირებული კვლევა მიუთითებს კვარტალურ გადანაცვლებაზე, რომელთა საშუალო გამოყვანილია ჩვენ მიერ თითოეული პერიოდისთვის (ე.ი. 2009, და 2011წლებისთვის). ყოველკვარტალური, და არა წლიური, გადანაცვლების გამოყენების შედეგად მიღებული აღნიშნული გადანაცვლებების დაბალი მაჩვენებელი მობილობის ხარჯებს ზევით უბიძგებს. 25 მაგალითად, როცა ვიმეორებთ შეფასების დისაგრეგაციას 14 სექტორის მიხედვით (ზევით ნაჩვენები ექვსის ნაცვლად), მობილობის ხარჯები შედარებით მცირე სექტორებისთვის, როგორებიცაა სამთო მოპოვება, კომუნალური მომსახურება და საფინანსო შუამავლობა, საკმაოდ მაღალია, მაგრამ შეფასება სოფლის მეურნეობის, მრეწველობის და სამშენებლო სექტორისთვის 3.3 ცხრილში აღნიშნულ მონაცემებთან ახლოს რჩება. 26 იხ. Heckman and Masterov (2007), Heckman (2006), Cunha and Heckman (2006) and Carneiro and Heckman (2003) among others. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 49 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 აღნიშნული განსხვავებების შემცირების ხელშემწყობი ნახაზი 3.10. შჽომითი ჽესუჽსები განათლების პოლიტიკის გატარება ცხოვრების მომდევნო პერიოდებში და ადგილმდებაჽეობის მიხედვით საკმაოდ ძვირი ჯდება. უფრო მეტიც, ეს შედეგები პჽოJენBი განსაკუთრებით შესამჩნევია ქალების და სოციალურად დაუცველი ჯგუფებში. ფაქტები მიუთითებს, რომ სკოლამდელი განათლების დაწესებულებაში ჩარიცხვა ერთი წლით მაინც დადებით გავლენას ახდენს PISA-ს შეფასების მაჩვენებლებზე ისეთი ფაქტორების გამორიცხვის შემდეგაც კი, რომლებიც მოიცავს სოციალურ-ეკონომიკურ სტატუსს და მშობლების განათლებას. თუმცა სკოლამდელი განათლების დაწესებულებაში ჩარიცხვის 46 პროცენტიანი მაჩვენებელი მაინც ჩამორჩება შესადარი ქვეყნების მაჩვენებლებს, როგორებიცაა ევროკავშირის ახალი წევრი ქვეყნები, სადაც ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები აღჭურვილი არიან უფლებამოსილებით, ქალაქი სოფელი ჩამოაყალიბონ და შეასრულონ ხარისხის სტანდარტები. ასევე, მონაწილეობის თვალსაზრისით, დიდი განსხვა­ დაLყებითი პჽოფესიული საშუალო საშუალო Bექნიკუჽი უმაღლესი წყარო: Rutkowski (2013). ვებებია მდიდარ და ღარიბ ჯგუფებს შორის და ქალაქად და სოფლად მცხოვრებ მოსახლეობას შორის. უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა მნიშვნელოვანი შემაფერ­ ხებელი ფაქტორია, როგორც პროდუქტიულობის ზრდის, ისე - შრომითი რესურსების მობილობისთვის საქართველოში27. საქართველოში ფირმების წინაშე არსებული სირთულე, როგორც საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობის, ისე - პროდუქტის განვითარების თვალსაზრისით, აისახა საქართველოში 2013 წელს დამსაქმებლების შესახებ ჩატარებული კვლევის შედეგებში. მსოფლიო ბანკმა, ასევე, აღნიშნა (2013), რომ უნარ-ჩვევები მნიშვნელოვანი შემზღუდველ ფაქტორია ფირმების პროდუქტიულობის ზრდისთვის. საქართველოს მიერ 2012/13 ფისკალური წლის განმავლობაში განხორციელებული STEP კვლევა ადასტურებს ამ შედეგებს. კვლევა სტრატიფიცირებული იყო საქმიანობის და ფირმის სიდიდის მიხედვით. მოცულ იქნა ხუთი სექტორი, კერძოდ, მშენებლობა, სასტუმრო ბიზნესი, საინფორმაციო და საკომუნიკაციო ტექნოლოგიები (ICT), სხვა სერვისები, ვაჭრობა და ტრანსპორტი. სამუშაო უნარ-ჩვევების სპექტრი, როგორც შემეცნებითი, ისე - სოციალური/ქცევითი, გამოკვლეულ იქნა ზედა ზღვარზე, ისევე, როგორც საშუალო და დაბალი დონის უნარ-ჩვევების დიაპაზონში. ძირითადი შედეგები იყო ის, რომ, მიუხედავად საქართველოში უმაღლესი განათლების მქონე მუშაკების დიდი რაოდენობისა, მაღალკვალიფიციური სამუშაო ადგილების რაოდენობა შედარებით მცირეა და, ამგვარად, მაღალია უმუშევრობის დონე, განსაკუთრებით უმაღლესი განათლების მქონე ჯგუფში. და მაინც, დამსაქმებლებს ხშირად უჭირთ შესაბამისი კვალიფიკაციის მუშახელის გამოძებნა, რადგან განათლების სისტემა არ აკმაყოფილებს დამსაქმებელთა მოთხოვნებს. თანამედროვე ფირმები განსაკუთრებით მწვავე პრობლემად მიიჩნევენ კვალიფიკაციის ნაკლებობას, მიუხედავად იმისა, რომ მაღალია ქვეყანაში განათლებული მუშახელის მაღალი წილი. იმავდროულად, ახალი ტექნოლოგიები, გლობალიზაცია, ინფორმაციული რევოლუცია და შრომითი ბაზრის ცვლილებები უპრეცედენტო მასშტაბის გავლენას ახდენენ მსოფლიოს ეკონომიკაზე და ასე გაგრძელდება უახლოესი მომავლის განმავლობაში. ამდენად, ძირითადი პოლიტიკის გამოწვევა საქართველოსთვის არის იმის უზრუნველყოფა, რომ ახალ და არსებულ შრომით რესურსებს ჰქონდეთ საჭირო უნარ-ჩვევები, რომლებიც აუცილებელია სიღარიბის დასაძლევად და ახალი შესაძლებლობების გამოსაყენებლად. ამჟამად, შესაძლებელია, გაიზარდოს სასკოლო სისტემის ეფექტიანობა მოსწავლეთათვის ისეთი ძირითადი უნარ-ჩვევების გადაცემის თვალსაზრისით, როგორებიცაა წერა-კითხვა, ანგარიში და პრობლემების გადაწყვეტა. ეს უნარები საჭიროა თითქმის ყველა სამუშაო 27 საქართველოს არასაკმარისი კურსდამთავრებული ჰყავს სამეცნიერო და საინჟინრო დისციპლინებში. სასწავლო პროგრამების უმრავლესობა საქართველოს უნივერსიტეტებში არ აკმაყოფილებს საერთაშორისო სტანდარტებს და მათი კურსდამთავრებულები არ არიან სათანადოდ მომზადებული მაღალ ტექნოლოგიებზე ორიენტირებულ ფირმებში სამუშაოდ. უმაღლესი განათლების რეფორმა და სახელმწიფო კვლევა უკვე არჩეულია სამიზნედ განათლების და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიის მიერ. უკანასკნელ დროს, აშშ-ის ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაციასთან თანამშრომლობით, საქართველომ წამოიწყო ახალი რეფორმების სერია განათლების და კვლევის სფეროებისთვის სახელმწიფო უნივერსიტეტებსა და კვლევით ინსტიტუტებში. 50 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ადგილზე. საქართველოს განათლების სისტემა ჩამორჩენილია აღნიშნული საბაზისო უნარ-ჩვევების გამომუშავების თვალსაზრისით (ფუნქციურად წიგნიერი მოსწავლეების წილი PISA შეფასებაში სუსტი შედეგის მაჩვენებელია). უფრო მეტიც, პროფესიულ-ტექნიკური განათლება (დონეები I-III) იწყება საკმაოდ ადრე და არ აძლევს მოსწავლეებს ზოგად უნარ-ჩვევებს, რომლებიც მისცემდა ახალგაზრდებს ცვალებად ეკონომიკურ გარემოსთან ადაპტაციის საშუალებას. აღნიშნულის ნაცვლად, უმეტეს შემთხვევებში ტექნიკური და პროფესიული განათლება ფოკუსირებულია სპეციფიკურ პროფესიებზე, რომლებიც აკავებს ახალგაზრდებს და კიდევ უფრო ზრდის შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯებს. ამასთან ერთად, უნდა გაძლიერდეს კავშირები სკოლებსა და სამუშაო ადგილებს შორის ორივე მიმართულებით. უნარ- ჩვევების განვითარების სტრატეგიის შემუშავებისას ყურადღება გასამახვილებელია დამსაქმებლის სტიმულირებაზე, ასევე, მის შესაძლებლობაზე, უზრუნველყოს ტრენინგი სამუშაო ადგილზე საჭიროებების გათვალისწინებით. ნახაზი 3.11. თანამედჽოვე ფიჽმებზე განსაკუთჽებულ გავლენას ახდენს კვალიფიკაJიის ნაკლებობა ფიჽმების პჽოJენBული მაჩვენებელი, ჽომლებიJ პჽობლემას ფიჽმების პჽოJენBული მაჩვენებელი, ჽომლებიJ პჽობლემას მიიჩნევენ ძიჽითადად ან მLვავედ მიიჩნევენ ძიჽითადად ან მLვავედ პჽოJენBი პჽოJენBი Bექნიკუჽი და პჽოფესიული თანამშჽომელთა შჽომითი ჽესუჽსების თანამშჽომელთა Bექნიკუჽი და პჽოფესიული შჽომითი ჽესუჽსების განათლება ზოგადი განათლება ხელმისაLვდომობა ზოგადი განათლება განათლება ხელმისაLვდომობა ინოვაJიუჽი BჽადიJიული საეჽთაშოჽისო ადგილობჽივი წყარო: Rutkowski (2013). საქართველოს ჯერ არ აქვს უნარ-ჩვევების განვითარების სტრატეგია. ტექნოლოგიების მზარდი გამოყენების გლობალურ ტენდენციას მივყავართ დებატებამდე, რომელიც ეხება შეუსაბამობას შრომით ბაზარზე ახალი კურსდამთავრებულების მიერ მიწოდებულ უნარ–ჩვევებსა და მოთხოვნილ კვალიფიკაციებს შორის. ზოგიერთ ქვეყანაში დამსაქმებლებს სჭირდებათ მაღალგანვითარებული უნარ-ჩვევები, ისეთი სოციალურ-ემოციური და მაღალი დონის უნარ-ჩვევების ჩათვლით, როგორიცაა, მაგალითად, პრობლემების გადაწყვეტის უნარი (განათლების სისტემები ჯერ არ არის ადაპტირებული იმისათვის, რომ აღჭურვოს სტუდენტები ასეთი უნარ-ჩვევებით) (Arias et al., 2014). ახალგაზრდების უმუშევრობის მაღალი მაჩვენებელი, განსაკუთრებით ევროპაში (მათ შორისაც, ვინც უმაღლეს განათლებას ფლობს და გლობალურ ფინანსურ კრიზისამდეც კი) და მზარდი მოთხოვნა შესაბამისი უნარ-ჩვევების მქონე მუშაკებზე, ასევე, მათ მიერ მაღალი ხელფასების მოთხოვნა მიუთითებს უნარ-ჩვევების შეუსაბამობაზე. საქართველო მსგავსი გამოწვევის წინაშე დგას. უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა საქართველოში თანხვედრაშია ქვედა ზღვარზე „სიმულირებული“ 15 პროცენტიანი უმუშევრობის დონესთან. მაშინაც კი, თუ ეკონომიკა შექმნის დამატებით სამუშაო ადგილებს ისე, რომ შრომით რესურსებზე მოთხოვნა (სამუშაო ადგილები) = შრომითი რესურსების მიწოდება (დასაქმება + უმუშევრობა), მაინც იარსებებს უმუშევრობა განათლების/უნარ-ჩვევების შეუსაბამობის გამო. ქვემოთ განმარტებული გარკვეული დაშვებებიდან გამომდინარე, უმუშევართა დაახლოებით 15 პროცენტი ვერ გამონახავს სამუშაო ადგილს, რადგან მათი ცოდნა ახლად შექმნილი სამუშაო ადგილებისთვის საჭირო კვალიფიკაციაზე ნაკლებია (ეს არის ქვედა ზღვრის შეფასება). საშუალო ზოგადი განათლების მქონე მუშახელის მიწოდება იქნება ჭარბი (უმუშევრობა), ასევე ჭარბი იქნება მოთხოვნა (ნაკლებობას) საუნივერსიტეტო განათლების მქონე მუშაკებზე, მაშინაც კი, თუ გამოირიცხება კოლეჯის თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 51 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ხარისხის რელევანტურობა ან მისი არქონა. არსებობს ნახაზი 3.12. განსხვავება მიღებული განათლების მიხედვით ოთხი ძირითადი დაშვება: წონასწორული მდგომარეობა მთლიან დასაქმებაში Lილსა და მთლიან უმუშევჽობაში დადგენილია სამუშაო ადგილების ზრდისთვის ისე, რომ Lილს შოჽის (2012) ახლად შექმნილი სამუშაო ადგილების რაოდენობა = უმუშევრების რაოდენობას და შრომით რესურსებზე უნივეჽსიBეBი მოთხოვნა (სამუშაო ადგილები) = შრომითი რესურსების კოლეჯი მიწოდება (დასაქმება + უმუშევრობა); ახლად შექმნილი სამუშაო ადგილების საგანმანათლებლო სტრუქტურა არ საშუალო Bექნიკუჽი იცვლება; არ არის მობილობა პროფესიულ ჯგუფებს შორის. საშუალო ე.ი. მუშახელს საშუალო ზოგადი განათლებით არ შეუძლია ზოგადი ისეთი სამუშაოს მიღება, რომელიც მოითხოვს საშუალო პჽოფესიული და Bექნიკუჽი ტექნიკურ განათლებას და კოლეჯის ხარისხის მქონე თანამშრომლები ვერ მიიღებენ ისეთ სამუშაო ადგილებს, დაLყებითი რომლებიც მოითხოვს საშუალო განათლებას; და არ დაLყებითზე არსებობს უნარ-ჩვევების ჰორიზონტალური შეუსაბამობა, დაბალი ე.ი. არ არის შეუსაბამობა განათლების ჯგუფებს შიგნით პჽოJენBი (რომელიც შესაძლოა საჭიროებდეს პროფესიის წყარო: Rutkowski (2014). შესაბამისობას კოლეჯის სპეციფიკურ ხარისხთან). სხვადასხვა კვლევების მიხედვით შრომითი უნარ–ჩვევების ნაკლებობა ბიზნესის განვითარების ძირითადი ხელისშემშლელი ფაქტორია. მშრომელთა ნახევარზე მეტს აქვს საუნივერსიტეტო ან უფრო მაღალი დონის განათლება („საწარმოთა კვლევა“ 2013) და ქვეყანაში უმაღლესი განათლების მქონე უმუშევართა დიდი არმიაა. თუმცა, 2014-2015 წლების გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით, საქართველო იყო 92-ე 144 ქვეყანას შორის „უმაღლესი განათლების და ტრენინგის“ მიხედვით. ერთი მხრივ, ტრადიციული საწარმოები, რომლებიც ეწევიან დაბალპროდუქტიულ საქმიანობას, აღნიშნავენ, რომ შრომით რესურსს აკლია კონკრეტული ტექნიკური უნარ-ჩვევები; მეორე მხრივ, თანამედროვე საწარმოები, რომლებიც ჩართული არიან გაცილებით უფრო ინოვაციურ და მაღალპროდუქტიულ საქმიანობაში, წუხან, რომ არ არსებობს მაღალი დონის უნარ-ჩვევების მქონე შრომითი რესურსები, ვისაც შეეძლება ადაპტაცია ცვალებადი ტექნოლოგიების მიმართ. 2008 წლის ევროპის რეკონსტრუქციის და განვითარების ბანკის (EBRD) და მსოფლიო ბანკის სამეწარმეო გარემოს და საწარმოთა ეფექტიანობის კვლევამ აჩვენა, რომ ქართველი დამსაქმებლების დაახლოებით 30 პროცენტი მიიჩნევს, რომ შრომითი რესურსების არაადეკვატური უნარ-ჩვევები ძირითადი დაბრკოლებაა მათი ფირმების საქმიანობისა და ზრდისთვის. აღსანიშნავია, კვალიფიკაციის ნაკლებობისგან ყველაზე მეტად ზარალდებიან ინოვაციური და მზარდი ფირმები. საჭიროა უმაღლესი განათლების პროგრამების რელევანტურობის გაძლიერება. მთავრობამ გადადგა რამდენიმე ნაბიჯი უმაღლესი განათლების სისტემის გაუმჯობესების მიმართულებით 2005 წლის შემდეგ. შეთანხმებული ღონისძიებები განხორციელდა, ასევე, საქართველოში STEM (მეცნიერება, ტექნოლოგია და საინჟინრო საქმე) განათლების დასანერგად ათასწლეულის გამოწვევის კორპორაციის (MCC) მხარდაჭერით. მიუხედავად ამისა, უმაღლესი განათლების პროგრამების ხარისხი და მნიშვნელობა კვლავ პრობლემად რჩება. თანახმად მსოფლიო ბანკის „უნარ-ჩვევების შეუსაბამობის და უმუშევრობის შესახებ (2013)” ანგარიშისა, უმუშევრების ჯამური რაოდენობის 50 პროცენტი ფლობს საშუალო განათლების ატესტატს და 40 პროცენტი კი უმაღლესი განათლების მქონეა. მიუხედავად იმისა, რომ სამუშაო ადგილების დაბალი სუფთა მაჩვენებელი და ისეთი სამუშაო ადგილების სიმცირე, რომლებიც მოითხოვს უმაღლეს განათლებას, უმუშევრობის გამომწვევი მნიშვნელოვანი მიზეზებია, უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა აღნიშნული უმუშევრობის ხელშემწყობი ფაქტორია (Rutkowski 2008). სტუდენტები განაგრძობენ ძირითადად ბიზნესის, ჰუმანიტარული და სამართლის სპეციალობების, ნაკლებად საბუნებისმეტყველო და საინჟინრო სპეციალობების შესწავლას. უნდა აღინიშნოს კარიერული დაგეგმვის, საკონსულტაციო ცენტრების და საორიენტაციო სამსახურების არარსებობა, რომელიც დაეხმარებოდა ახალგაზრდებს კარიერული გზის დაგეგმვაში. რაც შეეხება პროგრამების რელევანტურობას, თანამშრომლობის მაგალითები უმაღლეს სასწავლებლებსა და კერძო სექტორს შორის იშვიათია. უკანასკნელ დროს პოლიტიკის შემმუშავებლები მიუბრუნდნენ პროფესიულ-ტექნიკურ განათლებას, როგორც ახალგაზრდებში უმუშევრობის აღმოფხვრის ინსტრუმენტს. ეს მნიშვნელოვანი ალტერნატივაა, რადგან ის, 52 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ზოგიერთ შემთხვევაში, ეხმარება მოსწავლეს სკოლიდან ნახაზი 3.13. ოფიJიალუჽი Bჽეინინგი დასაქმებაში გადაინაცვლოს. თუმცა, პროფესიულ სასწავლებელში სტუნდენტი ზედმეტად ადრე არ უნდა მუდმივი მოხვდეს, ე.ი. მანამდე, სანამ სტუდენტი არ მიიღებს მყარ თანამშჽომლები 2008 ზოგად ცოდნას. მაგალითად, პოლონეთმა ერთი წლით გადასწია სტუდენტების პროფესიულ სასწავლებლებში გადასვლის ასაკი და Jakubowski et al. (2010) აღნიშნავენ, რომ ქვეყანამ მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწია, მუდმივი რაც დასტურდება PISA-ს გაუმჯობესებულ შედეგებში, თანამშჽომლები ნაწილობრივ აღნიშნული რეფორმის გამო. კიდევ ერთი 2013 საზრუნავი პროფესიულ-ტექნიკურ განათლებასთან დაკავშირებით არის კურსდამთავრებულთა უნარი, მოერგონ ეკონომიკის ცვალებად პირობებს. Hanushek et ფიჽმების პჽოJენBული Lილი, ჽომლებიJ თანამშჽომლებს სთავაზობენ Bჽენინგს al. (2011) ამ საკითხს უდგებიან მოკლე და გრძელვადიანი პერსპექტივის შედარებითი ანალიზით. ისინი ეყრდნობიან წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. შენიშვნა: CAU აღნიშნავს სამხჽეთ კავკასიას. მონაცემებს, რომელთა მიხედვითაც, პროფესიულ- ტექნიკურ განათლებას სტუნდენტი გადაჰყავს სკოლიდან პირდაპირ სამუშაო ადგილზე, თუმცა მან შეიძლება შეამციროს სამომავლო დასაქმების შესაძლებლობა ტექნიკური უნარ-ჩვევების მოძველების გამო. გერმანიაშიც კი, რომლის პროფესიულ-ტექნიკური განათლების სისტემა სანიმუშოდ მიიჩნევა, ზოგადი განათლების ფლობა მნიშნველოვან უპირატესობად ითვლება უკანასკნელ ათწლეულებში. ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონში დაბალია უმუშევრობის დონე პროფესიულ-ტექნიკური სასწავლებლების კურსდამთავრებულებს შორის, მაგრამ დასაქმების მაჩვენებლები დაბალია 25 წლის და უფროსი ასაკის პირებისთვის28. საქართველოში ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში განხორციელდა რეფორმები პროფესიულ-ტექნიკური განათლების და ტრენინგის (VET) სისტემაში, თუმცა კვლავაც ბევრი რამ რჩება გამოსასწორებელი, განსაკუთრებით კერძო სექტორთან თანამშრომლობის და მობილობის გაუმჯობესების თვალსაზრისით. რეფორმები მოიცავს: (i) პროფესიულ-ტექნიკური განათლების დაწესებულებების ოპტიმიზაციას და კონსოლიდაციას; (ii) დაფინანსების ახალი სისტემის შემოღებას, რომელიც ითვალისწინებს დაფინანსების სამ სხვადასხვა ტიპს: დიფერენცირებული ვაუჩერები, პროგრამული ბიუჯეტი და მიზნობრივი პროგრამები; (iii) მნიშვნელოვანი კაპიტალური ინვესტიციები ახალ სასკოლო ინფრასტრუქტურაში; (iv) ეროვნული კვალიფიკაციის ჩარჩოს მიღება; და (v) სრულიად ახალი სტრატეგიის შემუშავება (2013-2020), რომელიც ითვალისწინებს ყურადღების მეტად გამახვილებას განათლების ხარისხზე, კვალიფიკაციების გადაცემაზე, “ჩიხების“ აღმოფხვრაზე და სტუდენტებისთვის სამუშაოს ძიების თაობაზე კონსულტაციების გაწევაზე (მსოფლიო ბანკი, 2014). აღნიშნული ღონისძიებების მიუხედავად, ხარისხი კვლავ პრობლემად რჩება. ამასთან ერთად, პროფესიულ–ტექნიკური განათლება და ტრენინგი იძლევა ძალზე მცირე ზოგად განათლებას ან სრულიად არ იძლევა მას. აღნიშნული არა მარტო სირთულეებს უქმნის სტუდენტებს, რომლებიც მოგვიანებით იღებენ გადაწყვეტილებას უმაღლესი განათლების მიღების თაობაზე, არამედ განაპირობებს ისეთი შრომითი რესურსების არსებობას, რომელთა მობილობაც ძალზე შეზღუდულია მხოლოდ კონკრეტული პროფესიის შესწავლის გამო. საქართველოში სამუშაო ადგილზე და პროფესიული ტრენინგების ნაკლებობაა, ისინი კი მეტად მნიშვნელოვანია მუშახელის სამუშაო ადგილთან ადაპტაციისთვის. 2013 წლის საწარმოთა/BEEPS კვლევის თანახმად, გამოკვლეული ფირმების მხოლოდ 11 პროცენტი ატარებდა ოფიციალურ ტრენინგს. 2014-15 წლების გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით, საქართველომ უკანასკნელი ადგილი დაიკავა 144 ქვეყანას შორის „სამუშაო ადგილზე ჩატარებული ტრენინგის კატეგორიაში“. კვლევის ხელმისაწვდომობის და ტრენინგის მომსახურების მიხედვით საქართველომ 116-ე ადგილი მოიპოვა. რესპონდენტთა დაახლოებით 90 პროცენტი არაწარ­მომადგენლობით კვლევაში29 აღნიშნავდა, რომ სურდათ ყოფილიყვნენ თვითდასაქმებული და მიუთითებდნენ ქართველების მეწარმეობისადმი მიდრეკილებაზე. რეალურად, თვითდასაქმებულთა წილი უკვე მაღალია 40 წელზე ხნიერ მშრომელებს შორის. მსოფლიო ბანკის 28 იხ. Arias et al. (2014), p. 238. 29 იხ. Georgia Rising (2013), World Bank, Washington DC, p. 19. Original source is Natsvlishvili (2011). თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 53 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 კვლევა გვთავაზობს გარკვეულ ნაბიჯებს ახალ, მეტად ინოვაციური კომპანიებში მეწარმეობისა და და მათ მიერ ახალი სამუშაო ადგილების შექმნის ხელშესაწყობად. ესენია: (i) მცირე და საშუალო საწარმოებისთვის დაფინანსების წყაროებთან წვდომის გაზრდა (SMEs); (ii) გამარტივებული საგადასახადო სისტემა; (iii) ბაზრიდან ფირმების გასვლისა და რესტრუქტურიზაციისთვის ხელშეწყობა; და (iv) საინფორმაციო კამპანიის ორგანიზება სამეწარმეო საქმიანობის და შესაძლებლობების განვითარების შესახებ ინფორმირებულობის ასამაღლებლად. ე. უნარ-ჩვევების განვითარების საუკეთესო საერთაშორისო პრაქტიკა გრძელვადიანი ხედვა ჩვეულებრივი მახასიათებელია ქვეყნებისთვის, რომელთაც აქვთ უნარ-ჩვევების განვითარების წარმატებული სტრატეგიები. პოლიტიკის შემმუშავებლები განსაზღვრავენ ზრდის სტრატეგიას და ეკონომიკის დარგებს, რომლებიც ყველაზე დიდი ალბათობით განაპირობებენ ქვეყნის სვლას დასახული მიზნისკენ. შემდეგ ყურადღება ექცევა აღნიშნული დარგების საჭიროებებს, შრომითი რესურსების, დაფინანსების და ინსტიტუციური ჩარჩოს თვალსაზრისით. ამ მიზნით ფასდება მოთხოვნა მუშახელზე და იქმნება ფირმების სტიმულირების სქემები, რათა მათ ჩაატარონ ტრენინგები შრომითი რესურსებისთვის. ასევე, წარმატებული ქვეყნები საკმაოდ მოქნილები არიან და შეუძლიათ თავიანთი სტრატეგიის მისადაგება ეკონომიკის ცვალებად პირობებთან. გასული საუკუნის 60-იანი და 70-იანი წლების ბოლოს სინგაპურის მთავრობამ შეიმუშავა პროგრამა უცხოური კომპანიების მოზიდვის და ტრენინგებში მათი აქტიური ჩართვის მიზნით. ეს მოდელი შემუშავებული იყო „ტატას“ (ინდოეთი), „ფილიპსის“ (ჰოლანდია) და „როლეის“ (გერმანია) მიერ. ტრენინგის მოდელი ემყარებოდა გერმანულ „შეგირდობის სქემას“, ფირმებისთვის განკუთვნილი შეღავათები მოიცავდა გადასახადებისგან გათავისუფლებულ გადარიცხვებს, სესხებზე დაბალ პროცენტს, მიწას გონუვრულ ფასად, ფირმებსა და მთავრობას შორის საოპერაციო ხარჯების გაზიარებას, უარის უფლებას (როლეის შემთხვევაში, პოტენციურ კონკურენტებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეეძლოთ სინგაპურში ოპერირება, თუ როლეი გადაწყვეტდა, რომ არ ეწარმოებინა მოცემული კონკრეტული პროდუქტი). ამასთან, მიუხედავად ფირმების პრიორიტეტისა, სამუშაოზე აეყვანათ მათი ცენტრის კურსდამთავრებულები, მათ მეტი ადამიანისთვის უნდა ჩაეტარებინათ ტრენინგი, ვიდრე გეგმავდნენ რომ აეყვანათ სამუშაოდ. ინდივიდუალურ კომპანიებზე ყურადღების შეჩერება არ იქნებოდა საკმარისი ქვეყნის საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად, ამიტომ მოდელი განვითარდა იმგვარად, რომ მოეცვა პარტნიორული ურთიერთობები სინგაპურსა და ისეთ ქვეყნებს შორის, როგორებიცაა გერმანია, საფრანგეთი და იაპონია. დიდი მოცულობის პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა განაპირობა სინგაპურში გამოცდილების დაგროვება და ინოვაციური დარგების განვითარება (Kuruvilla et al., 2002; Kuruvilla and Chua, 2000). კორეა იყენებდა პიონერების შერჩევის მსგავს სტრატეგიას და ეხმარებოდა მათ მოთხოვნების დაკმაყოფილებაში. მთავრობამ დაგეგმვაში, დაფინანსებაში და ტრენინგების დარეგულირებაში შეასრულა დომინანტური როლი 60-იან და 70-იან წლებში. თუმცა, პასუხისმგებლობა მომსახურების მიწოდებაზე გადაეცა კერძო სექტორს. პროფესიულ-ტექნიკური განათლება და ტრენინგი იყო კორეის სტრატეგიის ცენტრალური ნაწილი. არამარტო არსებობდა მოთხოვნა ტექნიკურ უნარ-ჩვევებზე, არამედ სისტემა, ასევე, ადამიანებს აძლევდა საშუალებას, გაეგრძელებინათ უმაღლესი განათლება, ე.ი. ის კონკურენციას არ უწევდა უმაღლეს განათლებას. თანდათანობით პროფესიულ-ტექნიკურმა განათლებამ, როგორც საბოლოო წერტილმა, უპირატესობა დაუთმო უმაღლეს განათლებას (Ra and Shim, 2009). 2005 წელს ირლანდიამ მოიწვია ექსპერტთა ჯგუფი (ექსპერტთა ჯგუფი სამომავლო უნარ-ჩვევების საჭიროებების განსასაზღვრად) ქვეყნისთვის სტრატეგიის შესამუშავებლად, 2020 წლისთვის კონკურენტუნარიანობაზე, ინოვაციურობაზე, ცოდნაზე დამყარებული, მონაწილეობითი და ინკლუზიური ეკონომიკის შესაქმნელად. ისევე როგორც აღმოსავლეთ აზიაში, განსაზღვრულ იქნა უნარ-ჩვევების საჭიროებები და შემუშავდა ღონისძიებები მათ დასაკმაყოფილებლად. განსაკუთრებული აქცენტი გაკეთდა ისეთი საბაზისო უნარ–ჩვევების უზრუნველყოფაზე, როგორებიცაა წერა-კითხვის და ანგარიშის უნარი, ისინი ყველასთვის ხელმისაწვდომი უნდა ყოფილიყო. ახალ სტრატეგიაში გათვალისწინებულია არაკვალიფიციური და სოციალურად დაუცველი მოსახლეობა, მათ შორის იმიგრანტები. ირლანდიის სტრატეგია ყალიბდება ცალკეული პირების და დამსაქმებლების საჭიროებების იდენტიფიკაციის, მოქნილი და რეაქციული ტრენინგის, ინფორმირებულობის ამაღლების ეროვნული მედია კამპანიის, აკრედიტაციის/ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემის და ადეკვატური დაფინანსების ირგვლივ. ექსპერტთა ჯგუფმა შეიმუშავა სტრატეგია, რომ წაახალისოს როგორც დასაქმებულები, ისე დამსაქმებლები ტრენინგების მიმართულებით. მეტიც, უმნიშველოვანესია, რომ უნარ-ჩვევების განვითარების წახალისება ყოვლისმომცველი პოლიტიკის ნაწილი 54 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად გახდა, ე.ი. მასში ჩართულია რამდენიმე სამთავრობო უწყება, რათა პროცესი თანმიმდევრული იყოს (Expert Group on Future Skills Needs, 2007). ინდოეთმა, ბიზნესსაზოგადოების იმ პრეტენზიებზე საპასუხოდ, რომ სახელმწიფო არ აწვდის კარგ საჯარო განათლებას მოსახლეობას, შექმნა უნარ–ჩვევების განვითარების ეროვნული კორპორაცია (NSDC) საჯარო- კერძო სექტორის თანამშრომლობის შედეგად. NSDC არის არაკომერციული ორგანიზაცია, რომელსაც ფლობენ კერძო (51 პროცენტი) და სახელმწიფო სექტორები (49 პროცენტი). თუმცა ის შექმნილია და იმართება კერძო სექტორის მიერ და გააჩნია ავტონომიური რესურსები. მთავრობამ საწყისი კაპიტალით უქრუნველყო პროგრამა და NSDC-მ უნდა განახორციელოს 150 მილიონი მშრომელის ტრენინგი 2022 წლისთვის ეკონომიკის დაახლოებით 20 წინასწარ შერჩეულ სექტორში. NSDC-ის ღონისძიებებს შორის აღსანიშნავია პროფესიულ-ტექნიკური ტრენინგის ინიციატივების დაფინანსება სესხების ან გრანტების მეშვეობით, სტანდარტების და აკრედიტაციის სისტემების დადგენა, სტუდენტთა განთავსების მექანიზმების შემუშავება, მუშახელის უნარ-ჩვევების იდენტიფიკაცია და მათ განვითარებაში დახმარება 30. ინოვაციურ ფირმებზე უკვე მოდის მსოფლიოს მასშტაბით შექმნილი სამუშაო ადგილების დიდი წილი: ამგვარად ამ ფირმების მიერ მოთხოვნილი უნარ-ჩვევების უგულებელყოფა შეუძლებელია 31. უფრო მეტიც, სამეწარმეო საქმიანობის გაძლიერებას მომავალში უფრო მეტი სამუშაო ადგილის შექმნა მოჰყვება. შვედეთის პატარა ქალაქი ზოდერჰემი გვთავაზობს გრძელვადიანი ხედვის კიდევ ერთ მაგალითს: მეწარმეობის შესწავლას ადრეული ეტაპიდან. წარსულში ქალაქში დიდი კომპანიები დაიხურა, შემცირდა სამუშაო ასაკის მოსახლეობის რაოდენობა, იყო უმუშევრობის მაღალ დონე და გაიზარდა იმიგრაცია. ადგილობრივმა ორგანოებმა გადაწყვიტეს ინოვაციების დანერგვა მომსახურების სექტორში, რათა გამკლავებოდნენ ქალაქის წინაშე არსებულ გამოწვევებს. ახალი სტრატეგიის პირველი კომპონენტი იყო მეწარმეობის შემადგენელ კომპონენტად ჩართვა საბაზისო განათლების სისტემაში ადრეული ეტაპიდან. ეს იყო ყოვლისმომცველი ამოცანა, რომელიც გულისხმობდა პარადიგმის ცვლილებას. სკოლაში ბავშვები სტიმულს აძლევდნენ, რომ შეემუშავებინათ იდეები და არ შეშინებოდათ წარუმატებლობის. სხვადასხვა ღონისძიებებს შორის, 16–20 წლის სტუდენტები ამუშავებენ ბიზნესგეგმებს „ბიზნეს ლაბორატორიებში“ შვედური არასამთავრობო ორგანიზაციის დახმარებით და, ასევე, მონაწილეობას იღებენ საზაფხულო სამეწარმეო პროგრამებში. უფრო მეტიც, თანამშრომლობა სკოლებსა და კომპანიებს შორის დამყარდა იმგვარად, რომ პოტენციალის მქონე იდეები გადადიოდა მომდევნო დონეზე. 2007-2010 წლებში არასამთავრობო პროგრამის სტუდენტი ბენეფიციარების რაოდენობა თითქმის 100 პროცენტით გაიზარდა და მოიცვა არა მარტო ბიზნესის სპეციალობის, არამედ სხვა სპეციალობის სტუდენტებიც (Högberg, 2012). ინფორმაციას შეუძლია მნიშვნელოვანი როლი შეასრულოს უნარ-ჩვევებში არსებული განსხვავებების აღმოფხვრაში, როგორც ბევრი ქვეყნის გამოცდილება მოწმობს. ჩილეში განათლების სამინისტრომ შექმნა ინტერნეტ–პორტალი, რომელიც შეიცავს დეტალურ ინფორმაცისა კურსდამთავრებულთა დასაქმების და შემოსავლების შესახებ. უნიკალური საიდენტიფიკაციო ნომრის საშუალებით მონაცემები საგადასახადო გადახდების შესახებ იკვეთება განათლების შესახებ ჩანაწერებთან. პორტალი გამიზნულია პერსპექტიული უმაღლესი განათლების სტუდენტებისთვის და აწვდის მათ ინფორმაციას დასაქმებასა და შემოსავლებზე საშემოსავლო კვინტილების, სამუშაო სფეროების და სასწავლო დაწესებულების მიხედვით (ზოგიერთ შემთხვევაში ფაქტიური სასწავლებელი შეიძლება გამოვლინდეს). სტუდენტებს შეუძლიათ დააკვირდნენ, როგორ იცვლება შემოსავლები სასწავლებლის დამთავრებიდან 10 წლის განმავლობაში32. Co- lombia’s Graduados იძლევა ინფორმაციას შრომით ბაზარზე მიწოდება-მოთხოვნის, შემოსავლების და პირველი სამუშაო ადგილის მოსაძებნად საჭირო საშუალო დროის შესახებ33. აღნიშნულის მსგავს ინიციატივებს დიდი პოტენციალი აქვს შრომითი რესურსების კონკრეტულ სექტორში ზედმეტი მიწოდების და სხვა სექტორში ნაკლებობის პრევენციისთვის. ამასთან ერთად, ასეთი ინიციატივების შედეგად საშუალო განათლების სასწავლებლების მოსწავლეები მეტად 30 იხ. http://nsdcindia.org/index.aspx. 31 საქართველოს ინოვაციური ფირმები ავლენენ მნიშვნელოვან ეფექტიანობას არაინოვაციურ ფირმებთან შედრებით და ეს სხვაობა უფრო დიდია, ვიდრე ECA-ს დანარჩენ ქვეყნებში. მსოფლიო ბანკის ანგარიში (მეწარმეობის გაძლიერება საქართველოში 2013) მიუთითებს მნიშვნელოვან განსხვავებებზე ინოვაციურ და არაინოვაციურ ფირმებს შორის. საქართველოში ინოვაციური ფირმების რეალური წლიური გაყიდვების ზრდა ორჯერ მაღალი იყო, ვიდრე ECA -ს რეგიონის 10 ქვეყანაში და მნიშვნელოვნად მაღალი იყო, ვიდრე საქართველოს არაინოვაციური ფირმებისთვის. აღნიშნულის მსგავსად, დასაქმების ზრდის მაჩვენებლები მაღალი იყო ინოვაციური ფირმებისთვის, ვიდრე არაინოვაციური ფირმებისთვის. აღნიშნულის მსგავსად დასაქმების ზრდის მაჩვენებლები მნიშვნელოვანი იყო სქართველოში ინოვაციური ფირმებისთვის, ვიდრე ინოვაციური ფირმებისთვის ECA10 რეგიონში. 32 იხ. http://www.mifuturo.cl/. 33 იხ. http://www.graduadoscolombia.edu.co/html/1732/channel.html. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 55 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ინფორმირებულნი არიან კარიერული გზის თაობაზე და მათი მსჯელობაც მეტ ცდონას ემყარება. 1994 წელს შექმნილი იტალიური AlmaLaurea არის კურსდამთავრებულთა ავტობიოგრაფიების მონაცემთა ბაზა. მისი მართვა უნივერსიტეტების კონსორციუმის მიერ ხდება, ის აგროვებს ინფორმაციას ქვეყნის კურსდამთავრებულთა დაახლოებით 80 პროცენტის შესახებ. მისი ძირითადი მიზანია, დაეხმაროს ახალგაზრდებს შრომით ბაზარზე წვდომაში და მონიტორინგი გაუწიოს საუნივერსიტეტო პროგრამებსა და მათ ხარისხს. პორტალი მომსახურებას უწევს სამუშაოს მაძიებლებს, სამუშაოს შეთავაზებების დიდ ბანკს და, ასევე, შეიცავს ინფორმაციას კომპანიების შესახებ. პერსპექტიულ სტუდენტებს, ასევე, შეუძლიათ მეტი ინფორმაციის მიღება სამაგისტრო პროგრამების მახასიათებლების შესახებ. რამდენადაც ტექნოლოგიურ და დემოგრაფიულ ტენდენციებს მივყავართ ერთ დროს აქტუალური უნარ-ჩვევების მოძველებამდე, უწყვეტი განათლება (სამუშაო ადგილზე სწავლა, მეორე შესაძლებლობა და უმუშევრებისთვის განკუთვნილი) სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. ევროკავშირის ბევრი ქვეყანას იყენებს გარკვეული ტიპის სტიმულს (რომელიც შესაძლოა განსხვავდებოდეს ქვეყნების მიხედვით), მაგალითად, ფირმების წახალისებას, ინვესტიცია განახორციელონ საკუთარი თანამშრომლების ადამიანურ კაპიტალში. მაგალითად ჰოლანდიაში, ფირმებს შეუძლიათ მოითხოვონ გაწეული ტრენინგის ხარჯების 140 პროცენტის საგადასახადო დაქვითვა. 2006 წელს გერმანიის ჩრდილოეთ რაინ-ვესტფალიის მხარემ შემოიღო ტრენინგის ვაუჩერები, რომელთა მეშვეობითაც შესაძლებელი იყო ტრენინგის ხარჯების ნახევრის დაფარვა. დანარჩენი ნაწილი ფინანსდებოდა ან ფირმების, ან თანამშრომლების მიერ. შეღავათის მიღებამდე კანდიდატებს უნდა გაევლოთ კონსულტაცია აკრედიტებულ სააგენტოებთან. ასევე, პოპულარულია ტრენინგის ფონდები. ფირმები, მათი სიდიდის მიხედვით, იხდიან წილს საკუთარი სახელფასო ფონდიდან (ჩვეულებრივ 1.0 ან 1.5 პროცენტი) და ეს ფონდი გამოიყენება თანამშრომლების ტრენინგისთვის. ბევრ შემთხვევაში, ფირმებს შეიძლება მიეცეთ შრომითი რესურსების განვითარებაზე გაწეული ხარჯების დაქვითვის უფლება. ტრენინგის ფონდების მაგალითები მოწმობს, რომ არსებობს დარგობრივი მოსაკრებლის სქემები. ეს ამცირებს ჯვარედინ სუბსიდირებას დარგების მიხედვით და ხელს უწყობს დამსაქმებლების უფრო აქტიურ მონაწილეობას. დასაქმების სახელმწიფო სააგენტოებს შეუძლიათ მნიშვნელოვანი როლის შესრულება უმუშევრებისთვის სამსახურის შოვნაში დახმარებაში. ეს სააგენტოები არა მარტო სთავაზობენ მაძიებლებს მომსახურებების და კონსულტაციების მრავალფეროვან ნაკრებს, არამედ უმუშევრებს, ასევე, აძლევენ რჩევებს უნარ-ჩვევების ამაღლებაზე. დანიას აქვს განსაკუთრებულად განვითარებული სისტემა, რომელშიც უმუშევრები იყოფიან სხვადასხვა კატეგორიებად ისეთი ფაქტორების შესაბამისად, როგორებიცაა ჯანდაცვა, დასაქმების ხანგრძლივობა, სოციალური პრობლემები, სოციალური კომპეტენციის და მოტივაციის არარსებობა. კატეგორიის მიხედვით უმუშევრებს უნდა ჰქონდეთ ხშირი პირადი კონტაქტი მრჩევლებთან და მონაწილეობა მიიღონ დასაქმების პროგრამებში. აქტიური შრომითი ბაზრის პოლიტიკის შედეგად, კოპენჰაგენმა მოახერხა უმუშევრობის დაბალი დონის შენარჩუნება, თან იმ ფონზე, როდესაც ქვეყანა უმუშევრებს საკმაო მატერიალურ დახმარებას უწევს. სტრატეგიულად ყურადღების გამახვილებამ საგანმანათლებლო ტრენინგზე, პრაქტიკულმა სამუშაო ტრენინგმა და საწარმოებთან კავშირმა ხელი შეუწყო უმუშევრობის საერთო მაჩვენებლების კიდევ უფრო შემცირებას (Müller and Behringer, 2012). რამდენიმე ქვეყნა ცდილობდა აკადემიური კვლევის დაკავშირებას დამსაქმებლების საჭიროებებთან. ლათინური ამერიკის ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა ჩილე, ურუგვაი, ბრაზილია და არგენტინა დაბალი იყო ინვესტიციები კვლევისა და განვითრების მიმართულებით (და მასში კერძო სექტორის მონაწილეობაც მცირე იყო). მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ შემთხვევებში ტექნოლოგიების გადაცემის ცენტრები (TTOs) იქმნება უნივერსიტეტის დონეზე, ბევრმა ქვეყანამ ახლახან შექმნა ეროვნული ტექნოლოგიების გადაცემის ცენტრები, რომლებიც ხელს უწყობს უნივერსიტეტებიდან და კვლევითი ცენტრებიდან შესაბამის დარგებზე ცოდნის გადაცემას და ადაპტაციას. ECA რეგიონში მაკედონია ქმნის საკუთარი ტექნოლოგიების გადაცემის ცენტრს (TTOs). ეს ორგანიზაციები ტექნიკურ გადაწყვეტებს მიაწვდიან ფირმებს, დაეხმარებიან მათ ინტელექტუალური საკუთრების მართვაში და ხელსაც კი შეუწყობენ ახალი ფირმების შექმნას. აშშ-ში ზოგიერთ უნივერსიტეტს აქვს საკუთარი ტექნოლოგიების გადაცემის ცენტრი (TTOs), რომლის მისიაა კვლევის და მრეწველობის დაკავშირება და ცოდნის ხელმისაწვდომობის ხელშეწყობა საზოგადოების სასარგებლოდ და საკეთილდღეოდ. ასეთი ოფისები არა მარტო ხელს უწყობს კვლევისთვის დაფინანსების მოზიდვას, არამედ აახლოებს პროდუქტიულ სექტორებს აკადემიურ წრეებთან, რაც, თავის მხრივ, უზრუნველყოფს უმაღლესი განათლების რელევანტურობას სხვადასხვა დარგების საჭიროებებთან. 56 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ჩანართი 3.1. უფრო მეტია საჭირო ინოვაციისთვის ახალი და ინოვაციური ფირმების გაძლიერება კრიტიკული მნიშვნელოვანია სამუშაო ადგილების შექმნის გასაუმჯობესებლად ECA რეგიონში (მსოფლიო ბანკი, 2014). ამ რეგიონში ფირმების დაახლოებით 10-15 პროცენტზე (უმეტესად ახალ ფირმებზე) მოდის სამუშაო ადგილების შექმნის სუფთა მაჩვენებლის თითქმის ორი მესამედი. ინოვაცია, განსაკუთრებით ტექნოლოგიის დანერგვა და ადაპტაცია, კრიტიკული მნიშვნელობისაა ქართული ფირმებისთვის პროდუქტიულობის ასამაღლებლად. როგორია ამ მხრივ სიტუაცია საქართველოში? 2014 – 2015 წლების გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის რეიტინგში საქართველო ინოვაციის უნარით 121-ე აღმოჩნდა 144 ქვეყანას შორის. გლობალური ინოვაციის ინდექსის რეიტინგი ემყარება ინოვაციის ხელშემწყობი გარემოს ელემენტებს, რომელთა მიხედვით საქართველომ 72-ე ადგილი დაიკავა 2014 წლის ანგარიშში. ქვეყნის რეიტინგი არ შეცვლილა მნიშვნელოვნად 2011 წლის შემდეგ. როგორც კვლევა, ისე - განვითარება და ტექნოლოგიების შექმნის და განვითარების უნარი საქართველოში დაბალი იყო. გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით სამეცნიერო კვლევითი დაწესებულებების ხარისხი და უნივერსიტეტი-ინდუსტრიის თანამშრომლობა კვლევისა და განვითარების სფეროში აღინიშნა, შესაბამისად, 119-ე და 128-ე ადგილებით. კომპანიის ხარჯები კვლევასა და განვითარებაზე აღმოჩნდა 126-ე აღნიშნულ რეიტინგში. 2012 წლის მსოფლიო ბანკის მეწარმეობის კვლევის თანახმად, გამოკვლეული მეწარმეების მხოლოდ 7 პროცენტმა მიუთითა, რომ მისმა ფირმამ დანერგა ახალი ან არსებითად გაუმჯობესებული პროდუქტი, ან მომსახურება წინა სამი წლის განმავლობაში. გამოკვლეული ფირმების 90 პროცენტზე მეტს არ ჰქონია კვლევის და განვითარების ხარჯები გასული ხუთი წლის განმავლობაში და არ აპირებდა აღნიშნული ხარჯების გაწევას მომდევნო ორი წლის განმავლობაში. არცერთ მეწარმეს არ აღუნიშნავს რომ აწარმოებდა რაიმე ახალ პროდუქტს, რაც მსოფლიოსთვის სიახლე იქნებოდა. უნივერსიტეტები, ტექნიკური ინსტიტუტები, კვლევისა და განვითარების ფირმები და გარე კომერციული ლაბორატორიები იყვნენ ცოდნის ყველაზე ნაკლებად მნიშვნელოვანი წყაროები კომპანიებისთვის, რაც მიუთითებდა ინოვაციური საქმიანობის და დარგთან დაკავშირებული კვლევის ნაკლებობაზე. ნახაზი 3.14. ფიჽმების მJიჽე ჽაოდენობა ნახაზი 3.15. ფიჽმების მJიჽე ჽაოდენობა სLევს ხაჽჯებს ქმნის ახალ პჽოდუქBებს კვლევასა და განვითაჽებაზე პჽოJენBი პჽოJენBი წყარო: BEEPs და ექსპეჽBთა გამოთვლები. წყარო: BEEPs და ექსპეჽBთა გამოთვლები. ინტელექტუალური საკუთრების დასარეგისტრირებლად განაცხადების და პატენტის მისაღებად საჭირო აპლიკაციების რაოდენობა 2010-12 წლებში შედარებით დაბალი იყო ვიდრე კრიზისამდელ წლებში. 2012 წელს შეტანილ იქნა 153 განაცხადი ინტელექტუალური საკუთრების დასარეგისტრირებლად, რაც ჩამოუვარდება 2009 წლის მაჩვენებელს (267). ადგილობრივი განაცხადები პატენტის მისაღებად თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 57 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 2012 წელს იყო 2009 წელს შეტანილი განაცხადების ნახევარი. ამასთან ერთად, კვლევის შედეგებმა, საწარმოთა და BEEPS კვლევებიდან გამომდინარე, აჩვენა, რომ იმ ფირმების პროცენტული მაჩვენებელი, რომლებმაც შეიმუშავეს ახალი პროდუქტები გასული სამი წლის განმავლობაში, შემცირდა 35 პროცენტიდან (2008 წელს) 9 პროცენტამდე (2013 წელს). იმავე პერიოდში იმ ფირმების პროცენტული მაჩვენებელი, რომლებიც ეწეოდნენ გარკვეულ ხარჯებს კვლევასა და განვითარებაზე, გასული სამი წლის განმავლობაში შემცირდა 16 პროცენტიდან 4 პროცენტამდე. განვითარებად ქვეყნებს შორის ინოვაციების დანერგვა ძირითადად წარმოებს ტექნოლოგიების დანერგვის და ადაპტაციის და არა კვლევისა და განვითარების საშუალებით. ტექნოლოგიის დანერგვა საქართველოში 106-ე ადგილით აღინიშნა 2013 წლის გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსში. საწარმოთა კვლევის თანახმად, ქართული ფირმების დაახლოებით 8 პროცენტმა დანერგა საერთაშორისო აღიარების მქონე ხარისხის ერთი სერტიფიკატი მაინც 2013 წელს, რაც რეგიონულ საშუალო მაჩვენებელთან (21 პროცენტი) და მსოფლიო მაჩვენებელთან (17 პროცენტი) შედარებით დაბალია. ეს კოეფიციენტი, ასევე, უფრო დაბალია ვიდრე წინა წლებში აღნიშნული (16 პროცენტი 2008 წელს). ამასთან ერთად, მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში ადგილი აქვს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მნიშვნელოვან შემოდინებას ტექნოლოგიის გადაცემა აღინიშნა დაბალი მაჩვენებლით (101-ე ადგილი) გლობალური კონკურენტუნარიანობის ინდექსის მიხედვით. გამოკვლეული ფირმების 16 პროცენტმა დანერგა უცხოური კომპანიების მიერ ლიცენზირებული ტექნოლოგია, რაც, ასევე, დაბალია რეგიონულ საშუალო მაჩვენებელთან (19 პროცენტი) შედარებით. გლობალური კონკურენტუნარიანობის 2013 წლის ინდიკატორების თანახმად, საქართველოში ადგილობრივი კონკურენციის ინტენსივობა, საბაზრო დომინირების მასშტაბი და ანტიმონოპოლიური პოლიტიკის ეფექტიანობა შეფასდა როგორც 123-ე, 119-ე და138-ე 148 ქვეყანას შორის. მაღალი კონკურენცია, სავარაუდოდ, ზრდის ინოვაციების დანერგვის სტიმულს, როგორც ბაზრის ახალ მონაწილეებს, ისე - არსებულ ფირმებს შორის. უფრო მეტიც, საერთაშორისო ქონებრივი უფლებების ინდექსის მიხედვით, საქართველომ დაიმსახურა 112-ე შეფასება 130 ქვეყანას შორის. კერძოდ, საერთაშორისო ქონებრივი უფლებების დაცვა, პატენტების დაცვა და საავტორო უფლებების დაცვა აღინიშნა დაბალი შეფასებით, შესაბამისად როგორც 107-ე და 109- ე. ვ. დასკვნები და დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოში ფირმების მცირე ნაწილი ეწევა ექსპორტს, ისინი დიდი საწარმოები არიან არაექსპორტიორ ფირმებთან შედარებით, უკეთესად ქმნიან სამუშაო ადგილებს და, ასევე, უფრო მეტად პროდუქტიულები არიან. ფირმების რაოდენობა, რომლებიც კონკურენტუნარიანია საქართველოში ექსპორტის თვალსაზრისით, მცირეა და კიდევ უფრო მცირდება. თუმცა დადებითი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი ექსპორტსა და დასაქმებას შორის მიუთითებს, რომ ზოგადი ღონისძიებები, რომლებიც ზრდის ფირმების პროდუქტიულობას და ექსპორტის შესაძლებლობას (იმის მიუხედავად, ეს ხორციელდება უკეთესი სავაჭრო ინფრასტრუქტურით და ლოგისტიკით, ვაჭრობასთან დაკავშირებული დაფინანსების უკეთესი ხელმისაწვდომობით და დაზღვევით, თუ ქართველ მწარმოებლებს და პოტენციურ იმპორტიორებს შორის შესაბამისობის ზრდის პოლიტიკით), შექმნის უფრო მეტ სამუშაო ადგილს. მტკიცებულებები მიუთითებს, რომ ექსპორტის ზრდა, ფაქტობრივად, ამცირებს შედარებით მოთხოვნას ქალის შრომაზე, მიუხედავად ამისა, ექსპორტიორი ფირმები გამოირჩევიან სიდიდით და ასაქმებენ უფრო მეტ ქალს, ვიდრე არაექსპორტიორები, რაც გულისხმობს სამუშაო ადგილების სუფთა ზრდას, როგორც ქალების, ისე - მამაკაცებისთვის. საქართველოში ექსპორტის სფეროში უნარ-ჩვევების გაუმჯობესება შეზღუდული იყო, განსაკუთრებით რეგიონის წამყვან ქვეყნებთან შედარებით. უნარ-ჩვევების გაუმჯობესება და დამატებითი ღირებულების ზრდა, ძირითადად, 58 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად კონცენტრირებულია ევროპისა და ცენტრალური აზიისთვის განკუთვნილ საექსპორტო საქონელში. ევროპაში ექსპორტირებულ საქონელთან დაკავშირებული უნარ-ჩვევების ნაკრები შედარებით დაბალია, რაც ასახავს შავი ლითონების და სასარგებლო წიაღისეულის დომინირებას ექსპორტის სტრუქტურაში. ეროვნული ხარისხის ინფრასტრუქტურის შემდგომი განვითარება DCFTA -ს მოთხოვნების შესაბამისად ხელს შეუწყობს მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე საქონლის ექსპორტს ევროკავშირის ბაზარზე. მენეჯმენტის უნარს, ტექნოლოგიურ სიახლეებს და პერსონალის ტრენინგს შეუძლია დახმარების გაწევა ამ ჩამორჩენის გამოსწორებაში. კერძოდ, საქართველოში ექსპორტთან დაკავშირებულ უნარ-ჩვევებში ნაკლები წინსვლაა, ვიდრე რეგიონის ისეთ წამყვან ქვეყნებში, როგორებიცაა, მაგალითად, პოლონეთი და ესტონეთი. ამ ქვეყნებმა მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწიეს მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე სამრეწველო საქონლის ექსპორტში. ექსპორტის სტრუქტურა ასახავს შრომითი ბაზრის სტრუქტურას და ძირითადად რჩება პირველად და ტრადიციულ დონეზე. ცხრილი 3.4. მთავარი გზავნილები ფაქტები ღონისძიებები პოლიტიკის განსახორციელებლად ექსპორტის ზრდა სარგებლის მომტანი იყო სამყაროში, სადაც ტექნოლოგიები მუდმივად და სწრაფად იქმნება და გამოდის საქართველოში დასაქმებისთვის; შრომითი მოხმარებიდან, კრიტიკულად აუცილებელია ყურადღება გამახვილდეს ბაზრის მოთხოვნის მხარეს ფირმების ზოგად განათლებაზე, რათა მშრომელებმა შეძლონ სიახლეებთან უკეთესი პროდუქტიულობის ზრდა კრიტიკული ადაპტაცია. ვნე­ მნიშ­ ლობისაა. თუმცა კრიტიკულია ზოგად განათლებასთან დაკავშირებული პროფესიულ - ტექნიკური შრომითი რესურსების მობილობის ზრდა განათლების და ტრენინგის ხარისხის ამაღლება და იმის უზრუნველყოფა, რომ მუშახელის მაღალ პროდუქტიულ დარგებში პროფესიული განათლების არჩევა არ მოხდეს ზედმეტად ადრეულ ეტაპზე. გადანაცვლებისთვის. ფირმებისთვის შეღავათების დაწესება, რომ ინვესტიცია ჩადონ ტრენინგში; მეტად უნდა განვითარდეს ექსპორტის შრომითი კერძო სექტორის აქტიური ჩართულობა პროფესიულ-ტექნიკურ განათლებასა რესურსები საქართველოში, რათა მან შეძლოს და ტრენინგში და უწყვეტ განათლებაში. კონკურენციის გაწევა რთულ საერთაშორისო გარემოში. ხარისხის ინფრასტრუქტურის დეტალური ინფორმაციის გავრცელება სხვადასხვა კარიერაში ანაზღაურების განვითარების მხარდაჭერა და ინოვაციების და დასაქმების პირობების შესახებ. წახალისება არსებითი მნიშვნელობისაა შედარებით უფრო მეტად დახვეწილი ან ფინანსური დახმარების ინსტრუმენტების შემოღება, რომლებიც ხელს მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე შეუწყობს არსებული ტექნოლოგიების და სიმძლავრის განახლებას. პროდუქტების შესაქმნელად. ეროვნული ხარისხის ინფრასტრუქტურის შემდგომი განვითარება უნარ-ჩვევების შეუსაბამობა მნიშვნელოვანი (აკრედიტაცია, მეტროლოგია, სტანდარტიზაცია და შესაბამისობის შეფასება) შემზღუდველი ფაქტორია ფირმებისთვის და DCFTA-ს მოთხოვნების შესაბამისად, რაც ფირმებს საშუალებას მისცემს, აფერხებს ინოვაციას, მიუხედავად იმისა, რომ დაიცვან საერთაშორისო სტანდარტები და გააძლიერონ ინსტიტუციური და ქართველი ნოვატორები მნიშვნელოვნად ტექნიკური შესაძლებლობები. უფრო წარმატებულები არიან, ვიდრე არა სერვისების უზრუნველყოფა ინფორმაციის გაცვლის ხელშეწყობის მიზნით ნოვატორები ECA-ს რეგიონის დანარჩენ (ბაზრობები, კონფერენციები, გამოფენები, ტრენინგები და ა.შ.). ქვეყნებთან შედარებით და მთელი რიგი განზომილებების მიხედვით. ახალი საწარმოთა ინოვაციურობის და ტექნოლოგიების დანერგვის ხელშეწყობა სექტორების განვითარება კონკურენტუნარიანი და ადაპტაცია; უნარ-ჩვევების განვითარება ახალგაზრდა და უფრო მეტად საექსპორტო პოტენციალით კრიტიკული ინოვაციური ფირმებში. მნიშვნელობის იქნება არსებული სექტორების ინოვაციის ხელშესაწყობად ისეთი გარემოს შექმნა/ ხელშეწყობა, რომელიც კონკურენტუნარიანობის გასაუმჯობესებლად უზრუნველყოფს მტკიცე თანამშრომლობას წარმოებასა და სამეცნიერო და მათში დასაქმების შესაძლებლობების წრეებს შორის. გასაზრდელად. მნიშვნელოვანია რესურსების გადანაწილება ექსპორტის დარგებში, თუ საქართველოს სურს, მეტი სარგებელი მიიღოს ვაჭრობიდან და გამოიყენოს ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულებით შექმნილი ბაზარზე წვდომის შესაძლებლობები. საექსპორტო დარგებში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების და კაპიტალური ინვესტიციების მოზიდვა საქართველოს დაეხმარება, მეტი პროდუქტი შესთავაზოს მსოფლიოს ღირებულების ჯაჭვში. ეს უფრო დინამიურს გახდის ექსპორტის სექტორში და დადებით გავლენას მოახდენს დასაქმებასა და ხელფასებზე. ჯერჯერობით კაპიტალი, უმეტესწილად, შემოედინება არასაექსპორტო დარგებში და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ძირითადად ორიენტირებულია იმპორტზე და არა ექსპორტზე, როგორც უკვე აღინიშნა ამ ანგარიშში. თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია 59 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 შრომითი რესურსების მობილობა ძირითადი კომპონენტია პროდუქტიული სექტორების ზრდის, სამუშაო ადგილების და წარმოებული პროდუქციის ექსპანსიისთვის რესურსების მობილიზებაში. შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯების შემცირებაზე ორიენტირებული პოლიტიკა შეამცირებს სიმრუდეებს, რომლებიც უარყოფითად მოქმედებს შრომითი ბაზრის მიწოდების მხარეს მიღებულ გადაწყვეტილებებზე. შედეგად, გაიზრდება შრომითი ბაზრის მოქნილობა და შრომით რესურსებს მიეცემათ საბაზრო პირობებთან სწრაფად ადაპტაციის საშუალება. შრომითი რესურსების მობილობის ხარჯები განსაკურებით მაღალია საქართველოს სამრეწველო სექტორში შესვლისას. ეს ნიშნავს იმას, რომ შეიძლება არსებობს გარდამავალი პერიოდი, რომლის განმავლობაშიც სამრეწველო სფეროში სამუშაო ადგილების ზრდაზე მიმართული პოლიტიკა მოსალოდნელზე ნაკლებ შედეგს მოიტანს, თუ არ იარსებებს შეთანხმებული პოლიტიკა. მაგალითად, სამრეწველო სექტორში შრომით რესურსებზე არსებულ დაუკმაყოფილებელ მოთხოვნას შეუძლია, ხელფასები დონე შეინარჩუნოს შედარებით მაღალ ნიშნულზე და შეამციროს ფირმების კონკურენტუნარიანობა. ამ გარდამავალი პერიოდის შემცირებისკენ მიმართული პოლიტიკა და შრომითი რესურსების მობილობის ზრდა გრძელვადიან პერიოდში შეიძლება დაიგეგმოს, როგორც პირდაპირი მიზნობრივი კომპენსაცია (მაგ. დაფინანსება ხარჯების გაზიარების რელოკაციით ან ტრენინგის ხარჯებით, ან ტრენინგის სუბსიდიებით) ან რეაგირება გამოწვევებზე, როგორებიცაა განათლებასთან წვდომა და მისი ხარისხი, პროფესიულ-ტექნიკური განათლება და უწყვეტი განათლების საჭიროება. კერძოდ, მთავრობის მუდმივი ძალისხმევა, შექმნას კონსოლიდირებული განათლების დარგობრივი სტრატეგია (2014-2024), რომელიც მოიცავს განათლებას ადრეული ბავშვობის პერიოდიდან უმაღლეს განათლებამდე, შექმნის უწყვეტი და ხარისხიანი განათლების ცნებას ყველასათვის, წარმოადგენს საუკეთესო პლატფორმას აღნიშნული გამოწვევების მოსაგვარებლად. დროთა განმავლობაში, ეს შეამცირებს უნარ-ჩვევებში არსებულ ნაკლოვანებებს და შეუსაბამობას, რომლებიც მუდმივად იყო შრომითი რესურსების მობილობის და სამუშაო ადგილების ზრდის შემაფერხებელი ფაქტორები. 60 თავი 3: ვაჭრობა, შრომითი ბაზრის შედეგები და კვალიფიკაცია საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველოს აქვს პოტენციალი, გახდეს რეგიონული სატრანზიტო ცენტრი და გაზარდოს საკუთარი წილი სატრანზიტო ტვირთებში. საქართველოს ნავთობის და გაზსადენები, შავი ზღვის პორტები, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალი და აეროპორტები მნიშვნელოვან მზარდ როლს ასრულებენ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის დაკავშირებაში34. ამავე დროს, საქართველო არის ვერტიკალური (ჩრდილოეთი-სამხრეთი) სატრანსპორტო კავშირი რუსეთსა და თურქეთს და, სომხეთის გავლით, ირანს შორის. მთავრობამ დამტკიცა 10 პუნქტიანი სამოქმედო გეგმა იმისათვის, რომ ქვეყანა გახდეს რეგიონული ცენტრი („ჰაბი“) და აგრესიულად დაიწყო საზღვრის მართვის გაუმჯობესება. უფრო მეტიც, მან შესაძლებელი გახადა კერძო სექტორის მონაწილეობა პორტების სექტორში, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის გასწვრივ საგზაო ინფრასტრუქტურის გაძლიერების პარალელურად. განხორციელდა რკინიგზის რეფორმა და სარკინიგზო გადაზიდვების მომსახურება კომერციულ საფუძველზე გადავიდა. ასევე, კომერციული სამოქალაქო ავიაციის სექტორი ფუნქციონირებს სრულიად ლიბერალურ რეჟიმში. პოტენციური სატრანზიტო ნაკადები აღემატება კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) მიერ ამჟამად გატარებულ მოცულობას, განსაკუთრებით არათხევადი, მასიური პროდუქტებისთვის. შესაძლოა კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) გამოყენების საერთო ღირებულება, ამჟამინდელ გარემოებებში, არ შეესაბამება სხვა დერეფნების ვარიანტებს (კერძოდ ირანის პორტებს, რომლებიც არ გამოიყენება აშშ-ისა და ევროპიდან მომავალი ტვირთებისთვის, და დანარჩენებისთვის - ბალტიის ზღვის პორტებს), მაგრამ მას დიდი პოტენციალი აქვს, თუ გაუმჯობესდება აზერბაიჯანთან საზღვრის გასწვრივ თანამშრომლობა და დაინერგება უკეთესად ინტეგრირებული სისტემები. ცენტრალური აზიიდან მომავალი ან ამ მიმართულებით მიმავალი ტვირთის შემთხვევაში, მხოლოდ პოტენციური მშრალი მასიური ტვირთის 22 პროცენტი და კონტეინერებში მოთავსებული პოტენციური სატრანზიტო ტვირთის 10 პროცენტი გაივლის ამჟამად საქართველოს ტერიტორიაზე. თუმცა დერეფნის დაგეგმვა და მისი ხელშეწყობა კრიტიკული მნიშვნელობისაა არსებული პოტენციალის ასათვისებლად. საქართველოში მიწოდების ჯაჭვის მართვა განვითარების ადრეული ეტაპზე იმყოფება. მიუხედავად იმისა, რომ მესამე მხარის ლოგისტიკური სერვისის მომწოდებლები წარმოდგენილი არიან საქართველოში, ისინი მომხმარებელს არ სთავაზობენ სერვისების სრულ სპექტრს, როგორც შედარებით უფრო განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში და ძირითადად ტრანზიტზე არიან ორიენტირებული. კარგად განვითარებული კომპანიების მცირე რაოდენობა ვერტიკალურადაა ინტეგრირებული ბაზარზე მომსახურების მიწოდებაში არსებული ნაკლოვანებების შესავსებად. კერძოდ, მნიშვნელოვანი იქნება ტრენინგების და კვალიფიკაციის ამაღლების პირდაპირი და არაპირდაპირი მხარდაჭერა ლოგისტიკის და მიწოდების ჯაჭვის მართვაში. კიდევ ერთი პრიორიტეტია ალტერნატიული მარეგულირებელი მოდელების შესწავლა საექსპედიტორო მომსახურებისთვის, რომელიც ხელს შეუწყობს მომსახურების ხარისხის გაუმჯობესებას და შეამცირებს ხარჯებს, განსაკუთრებით მცირე ექსპორტიორებისთვის. საქართველოს წინაშე მდგომი ამოცანაა ქვეყნის გარდაქმნა რეგიონულ ლოგისტიკურ ცენტრად და მრავალ­ფეროვანი (სხვადასხვა სახის) ინფრასტრუქტურის განახლება. სატრანზიტო პოტენციალის და დერეფნის ფუნქციონირების ანალიზი მიუთითებს საერთაშორისო თანამშრომლობის გადაუდებელ საჭიროებაზე და რეგულირების, ინსტიტუციური და ინფრასტრუქტურული ხარვეზების აღმოფხვრის აუცილებლობაზე. საჭიროა დარგის „დიდი სურათის“ შეფასება და იმის უზრუნველყოფა, რომ სახელმწიფო ინვესტიციები სრულად ითვალისწინებდეს სინერგიას ტრანსპორტის სხვადასხვა სახეობას შორის. ამდენად, აუცილებელია სათანადო საკოორდინაციო მექანიზმები, განსაკუთრებით მრავალი სახეობის სატრანსპორტო დაგეგმვის ხელშესაწყობად. ტრანსპორტის სახელმწიფო სტრატეგიის შემუშავება მიმდინარეობს და ხელს შეუწყობს აღნიშნული საკითხების დაგეგმვას და კოორდინაციას. თავის დანარჩენი ნაწილი ორგანიზებულია შემდეგნაირად. „ა“ თავი მიმოიხილავს სატრანზიტო პოტენციალს და დერეფნის ფუნქციონირების ეფექტიანობას. „ბ“ ქვეთავი აფასებს ინფრასტრუქტურაში და მომსახურებაში არსებულ ნაკლოვანებებს ტრანსპორტის სხვადასხვა სახეობაში. „გ“ ქვეთავი ეხება ვაჭრობის ხელშეწყობასთან დაკავშირებულ გამოწვევებს, „დ“ ქვეთავი კი წარმოგვიდგენს დასკვნებს და დარგობრივ პოლიტიკასთან დაკავშირებულ ძირითად გზავნილებს. 34 იხ. დამატებითი დოკუმენტი ძირითადი სატრანზიტო ინფრასტრუქტურის ინვენტარიზაციის შესახებ, რომელშიც შესულია ინსტიტუციური მოწყობა და დაგეგმილი ინვესტიციები. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 61 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ა. სატრანზიტო პოტენციალი და დერეფნის ფუნქციონირება ლოგისტიკა ვაჭრობის ხარჯების მნიშნელოვანი განმსაზღვრელია მსოფლიოს მასშტაბით. ტრანზიტის ხარჯების შემცირება და ეფექტიანი სავაჭრო დერეფნები განიხილება, როგორც საერთაშორისო ბაზრებთან წვდომის და ფირმების კონკურენტუნარიანობის გაუმჯობესების მნიშვნელოვანი მექანიზმი. აღნიშნული, ტიპურად, აუმჯობესებს ვაჭრობას და ხელს უწყობს მიწოდების ჯაჭვს, ისევე, როგორც ინფრასტრუქტურაში ინვესტიციას. უკანასკნელ წლებში ინფრასტრუქტურაში განხორციელებული დიდი ინვესტიციების მიუხედავად, საქართველოს ინფრასტრუქტურა მნიშვნელოვან დაბრკოლებას უქმნის ვაჭრობას. საქართველომ 2014 წლის ვაჭრობის ხელშეწყობის ინდექსის (ETI)35 შეფასებით 36-ე ადგილი დაიკავა 138 ქვეყანას შორის, და მე-13 ადგილი ბაზართან წვდომის, 35-ე საზღვრის მართვის, 71-ე ინფრასტრუქტურის და 48-ე საოპერაციო გარემოს მიხედვით. ადგილობრივი და საერთაშორისო ტრანსპორტით გამოწვეული მაღალი ხარჯები ან დაგვიანება შეფასდა, როგორც ვაჭრობისთვის ყველაზე პრობლემური მეშვიდე და მერვე ფაქტორები. ინფრასტრუქტურის ინდექსის ჩაშლისას, სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის ხელმისაწვდომობამ და ხარისხმა უფრო მაღალი შეფასება დაიმსახურა (56-ე), ვიდრე სატრანსპორტო მომსახურებამ (99-ე) და განსაკუთრებით დაბალი შეფასება მიიღო გადაზიდვების და ლოგისტიკის სიმარტივემ და ხელმისაწვდომობამ. (ნახაზი 4.1). საქართველომ აირჩია სატრანსპორტო სფეროს განვითარების მეტად დინამიური პოლიტიკა უკანასკნელი რვა წლის განმავლობაში. ეს პოლიტიკა მიმართულია, რომ მაქსიმალურად გაიზარდოს კერძო სექტორის მონაწილეობა პორტების და აეროპორტების მართვასა და მათში ინვესტიციაში; ასევე, სტრატეიის მიზანია უფრო სტრატეგიულად მიანიჭოს პრიორიტეტები სახელმწიფო ინვესტიციებს, აღმოსავლეთ - დასავლეთის მაგისტრალის სატრანზიტო დერეფნის და სასოფლო გზების ჩათვლით. სატრანსპორტო მომსახურების ლიბერალიზაცია განხორციელდა ასევე რკინიგზის სფეროში და საქართველოს რკინიგზა ფუნქციონირებს, როგორც ნახევრად ავტონომიური ნახაზი 4.1. ვაჭჽობის ხელშეLყობის ორგანიზაცია (რომელიც სახელმწიფოს პირდაპირ და ინდექსი 2014 – საქაჽთველოს ინფჽასBჽუქBუჽის შეფასება არაპირდაპირ მფლობელობაშია სააქციო საზოგადოების გადაზიდვის სიმაჽBივე მეშვეობით). და ხელმისაLვდომობა ლოგისBიკის კომპეBენBუჽობა სატრანზიტო პოტენციალი ძიება და მოკვლევა საBჽანსპოჽBო სეჽვისების ევროპისა და ცენტრალური აზიის გზაჯვარედინზე ხელმისაLვდომობა და ხაჽისხი გადაზიდვების დჽოულობა მდებარე საქართველო სატრანზიტო ქვეყანაა, რომელიც საჰაეჽო BჽანსპოჽBის ერთმანეთთან აკავშირებს რამდენიმე მნიშვნელოვან ინფჽასBჽუქBუჽა პოჽBის ინფჽასBჽუქBუჽა ეკონომიკურ რეგიონს 800 მილიონი საერთო საBჽანსპოჽBო საშუალების მოსახლეობით. აღნიშნული მოიცავს ევროკავშირს Jვლილების ეფექBიანობა BჽანსპოჽBის ინფჽასBჽუქBუჽის (507 მილიონი), დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა ხელმისაLვდომობა და ხაჽისხი საგზაო ინფჽასBჽუქBუჽა თანამეგობრობას (CIS) (277 მილიონი), თურქეთს  (76 საჽკინიგზო ინფჽასBჽუქBუჽა მილიონი) და კავკასიის რეგიონს (17 მილიონი). კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) ძირითადი ჽეიBინგი /138* სატრანზიტო გზაა დასავლეთ ევროპასა და ცენტრალურ წყარო: BEEPs და ექსპეჽBთა გამოთვლები. აზიას შორის ნავთობის და გაზის, ასევე მშრალი შენიშვნა: *ხელმისაLვდომობა და საBჽანსპოჽBო მომსახუჽების ხაჽისხი შედგება ექვსი მაჩვენებლისგან: გადაზიდვის სიმაჽBივე და ხელმისაLვდომობა, ლოგისBიკის ტვირთის ტრანსპორტირებისთვის. CTC საერთაშორისო კომპეBენBუჽობა, მოკვლევის და მოძიების უნაჽი, გადაზიდვის დჽოულობა დანიშნულების და რეგიონული დერეფნის TRACECA-ს ნაწილია; ის ადგილზე ჩასვლის მიხედვით, საფოსBო მომსახუჽების ეფექBიანობა და BჽანსპოჽBის სახეობის Jვლილების ეფექBიანობა. საBჽანსპოჽBო ინფჽასBჽუქBუჽის კომპონენBის წარმოადგენს ჩრდილოეთით რუსეთის ფედერაციასა ხელმისაLვდომობა და ხაჽისხი და BჽანსპოჽBის სახეობის ეფექBიანობა იJვლება. BჽანსპოჽBის ინფჽასBჽუქBუჽის ხელმისაLვდომობა და ხაჽისხი შედგება შვიდი და ბელარუსზე გამავალი ჩრდილოეთ დერეფნის და მაჩვენებლისგან: ხელმისაLვდომი საეჽთაშოჽისო ავია ადგილები კმ/კვიჽა, ავია BჽანსპოჽBის ხაჽისხი, ჽკინიგზა, პოჽBის ინფჽასBჽუქBუჽა, საზღვაო გადაზიდვის სამხრეთით თურქეთსა და ირანზე გამავალი დერეფნის დაკავშიჽების ინდექსი, მოპიჽკეთებული გზების პჽოJენBული Lილი და გზების ხაჽისხი. 35 2008 წელს მსოფლიოს ეკონომიკურმა ფორუმმა გამოსცა გლობალური ანგარიში ვაჭრობის ხელშეწყობის შესახებ, რომელიც ეძღვნება ვაჭრობის ხელშემწყობი ფაქტორების შეფასებას და ანალიზს მსოფლიოს ქვეყნების ეკონომიკაში. ის აფასებს ქვეყნებს საქონლის ნაკადების თავისუფალი გადაადგილების ხელშეწყობის ფაქტორების მიხედვით, სახელმწიფო საზღვრების გავლით დანიშნულების ადგილამდე. მონაცემთა ნაკრები მოიცავს, როგორც მონაცემთა ძირითად მასივს, ისე - კვლევის მონაცემებს მსოფლიოს ეკონომიკური ფორუმის აღმასრულებელი დასკვნის კვლევიდან. ინდექსი იმგვარადაა შედგენილი რომ მოიცვას ოთხი ძირითადი პრობლემური სფერო: (i) ბაზარზე წვდომა; (ii) საზღვრის ადმინისტრირება; (iii) სატრანსპორტო და საკომუნიკაციო ინფრასტრუქტურა; და (iv) ბიზნესგარემო. 62 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ალტერნატივას, რადგან ირანს არ შეუძლია ევროპიდან და ამერიკის შეერთებული შტატებიდან გამოგზავნილი ტვირთის მიღება. ტრანზიტი ტრანსპორტის სახეობის მიხედვით შეადგენს სახმელეთო გზით გატარებული მთლიანი ტვირთის წონის დაახლოებით 60 პროცენტს, საქართველოს რკინიგზის გადაზიდვების 75 პროცენტს და საქართველოს პორტების მიერ გატარებული ტვირთების მოცულობის თითქმის 80 პროცენტს. სავაჭრო და სატრანზიტო პოტენციალის განვითარება კრიტიკული მნიშვნელობისაა საქართველოს მომავლისთვის. 4 მილიონზე ნაკლები მოსახლეობის პირობებში საქართველოს ადგილობრივი ბაზარი გაცილებით მცირეა, ვიდრე მისი გეოგრაფიული მეზობლებისა. თურქეთი, აზერბაიჯანი, ყაზახეთი და თურქმენეთი ერთად შეადგენენ, მოსახლეობის თვალსაზრისით, ოცჯერ უფრო დიდ ბაზარს, საშუალოდ სამჯერ მეტი მსყიდველობითი პარიტეტით, ვიდრე საქართველოს ბაზარი. ასეთ შემთხვევაში რთული არ არის იმის გარკვევა, თუ რატომ არის ვაჭრობა და ტრანზიტი საქართველოს განვითარების გეგმის შემადგენელი ძირითადი ელემენტები. თავისი ცენტრალური გეოგრაფიული მდებარეობის გამოყენებით, ქვეყანას შეუძლია დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ მიმავალი ზოგიერთი სავაჭრო ნაკადის გამოყენება და პირიქით, ლოგისტიკური მომსახურების მიწოდებით საკუთარი მონაწილეობის გაფართოება საერთაშორისო ღირებულებათა ჯაჭვში. ეს შესაძლოა მოიცავდეს ტრანსპორტს, საწყობებს, საექსპედიტორო მომსახურებას და მიწოდების ჯაჭვთან დაკავშირებული დამატებითი ღირებულების მქონე მომსახურებასაც კი. ცხრილი 4.1. სატრანზიტო პოტენციალი და სატრანზიტო მოძრაობის შედგენილობა პროდუქტის და ტრანსპორტის სახეობის მიხედვით შეფასებული სატრანზიტო პოტენციალი საქართველოზე გამავალი სატრანზიტო მოძრაობის (GNIA, 2013) შედგენილობა (USAID, 2011) სულ მთლიანი დამისამართებული ტვირთების ნაკადის ტრანზიტის მთლიანი ნაკადების (2009-10 წწ) ანალიზის სავარაუდო მოცულობა წელიწადში 126 მლნ. საფუძველზე, 30 წამყვან სატრანზიტო პროდუქტზე მოდის ტონას შეადგენს. დაახლოებით 55 პროცენტი საშუალოდ 16 მილიონი ტონა. დაახლოებით 55 პროცენტი მოდის ცენტრალური აზიიდან ევროპისკენ (მათ შეესაბამება ნავთობს, ნავთობპროდუქტებს და ნახშირს. სხვა შორისაა აღმოსავლეთი ევროპა, ბალკანეთის შესაბამისი პროდუქტები, რომელთა ტრანზიტი წარმოებს ქვეყნები და თურქეთი) და დანარჩენი საქართველოს ტერიტორიაზე წარმოდგენილია: ეთილის მსოფლიოსკენ მიმავალ ექსპორტზე; 28 პროცენტი სპირტით, სპირტიანი სასმელებით, სამშენებლო მასალებით, შეესაბამება ექსპორტს კავკასიიდან ევროპისკენ ტრაქტორებით და სამშენებლო ტექნიკით; შაქრით; ალაოს და დანარჩენი მსოფლიოსკენ. ექსტრაქტით/ ლუდის კომპონენტებით; ტროპიკული ხილით; გარგრით, ალუბლით, ატმით და შაქრით. სატრანზიტო მოძრაობის წარმოშობის და დანიშნულების ქვეყნებია ყაზახეთი, აზერბაიჯანი, თურქეთი და თურქმენეთი. თხევადი დამისამართებული თხევადი ტვირთების ნაკადის ნავთობსადენების გარდა, არა–ნედლი ნავთობპროდუქტები ტვირთი სავარაუდო მოცულობა წელიწადში 100 მლნ. და არა–ნედლი ნავთობზეთები ტრანსპორტირდება ტონას შეადგენს. ამ მოცულობის დაახლოებით რკინიგზით და სახმელეთო გზებით. ხოლო ნედლი ნავთობის 50 პროცენტი მოდის ექსპორტზე ცენტრალური და ნავთობზეთების 90 პროცენტის ტრანსპორტირება აზიიდან ევროპისკენ; და 20 პროცენტი შეესაბამება ხორციელდება რკინიგზით. მინერალური საწვავისთვის ექსპორტს კავკასიიდან ევროპისკენ გამოიყენება, თანაბრად, როგორც რკინიგზა, ისე - საგზაო ტრანსპორტი. მშრალი დამისამართებული მშრალი ტვირთების ნაკადის შაქრის, ქიმიური პროდუქტების, კერამიკული პროდუქტების სავარაუდო მოცულობა წელიწადში 17 მლნ. ტონას და ცხიმების ტრანზიტი წარმოებს სატვირთო მანქანებით ტვირთი შეადგენს. დაახლოებით 28 პროცენტი მოდის (შეუძლებელია გარჩევა, ეს საქონელი განთავსებულია (მასიური) ექსპორტზე ცენტრალური აზიიდან დანარჩენი კონტეინერში თუ მასიურ სატვირთო მანქანაში). იგივე ეხება მსოფლიოსკენ (ROW) და 25 პროცენტი მოდის მცირე პარტიებად გადაზიდულ ტვირთს, მაგალითად მანქანა- ექსპორტზე ცენტრალური აზიიდან ევროპისკენ. დანადგარებს. კონტეინერში დამისამართებული ტვირთების ნაკადის ყველაზე მნიშვნელოვანი ოპერაციები „ერთი ერთზე“ მოთავ­ სავარაუდო მოცულობა წელიწადში 8.5 მლნ. ტრანსპორტისთვის დსთ-ს ქვეყნების მიმართულებით არის: სებული ტონას შეადგენს. დაახლოებით 35 პროცენტი მარილის ექსპორტი თურქეთიდან აზერბაიჯანში (114 ათასი ტვირთი მოდის ექსპორტზე დანარჩენი მსოფლიოდან ტონა) რკინიგზით ან სატვირთო მანქანით სომხეთში (24 ათასი (ROW) კავკასიის და ცენტრალური აზიის ტონა); საპნის ექსპორტი თურქეთიდან აზერბაიჯანში სატვირთო მიმართულებით და 17 პროცენტი ექსპორტზე მანქანით (100 ათასი ტონა); კერამიკული პროდუქციის ევროპიდან ცენტრალური აზიისკენ ტრანსპორტი ჩინეთიდან სომხეთში (27 ათასი ტონა) და ხორცის ექსპორტი აშშ-დან სომხეთში, აზერბაიჯანსა და თურქმენეთში სატვირთო მანქანით (38 ათასი ტონა) წყარო: მსოფლიო ბანკი; შენიშვნა: GNIA = საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტო. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 63 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 საქართველოს მონაწილეობა პოტენციურ სატრანზიტო ნაკადებში კვლავ შედარებით დაბალია, განსაკურებით არათხევადი სატრანზიტო ტვირთებისთვის, რომლებიც მოემართება ცენტრალური აზიიდან ან პირიქით. ბაზრის ზოგიერთი კვლევით შეფასებულია პოტენციური სატრანზიტო მოძრაობა, რომლის მოზიდვაც საქართველოს შეუძლია რეალური სავაჭრო მოცულობის საფუძველზე, კავკასიის ნებისმიერ მხარეს მდებარე რეგიონისკენ და პირიქით36. სულ დამისამართებული ტვირთების ნაკადი, რომელიც მიუთითებს სატრანზიტო პოტენციალზე ფასდება 125 მლნ. ტონით წელიწადში, საიდანაც 80 პროცენტი მოდის თხევად ტვირთზე (უპირატესად დასავლეთისკენ მიმავალი მოძრაობა), 13 პროცენტი - მშრალ მასიურ ტვირთზე და 7 - პროცენტი კონტეინერებში მოთავსებულ ტვირთზე. ცენტრალური აზიიდან მომავალი ან ამ მიმართულებით მიმავალი ტვირთის შემთხვევაში, მხოლოდ პოტენციური მშრალი მასიური ტვირთის 22 პროცენტი და კონტეინერებში მოთავსებული პოტენციური სატრანზიტო ტვირთის 10 პროცენტი გაივლის ამჟამად საქართველოს ტერიტორიაზე. 60-დან 82 პროცენტამდე პოტენციური მშრალი მასიური და კონტეინერში მოთავსებული ტვირთების ნაკადი კავკასიისკენ და პირიქით რეალურად ირჩევს საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყანას. ცხრილი 4.2. არათხევადი მასიური ტვირთი: სავარაუდო სატრანზიტო პოტენციალი და ფაქტიური ტრანზიტი საქართველოს გავლით (მილიონი ტონა) ტვირთის წარმოშობის ან დანიშნულების ტვირთის წარმოშობის ან დანიშნულების ადგილი: კავკასია ადგილი: ცენტრალური აზია პოტენციური ფაქტიური წილი პოტენციური ფაქტიური წილი ტრანზიტი ტრანზიტი (პროცენტი) ტრანზიტი ტრანზიტი (პროცენტი) მშრალი 6 3.6 60 12 2.6 22 მასიური კონტეინერი 2.8 2.3 82 3.9 0.4 10 სულ 8.8 5.9 67 15.9 3 19 წყარო: მსოფლიო ბანკი საქართველოს ეროვნული საინვესტიციო სააგენტოზე დაყრდნობით (GNIA); წლების მონაცემების საფუძველზე. ჯამური მნიშვნელობა, ასევე, შეიცავს ტვირთების წარმოშობის და დანიშნულების ისეთ რეგიონებს როგორებიცაა ევროპა, ჩინეთი და მსოფლიოს დანარჩენი ქვეყნები. ტრანსპორტის სახეობის არჩევა ზოგიერთი წარმომადგენლობითი პროდუქტისთვის, რომელთა ტრანზიტიც ხორციელდება საქართველოს გავლით, ასევე, მნიშვნელოვნად განსხვავდება. შედარებით უფრო დეტალური მიმოხილვა, ტრანზაქციის დონეზე არსებული მონაცემების საფუძველზე, ქვეყნის37 ტერიტორიაზე გამავალი არათხევადი სატრანზიტო ტვირთისთვის მიუთითებს, რომ: i. ყველაზე დიდი ოპერაციები, რომლებიც მოიცავს ხორცპროდუქტების იმპორტს აშშ-დან კავკასიაში (და მის ფარგლებს გარეთ) დამოკიდებულია ძირითადად საგზაო ტრანსპორტზე. მაცივრებით ტრანსპორტირება რკინიგზის მეშვეობით საქართველოში ლოგისტიკის ოპერატორების მიერ განისაზღვრა, როგორც არაეფექტური ოპერაციული შეზღუდვების გამო. ii. კომპლექსური მანქანა-დანადგარების (მათ შორის მაღალი ტვირთამწეობის ან არაგაბარიტული ტვირთი) ტიპური ტრანსპორტირება წარმოებს საგზაო ტრანსპორტით. ასევე, უნდა აღინიშნოს, რომ წონითი და განზომილებითი შეზღუდვები გავლენას ახდენს რკინიგზის გამოყენებაზე ამ სეგმენტისთვის. iii. რკინიგზის გამოყენება ისეთი საქონლისთვის, როგორიცაა შაქარი და კერამიკული პროდუქცია შედარებით მაღალია. მაღალი სიმკვრივის, არამალფუჭებადი პროდუქტების გადასაზიდად ყველაზე მისაღებია სარკინიგზო ტრანსპორტი, განსაკუთრებით დიდ მანძილებზე. სატრანზიტო პროდუქტების სიღრმისეული ანალიზი (მიწოდების თითოეული ჯაჭვის ხარისხობრივი მაჩვენებლების გარკვევით) გამოსადეგი იქნება ტრანსპორტის სახეობის მრავალფეროვნების პოტენციალის შესაფასებლად (საგზაო-სარკინიგზოს მიმართ) ზოგიერთ კონკრეტულ ნიშაში. 36 GNIA (2013).უნდა აღინიშნოს, რომ გამოყენებული მეთოდოლოგია არ არის ხელმისაწვდომი ამ ნაშრომში . 37 ეყრდნობა 30 წამყვანი, ყველაზე რელევანტური სატრანზიტო ტრანზაქციის პირველად მონაცემებს, USAID (2012). 64 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად დერეფნის შედარებითი ანალიზი დერეფნის არჩევა გულისხმობს თანმიმდევრული და პარალელური გადაწყვეტილებების ნაკრებს, რომლებიც მიიღება ტვირთების წარმოშობის ადგილიდან დანიშნულების ადგილის მიმართულებით გადასატანად, ტვირთის მფლობელებსა და სატრანსპორტო კომპანიებს შორის ურთიერთშეთანხმების საფუძველზე, რომლებსაც ეკისრებათ პასუხისმგებლობა შედეგებზე კლიენტების წინაშე. საბოლოო გადაწყვეტილება მიიღება გაურკვევლობის პირობებში, ძირითადად, ხარჯებსა და მიწოდების ვადების გადაცილების რისკს შორის კომპრომისის საფუძველზე. კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (‘CTC’) ორი ძირითადი კონკურენტი დერეფანი, რომლებიც ემსახურება ცენტრალურ აზიას შემდეგია: (i) სამხრეთის დერეფანი (ირანის გავლით); და (ii) ჩრდილოეთის დერეფანი ბალტიის ზღვის პორტების, რუსეთის და უკრაინის გავლით. მესამე ალტერნატიული დერეფანი შეიძლება გაყვანილ იქნეს შავ ზღვაზე რუსული პორტებიდან ცენტრალური აზიისკენ. მიწოდების ჯაჭვის შესაბამისი რგოლის ხელმძღვანელისთვის დერეფნის სხვადასხვა ვარიანტიდან არჩევანის გასაკეთებლად შემუშავდა დერეფნების ძირითადი მახასიათებლების სქემატური შედარება ხარჯების და ტრანზიტისთვის საჭირო დროის მიხედვით. კონტეინერებში მოთავსებული ტვირთი ტრანზიტი კავკასიის ქვეყნების მიმართულებით და პირიქით ჩინეთიდან ბაქოსკენ ჰიპოთეზური კონტეინერში მოთავსებული ტვირთის ექსპორტისთვის სამი განსხვავებული ვარიანტი შემუშავდა კონკურენტული დერეფნების შედარების საფუძველზე: (i) სატრანზიტო დერეფნის (CTC) გამოყენება საქართველოს ფოთის პორტის გავლით; (ii) სამხრეთის დერეფნის გამოყენება ირანის ბანდარ აბასის პორტის გავლით, და (iii) სტამბულის პორტიდან სახმელეთო ტრანსპორტირება საქართველოს ტერიტორიის გავლით. წარმოდგენილი ფაქტების საფუძველზე ხარჯები და დრო უმცირესია ბანდარ აბასის პორტიდან ბაქომდე ტრანსპორტირების შემთხვევაში. ფოთი წარმოადგენს მეორე საუკეთესო არჩევანს ხარჯის, მაგრამ არა დროის თვალსაზრისით და ხარჯების მიხედვით მესამე არჩევანია სტამბული. თუმცა გადამზიდავები და ტვირთის მიმღებები განიხილავენ არა მარტო ფულად ხარჯებსა და დროს სატრანზიტო დერეფნის არჩევისას. ბანდარ აბასის პორტზე გამავალი მარშრუტი შეიძლება უპირატესი ვარიანტი იყოს ხარჯების მინიმუმამდე დასაყვანად, თუმცა მასთან დაკავშირებულია შემცირებული ხილვადობა, სირთულეები ზაფხულში საგზაო ტრანსპორტირებისას და საზღვრის გადასაკვეთად საჭირო ნაკლებად პროგნოზირებადი დრო. სტამბულის შემთხვევაში ტვირთის ხილვადობა და საიმედოობა მაღალია ძირითადად უკეთესი საგზაო გადაზიდვის მომსახურების, საქართველოსთან საზღვრის უკეთესად პროგნოზირებადი გადაკვეთის, თურქეთის პორტებში მოულოდნელი დაყოვნების ნაკლები ალბათობის და აზიიდან გადაზიდვის მომსახურებაში გაზრდილი მოქნილობის გამო. მეორე მხრივ, ფოთს შეუძლია შუალედური ალტერნატივის შეთავაზება ხარჯების და საიმედოობის თვალსაზრისით, მისი სახმელეთო სატრანსპორტო მომსახურების და საზღვრის გადაკვეთის პროგნოზირებადი დროის გათვალისწინებით, ამინდთან დაკავშირებული დაყოვნების (რასაც შესაძლოა, მოხდეს წლის პირველ და ბოლო კვარტლებში) და აზერბაიჯანის საზღვარზე გაუთვალისწინებელი არაოფიციალური გადახდების გარდა. ტრანზიტი ცენტრალური აზიის მიმართულებით და პირიქით ქვევით წარმოდგენილ სცენარში შედარებულია სამი დერეფანი (კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი, ნოვოროსიისკი/ რუსეთი და ბალტიის ზღვის აუზის ქვეყნები) გადაზიდვისთვის წარმოშობის სამ სხვადასხვა ადგილსა და ყაზახეთს შორის, რაც ხაზს უსვამს შედარებით ინტეგრირებული და სატრანზიტო მართვის მნიშვნელობას კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის გასწვრივ. წარმოშობის სამი პორტია: აშშ-ს პორტი (აღმოსავლეთი სანაპირო, ბალტიმორი), ერთ-ერთი უმთავრესი შორეული აღმოსავლეთის ცენტრალური პორტი (შანჰაი) და ხმელთაშუაზღვისპირეთის უდიდესი საზღვაო კარიბჭე (ვალენსია, ესპანეთი). არ არის დიდი განსხვავება ხარჯის მიხედვით ბალტიის ზღვის პორტებსა და კავკასიის სატრანზიტო დერეფანს შორის. თუმცა გადაზიდვის ხარჯების ცვლილება ბაქოს გავლით და, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, სატრანზიტო დროის პროგნოზირების შეუძლებლობა (მაგ. დაყოვნება კასპიის ზღვის საბორნე მომსახურებაში) წარმოადგენს უდიდეს შემაფერხებელ ფაქტორს იმისათვის, რომ კავკასიის სატრანზიტო დერეფანს მიენიჭოს უპირატესობა, განსაკუთრებით დროის მიმართ სენსიტიური გადაზიდვების შემთხვევაში. ბალტიის ზღვის თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 65 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 პორტების შემთხვევაში ერთიანი სამარშრუტო სარკინიგზო ოპერაცია ხორციელდება ერთი ტარიფით კლაიპედასა და ალმატის (დოსტიკი) შორის, დატვირთვასთან დაკავშირებული გადასახდელების და ტვირთის სასაზღვრო გაფორმების ხარჯების ჩათვლით. ეს მარშრუტი დაგეგმილია იმგვარად, რომ ტრანზიტის დრო არ აღემატებოდეს 8 დღეს. აღნიშნულის საპირისპიროდ, სამარშრუტო სარკინიგზო გადაზიდვის მომსახურებას ფოთიდან ბაქომდე ჯერ არ გაუვლია ტესტირების ფაზა. გენერალური (ცალობითი) ტვირთი საქართველო მდებარეობს მსოფლიოს უდიდესი პროექტის ლოგისტიკურ ბაზართან ახლოს (ძირითადად მაღალი ტვირთამწეობის მოწყობილობები და გენერალური ტვირთი კასპიის ნავთობინდუსტრიისთვის). და მაინც, საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყნას, ამ სეგმენტში ჰყავს კონკურენტები სხვა დერეფნების სახით. მაღალი ტვირთამწეობის მოწყობილობების და გენერალური ტვირთის სეგმენტი მოითხოვს მასზე მორგებულ გადაწყვეტილებებს (კონტეინერებში განთავსებული ტვირთის სტანდარტული გადაზიდვის საპირისპიროდ). ეს ჩვეულებრივ გულისხმობს კომპლექსურ პროცედურებს, სპეციალურ მოპყრობას და სატრანსპორტო საშუალებებს. ჩინეთიდან და აღმოსავლეთ აზიიდან გამოგზავნილი მაღალი ტვირთამწეობის მოწყობილობების ტრანსპორტირების შემთხვევაში აღმოსავლეთ აზერბაიჯანის და ცენტრალური აზიის მიმართულებით ვოლგა-დონის არხი უპირატეს ვარიანტად მიჩნევა მაღალი ტვირთამწეობის მოწყობილობებისთვის. ეს განპირობებულია კასპიის ზღვის გადასაკვეთად საჭირო დროის შემცირებით და გადაზიდვის დაბალი ხარჯებით დერინსის პორტამდე (თურქეთი) შავი ზღვის და ბანდარ აბასის პორტებთან შედარებით. ერთადერთი შემაფერხებელი ფაქტორი მდინარე ვოლგის გამოყენებასთან დაკავშირებით არის შეზღუდვები საწყლოსნო ტრანსპორტის სიდიდესთან დაკავშირებით და მდინარის გაყინვა ზამთრის პერიოდში. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC), ასევე, ძლიერ დამოკიდებულია ხარჯებზე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე, რაც საქართველოს კონტროლის ფარგლებს სცილდება. საერთო ფასი მნიშვნელოვნად იზრდება ტვირთის გადაზიდვის საშუალების ცვლილებისას სარკინიგზოდან საგზაო ტრანსპორტზე და შემდეგ საბოლოო დისტრიბუციისას აზერბაიჯანში. როგორც აღინიშნა, არ არსებობს ერთიანი შეთანხმებული სარკინიგზო ტარიფი საქართველოს რკინიგზასა და აზერბაიჯანის რკინიგზას შორის და, ამდენად, სამარშრუტო მატარებლები არ ფუნქციონირებს კომერციული თვალსაზრისით ფოთსა და ბაქოს შორის. მნიშვნელოვანი დაგვიანება და საიმედოობასთან დაკავშირებული პრობლემები წარმოიქმნება კასპიის გადაზიდვის სერვისის პროვაიდერების (CASPAR) ბორნების ხელმისაწვდომობის და ღირებულების „მოულოდნელი“ ცვლილების გამო. ამდენად ბანდარ აბასი შესაძლოა უპირატესი მარშრუტი იყოს სომხეთისთვის (მთელი წლის განმავლობაში) ან კავკასიის დანარჩენი ნაწილისთვის და ცენტრალური აზიისთვის ზამთრის პერიოდის განმავლობაში (აშშ-დან და ევროპიდან მომავალი ტვირთების გარდა). ამ თვალსაზრისით, საქართველო შესაძლოა უფრო კონკურენტული ალტერნატივა იყოს გარკვეული საზღვაო სავაჭრო გზების და წლის თვეებისთვის. დერეფნის განვითარება საქართველოს მთავრობამ აამოქმედა 10 პუნქტიანი სამოქმედო გეგმა ქვეყნის რეგიონულ ლოგისტიკურ ცენტრად გარდასაქმნელად. „რბილ“ რეფორმებთან ერთად, რომლებმაც გააუმჯობესა ბიზნესგარემო, შეამცირა ბიუროკრატია ვაჭრობაში და, ასევე, მნიშვნელოვნად შეკვეცა საზღვარზე საქონლის გაფორმებისთვის საჭირო დრო, ქვეყანამ მნიშვნელოვანი რესურსები ჩადო თავისი სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის მოდერნიზაციაში (მაგალითად, აღმოსავლეთ-დასავლეთის ავტომაგისტრალი). რამდენადაც დერეფანი აკავშირებს ცენტრალურ აზიას ევროპასთან, ტვირთების დიდი ნაწილი გაივლის საქართველოს პორტებს, გზებს და რკინიგზას დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ განხორციელებული ტრანზიტის ფარგლებში. საგზაო გადაზიდვების დაახლოებით 60 პროცენტამდე, რომელიც ტრანსპორტირდება საქართველოს საზღვრების გავლით, სატრანზიტო გადაზიდვაა, ხოლო რკინიგზის გადაზიდვების კონტეინერებში მოთავსებული და მასიური ტვირთების, შესაბამისად, 35 და 65 პროცენტი, ასევე, სატრანზიტო დანიშნულებისაა. დერეფანი, ძირითადად, აკავშირებს სამხრეთ კავკასიას (საქართველოს გავლით) და ცენტრალური აზიის ქვეყნებს (აზერბაიჯანის და კასპიის ზღვის საშუალებით). 66 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საზღვრის აზერბაიჯანის მხარეს არაოფიციალური გადახდების საჭიროების მუდმივი პრობლემა, როგორც ჩანს, სრულიად აღმოფხვრილი არ არის და მნიშვნელოვნად აფერხებს დერეფნის კონკურენტუნარიანობის ამაღლებას. წითელი ხიდის საბაჟო გამშვებ პუნქტში აზერბაიჯანის საბაჟოს წარმომადგენლების მიერ არაოფიციალური გადახდების მოთხოვნა მნიშვნელოვნად ზრდის საზღვრის გადაკვეთის ხარჯებს. გამოსაყენებელია შემდგომი თანამშრომლობის სქემები აღნიშნული სიტუაციის გამოსასწორებლად. იმ ფონზე, როცა კონტეინერში მოთავსებულ ტვირთზე მოთხოვნა მნიშვნელოვნად გაიზარდა ცენტრალური აზიის მიმართულებით, დერეფანი არაეფექტიანია, რაც ხელს უშლის საქართველოს ჩამოყალიბებას კონკურენტულ სატრანზიტო მარშრუტად. როგორც აღინიშნა, ფოთსა და ბაქოს (და მის მიღმა) შორის ერთიანი სარკინიგზო ტარიფის შეთავაზების შეუძლებლობა ქმნის გაურკვევლობას გადამზიდავებს და ექსპედიტორებს შორის. ჩატვირთვა/ გადმოტვირთვის ცვალებადი ხარჯები ბაქოს სარკინიგზო დეპოში და პორტში ხშირად იწვევს ლოგისტიკის ოპერატორების შეშფოთებას. თუმცა, CASPAR ბორნის სერვისების არასაიმედოობა (რომელიც უპირატესად თხევადი ტვირთისთვის გამოიყენება), სავარაუდოდ, ერთ-ერთი ყველაზე დამაზიანებელი ასპექტია დერეფნის არჩევასთან მიმართებაში. დასკვნის სახით უნდა აღინიშნოს, რომ დერეფნის აზერბაიჯანის მხარეს დასაყრდენის არქონა როგორმე უნდა მოგვარდეს თუ საქართველოს სურს დამკვიდრდეს, როგორც ტრანზიტისთვის პრიორიტეტული ვარიანტი. დისბალანსი კონტეინერში მოთავსებულ ტვირთებში ცენტრალური აზიიდან და პირიქით (უპირატესად დატვირთული კონტეინერები გადაადგილდება აღმოსავლეთით) და შეღავათების შეუსაბამობა სანაოსნოებსა და მოვაჭრეებს შორის, სატრანზიტო კონტეინერებთან დაკავშირებით დამატებით პრობლემებს ქმნის. რამდენადაც სანაოსნო კომპანიებს არ სურთ კონტეინერების გაშვება ბაქოს ფარგლებს მიღმა, ან უნდა იქნეს შეძენილი კონტეინერები, ან - დიდი მოცულობის დეპოზიტი და დაქირავების საკომისიო გადახდილი ცენტრალური აზიის მიმართულებით ტრანზიტისთვის. ტვირთის არარსებობა უკუმიმართულებით (ნაკადის მიმართულებითი დისბალანსი) ზრდის სატრანსპორტო ხარჯებს. საქართველოს მხარეს ხელშეწყობის ღონისძიებებმა გაამართლა. და მაინც, ისევ საჭიროა დაცვის პოლიციის ესკორტი გენერალური ტვირთების ტრანზიტის დროს საქართველოს გავლით. კასპიის პროექტთან დაკავშირებული ტვირთები ბაზრის ერთ-ერთი სეგმენტია, სადაც საქართველოს ლოგისტიკის ოპერატორებს შეუძლიათ უმეტესი სარგებლის მიღება, რეგულარული კონტეინერების ტრანზიტისგან განსხვავებით. თუმცა, პროვაიდერების დიდი არჩევანის არარსებობის გამო, ხდება ესკორტის მაღალი საფასურის გადახდა. საქართველოს როგორც სატრანზიტო ქვეყნის და ლოგისტიკური ცენტრის როლის გაძლიერებას შეუძლია, ხელი შეუწყოს ვაჭრობას კავკასიაში. მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად არ არ არის ამოქმედებული, ბევრი პროექტი მიზნად ისახავდა ლოგისტიკური ცენტრების ინტეგრირებას მშრალი პორტის ფუნქციით თბილისის რეგიონში. თუ კონტეინერის დატოვება კოორდინირებულია საზღვაო კომპანიებთან (ან იმართება მათი სახელით), თავიდან იქნება აცილებული კონტეინერის ცარიელ მდგომარეობაში დაბრუნება. აღნიშნულს შეუძლია საერთაშორისო გადაზიდვის ხარჯების შემცირება და ტვირთის დაჯგუფების გამოყენების ზრდა დასავლეთ საქართველოდან, სომხეთიდან და აზერბაიჯანიდან. ამ ნაკადების მოზიდვის პოტენციალი შეიძლება გაძლიერდეს, თუ ნებისმიერი აღნიშნულ ცენტრთაგანი ინტეგრირებული იქნება აეროპორტთან წვდომით. ასეთ პროექტებს უნდა მიენიჭოთ შეუზღუდავი წვდომა საბაზისო ინფრასტრუქტურასთან, თუ ისინი შესაბამისობაში იქნება საქართველოში მოქმედ წესებთან. კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის პოტენციალი, დამატებითი სატრანზიტო გადაზიდვების თვალსაზრისით, საჭიროებს შესწავლას ალტერნატიულ სატრანზიტო მარშრუტებთან შედარების მიზნით. ამჟამად, კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი ასრულებს შედარებით უმნიშვნელო როლს არანავთობპროდუქტების ტრანზიტში ცენტრალურ აზიასა და ევროპას შორის. სამაგიეროდ, ბალტიის ზღვის პორტები წარმოადგენენ უპირატეს მარშრუტს ამ ორ რეგიონს შორის ექსპორტის და იმპორტისათვის. ბალტიის მარშრუტის ერთი კონკრეტული უპირატესობაა მოკლე მანძილი ევროპის პორტებსა და ბალტიის ქვეყნების პორტებს შორის.38 USAID-ის ბოლოდროინდელ კვლევაში შედარებულია კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) ეფექტიანობა ალტერნატიულ მარშრუტებთან და დადგენილია, რომ თუ კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) გახდება (ა) 10 პროცენტით იაფი (ბ) ტრანზიტის დრო შემცირდება ერთი კვირით; და (გ) საიმედოობა გაიზარდება კასპიის ზღვის გადაკვეთისას, დერეფანი შეიძლება გახდეს გაცილებით 38 USAID (2012), Competitiveness Analysis of the Caucasus Transit Corridor: Improving Transit Potential for Central Asia-Europe Traffic. USAID Economic Prosperity Initiative. September 4,2012. Available at: http://pdf.usaid.gov/pdf_docs/pnadz433.pdf თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 67 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 მიმზიდველი და კონკურენტული ალტერნატივა, რაც უზრუნველყოფს გაცილებით მეტ სატრანზიტო გადაზიდვას და ხელს შეუწყობს ექსპორტი-იმპორტის ხარჯების შემცირებას საქართველოში და მშპ-ის ზრდას. ტვირთების დაყოფა საგზაო და სარკინიგზო ტვირთებად, ასევე, არ არის ოპტიმალური მიდგომა, როგორც კვლევები მიუთითებს, რადგან რკინიგზას შეუძლია უფრო მეტი ტვირთის გადაზიდვა ვიდრე ამჟამად (ახლა საგზაო ტრანსპორტით გადაზიდვა კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) ფარგლებში ორჯერ აღემატება სარკინიგზო ტრანსპორტით გადაზიდული ტვირთების რაოდენობას). საგზაო ტრანსპორტის მომსახურების ფასები კონკურენტულია თურქული სატვირთო კომპანიების მნიშვნელოვანი მონაწილეობის გამო, რასაც სჭირდება უკუმიმართულებით ტვირთის უზრუნველყოფა. სათანადო ფასების დაწესება გზებით და რკინიგზით სარგებლობაზე მნიშვნელოვანი იქნება იმის უზრუნველსაყოფად, რომ კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) დარჩეს კონკურენტუნარიანად სხვა ალტერნატიულ დერეფნებთან შედარებით და მოიზიდოს უფრო მეტი ტვირთი. არსებობს დერეფანზე მომუშავე ბიეროვნული ჯგუფის შექმნის ცხადი საჭიროება, ის აუცილებელია ინფრასტრუქტურული და მომსახურების ნაკლოვანებების გამოსავლენად დერეფნის მასშტაბით და ერთიან ფასზე შესათანხმებლად. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ბაქოს პორტის და კასპიის ზღვის ბორნების მომსახურების გასაუმჯობესებლად, მაგრამ, ასევე, მნიშვნელოვანი იქნება ერთიანი საფასურის მექანიზმის შესამუშავებლად ან ერთი ფანჯრის პრინციპის სარკინიგზო ფასის შემოსაღებად დერეფანში.39 აღნიშნული ხელს შეუწყობს, რომ კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) გაცილებთ ეფექტიანი და კონკურენტული გახდეს შეთავაზებული სერვისების მიხედვით. ამის მაგალითია თანამედროვე სარკინიგზო კონტეინერების მომსახურების შეთავაზება ბალტიის ზღვის პორტებიდან სამხრეთით ოდესის მიმართულებით და ყაზახეთისკენ. ერთიანი ფასი იქნა შეთანხმებული კომპანიების მიერ, რომლებიც მართავენ პორტს და სარკინიგზო მომსახურებას, საზღვრის გადაკვეთასთან დაკავშირებული ფორმალობების გათვალისწინებით. ასეთი გაფართოებული მომსახურების მიწოდებისთვის საკმარისი არ არის ინფრასტრუქტურაში ინვესტიციის ჩადება, ის მოითხოვს დერეფნის დონეზე მომხმარებელზე ორიენტირებულ მიდგომას და ინტეგრირებული მომსახურების ტიპს, რომელიც ჯერჯერობით არ არსებობს. აღნიშნული საჭიროებს საინვესტიციო პროგრამის შემუშავებას მრავალმოდალური გადაზიდვის დერეფნებისთვის, ყურადღების გამახვილებას გადაზიდვების ინფრასტრუქტურაზე და ტექნოლოგიებზე, დერეფნის გასწვრივ პარტნიორებთან კოორდინაციით. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანში (CTC) საქართველოს როლის გასაძლიერებლად მრავალ დაკავშირებულ მხარეზე დამყარებული სტრატეგიული გეგმის შემუშავებისას შესაძლოა, გამოდგეს სცენარის დაგეგმვის მეთოდოლოგია. ბ. მომსახურებასა და ინფრასტრუქტურაში არსებული ნაკლოვანებები საგზაო ტრანსპორტი საგზაო ქსელი საქართველოში სატრანზიტო ვაჭრობის ძირითადი ხელშემწყობი ფაქტორია და ხშირად ეკონომიკური საქმიანობის სასიცოცხლო არტერიას წარმოადგენს. აღმოსავლეთ - დასავლეთის მაგისტრალი ატარებს მთლიანი საგარეო ვაჭრობის დაახლოებით 60 პროცენტს და განიხილება საქართველოს სატრანსპორტო და ლოგისტიკურ ცენტრად გარდაქმნის შესახებ მთავრობის სტრატეგიის მნიშვნელოვან კომპონენტად. მთავარი საზღვაო პორტები საჭიროებს უწყვეტ ინვესტიციებს გზებში და რკინიგზაში. ამ მიზნით აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის გაუმჯობესება უმნიშვნელოვანეს პრიორიტეტად რჩება, რადგან ის წარმოადგენს უსწრაფეს და უმოკლეს სახმელეთო სატრანსპორტო კავშირს აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს შორის და პარალელურად არის აღმოსავლეთ- დასავლეთის სარკინიგზო დერეფნის ალტერნატივა. ევროპული მარშრუტი E60 წარმოადგენს მეორე უდიდეს ევროპულ საგზაო დერეფანს და კრიტიკული მნიშვნელობისაა საქართველოს საერთაშორისო კავშირებისთვის. ის მოემართება ბრესტიდან (საფრანგეთი) (ატლანტის ოკეანის სანაპირო), ირკეშტამისკენ, (ყირგიზეთი) (საზღვარი ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკასთან). საქართველოში ის იწყება წითელ ხიდთან აზერბაიჯანის საზღვარზე ფოთის პორტამდე (შავი ზღვის სანაპირო), მანძილი ამ ორ პუნქტს შორის დაახლოებით 392 კმ-ია: ამ მონაკვეთზე საშუალო მოძრაობა დაახლოებით 7,800 სატრანსპორტო საშუალებაა დღეში და შეადგენს, დაახლოებით, საქართველოს გზებით სარგებლობის 23 პროცენტს. აღმოსავლეთ-დასავლეთის ავტომაგისტრალის განახლება საერთაშორისო საავტომობილო გზების სტანდარტების შესაბამისად დაიწყო E60-ის 120 კმ-იან მონაკვეთზე, რაც უკვე დასრულებულია და სამუშაოები დანარჩენ მონაკვეთებზე 39 იქვე. 68 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მიმდინარეობს ან იგეგმება. საქართველოს კვლავაც სჭირდება აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის დერეფნის დასრულება. მონაკვეთების უმრავლესობა დაფინანსებულია და დანარჩენ სეგმენტებზე ჩასატარებელია მატერიალურ-ტექნიკური დასაბუთების მოსამზადებელი სამუშაოები. გრძელვადიან პერიოდში ქვეყნის ჩრდილოეთი- სამხრეთის დამაკავშირებელ რგოლს შეუძლია სარგებლის მოტანა ქვეყნის, როგორც სატრანზიტო დერეფნის როლის გაძლიერებისთვის. საშუალო და გრძელვადიან პერიოდში მნიშვნელოვანი იქნება დაფინანსების მდგრადი მექანიზმის შემუშავება აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის ტექნიკური მომსახურებისთვის. საჭიროა, განხილულ იქნეს კერძო სექტორის მონაწილეობის საკითხი დერეფნის ოპერირებასა და ტექნიკურ მომსახურებაში - მას შემდეგ, რაც ის დასრულდება 2020 წლისთვის - რომელიც შეიძლება დაფინანსდეს მოსაკრებლის დაწესებით. აღნიშნულს შეუძლია სახსრების გამოთავისუფლება მეორადი და ადგილობრივი გზების ტექნიკური მომსახურების დასაფინანსებლად, რომლებიც სავალალო მდგომარეობაშია და კრიტიკული მნიშვნელობისაა საქართველოსთვის აღმოსავლეთ- დასავლეთის მაგისტრალისგან სრული სარგებლის მისაღებად. სახელმწიფო ხარჯები საერთაშორისო და ადგილობრივი მნიშვნელობის ახალი გზების მშენებლობაზე გაიზარდა 0.61 პროცენტიდან (2010 წელი) 1 პროცენტამდე (2013 წელს) და მოსალოდნელია, რომ ხარჯების ასეთი დონე შენარჩუნდება 2014 წლის განმავლობაში. მთავარ, დამატებით საერთაშორისო დანიშნულების ავტომაგისტრალებზე დიდი ინფრასტრუქტურის მშენებლობისა, ქვეყნის გზების ქსელის მდგრადი განვითარება კვლავ გამოწვევად რჩება. საგზაო ქსელის მდგომარეობა გაუმჯობესდა საერთაშორისო დანიშნულების მაგისტრალებისთვის, მაგრამ ქსელის დანარჩენი ნაწილი მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დგას. მიუხედავად იმისა, რომ საერთაშორისო დანიშნულების გზების 76 პროცენტის მდგომარეობა მიიჩნევა კარგად ან დამაკმაყოფილებლად, აღნიშნული საერთაშორისო დანიშნულების და მთავარი გზების სიმძლავრე არაადეკვატურია მაღალი სატრანსპორტო მოძრაობის გასატარებლად. ეს, ძირითადად, განპირობებულია გზების რუტინული და პერიოდული ტექნიკური მომსახურების არასაკმარისი დაფინანსებით და შეუსრულებელი სარემონტო სამუშაოების დაგროვებით, რაც აისახება საერთაშორისო და მეორადი საგზაო ქსელის ხარჯების შემცირებაში 3.20 პროცენტიდან ( 2010 წელს) 2.29 პროცენტამდე (2013 წელს). მარეგულირებელი ზედამხედველობის და პროფესიული ნორმების გაუმჯობესება წარმოადგენს პრიორიტეტს ზოგადად მომსახურების გასაუმჯობესებლად. წესები, რომლებიც არეგულირებს საერთაშორისო საგზაო გადაზიდვების ინდუსტრიას საქართველოში, თანდათანობით თავისი არსით დაუახლოვდა ევროკავშირის კანონმდებლობის მოთხოვნებს (EU acquis), პროფესიული კომპეტენციის, სანიმუშო რეპუტაციის და ფინანსური მდგომარეობის თვალსაზრისით. თუმცა ბაზრის მხოლოდ ის მონაწილეები ექვემდებარებიან ასეთ წესებს, რომელთაც შეტანილი აქვთ განაცხადი საერთაშორისო ოპერირების ნებართვის მოსაპოვებლად (მრავალჯერადი ნებართვა). ქართველ ოპერატორებს მოეთხოვებათ აღნიშნული კრიტერიუმების შესრულება ტრანსპორტის მინისტრთა ევროპული კონფერენციის (ECMT)40 მიერ განაწილებულ კვოტებზე საქართველოსთვის წვდომის მოსაპოვებლად (და, მაგალითად, მრავალჯერადი შესვლის ნებართვის მისაღებად, რომელზეც მოლაპარაკება იქნა მიღწეული თურქეთთან 2010/2011 წლებში). თუმცა, არცერთი ქართული რეგულაცია არ ავალდებულებს ადგილობრივ ოპერატორებს, რომ აკმაყოფილებდნენ პროფესიული საქმიანობის ნორმებს, როდესაც ისინი ცდილობენ ერთჯერადი საერთაშორისო ნებართვის მიღებას. ცვალებადი რეგულაციები გავლენას იქონიებს ტრანზიტის ხარჯებზე. 2016 წლის 1-ლი იანვრიდან ECMT კვოტიდან EURO-3 სატვირთო სატრანსპორტო საშუალებების ამოღება, სავარაუდოდ, შეამცირებს ქართველი ოპერატორების საბაზრო წილს ევროკავშირი-საქართველოს საერთაშორისო გადაზიდვების ბაზარზე, ისევე, როგორც ევროკავშირიდან მომავალ და საპირისპირო მიმართულებით განხორციელებულ ტრანზიტში, რაც გაზრდის ასეთი ტრანზიტის ხარჯებს. საქართველოში რეგისტრირებული სატვირთო სატრანსპორტო საშუალებების 95 პროცენტი EURO-3 სტანდარტის და უფრო დაბალი კატეგორიისა, საიდანაც 23 პროცენტი EURO-3-ის შესაბამისია (მიუხედავად იმისა რომ ყველა მათგანი არ არის ECMT კვოტით განსაზღვრული ავტორიზაციის მქონე). მიუხედავად ამისა, EURO-3 კატეგორიის სატვირთო სატრანსპორტო საშუალებები შეძლებენ ოპერირებას ნებართვების ბილატერალური სისტემის ფარგლებში 40 ECMT ლიცენზიები მულტილატერალური ლიცენზიებია საქონლის საერთაშორისო საგზაო გადაზიდვისთვის ECMT წევრ ქვეყანაში სატრანსპორტო კომპანიებისთვის დაარსებული კვოტის სისტემის საფუძველზე. ლიცენზიები არ მოქმედებს სატრანსპორტო ოპერაციებისთვის წევრ ქვეყანასა და მესამე ქვეყანას შორის, თუმცა შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ტრანზიტისთვის. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 69 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 (ძირითადად ერთჯერადი ნებართვები), შესაბამისი ორმხრივი ხელშეკრულებების მოთხოვნების შესრულების შემთხვევაში. აღნიშნული, სავარაუდოდ, შექმნის დაღმავალ ზეწოლას რეგიონულ სატრანსპორტო ტარიფებზე, განსაკუთრებით ტრანსპორტირების ხარჯებზე საქართველოს ფარგლებში და საშუალო მანძილის გადაზიდვების შემთხვევაში (სომხეთის და აზერბაიჯანის მიმართულებით და პირიქით). საგზაო სატრანსპორტო მომსახურება კვლავაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საქართველოს, როგორც სატრანზიტო ქვეყნის პოზიციაში აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის. შესაძლო მოვლენების შედარებით უფრო სიღრმისეული ანალიზია საჭირო ბაზარზე წვდომასთან, რეგულაციების შესრულებასთან და ცვალებადი პირობების საგზაო გადაზიდვების დარგზე გავლენასთან დაკავშირებით, რათა შემუშავდეს დარგის განვითარების სტრატეგია. დარგის მოდერნიზაციის პროგრამა, რომელსაც შეუძლია ქვეყნისთვის ისეთი პოზიციის უზრუნველყოფა, რომ მიიღოს სარგებელი ტრანზიტიდან, ასევე, მოიტანს მიზნობრივ ინტერვენციებს, რომლებიც მიმართული იქნება მდგრადი განვითარების საკითხებზე, შესაძლებლობების განვითარებაზე (ოპერატორებისა და მარეგულირებლისთვის) და მარეგულირებელ რეფორმაზე. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველომ ხელი მოაწერა ორმხრივი საგზაო მომსახურების ხელშეკრულებას დაახლოებით 20 ქვეყანასთან, ნებართვისგან განთავისუფლებული რეჟიმები დადგენილია მხოლოდ სომხეთთან და ყაზახეთთან. ყველა სხვა ქვეყნის შემთხვევაში სამივე ტიპის ნებართვა (ორმხრივი, სატრანზიტო და მესამე ქვეყანაში გადაზიდვის) ექვემდებარება ორმხრივი კვოტის რეგულარულ შეთანხმებას თითოეული მხარის მოთხოვნის საფუძველზე. ამ მიმართულებით კიდევ ბევრია გასაკეთებელი საგზაო სატრანზიტო გადაზიდვების ხელშესაწყობად. სარკინიგზო ტრანსპორტი საქართველოს რკინიგზამ (GR) განახორციელა მისი ბიზნესმოდელის მნიშვნელოვანი რესტრუქტურიზაცია. მთლიანად სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებული სააქციო საზოგადოების მფლობელობაში არსებული საქართველოს რკინიგზა ეწევა ტვირთის გადაზიდვას, მგზავრების გადაყვანას და ფლობს და მართავს საკუთარ ინფრასტრუქტურას სამი სტრატეგიული ბიზნესერთეულის მეშვეობით. გადაზიდვების ბიზნესერთეული მომგებიანია და სრულიად კომერციულ საფუძველზე ფუნქციონირებს, ადგენს ტარიფებს და აფორმებს ხელშეკრულებებს ტვირთების მფლობელებთან და სატრანსპორტო კომპანიებთან საკუთარი ნებით. თუმცა, არსებული ინსტიტუციური მოწყობიდან გამომდინარე, ოპერაციების განხორციელება არ არის გამოყოფილი ინფრასტრუქტურის მფლობელობისგან. აღნიშნული უცვლელად დარჩება 2022 წლამდე სარკინიგზო ტრანსპორტისთვის EU DCFTA-ს ბაზართან და ინფრასტრუქტურასთან წვდომის დებულებების საფუძველზე. ასევე, რკინიგზამ გამოსცა ევროობლიგაციები და პასუხისმგებელია ინვესტიციების დიდ ნაწილზე, ინფრასტრუქტურის შენარჩუნების ან შეცვლის თვალსაზრისით. საქართველოს რკინიგზამ ახლახან შექმნა შვილობილი ფირმების გარკვეული რაოდენობა მოთხოვნის და მიწოდების ბაზრებზე დამხმარე ინფრასტრუქტურის განვითარების და თბილისში კონტეინერების ტერმინალის ამოქმედების მიზნით. მან, ასევე, შეიძინა სატრანსპორტო ფირმა, რომელიც პასუხისმგებელია ტრანსპორტირებული თხევადი ტვირთის გაყიდვების დაახლოებით 80 პროცენტზე. ლოგისტიკის აგენტების მიერ ყველაზე ხშირად დასახელებული შეფერხებაა მოძრავი სარკინიგზო შემადგენლობის ხელმისაწვდომობა და არაადეკვატური ხარისხი. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი დახურული ვაგონი კარგ მდგომარეობაშია, ვაგონ-პლატფორმების დიდი ნაწილი მოძველებულია. სპეციალური მოძრავი შემადგენლობა მძიმე ტვირთების ან სამაცივრო მომსახურებისთვის არ არის იოლად ხელმისაწვდომი (მაგ. ვაგონ-პლატფორმები შემოტანილ უნდა იქნეს უზბეკეთიდან მძიმეწონიანი ტვირთებისთვის, ასევე, გენერატორები არ არის ადვილად ხელმისაწვდომი). ამას გარდა, საქართველოს რკინიგზის პარკში არსებული ელმავლების უმეტესობამ ამოწურა ექსპლუატაციის ვადა. ყოველივე ეს განაპირობებს დაბალ ეფექტიანობას დერეფნის გარკვეულ მონაკვეთებში, განსაკუთრებით იქ, სადაც ტერიტორიული მახასიათებლები მოითხოვს გაწევის უნარს და სხვა სისტემებზე დატვირთვას (მაგ. სამუხრუჭო სისტემა), რაც განაპირობებს არაოპტიმალურ ოპერაციულ პრაქტიკას. ამ მიმართულებით კომპანიას აქვს მოძრავი შემადგენლობის რეაბილიტაციის გეგმა და აპირებს ახალი მოწყობილობის შეძენას. უფრო მეტიც, რკინიგზის ინფრასტრუქტურის განახლების პროცესის დიდი ნაწილი დაწყებულია. 70 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად კომერციული თვალსაზრისით, ყველაზე მეტად მეტად საჭიროა სარკინიგზო ტარიფების ჰარმონიზაცია დერეფნის გასწვრივ, სიმძლავრესთან დაკავშირებული საკითხების გადაჭრასთან ერთად. ავტომატიზაცია და საქართველოს რკინიგზის დაჯავშნის სისტემა გაუმჯობესდა. მიუხედავად ამისა, ერთიანი შეთანხმებული ტარიფის არარსებობა წარმოადგენს ხელისშემშლელ ფაქტორს, დერეფნის აღმოსავლეთის მიმართულებით ბაქოსკენ და მის ფარგლებს მიღმა გამოყენების თვალსაზრისით. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული საკითხის გადაწყვეტა შესაძლოა მთლიანად არ იყოს საქართველოს რკინიგზაზე დამოკიდებული (რამდენადაც აღიშნული გულისხმობს სხვა მხარეების მონაწილეობას, მაგალითად, აზერბაიჯანის რკინიგზის), უკვე დაწყებული მრავალმხრივი ინიციატივებით (მაგ. „აბრეშუმის ქარი“) ქვეყანამ შესაძლოა, მიიღოს სარგებელი, რომელსაც მხოლოდ ორმხრივი ინიციატივის შემთხვევაში ვერ მიიღებდა. ჯერჯერობით სამარშუტო სარკინიგზო ოპერაციების ამოქმედების მცდელობას ფოთსა და ბაქოს შორის კონკრეტული შედეგი არ გამოუღია. მეორე მხრივ, მოთხოვნა საკმაოდ დაბალია მხოლოდ  15,000 TEUs (ოც-ფუტიანი კონტეინერის ეკვივალენტური ერთეული)/წელიწადში, საქართველოს პორტების გავლით აზერბაიჯანისა და ცენტრალური აზიისკენ მიმავალი ტრანზიტის სახით. დაბოლოს, გასათვალისწინებელია ის, რომ სათანადო ყურადღების გარეშე საქართველოს დასავლეთით გამტარუნარიანობაში არსებულ პრობლემებს შეუძლია გავლენის მოახდინოს მთელს ქსელზე. ეს შესაძლოა მოიცავდეს არა მარტო საგზაო ინფრასტრუქტურას, არამედ, ასევე, დამატებით ინვესტიციებს დამხარისხებელ სადგურებში. საზღვრის სარკინიგზო გადაკვეთას დამატებითი შეფასება სჭირდება. ოპერაციები გარდაბანი-ბოიუკი-კესიკის საზღვრის გადაკვეთის წერტილებში იძლევა საერთაშორისო თანამშრომლობის გაუმჯობესების შესაძლებლობას. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეული ჩარჩო ხელშეკრულება არსებობს აზერბაიჯანთან და დისკუსიები მიმდინარეობს ხელშეკრულების გასაფორმებლად „აბრეშუმის ქარის“ მატარებლის ასამოქმედებლად, მიმდინარე ოპერაციების შედარება შეთანხმებულ პრინციპებთან და აღნიშნული ურთიერთგაგების მემორანდუმებით დადგენილი სამომავლო სამართლებრივი საჭიროებები კვლავ უცნობია41. გაცილებით სიღრმისეული ანალიზის განხორციელებაა საჭირო ამ მიმართულებით. საბოლოო შეხედულება უნდა ჩამოყალიბდეს მრავალჯერად და პოტენციურად კონკურენტულ ინიციატივებთან დაკავშირებით, რომლებსაც ქვეყანა ახორციელებს ან აპირებს განახორციელოს სარკინიგზო ტრანსპორტის მონაწილეობით ( ყარსი - თბილისი - ბაქო, „აბრეშუმის ქარი“, საკონტეინერო (Viking) მატარებელი და ა.შ.). ის თუ როგორი იქნება შედეგები სარკინიგზო მომსახურებაში ინვესტიციების დერეფნის ინფრასტრუქტურის სხვა კომპონენტებისთვის, საჭიროა მკაფიოდ იქნეს გათვალისწინებული დერეფნის დაგეგმვაში, როგორც, მაგალითად, მოძრაობის პოტენციური განტვირთვა ფოთის პორტიდან, როცა ყარსი - თბილისი - ბაქოს სარკინიგზო მომსახურება ამოქმედდება. მიუხედავად იმისა, რომ დერეფნის პირობების და მოქნილობის გაუმჯობესება სასურველი შედეგია, ცხადი არ არის რომ ყველა ინიციატივას შეუძლია თანაბარი წვლილის შეტანა საქართველოს ლოგისტიკური ინდუსტრიის და ინფრასტრუქტურული აქტივების განვითარებაში. საზღვაო ტრანსპორტი ფოთის პორტი საქართველოს მთავარი საზღვაო კარიბჭეა და იმ დერეფნების მთავარი ნაწილია, რომელთა მეშვეობით ტრანზიტი ხორციელდება კავკასიის რეგიონისკენ შავი ზღვის გავლით და პირდაპირი წვდომა აქვს რკინიგზასა და აღმოსავლეთ-დასავლეთის ავტომაგისტრალთან. პორტის მართვა ხორციელდება გლობალური ოპერატორის მიერ, რომელმაც მნიშვნელოვანი რესურსები გამოყო პორტის გაფართოებისთვის (მათ შორის სახმელეთო კონტეინერების დეპო (ICD)) უცხოელი ინსტიტუციური ინვესტორებისგან აქციების უდიდესი წილის შეძენის შემდეგ. გემების წყალშიგის და შენახვის ადგილის თვალსაზრისით, პორტის შეზღუდვების გათვალისწინებით, ოპერაციები გამარტივებულია და არსებული რესურსების ეფექტიანად გამოყენების შესაძლებლობას იძლევა. არ ყოფილა მნიშვნელოვანი პრეტენზიები საზოგადოების ან ლოგისტიკის სპეციალისტების ან სატრანსპორტო კომპანიების მხრიდან პორტის ფუნქციონირებასთან დაკავშირებით, გარდა ნავსადგურში გახანგრძლივებული დგომისა პიკურ სეზონებში ან უამინდობის გამო. 41 გარდაბნის სასაზღვრო პუნქტში საზღვრის სარკინიგზო კვეთასთან დაკავშირებული მარეგულირებელი სამართლებრივი დოკუმენტის ასლი მოთხოვნილ იქნა ტრანსპორტის დეპარტამენტისგან, მაგრამ ვერ იქნა მიღებული. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 71 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ძირითადი შეკითხვა პორტთან მიმართებაში უკავშირდება მაქსიმალურ დატვირთვასთან დაკავშირებულ შეზღუდვებს, ტვირთბრუნვის ზრდას და კონკურენტული ალტერნატივების ეფექტს (მაგ. ყარსი - თბილისი - ბაქო სარკინიგზო კავშირი). რაც შეეხება კონტეინერების ბრუნვის ზრდას, მოძრაობის განტვირთვა ბანდაბარ აბასის პორტიდან ფოთის მიმართულებით აჩენს კითხვას, აქვს თუ არა პორტს უნარი, თანმიმდევრულად გაფართოვდეს 18 პროცენტით (CAGR), როგორც 2004-12 წლებში და, ასეთ შემთხვევაში, როგორ მოხდება აღნიშნული ტვირთების ათვისება ამჟამად არსებული სიმძლავრის პირობებში. ყველა სხვა თანაბარ პირობებში, პორტის დატვირთვისას (500,000 TEU/წელიწადში) და 6 პროცენტიანი ზრდის პირობებში (12 პროცენტი) CAGR42, ტექნიკური სიმძლავრე გადააჭარბებს 100 პროცენტს 2020 (2017) წლისთვის. სინამდვილეში მიიჩნევა, რომ ფოთის პორტის რეალური ტექნიკური სიმძლავრე შეიძლება იყოს 20 პროცენტით დაბალი დერეფნის შემდეგ ეტაპებზე გადატვირთვის თავიდან აცილების თვალსაზრისით. საკითხის შუალედური გადაწყვეტა ძირითადი ინფრასტრუქტურული სამუშაოების განხილვამდე არის ერთ-ერთი მრავალი დანიშნულების მქონე ტერმინალის გარდაქმნა კონტეინერების ტექნიკურად მომსახურებისთვის. ამჟამად ფოთში შემომავალი საკონტეინერო გემების მაქსიმალური ტევადობაა 1,500 TEU, პორტის მაქსიმალური დაშვებული წყალწყვის 8.5 მ-ის გათვალისწინებით მე-7 და მე-14 ნავმისადგომებთან. თუმცა პორტის ამჟამინდელი ოპერატორი ანახლებს მე-12 ნავმისადგომს (სიგრძე 285 მ x 13მ სიღრმე) Panamax-ტიპის საკონტეინერო გემების მისაღებად, რითაც ტვირთბრუნვას დაემატება 200-250 ათასი TEU/წელიწადში მოცულობის ტვირთი. ზრდის აღნიშნული სცენარების გათვალისწინებით მე-12 ნავმისადგომის გარდაქმნა პორტს საშუალებას მისცემს, გაფართოვდეს 2028 წლამდე (2020-მდე 12 CAGR-ის მიხედვით) დაგეგმილი სიმძლავრის მიღწევის მიზნით. პორტის სრული დატვირთვა მოითხოვს მნიშვნელოვან ინვესტიციებს (რაც ამჟამად არ არის გამყარებული რეგიონის მიმდინარე კომერციული რეალობით). რაც შეეხება ბათუმის პორტს, დაგეგმილი ინვესტიციების განხორციელებას შეუძლია საკონტეინერო ტერმინალის დატვირთვის მნიშვნელოვანი ზრდა. საჰაერო ტვირთი საქართველო აწარმოებს სრულად ლიბერალურ პოლიტიკას ბაზართან წვდომის თვალსაზრისით, საჰაერო მომსახურების ხელშეკრულებებით განსაზღვრულ ყველა სიხშირესთან, დატვირთვასთან და თვითმფრინავების დაშვებასთან დაკავშირებული შეზღუდვების უმეტესი ნაწილის გაუქმებით. შედეგად მგზავრთა გადაყვანა თითქმის გასამმაგდა უკანასკნელი 6 წლის განმავლობაში და სამგზავრო ადგილების რაოდენობა ორჯერ და მეტად გაიზარდა. მიუხედავად ამისა, საჰაერო ტვირთების მოცულობა კვლავ მოკრძალებულია (დაახლოებით 16,000 ტონა) და ექსკლუზიურად კონცენტრირებულია თბილისის საერთაშორისო აეროპორტში. საქართველოს მხრიდან ლიბერალიზაციისადმი ერთგულების მიუხედავად, მისი ზოგადი საავიაციო პოლიტიკა არ არის ფორმალიზებული. ქვეყანაში საჰაერო გადაზიდვების პოტენციალი კვლავ მნიშვნელოვანწილად არ არის აღიარებული. უფრო მეტიც, მედიამ და ქართულმა დაინტერესებულმა მხარეებმა გაახმოვანეს შემოთავაზებები თბილისის საერთაშორისო აეროპორტიდან ტვირთებთან დაკავშირებული ოპერაციების სხვა, არსებულ თუ ახალ სატვირთო აეროპორტებში გადატანასთან დაკავშირებით. საპირისპირო მტკიცების მიუხედავად, ასეთ წინადადებებს არ გააჩნია რაიმე კომერციული სიცოცხლისუნარიანობა არსებულ გარემოებებში. თბილისის და ბათუმის აეროპორტები კონცესიით იქნა გადაცემული აშენება - ოპერირების პირობით (BOT) თურ­ქუ­ ლი კონსორციუმისთვის 2027 წლამდე. მგზავრების რაოდენობის სწრაფი ზრდის პირობებში ბაზრის ლიბერალიზაციის შემდეგ მომსახურების დონე პიკის საათებში მნიშვნელოვნად შემცირდა თბილისის საერთაშორისო აეროპორტის ახალ სამგზავრო ტერმინალში. თვითმფრინავების პარკირების და ჩატვირთვა-გადმოტვირთვისთვის განკუთვნილი ახალი სივრცე (სრულიად რეაბილიტირებულ სამგზავრო ტერმინალთან ერთად), ასევე, განაპირობებს გარკვეულ შეზღუდვებს დიდი ზომის თვითმფრინავების მიღების თვალსაზრისით. ამავე დროს, თვითმფრინავების პარკირების და ჩატვირთვა გადმოტვირთვისთვის განკუთვნილი ძველი ტერიტორია, რომელიც სატვირთო ტერმინალების ახლოს მდებარეობს, ვერ იღებს ფართოფიუზელაჟიან საჰაერო ხომალდებს ბილიკების სპეციფიკაციების გამო. თბილისის მსგავს მზარდ ბაზარზე არ არის გარკვეული, თუ როდის შექმნის პარკირების მოედანი შეფერხებებს ოპერაციებისთვის სხვა ყველა თანაბარი პირობებში. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია იმის გარკვევა, თუ როგორია 42 კონტეინერების გამტარობის მაჩვენებელი გაიზარდა CAGR 18 პროცენტით 2004-12 წლებში. 72 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად პარკირების სივრცესთან დაკავშირებული მოთხოვნები ავიამზიდების სხვადასხვა ტიპისთვის და ოპერაციებისთვის, როგორც სამგზავრო, ისე - სატვირთო თვითმფრინავებისთვის. აღნიშნულის საფუძველზე, დროულად უნდა იქნეს განიხილული თვითმფრინავების პარკირების და ჩატვირთვა-გადმოტვირთვისთვის განკუთვნილი ძველი ან ახალი სივრცის რეაბილიტაცია. ამჟამად საგზაო გადაზიდვების გამოყენება მნიშვნელოვნად უპირატეს მდგომარეობაშია საჰაერო გადაზიდვების განვითარებასთან შედარებით, რითაც სუსტდება საქართველოს, როგორც 700-900კმ რადიუსში სატრანზიტო აეროპორტის უპირატესობა. გზით სარგებლობის მოსაკრებლის (200 ლარი/ერთ სატრანსპორტო საშუალებაზე) დაკისრება ხდება გამოყენებული სატრანსპორტო საშუალების ტიპის, სასარგებლო ტვირთამწეობის და გავლილი მანძილის მიუხედავად. რამდენადაც მანძილი თბილისიდან აზერბაიჯანის და სომხეთის საზღვრამდე (60-70 კმ) სარფიდან ან ფოთიდან მანძილის (325-385 კმ) ერთი მესამედია, საგზაო მოსაკრებლის ფიქსირებული სტრუქტურა წარმოადგენს გადასახადს ყველა სატრანზიტო გადაზიდვაზე, რომელიც გადის ან შემოდის თბილისის აეროპორტში. ასევე, სერვისებზე და ინფრასტრუქტურაზე (მაგ. ტვირთის უსაფრთხოება) წვდომის ხარჯების კომპონენტები აუცილებლად უნდა ასახავდეს შესაბამის ხარჯებს. მაშასადამე, უნდა შემუშავდეს სტრატეგია, რომელიც განსაზღვრავს ქალაქ თბილისს როგორც სასურველ არჩევანს მისი ბუნებრივი გარემოს გათვალისწინებით. გ. ვაჭრობის ხელშეწყობა და მიწოდების ჯაჭვის მართვა მიწოდების ჯაჭვის მართვის სფერო საქართველოში ისევ ადრეული განვითარების სტადიაზეა. მიუხედავად იმისა, რომ მესამე მხარის ლოგისტიკური სერვისის პროვაიდერები43 წარმოდგენილი არიან საქართველოში, ისინი მომხმარებელს არ სთავაზობენ სერვისების სრულ სპექტრს, როგორც შედარებით უფრო განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში. უმეტესწილად თვალსაჩინოა დამოკიდებულება ტიპურ სატრანზიტო ოპერაციებზე. მიუხედავად ამისა, საქართველოს მონაწილეობა სატრანზიტო ნაკადების კონტროლში საკმაოდ შეზღუდულია (ქვეყანაში შემომავალი და ქვეყნიდან გამავალი 100 კონტეინერიდან მხოლოდ 7 არის შეკვეთილი საქართველოში). ბაზრის ყველაზე მეტად განვითარებული სეგმენტი, რომელიც შედგება რამდენიმე ფირმისგან, აჩვენებს ვერტიკალური ინტეგრაციის მაღალ ხარისხს და მომხმარებელს სთავაზობს საბროკერო, სატრანსპორტო და სასაწყობო სერვისებს. მათ, ასევე, განავითარეს სერვისები საპროექტო გადაზიდვების, მაღალი ტვირთამწეობის და არაგაბარიტულ სეგმენტებში სპეციალიზებული სერვისებისთვის, რომლებიც მაღალი მარჟის მქონეა და ქმნის დამატებით ღირებულებას. საჭიროა შემდგომი ტრენინგი, კვალიფიკაციის ამაღლება და საუკეთესო პრაქტიკასთან დაახლოება. კომპანიები ცდილობენ, უმეტესწილად საკუთარი ძალებით მართონ თავიანთი ლოგისტიკური აქტივები და არ იციან ზოგიერთი მათგანის მესამე მხარისთვის გადაცემის შესაძლებლობის შესახებ ან ერთობლივი საწარმოების შექმნის თაობაზე. როგორც ჩანს, გარკვეულწილად წახალისებულია ვერტიკალური ინტეგრაცია სატრანსპორტო დარგში ზოგიერთი შეუსაბამო შეღავათის ინტერნალიზაციით. ზოგადად, წახალისებული უნდა იყოს სხვადასხვა ქვეყნის ლოგისტური მომსახურების პროვაიდერებთან ერთად ერთობლივი საწარმოს შექმნა; ეს, საჭირო ინვესტიციების თვალსაზრისით, შესაძლოა საკმაოდ დიდი გამოწვევა იყოს მცირე მოვაჭრეებისა და მწარმოებლებისთვის. შესაძლოა, უპრიანი იყოს საქართველოში მოწოდების ჯაჭვის მმართველი კომპანიების და ლოგისტიკური პლატფორმების განვითარების ხელშეწყობა. საერთაშორისო დონორების და ადგილობრივი დაინტერესებული მხარეების სხვადასხვა ინიციატივა, რომლებიც ეხება ბაზრის და ადამიანური რესურსების შემდგომ განვითარებას დროულად უნდა განხორციელდეს. საქართველოში გაუქმდა წვდომა სატრანსპორტო-ექსპედიტორულ პროფესიულ რეგულაციებთან და საბროკერო მომსახურებას უზრუნველყოფს შემოსავლების სამსახური. ეტაპობრივ გადასვლას სისტემაზე, სადაც აღდგება თვითშეფასების პრინციპი საბაჟო დეკლარაციების წარდგენაში, თან უნდა ახლდეს სატრანსპორტო და საბროკერო ბიზნესში შესაძლებლობების შემდგომი განვითარება. ყველა დაინტერესებულ მხარეს შორის უნდა გაიმართოს ღრმა დისკუსია მოდელზე, რომელიც დააკმაყოფილებს საქართველოს ბიზნესსაჭიროებებს. 43 მესამე მხარის ლოგისტიკის პროვაიდერი არის ფირმა, რომელიც მომხმარებელს სთავაზობს მისთვის გადაცემული ლოგისტიკურ სერვისებს მიწოდების ჯაჭვის ყველა ფუნქციისთვის ან ფუნქციების ნაწილისთვის. ლოგისტიკის პროვაიდერი მესამე მხარე, ტიპურად, სპეციალიზდება ინტეგრირებულ ოპერაციებში, სასაწყობო და სატრანსპორტო სერვისებში. თუ ეს სერვისები სცდება ლოგისტიკის ფარგლებს და მოიცავს ისეთ ფუნქციებს, რომლებიც მიწოდების ჯაჭვის ნაწილია, პროვაიდერს უწოდებენ მიწოდების ჯაჭვის მართვის პროვაიდერ მესამე მხარეს (3PSCM). თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 73 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ჩანართი 4.1. ღვინის ექსპორტის მიწოდების ჯაჭვი 2007 წლიდან 2012 წლამდე პერიოდში საქართველომ წელიწადში 38 მლ. აშშ დოლარის ღირებულების ღვინის ექსპორტი განახორციელა. თხილისა და თხევადი სპირტის შემდეგ ღვინო მესამე მნიშვნელოვანი არაწიაღისეული პროდუქტია, რომელსაც ქართველი მწარმოებლები საზღვარგარეთ ჰყიდიან (მთლიანი ექსპორტის დაახლოებით 2.6 პროცენტი). ღვინის ექსპორტის ყველაზე მნიშვნელოვანი დანიშნულების ადგილებია უკრაინა, ყაზახეთი, ბელარუსი და პოლონეთი. ქართულ ღვინოს მიაკუთვნებენ საშუალო და მაღალი ხარისხის ღვინის კატეგორიას, ქვეყანაში არსებული 525 ყურძნის ჯიშით. წარმოებს ორი ტიპის ღვინის ექსპორტი: სუფრის ღვინო, რომელიც შედარებით დაბალი ხარისხისაა; და მაღალი ხარისხის ღვინო (ე.წ. მუხის კასრებში დაძველებული ან მიღებული სხვა უნიკალური საწარმოო სისტემის გამოყენებით). საქართველო თავად ითხოვს ღვინის სერტიფიცირებას ექსპორტამდე, რასაც აკეთებს ღვინის ეროვნული სააგენტო. ღვინის ცნობილმა ექსპორტიორმა განაცხადა, რომ ექსპორტის ტიპური მოცულობა მერყეობდა და შეადგენდა 180,000-200,000 ბოთლს (0.75ლ ბოთლები) თვეში, წელიწადში ჯამური 8 მლნ. ევროს ბრუნვით. 60-დან 90 დღემდე კრედიტით შეძენის და მინიმუმ ერთწლიანი კონტრაქტის რაოდენობის/ფასის გათვალისწინებით, ტიპური გადახდის ციკლს 2 თვე სჭირდება. დაახლოებით 1.5 თვის პროდუქცია მარაგებში ინახება; როგორც შეკვეთით წარმოება, ისე - გაყიდვა არსებული მარაგებიდან ჩვეულებრივი პრაქტიკაა. შეკვეთის დრო შეკვეთის განთავსებიდან ქარხანაში საქონლის მიღებამდე საკმაოდ დიდად მერყეობს: ევროკავშირის შემთხვევაში ეს ორი კვირაა, რუსეთის შემთხვევაში 1 კვირა, ასევე, 1 კვირაა საქართველოს შემთხვევაში. მეორე მხრივ, შეკვეთის დრო სხვა პროდუქტებისთვის შეკვეთის მიღებიდან მის მიწოდებამდე 3 კვირაა რუსეთისთვის, 6 კვირა - ჩინეთის და 4 კვირა - ევროკავშირისთვის. გამოკითხული ფირმისთვის გასაღების უდიდესი ბაზარია რუსეთი (70 პროცენტი), რომელსაც მოსდევს ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნები, მაგალითად უკრაინა, ყაზახეთი, ბალტიის ქვეყნები, სომხეთი (რომლებიც შეადგენს 20 პროცენტს) და აზია, ევროკავშირი და აშშ (10 პროცენტი). რუსული ბაზარი ახლახან გაიხსნა ქართული ღვინისთვის, სადაც ღვინო სერტიფიცირებას გადის. პიკური თვეებია სექტემბერი-დეკემბერი და მარტი-აპრილი. თუმცა, ზამთრის დადგომამდე, რუსეთში იქმნება გარკვეული მარაგები დაახლოებით 25,000 ევროს და 12-15,000 ბოთლის რაოდენობით ერთ შეკვეთაზე. უკრაინაში და რუსეთში გაყიდვის პირობები არის უმეტესად EXW, ისე, რომ კომპანიას არ სჭირდება ლოგისტიკის მოგვარება, რომელიც მყიდველის პასუხისმგებლობაა. დსთ-ის დანარჩენი ქვეყნებისთვის გაყიდვის პირობა, ძირითადად, არის DAP (გადაზიდვა დანიშნულების ადგილამდე), რაც ნიშნავს, რომ ტრანსპორტირება კომპანიის პასუხისმგებლობაა. კომპანია ქირაობს სატრანსპორტო მომსახურების პროვაიდერ მესამე მხარეს. ტრანსპორტირების ხარჯები შეადგენს, დაახლოებით, 4,500 აშშ დოლარს რუსეთში მიმავალი სატვირთო მანქანისთვის (16,500 ბოთლი), 3,500 ევროს პოლონეთის შემთხვევაში, 4,000 ევროს გერმანიის შემთხვევაში და 4,500 აშშ დოლარს/ 40 ფუტის ეკვივალენტურ ერთეულზე ჩინეთის შემთხვევაში. კომპანიის თანახმად, გადაზიდვების 90 პროცენტი მყიდველამდე დროულად ჩადის. თუმცა კომპანიის ძირითადი უკმაყოფილების მიზეზია რუსეთში ექსპორტისას გასავლელი ფორმალობები და არაოფიციალური გადახდები აზერბაიჯანში. ნედლეული ძირითადად იმპორტირებულია და შემოდის პორტუგალიიდან (საცობი), რუსეთიდან, იტალიიდან (ბოთლი), თურქეთიდან და საფრანგეთიდან (საცობი, ენოლოგიური მასალა); თავად ღვინო, ეტიკეტი და ყუთები ადგილობრივი წარმოებისაა. სატვირთო მანქანით გადაზიდვის ღირებულება რუსეთიდან შეიძლება შეადგენდეს 2,000-3,000 აშშ დოლარს, ხოლო ევროკავშირიდან - 5,000-6,000 ევროს. ვაჭრობის ხელშეწყობა მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა საქართველოში. მიუხედავად იმისა, რომ მრავალი წლის წინ ტრანზიტი საქართველოს გავლით იყო ხანგრძლივი და ძვირადღირებული შეთავაზება (მაგ., ბადრაგის და სავალდებულო ესკორტის, შიდა სატრანზიტო დოკუმენტის (“VVT”) გასაცემად საჭირო ბიუროკრატიული პროცედურების გათვალისწინებით), სასაზღვრო რეფორმებმა, რომლებიც 2004 წლიდან განხორციელდა, რადიკალურად გაამარტივა პროცესები და ძალიან ეფექტინი გახადა სისტემა. ახალი მოდელის წყალობით, საქონლის გაფორმების დრო საქართველოში მინიმუმამდე დავიდა და (გაფორმებაში) მონაწილე ორგანიზაციების რაოდენობა საზღვარზე ერთამდე შემცირდა, ეს ერთეულია საქართველოს შემოსავლების სამსახური. 74 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად თუმცა კვლავ არსებობს რამდენიმე გამოწვევა, განსაკუთრებით საზღვრის მართვაში და ისიი მოკლედ შეჯამებულია ქვემოთ:44 i. ამჟამად არსებული სახმელეთო ტრანზიტის კონტროლი არასამართლებრივი ქმედებების საშუალებას იძლევა. სატრანსპორტო საშუალების ტრანზიტისთვის გამოყოფილი დრო არ შეესაბამება საერთაშორისო პრაქტიკას და თითქმის არ აღსრულების რაიმე მოქნილი მექანიზმი, რომელიც შეძლებდა სახმელეთო სატრანზიტო თაღლითობის პრევენციას. ეს ფუნქცია, როგორც ბევრ სხვა ქვეყანაში, საქართველოშიც მინიჭებული აქვს საბაჟო სამსახურს და არა პოლიცია. ასევე, გაურკვეველია რამდენად ეფექტურია სატრანზიტო თაღლითობასთან დაკავშირებული ჯარიმები და რამდენად უზრუნველყოფს თაღლითი პირების შეკავებას. ii. სასაზღვრო კონტროლის ორგანოების ერთ-ერთი ძირითადი ფუნქციაა საქონლის დაცვა და სხვადასხვა სისხლის სამართლებრივი მოქმედების ან დაუდევრობის პრევენცია, რომელთაც შესაძლოა საფრთხე შეუქმნან საზოგადოებას. ტრანზიტის კონტროლზე მხოლოდ შემოსავლების მიღების მიზნით ყურადღების გამახვილებით შესაძლოა გადავუხვიოთ მიწოდების ჯაჭვის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებულ ფუნდამენტურ ასპექტებს. iii. გარანტიის არსებული სისტემა45 - ან მისი გაუმართავობა - ეჭვქვეშ აყენებს სატრანზიტო კონტროლზე აღსრულების დონეს, ასევე, იმას, თუ რამდენად გამოიყენება უკვე დამონტაჟებული მიმდინარე ავტომატური მექანიზმები. ერთი მხრივ, მიმდინარე სამუშაო ხორციელდება TIR-ის46 (EPD და SafeTIR) ელექტრონული აპლიკაციების გასაუმჯობესებლად, რომელიც ინტერფეისით დაკავშირებულია ASYCU- DA WORLD-თან47, რადგან TIR გამოიყენება საერთაშორისო ტრანზიტისთვის. მეორე მხრივ, ASYCUDA WORLD-ის საგარანტიო მართვის მოდული, როგორც ჩანს, არ არის მოქმედი.48 ასევე, საქართველოს შიგნით გენერირებული ტრანზიტი (ე.ი. საზღვრიდან ქვეყნის შიგნით ან პირიქით და შესაძლოა, ერთი საზღვრიდან მეორისკენ), როგორც ჩანს, უფრო ხშირად წარმოებს ქართული სისტემის მიერ და არა TIR-ის მიერ, სავალდებულო გარანტიის არარსებობის გამო და ხორციელდება დალუქვით და დროის კონტროლით; სკანირება წარმოებს შერჩევითი პრინციპის საფუძველზე და სატვირთოს წონის შედარების საფუძველზე, საჭიროების შემთხვევაში. როდესაც საქართველო შევა ევროპის საერთო სატრანზიტო სისტემაში (რომელიც ცნობილია, როგორც ახალი საბაჟო სატრანზიტო სისტემა ან ევროპის NCTS), საჭირო გახდება გარანტიის სისტემის დანერგვა. iv. თვითშეფასების პრინციპი, როცა იმპორტიორი თავად ავსებდა საკუთარ საბაჟო დეკლარაციას, დაკარგულია. ამის ნაცვლად შემოსავლების სამსახურის თანამშრომელს ხელით შეჰყავს საქართველოში საბაჟო დეკლარაციების უმრავლესობა იმპორტიორის მიერ წარმოდგენილი დოკუმენტების საფუძველზე, რაც პოტენციური ინტერესთა კონფლიქტია. ეს პროცესი, ასევე, არღვევს იმპორტიორების და შემოსავლების სამსახურის თანამშრომლების ერთმანეთისგან ფიზიკური და ხილული განცალკევების პრაქტიკას. 44 იხ. Saslavsky (2014) ინსტიტუციური მოწყობის და მიმდინარე პროცედურების შესახებ. 45 მიუხედავად იმისა, რომ ეროვნული საბაჟო ტრანზიტი შეიძლება მოეწყოს შესაბამისი ეროვნული საბაჟო კანონმდებლობის დებულებებით, საერთაშორისო სატრანზიტო ოპერაციები მოითხოვს მოლაპარაკებების წარმოებას ორმხრივი ან მრავალმხრივი ხელშეკრულებების გასაფორმებლად. ასეთი ხელშეკრულებები, ძირითადად, ადგენს ტრანზიტისთვის საქონლის დეკლარირების ფორმას, უსაფრთხოების ფორმებს, რომლებიც საჭიროა და მისაღები თითოეული ადმინისტრაციისთვის, ასევე, დალუქვის მოთხოვნებს და ტრანზიტის განმავლობაში ტვირთის მთლიანობის უზრუნველყოფის პროცედურებს, სატრანსპორტო მოწყობილობის ტექნიკური სპეციფიკაციების ჩათვლით, რომ ის აკმაყოფილებდეს საბაჟო ტრანზიტით ტრანსპორტირების მოთხოვნებს. სატრანზიტო სისტემის წარმატების ძირითადი ფაქტორია გარანტიის სისტემა, ე.ი. შეუძლია თუ არა მას, დააკმაყოფილოს ა) საბაჟო სამსახურის მოთხოვნა, დაფაროს პოტენციური მოსაკრებელი და ბ) ტრანსპორტის და ბიზნესსექტორის მოთხოვნა მისაღებ ვადებთან და პირობებთან დაკავშირებით. კონტრაბანდის მომატებული რისკის შემთხვევაში, კერძოდ ისეთი საქონლისთვის, რომელიც ექვემდებარება მაღალ მოსაკრებელს ან აქციზის გადასახადს, როგორებიცაა თამბაქოს პროდუქტები, საბაჟო სამსახურმა თავი უნდა შეიკავოს საბაჟო ესკორტის ორგანიზებისგან, რომლებიც საკმაოდ ძვირადღირებულია, ანელებს ტრანსპორტირების პროცესს და იძლევა კორუფციული პრაქტიკის განხორციელების შესაძლებლობას. ამის ნაცვლად, საბაჟო სამსახურმა უმჯობესია, ან შეამოწმოს სატრანსპორტო საშუალებაზე მიმაგრებული მოკვლევის სისტემები, რომელიც იძლევა სატრანსპორტო საშუალების სათანადო კონტროლის საშუალებას, ან განსაზღვროს კონკრეტული საგარანტიო მოთხოვნები მაღალი საბაჟო მოსაკრებლის მქონე საქონლის ტრანსპორტირებისთვის. 46 საბაჟო კონვენცია საქონლის საერთაშორისო ტრანსპორტირების შესახებ ან TIR არის ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული მრავალმხრივი ხელშეკრულება საერთაშორისო ტრანზიტის შესახებ . 47 კომპიუტერიზებული სისტემა საბაჟო ადმინისტრაციის მართვისთვის, რომელიც შემუშავებულია გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონფერენციის მიერ ვაჭრობის და განვითარების შესახებ (UNCTAD). 48 დადასტურებულია UNCTAD- ის მიერ. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 75 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 v. მოსაკრებელი „საქონლის გაფორმებისთვის“49 ხელახლა უნდა შეფასდეს, რათა ასახოს მხოლოდ მიწოდების სერვისის ანაზღაურების ხარჯები, საქართველო - ევროკავშირის ასოცირების ხელშეკრულების და DCFTA-ს და მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის ვაჭრობის ხელშეწყობის ხელშეკრულების შესაბამისად. vi. თუ საფრთხე ექმნება აღმავალი კონტროლის ღონისძიებებს, ნებისმიერი დაღმავალი კონტრაბანდის საწინააღმდეგო ღონისძიება კარგავს მნიშვნელობას. მანიფესტის მოდულის გააქტიურება ASYCUDA WORLD-ში, რასაც აპირებს შემოსავლების სამსახური, შესაძლებელს გახდის ყველა გადმოტვირთული საქონლის ზუსტ ავტომატურ გაშვებას შემოსვლის პუნქტში ყველა საბაჟო და სატრანზიტო დეკლარაციის მიმართ; ეს გაართულებს საქონლის „შემოპარვას“ ადგილობრივ ეკონომიკაში. vii. არსებითი პროგრესია რისკის მართვაში, მათ შორის რისკის კატეგორიების შექმნაშიც, სხვა მონაცემთა ბაზების (მაგ. პირადი ინფორმაციის, სკანერი სპექტროფოტომეტრები და ა.შ.) და სატრანზიტო რისკის მართვის მოდულის გაფართოებაში. თუმცა შერჩევის სისტემა საჭიროებს შემდგომ გაუმჯობესებას. ამჟამად გამოვლენის მაჩვენებელი 1-3 პროცენტამდე შუალედშია, რაც სასურველ სამიზნე მნიშვნელობას 10-25 პროცენტით ჩამორჩება. უფრო მეტიც, ზედმეტი დამოკიდებულება in situ დოკუმენტურ შემოწმებაზე, რომელიც წარმოებს საბაჟო დეკლარაციების წარდგენის პარალელურად, საფრთხეს უქმნის ყვითელი დერეფნის მიზანს და ეფექტიანობას. გაფორმების შემდგომი შემოწმება („ცისფერი დერეფანი“) ემყარება დოკუმენტაციის გადამოწმებას და არა კომპანიის შიდა აუდიტის სხვა საერთაშორისო დაშვებულ ფორმას. viii. „ოქროს სიის“ წევრობის მოთხოვნები არ გულისხმობს უსაფრთხოების რაიმე აუდიტს. მართალია, საიმედო ოპერატორებისთვის სერვისის დაჩქარებულად მიწოდება აღიარებული პრაქტიკაა, მაგრამ საზღვრის მართვის ორგანოების აღმასრულებელი როლი მთლიანად არ უნდა გადავიდეს გაფორმების შემდგომ აუდიტზე. საიმედო ოპერატორებმა შესაძლოა, უნებურად მოიზიდონ სხვა პირთა უკანონო ქმედებები, რომელთაც სურთ ასეთი ოპერატორებისთვის მინიჭებული დაჩქარებული მომსახურების ბოროტად გამოყენება. ix. დაჯგუფებული ტვირთის გაფორმების პროცესი არ შეესაბამება საქართველოში ლოგისტიკური მომსახურებების განვითარებას. გაფორმების ეკონომიკურ ზონებში (GEZIs) შეზღუდული სასაწყობო სივრცის გამო და დაჯგუფებული ტვირთის საბაჟო კონტროლის ქვეშ იმპორტიორის საწყობში გაგზავნის აკრძალვის გამო (გარდა „ოქროს სიის „ წევრებისა), სატვირთო სატრანსპორტო საშუალებების გაშვება არ მოხდება მანამ, სანამ ყველა იმპორტიორი არ წარადგენს დეკლარაციას და გააფორმებს საქონელს, რაც ხშირად იწვევს დაგვიანებას და ზრდის მომსახურების ხარჯებს (განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მცირე ექსპორტიორების /იმპორტიორებისთვის). გაფორმების ახალი საბაჟო ზონა (CCZ “თბილისი 2”) ახლახან გაიხსნა სპეციალურად კონსოლიდირებული ტვირთების გასაფორმებლად. სხვა ქვეყნებში მაგ. ევროკავშირში საბაჟო მხოლოდ მაშინ უკავშირდება ტვირთის გამაერთიანებელს (გარდა განსაკუთრებული შემთხვევებისა), როცა მას შეუძლია გაფორმების ყველა ოპერაციის განხორციელება ტვირთის მიმღების ან გადამზიდავის სახელით, რითაც მნიშვნელოვნად მცირდება ჩართული პირების რაოდენობა. x. რუკის საპირისპირო მხარეს, თურქეთთან ერთობლივი სასაზღვრო ოპერაციები, რომელთაც მოჰყვება ინფრასტრუქტურული და პროცედურული გაუმჯობესება, სავარაუდოდ, განტვირთავს სარფის გამშვები პუნქტისკენ მიმავალ გზას, სადაც გაფორმების შესაძლებლობა და დრო არსებითად განსხვავდება ორ მხარეს შორის. ამჟამინდელი ხაზოვანი საზღვარი (რომელიც შეზღუდულია იმის გამო, რომ არ არსებობს ფიზიკური სივრცე სასაზღვრო გამშვებ პუნქტში ეფექტური ღონისძიებების განსახორციელებლად) ვერ განტვირთავს გზას. დღეს არსებული „პირველად მოსულს პირველს უნდა მოემსახურონ“ წრფივი სისტემა ხანგრძლივი ლოდინის მიზეზია. ამდენად, უნდა შემუშავდეს რიგის მართვის გარკვეული მექანიზმი, თუ გადატვირთვა გაგრძელდება. დაბალრისკიან ტვირთებს უნდა მოემსახურონ დროულად და ისინი უნდა გამოიყოს დანარჩენისგან სწრაფი შემოწმების ხაზში. სასურველი იქნება მონიტორინგის და შეფასების სისტემის დანერგვა, რომელიც მიმდინარე პროცესებს ადარებს შედარებას და მომსახურების განხორციელების, აღსრულების და სტრატეგიული დაგეგმვის საშუალებას იძლევა. 49 საქართველოს მთავრობის დადგენილება N96 (30 მარტი, 2010), და მომდევნო ცვლილებები: http://www.rs.ge/en/5040 76 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად დ. დასკვნები და დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები მოსახლეობის რაოდენობის, ერთ სულზე შემოსავლის და გეოგრაფიული მდებარეობის გათვალისწინებით, საქართველომ სტრატეგიულ პრიორიტეტად დაისახა სატრანზიტო ქვეყნად გარდაქმნა და მისი მონაწილეობის გაზრდა გლობალური ღირებულებების ჯაჭვში სატრანსპორტო და ინფრასტრუქტურული სერვისების გაწევით. მთავრობა კვლავაც ცდილობს საქართველოს, როგორც რეგიონული ცენტრის გაძლიერებას და საზღვრის მართვის გარემოს გაუმჯობესებას. ასევე, ის ხელს უწყობს კერძო სექტორის მონაწილეობას პორტის სექტორში საგზაო ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებით აღმოსავლეთ-დასავლეთის ავტომაგისტრალის გასწვრივ. განხორციელდა სარკინიგზო სექტორის რეფორმა და გადაზიდვის სერვისები კომერციულ საფუძველზე ხორციელდება. ასევე, კომერციული სამოქალაქო ავიაციის სექტორი ფუნქციონირებს სრულიად ლიბერალურ რეჟიმში. პოტენციური სატრანზიტო ნაკადები დიდია კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) ამჟამინდელ დატვირთვასთან შედარებით. კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) საერთო ღირებულებითი შეთავაზება ამჟამად არსებულ პირობებში შესაძლოა, არ შეესაბამებოდეს სხვა დერეფნების ვარიანტებს. ზოგადად, კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) ვერ უწევს კონკურენციას, ღირებულების თვალსაზრისით, სხვა ვარიანტებს, განსაკუთრებით ირანის პორტებს კასპიის ზღვის ქვეყნებისკენ ისეთი გადაზიდვებისთვის, რომელთა წარმოშობის ქვეყანა არ არის აშშ და ევროპა. ეს შესაძლოა შეიცვალოს კონკრეტული მიწოდების ჯაჭვების მოთხოვნების საფუძველზე, რომლებსაც მეტი საიმედოობა და ხილვადობა სჭირდებათ. ასეთ შემთხვევებში კავკასიის სატრანზიტო დერეფანი (CTC) შესაძლოა შუალედური გადაწყვეტა იყოს თურქეთის პორტებისთვის. ევროპიდან და აშშ-დან მომავალი ტვირთების გადამზიდავებისთვის, ბალტიის ზღვის პორტები, ბუნებრივია, გაცილებით კონკურენტული არჩევანია სამარშრუტო მატარებლის მიზეზით, განსაკუთრებით ყაზახეთის მიმართულებით. მაღალი ტვირთამწეობის ტექნიკის შემთხვევაში ვოლგა-დონის არხი წარმოადგენს უპირატეს არჩევანს ყინულისგან თავისუფალი სანაოსნო სეზონის განმავლობაში. კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) კონკურენტუნარიანობა ამ სეგმენტში, ასევე, ძლიერ არის დამოკიდებული ხარჯებზე, რომლებიც სცილდება საქართველოს კონტროლის ფარგლებს. საერთო ფასი მნიშვნელოვნად იზრდება ტვირთის გადაზიდვის საშუალების ცვლილებისას სარკინიგზოდან საგზაო ტრანსპორტზე და შემდეგ, საბოლოო დისტრიბუციისას აზერბაიჯანში. როგორც აღინიშნა, არ არსებობს ერთიანი შეთანხმებული სარკინიგზო ტარიფი საქართველოს რკინიგზასა და აზერბაიჯანის რკინიგზას შორის და, ამდენად, სამარშრუტო მატარებლები არ ფუნქციონირებს კომერციული თვალსაზრისით ფოთსა და ბაქოს შორის. მნიშვნელოვან დაგვიანებას და არასაიმედობას წარმოქმნის ისიც, რომ კასპიის გადაზიდვის სერვისის პროვაიდერები (CASPAR) ვერ უზრუნველყოფენ ბორნების სტაბილურ ხელმისაწვდომობის და ღირებულებას. ამასთან ერთად, შეუსაბამო შეღავათები ემატება დერეფნის ხარჯებს ცენტრალური აზიისკენ მიმავალი ტვირთების შემთხვევაში, ესენია, კონტეინერებისთვის წინასწარ გადახდილი თანხები და გაჩერების საფასური, ასევე, უკუმიმართულებით ტვირთების არარსებობა. დამატებით, უგაბარიტო ტვირთებისთვის საჭიროა ესკორტის საფასურის გადახდა უსაფრთხოების უზრუნველყოფისთვის. საერთაშორისო თანამშრომლობა მნიშვნელოვან საკითხად რჩება კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის (CTC) განვითარებისთვის. იმის გათვალისწინებით, რომ ზოგიერთი ხარჯი, რომლის თავიდან აცილებაც შესაძლებელია სცილდება საქართველოს კონტროლის ფარგლებს, პარტნიორების ჩართვა ამ პროცესში (კერძოდ აზერბაიჯანის) მნიშვნელოვანი იქნება კავკასიის სატრანზიტო დერეფნის ეფექტიანობის გასაზრდელად. რეგიონული თანამშრომლობა TRACECA-ს მეშვეობით და ორმხრივ საფუძველზე შეიძლება სასარგებლო იყოს. დერეფნის საკითხებთან დაკავშირებით ბიეროვნული სამუშაო ჯგუფის ჩამოყალიბებას შეუძლია შექმნას ღრმა თანამშრომლობისთვის სასურველი გარემო. თუმცა, საჭირო იქნება მომხმარებელზე ორიენტირებული მიდგომის გამოყენება და ინტეგრირებული მომსახურების უზრუნველყოფა დერეფნის დონეზე (რაც დღეისთვის არ არსებობს), ასევე, მულტი-მოდალური გადაზიდვებისთვის განკუთვნილი დერეფნებისთვის საინვესტიციო პროგრამის შემუშავება. კავკასიის სატრანზიტო დერეფანში საქართველოს როლის გასაუმჯობესებელი, სხვადასხვა დაინტერესებული მხარეზე გათვლილი სტრატეგიული სამოქმედო გეგმის შესამუშავებლად შესაძლოა, გამოსადეგი იყოს სცენარების დაგეგმვის მეთოდოლოგია. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 77 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ცხრილი 4.3. დარგობრივი პოლიტიკის ძირითადი გზავნილები საზღვრის მართვა • თვითშეფასების პრინციპის აღდგენა საბაჟო დეკლარაციების წარდგენისას. • მოსაკრებლის სტრუქტურის შესაბამისობაში მოყვანა შემოსავლების სამსახურის მიერ გაწეული საბაჟო გაფორმების მომსახურების (საბაჟო დეკლარაციების წარდგენა) ასანაზღაურებელ ხარჯებთან. • ტრანზიტის დროების გადახედვა საქართველოს მასშტაბით სატრანსპორტო საშუალებებისთვის. • ადგილობრივი ტრანზიტის სისტემის გაძლიერება და საგარანტიო მართვის ფუნქციები ASYCUDA WORLD-ში. • კანონმდებლობის გადასინჯვა შემოსავლების სამსახურისთვის ქვეყნის შიგნით სატრანზიტო კონტროლის უფლებამოსილების მისანიჭებლად და მობილური კონტროლის სტრუქტურული ერთეულის გასაძლიერებლად. • აღმავალი კონტროლის ღონისძიებების გაძლიერება, როგორიცაა გადამზიდავის მიერ მანიფესტის მონაცემების უშუალოდ შეყვანა ASYCU- DA WORLD-ში (მანიფესტის მოდული). • რისკის მართვის სისტემების გაძლიერება. • გაფორმების შემდგომი შემოწმებების და პროცედურების გაუმჯობესება დოკუმენტური შემოწმების გარდა („ცისფერი დერეფანი“). • „ოქროს სიის“ წევრი ფირმების შემოწმების პროცედურების გაუმჯობესება მიწოდების ჯაჭვის უსაფრთხოების შემოწმების ჩათვლით. • ტვირთის დაჯგუფების პროცედურების გამართვა გეზ-ში სატვირთო სატრანსპორტო საშუალებების გადმოტვირთვის პროცესშიდაგვიანების თავიდან ასაცილებლად . • თანამშრომლობის გაგრძელება თურქეთთან ერთობლივი სასაზღვრო ოპერაციების მიმართულებით და ტრანსპორტის მოძრაობის მართვის სქემების შემუშავება სარფის სასაზღვრო გამშვები პუნქტისთვის. • საქართველოში შემოსავლების სამსახურის ინსტიტუციური შესაძლებლობების და სტრატეგიული დაგეგმვის გაუმჯობესება; შედარებითი ანალიზის ინსტრუმენტების გამოყენების განხილვა. მიწოდების ჯაჭვის მართვა • ლოგისტიკის და მიწოდების ჯაჭვის მართვაში ტრენინგის და კვალიფიკაციის ამაღლების მხარდაჭერა, პირდაპირ ან არაპირდაპირ, სხვა საერთაშირისო დონორებთან ერთად. P ადვოკატირების ჯგუფების და მიწოდების ჯაჭვის მართვის შესახებ სასწავლო პროგრამის შემუშავების მხარდაჭერის გაგრძელება ადგილობრივ უნივერსიტეტებთან და/ან უცხოურ ტექნიკურ ინსტიტუტებთან თანამშრომლობით . • რეგულირების ალტერნატიული მოდელების კვლევა სატრანსპორტო სექტორისთვის, რაც ხელს შეუწყობს მომსახურების ხარისხის გაუმჯობესებას (პროფესიასთან, პროფესიულ კომპეტენციასთან წვდომა) შესაძლებლობების განვითარების პროგრამის ჩათვლით. დერეფნის განვითარება • აზერბაიჯანთან თანამშრომლობის და ინსტიტუციური ჩარჩოს გაძლიერება: P საზღვრის მართვის საკითხებში, სასაზღვრო-გამშვებ პუნქტებზე არაოფიციალური გადახდების პრაქტიკასთან დაკავშირებით. P ფოთიდან ბაქომდე და უკან მატარებლის სრული შემადგენლობის ფუნქციურ მდგომარეობაში მოყვანა; ერთიანი გამჭვირვალე შეთანხმებული ტარიფის (ADDY) და დამატებითი სერვისების დანერგვის ჩათვლით. P თანამშრომლობის გაღრმავება კასპიის გადაზიდვის სერვისის პროვაიდერებთან (CASPAR) გადასახდელების გამჭვირვალობის და ბორნის მომსახურების განრიგის საიმედოობის საკითხების მოსაგვარებლად. P დერეფანთან დაკავშირებულ საკითხებზე ბიეროვნული სამუშაო ჯგუფების ამოქმედება. • უგაბარიტო ტვირთისთვის კონკურენციის უზრუნველყოფა ესკორტის მომსახურების საფასურთან დაკავშირებით, ან მოსაკრებლის დაწესება ხარჯების ანაზღაურების თვალსაზრისით. • კასპიის რეგიონში გადამზიდავების, სატრანსპორტო აგენტების და ალტერნატიულ კომპანიების ხელშეწყობა ერთობლივი საწარმოების შექმნაში. • „მშრალი პორტის“ ფუნქციონალობის მქონე კომერციულ საფუძველზე მოქმედი ლოგისტიკური ცენტრის შექმნის ხელშეწყობა. • საგზაო სატრანზიტო და სარკინიგზო გზების შეღავათების სქემების შედარება, გზით სარგებლობის გადასახადის მიხედვითაც. • რეგიონული თანამშრომლობის ხელშეწყობა TRACECA-ს მეშვეობით. • სტრატეგიული დაგეგმვის ხელშეწყობა დერეფნის დონეზე; დაგეგმვის მეთოდოლოგიების სცენარის გამოყენების განხილვა. 78 თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საზღვრის ინფრასტრუქტურა და საგზაო გადაზიდვის სერვისები • აღმოსავლეთ-დასავლეთის დერეფნის დარჩენილი მონაკვეთების დასრულება (დაწყებულია); • დაფინანსების სხვადასხვა მექანიზმის შესწავლა და გამოკვლევა, აღმოსავლეთ-დასავლეთის მაგისტრალის დასრულების შემდეგ, როგორ ჩაერთოს კერძო სექტორი მის ოპერირებასა და ტექნიკურ მომსახურებაში (მაგ. საფასურის გადახდა); • მეორადი და ადგილობრივი გზების ქსელის გაუმჯობესება ინვესტიციებიდან სრული სარგებლის მისაღებად აღმოსავლეთ-დასავლეთის დერეფანში; • ჩრდილოეთი-სამხრეთის დამაკავშირებელი გზის კვლევა საქართველოს სატრანზიტო როლის გასაძლიერებლად; • სტრატეგიის შემუშავება საგზაო გადაზიდვების სერვისისთვის, რომელიც შეეხება: P ბაზართან წვდომის საკითხებს; P პროფესიულ რეგულაციებთან წვდომას; P შესაძლებლობების განვითარებას და მდგრადი განვითარების ასპექტებს; სარკინიგზო ტრანსპორტი • საქართველოს რკინიგზის მხარდაჭერა ინიციატივაში, გამოყოს ოპერაციები მფლობელობის სტრუქტურისგან 2022 წლისთვის; • მოძრავი შემადგენლობის განახლება და გაფართოება; • თბილისის დასავლეთით რკინიგზის გამტარუნარიანობის საკითხის გადაწყვეტა ( მაგ. ფოთი - სამტრედია და ზესტაფონი - ხაშური) სარკინიგზო ქსელის მიმდინარე მოდერნიზაციის ფარგლებში; • არსებული პრაქტიკის კონტექსტში საზღვრის სარკინიგზო გადაკვეთის შესახებ არსებული ხელშეკრულებების შეფასება, ასევე, მომსახურების ახალი ინიციატივების შედეგების (მაგ. „აბრეშუმის ქარი“) შეფასება; • სამომავლო სარკინიგზო ინიციატივების გათვალისწინება დერეფნის დაგეგმვაში და მათი გავლენის შეფასება სხვა ლოგისტიკურ და სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის აქტივებზე ქვეყანაში. საზღვაო ტრანსპორტი • ძალისხმევის მიმართვა პორტის არსებული ინფრასტრუქტურის განახლებისკენ. • საჰაერო ტვირთები • ძალისხმევის კონცენტრირება თბილისის საერთაშორისო აეროპორტის ტვირთების საჰაერო გადაზიდვის ერთადერთ კარიბჭედ გარდასაქმნელად. P თვითმფრინავების პარკირების და ჩატვირთვა-გადმოტვირთვისთვის განკუთვნილი სივრცის საჭიროებების შეფასება ტვირთების გადაზიდვის მომსახურების ჭრილში და ძველი და ახალი პარკირების სივრცის განახლების/ გაფართოების შესაძლებლობის შეფასება. P საგზაო მოსაკრებლის სტრუქტურის გადახედვა საჰაერო გადაზიდვებში თბილისის საერთაშორისო აეროპორტიდან და პირიქით თბილისის, როგორც უპირატესი სატრანზიტო მარშრუტის ჩამოსაყალიბებლად. P არსებითი სერვისების და ინფრასტრუქტურის გამოყენების მოსაკრებლების შეფასება გაწეული ხარჯების დაფარვის ჭრილში. თავი 4: ლოგისტიკა და ვაჭრობის ხელშეწყობა 79 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველოს რეგიონები უკანასკნელი ათწლეულის სწრაფი ეკონომიკური ზრდისგან არათანაბარ სარგებელს იღებდნენ. ზრდის მდგრად მაჩვენებლებს და ვაჭრობის განვითარებას (და ფართო სავაჭრო დეფიციტის ფორმირებას) თან არ ახლდა რეგიონული დაახლოება შემოსავლის ან პროდუქტიულობის თვალსაზრისით. მოცემული შემთხვევა ეხება თბილისს, დედაქალაქს, რომელშიც ცხოვრობს ქვეყნის დაახლოებით ერთი მესამედი და რომელზეც მოდის ქვეყნის მშპ-ის ნახევარი. ქალაქი-რეგიონის მწარმოებლურობის შედეგი ერთ სულ მოსახლეზე თითქმის საშუალო ეროვნულ მაჩვენებელზე ორჯერ მეტია და სამჯერ და უფრო მეტია ყველაზე ჩამორჩენილ რეგიონებთან შედარებით. დიდი განსხვავებები შიდა ზრდაში (ძირითადად, დედაქალაქისთვის სარგებლის მომტანი ზრდა)50, არ არის უნიკალური საქართველოსთვის და დამახასიათებელია აღმოსავლეთ ევროპის სხვა გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისთვის. გლობალიზაციის პროცესი გვთავაზობს ფირმების განვითარებისა და რეგიონში კეთილდღეობის მიღწევის უპრეცედენტო შესაძლებლობებს; ამასთანავე, ის ზრდის რისკს, რომ ზოგიერთი ფირმა და რეგიონი მაინც ჩამორჩენილი დარჩება. გლობალურ ბაზრებზე მეტმა ინტეგრაციამ, უზარმაზარ საინფორმაციო ტექნოლოგიურ პროგრესთან ერთად, შექმნა მნიშვნელოვანი კონკურენტული ზეწოლა ფირმებზე ადაპტაციის თვალსაზრისით. მიუხედავად იმისა, რომ ეკონომიკური ლიტერატურა ხაზს უსვამს, რამდენად მნიშვნელოვანია ვაჭრობა ეკონომიკური ზრდისთვის, გლობალური ინტეგრაციის გავლენა რეგიონებზე სივრცული უთანასწორობის პირობებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოსთვის. როგორ იმოქმედებს სავაჭრო ღიაობა რეგიონულ უთანასწორობაზე, გაზრდის თუ შეამცირებს მას, მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია რეგიონებს შორის არსებულ განსხვავებზე, მატერიალურ უზრუნველყოფას, ვაჭრობასთან წვდომასა და ადგილობრივი მთავრობების შესაძლებლობებს შორის არსებულ სხვაობებზე51. ნახაზი 5.1. ჽეგიონული განსხვავებები სიღაჽიბის დონის მიხედვით სიღარიბე საშუალო მოხმაჽების 60%–ზე დაბალი Lილი რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო სვანეთი თი ნე სამეგრელო - თია ზემო სვანეთი თ ა-მ იმერეთი შიდა ხე მც ქართლი გურია სა კახეთი აჭარა მც ხე -ჯა ქვემო თბილისი ვა ხე ქართლი თი წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose 2014. საქართველო აპირებს, განახორციელოს ამბიციური სტრატეგია დეცენტრალიზაციის და რეგიონულ დონეზე ადგილობრივი მთავრობების გაძლიერების მიზნით (ეს რთული ამოცანაა, რომელსაც მოაქვს პოტენციური სარგებელი, მაგრამ, ასევე, თან სდევს ეკონომიკური რისკი). დეცენტრალიზაციის რეფორმების მიზნებია დემოკრატიის, გამჭვირვალობის და ეფექტიანობის ზრდა სახელმწიფო პროდუქტების და სერვისების მიწოდების პროცესში. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სფეროებში პროგრესი ნამდვილად შეუწყობს ხელს ადგილობრივი ინსტიტუციური გარემოს გაუმჯობესებას (პოტენციური სასარგებლო გავლენით ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე), ძალაუფლების და რესურსების გადაცემა 50 Farole et al. 2011. 51 Williamson 2005; Brülhart 2011; Rodríguez-Pose 2012. 80 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ადგილობრივი მთავრობებისთვის, ასევე, შეიცავს გარკვეულ რისკებს, რომლებიც დაკავშირებულია პოლიტიკის განხორციელების განსხვავებულ შესაძლებლობებთან და ამან შესაძლოა გაამწვავოს უკვე არსებული რეგიონული განსხვავებები. მნიშვნელოვანი კითხვებია, როგორი ზეგავლენა აქვთ რეგიონულ მახასიათებლებს ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე და რა გავლენას იქონიებს დეცენტრალიზაციის პროცესი არსებულ უთანასწორობებზე. პირველი, როგორ ზემოქმედებს ადგილობრივი გარემო ქართული ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე სხვადასხვა ფორმით, ქვეყნის სხვადასხვა ნაწილში? მეორე, სავარაუდოდ, მთლიანობაში როგორ აამაღლებს ან შეამცირებს დეცენტრალიზაციის მიმდინარე პროცესი ფირმების კონკურენტუნარიანობაში და რეგიონების განვითარების პერსპექტივებში პოტენციურ განსხვავებებს? ამ შეკითხვებზე პასუხების გასაცემად უშუალოდ უნდა გაანალიზდეს ფირმების მახასიათებლები და რეგიონისთვის სპეციფიკური ფაქტორები. ჩვენ, ასევე, არსებული უთანასწორობების ფონზე ვამოწმებთ, თუ როგორ შეუძლია დეცენტრალიზაციის პროცესს წვლილის შეტანა არსებული უთანასწორობების შემცირებაში ან პირიქით გამწვავებაში. ფირმების კონკრეტული მახასიათებლები უფრო მეტად მნიშვნელოვანია, ვიდრე ადგილმდებარეობის სპეციფიკური ეფექტი. ადგილობრივი სახელმწიფო ხარჯები, სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა და ადამიანური კაპიტალის მონაწილეობა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქართული ფირმების კონკურენტუნარიანობისთვის. რამდენადაც გლობალური ვაჭრობა განაგრძობს გაძლიერებას (განსაკუთრებით ევროკავშირთან ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის ხელშეკრულების (DCFTA) შემდეგ), მნიშვნელოვანია განვავითაროთ შესაძლებლობები ნაკლებად პრივილეგირებულ რეგიონებში, რომ თავიდან ავიცილოთ შემდგომი ზიანი და მათ საშუალება მივცეთ, აამაღლონ საკუთარი კონკურენტუნარიანობა, გაიზარდონ და სარგებელი მიიღონ მასშტაბის ეკონომიისგან. მიუხედავად იმისა, რომ ქართული ფირმების თავისებურება (ექსპორტის დიდი მოცულობა და დამატებითი ღირებულება მომდინარეობს დაბალპროდუქტიული დარგებიდან) გავლენას ახდენს დასკვნების სიმყარეზე, გაუმჯობესებული სახელმწიფო სერვისების გავლენა რეგიონზე მხოლოდ კიდევ უფრო ძლიერი იქნება, რადგან ფირმები განვითარდებიან ისეთ დონეზე, რომელიც მათ საშუალებას მისცემს, უკეთესად გამოიყენონ ცოდნის გავრცელებასთან და სავაჭრო შესაძლებლობებთან დაკავშირებული დადებითი საგარეო პოზიციები. საერთაშორისო მაგალითები დეცენტრალიზაციის გავლენის შესახებ სხვადასხვას მოწმობს, განსაკუთრებით პროცესის კომპლექსურობის გათვალისწინებით. დეცენტრალიზაციას განვითარებად ქვეყნებში ხშირად თან სდევს ეფექტიანობის დაკარგვა ორგანიზაციული პრობლემების (რაც დაკავშირებულია მთავრობის დონეებს შორის გაყოფასთან, თუ ვინ იღებს გადაწყვეტილებას ხარჯების გაყოფის და გადასახადების ამოღების შესახებ) და გაზრდილი ტერიტორიული კონკურენციის გამო52. დეცენტრალიზაცია, ასევე, დაკავშირებული იყო ტერიტორიულ უთანასწორობებთან, რაც დამოკიდებულია საწყის პირობებზე. თუმცა, ამავე დროს, დეცენტრალიზაცია ასოცირდება სიღარიბის შემცირებასთან, გამოხატვის გაძლიერებასთან და გაუმჯობესებულ სახელმწიფო სერვისებთან. ამ თავის დანარჩენი ნაწილი ორგანიზებულია შემდეგნაირად. „ა“ ქვეთავი მიმოიხილავს რეგიონულ უთანასწორობებს. „ბ“ ქვეთავში წარმოდგენილია იმ შეფასების შედეგები, თუ რამდენად ახდენს გავლენას ქართული ფირმების კონკურენტულობაზე მათი ადგილმდებარეობა (ე.ი. ადგილზე დამოკიდებული ზეგავლენა) ან თითოეული ფირმის მახასიათებლები (ე.ი. დახარისხება და შემადგენლობითი გავლენა), ან ორივეს კომბინაცია. „გ“ ქვეთავი აფასებს ფაქტებს დეცენტრალიზაციის და ტერიტორიული უთანასწორობების შესახებ, ხოლო „დ“ ქვეთავი შეიცავს დასკვნებს. ა. ეკონომიკური ზრდა საქართველოში: ტენდენციები ადგილობრივი მთავრობის დონეზე საქართველომ გასული ათი წლის მანძილზე ეკონომიკური ზრდის ძლიერი საფუძველი შექმნა. გასული ათწლეულის განმავლობაში ქვეყანამ მიაღწია მშპ-ის ზრდის მნიშვნელოვან მაჩვენებლებს, რომელმაც პიკურ მნიშვნელობას მიაღწია 2007 წელს, როდესაც მან დაახლოებით 12 პროცენტი შეადგინა, სანამ ქვეყანას დაატყდებოდა კრიზისების ტრიუმვირატი, მათ შორის 2007 წლის მასობრივი დემონსტრაციები, 2008 წლის შუა ხანებში გლობალური ფინანსური კრიზისი და 2008 წლის აგვისტოს კონფლიქტი რუსეთთან, რომელმაც დაასრულა ეკონომიკური ზრდის პროცესი. თუმცა საქართველომ სწრაფად შეძლო მდგომარეობის გამოსწორება აღნიშნული ეკონომიკური და პოლიტიკური მოვლენების შემდეგ და აღადგინა ზრდის სოლიდური მაჩვენებლები, თუ არ ჩავთვლით დროებით ვარდნას 2013 წელს. 52 Prud’homme 1995; Rodríguez-Pose and Gill 2005. თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 81 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 საქართველოს მთლიანი პროდუქტი იზრდებოდა საგარეო ვაჭრობისა და ტერიტორიული უთანასწორობების გაღრმავების პარალელურად. უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში იმპორტის და ექსპორტის ღირებულება გაიზარდა და 2013 წელს შესაბამისად თვეში საშუალოდ 600 მლნ აშშ დოლარი და 200 მლნ აშშ დოლარი შეადგინა. თუმცა ამ, ეკონომიკური და ვაჭრობის ზრდის, პერიოდში განსაკუთრებით იჩინა თავი ტერიტორიულმა უთანასწორობებმა საქართველოს რეგიონებში და მდგომარეობა მნიშვნელოვნად არ გაუმჯობესებულა. ____________________________________________________________________________________________ ცხრილი 5.1. რეგიონული მთლიანი ეროვნული შემოსავლის დაახლოება (GNI), 2006-12 __________________________________________________________________________________________ (საშუალო ყველა რეგიონის მიხედვით = 100)53 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 თბილისი 187.14 191.39 184.59 180.46 181.04 181.73 190.77 სამცხე–ჯავახეთი 71.53 76.74 85.37 87.40 87.77 88.47 85.05 გურია 88.38 82.84 73.38 76.45 75.75 75.44 74.95 იმერეთი, რაჭა–ლეჩხუმი 62.81 67.32 72.66 76.79 73.26 72.32 70.47 ქვემო ქართლი 64.43 62.99 62.24 61.14 66.05 67.34 62.98 სამეგრელო-ზემო სვანეთი 81.77 76.59 62.29 62.69 67.01 66.46 61.88 აჭარა 71.19 67.05 67.22 73.28 70.59 67.42 61.63 კახეთი 74.47 65.64 67.23 64.69 65.57 66.58 60.29 შიდა ქართლი და მცხეთა მთიანეთი 63.89 58.82 64.76 58.57 59.26 60.31 57.01 სტანდარტული გადახრა 0.339 0.355 0.342 0.344 0.334 0.335 0.374 წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose, 2014. შენიშვნა: კლასიფიცირებულია 2012 წლის მშპ ინდექსის მნიშვნელობების მიხედვით. მთლიანი რეგიონული შემოსავლის უთანასწორო განაწილების სიდიდე და უცვლელობა სათანადოდ არ არის შეფასებული დედაქალაქის უპირატესობის მიხედვით, როგორც ECA რეგიონის ბევრ სხვა ქვეყანაში. თბილისზე მოდის დაახლოებით ქვეყნის მოსახლეობის ერთი მესამედი და საქართველოს მშპ-ის ნახევარი. ქალაქი-რეგიონის შემოსავლის დონე ერთ სულზე თითქმის ორჯერ აღემატება ეროვნულ საშუალოს და სამჯერ მეტია, ვიდრე ყველაზე ჩამორჩენილი რაიონების მაჩვენებელი. მონაცემები, ასევე, მიუთითებს, რომ რეგიონული უთანასწორობები საკამოდ უცვლელია და მიდრეკილია გაღრმავებისკენ ეკონომიკური ზრდის პერიოდებში. გარდამავალი ეკონომიკის მქონე სხვა ქვეყნებში, კერძოდ აღმოსავლეთ ევროპის ასევე განსაკუთრებით მცირე ქვეყნებში, მაგალითად, სლოვაკეთში, რუმინეთსა და ესტონეთში მნიშვნელოვანი განსხვავებები იყო ზრდის თვალსაზრისით, რისგანაც სარგებელს, ძირითადად, ქალაქი- რეგიონები იღებდნენ54. საქართველოს რეგიონების მახასიათებლები მნიშვნელოვნად განსხვავდება და შეესაბამება შემოსავლების უთანასწორო განაწილებას. თბილისში დომინირებს მომსახურების სექტორი. კახეთი, პირიქით, გაცილებით მეტად არის დამოკიდებული პირველად დარგებზე (სოფლის მეურნეობა) და აგრობიზნესზე (ძირითადად, მეღვინეობა). ქვემო ქართლი და, შედარებით ნაკლებად, შიდა ქართლი და მცხეთა-მთიანეთი გაცილებით მეტად არიან ორიენტირებული სამრეწველო საქმიანობაზე, სავარაუდოდ, უდიდეს ბაზართან, დედაქალაქის რეგიონთან სიახლოვის გამო. პროდუქტიულობის თვალსაზრისით, ყველაზე გამორჩეული რეგიონები და ისინი, რომლებმაც გადაინაცვლეს ეროვნული შემოსავლის იერარქიის ზედა დონეზე, ის რეგიონებია, სადაც მომსახურების (თბილისი და აჭარა) და მრეწველობის (ქვემო ქართლი) დარგებია წარმოდგენილი. უღარიბესი რეგიონები (და ყველაზე არაპროდუქტიული), ჩვეულებრივ, აგრარული რეგიონებია. მონაცემები, ასევე, მიუთითებს აღმოსავლეთის და დასავლეთის გაყოფას, რომელიც თვალსაჩინო გამონაკლისის, თბილისის, გარდა, უპირატესობას ანიჭებს საქართველოს სანაპიროსთან ახლოს მდებარე რეგიონებს. 53 „საქსტატის“ მიერ მოწოდებული საწარმოთა კვლევის საფუძველზე . 54 Farole et al. 2011, Tondl and Vuksic 2003; Farole, Rodríguez-Pose, and Storper 2011, Banerjee and Jarmuzek 2009, Altomonte and Colantone 2008, and Tatar 2010, reveal similar patterns. 82 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მოსახლეობაში მნიშვნელოვანი უმცირესობების ჯგუფების არსებობა და სიღარიბის მაღალი მაჩვენებელი მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ფიზიკური პირების და ფირმების პროდუქტიულობაზე. უმცირესობები შეიძლება იყოს სოციალურად, ეკონომიკურად ან პოლიტიკურად გამოყოფილი ჯგუფები, რომლებიც დგანან მნიშვნელოვანი ბარიერების წინაშე, შრომით ბაზართან წვდომის და უნარ-ჩვევების შეძენის თვალსაზრისით. საქართველოში არსებობენ უმცირესობების მნიშვნელოვანი ჯგუფები სამხრეთ და დასავლეთ რეგიონებში, აზერბაიჯანის და სომხეთის საზღვრებთან, კერძოდ, სამცხე-ჯავახეთის (53 პროცენტი სომეხი მოსახლეობაა) და ქვემო ქართლის (51 პროცენტი აზერბაიჯანელი ეროვნების მოსახლეობაა) რეგიონებში. სიღარიბის განაწილება, მოსახლეობის წილის მიხედვით შეფასებული საშუალო სამომხმარებლო ხარჯების 60 პროცენტის ქვევით, მიუთითებს აღმოსავლეთის რეგიონისთვის შედარებით ძლიერი უპირატესობის მინიჭებაზე, თბილისის და გურიის გამოკლებით, და აღწევს მოსახლეობის 36 პროცენტს კახეთის რეგიონში. სიღარიბით გამოირჩევიან საქართველოს ზოგიერთი ყველაზე ნაკლებად პროდუქტიული რეგიონები. 55 ცხრილი 5.2. რეგიონული დამატებითი ღირებულება (GVA) დარგის მიხედვით, 2012 (პროცენტი) სოფლის მრეწველობა მშენებლობა სერვისები სახელმწიფო მეურნეობა მართვა თბილისი 0 (0) 12.8 (-0.9) 11.6 (0.4) 59.3 (-2.5) 16.2 (3.1) აჭარა 7.1 (-5.7) 11.3 (0.8) 11.9 (-1.0) 44.3 (4.9) 25.4 (1.0) სამეგრელო - ზემო სვანეთი 19.6 (-4.1) 13.6 (4.0) 3.8 (-3.1) 38.4 (0.7) 24.5 (2.5) იმერეთი_ რაჭა _ლეჩხუმი_ ქვემო ქართლი 13.2 (-11.5) 17.1 (5.1) 2.0 (-0.5) 35.3 (5.2) 32.4 (1.8) გურია 27.3 (-4.7) 11.0 (-5.7) 1.8 (-0.9) 31.0 (8.7) 28.9 (2.6) კახეთი 24.7 (-5.3) 17.2 (2.0) 2.1 (-0.2) 26.6 (2.7) 29.4 (0.8) შიდა ქართლი _ მცხეთა მთიანეთი 17.9 (-7.1) 27.7 (3.4) 3.0 (-6.9) 21.2 (1.6) 30.2 (8.9) სამცხე ჯავახეთი 29.2 (-0.5) 10.4 (-6.4) 4.5 (3.9) 19.7 (-2.8) 36.3 (5.8) ქვემო ქართლი 17.7 (-5.1) 41.1 (-1.9) 2.3 (0.9) 17.5 (-0.4) 21.4 (6.5) წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose, 2014. ადგილმდებარეობების კონკურენტუნარიანობა და იქ წარმოდგენილი ფირმები არსებითი მნიშვნელობისაა რეგიონული ეკონომიკური განვითარებისთვის და დარგობრივი პოლიტიკის მთავარი საზრუნავია. ფირმა და მისი კონკურენციის უნარი მნიშვნელოვანწილად ხსნის რეგიონების და ქვეყნების განსხვავებულ ეკონომიკურ ეფექტიანობას. გლობალურ ვაჭრობას, კონკურენტული ზეწოლის ზრდით, შეუძლია გაცილებით მაღალი ეფექტიანობა მოითხოვოს ფირმებისგან და აიძულოს ისინი, გაზარდონ ინვესტიციები ეფექტიანობის გამაუმჯობესებელ სფეროებში, როგორიცაა მაგალითად, კვლევა და განვითარება და ახალი ტექნოლოგიები, რათა გაუმკლავდნენ გლობალურ გამოწვევებს. ბუნებრივია, ფირმის და დარგისთვის დამახასიათებელი თავისებურებები ხსნის ფირმის სიცოცხლისუნარიანობის უნარს, პასუხობს გლობალური კონკურენციის გამოწვევებს და ზრდის ექსპორტის ეფექტიანობას. თუმცა, სულ უფრო მეტად ხდება ნათელი, რომ რეგიონების მახასიათებლები, ასევე, მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ფირმების კონკურენტუნარიანობის ზრდაში და ეკონომიკურ განვითარებაში. ფირმების კონკურენტუნარიანობის რუკაზე დატანით მკაფიოდ ჩანს გამორჩეული გეოგრაფიული დაყოფა საქართველოში, რასაც შეესაბამება ფირმების კონკურენტუნარიანობა და წარმოების კაპიტალტევადობა. კონკურენტუნარიანობის ინტერპრეტაცია, როგორც პროდუქტიულობის გადმოცემის უბრალოდ „პოეტური გზა“56, შრომის ნაყოფიერების საზომი, კერძოდ, მთლიანი დამატებითი ღირებულება (GVA) ერთ მუშაკზე, შეიძლება მოვიპოვოთ დარგობრივი აღწერის მონაცემებიდან. განსხვავება, პროდუქტიულობის თვალსაზრისით, თბილისსა და მცირე, ჩამორჩენილ სანაპირო რეგიონს, გურიას შორის ყურადსაღებია, პირველის პროდუქტიულობის დონე ხუთჯერ მეტია მეორის დონეზე. მიუხედავად იმისა, რომ დიდი ფირმები, ზოგადად, უფრო პროდუქტიულები არიან, საშუალოდ, განსხვავებები ფირმების სიდიდის მიხედვით შედარებით მცირეა, გამონაკლისია შიდა ქართლში და მცხეთა - მთიანეთში არსებული ფირმები. გასაკვირია ყველაზე მეტად პროდუქტიული რეგიონებისთვის, როგორებიცაა 55 პროცენტული ცვლილება 2006 წლის შემდეგ მოცემულია ბრჭყალებში. 56 Krugman 1997. თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 83 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 თბილისი, აჭარა და ქვემო ქართლი, მაგრამ მცირე და საშუალო სიდიდის ფირმები ყველაზე პროდუქტიულები არიან.57 ქართული ფირმების საშუალო კაპიტალტევადობის გეოგრაფიას (ნახაზი 5.3) იგივე ტენდეციები ახასიათებს, რაც მათ პროდუქტიულობას. (ნახაზი 5.2). იდეალურ შემთხვევაში, კარგი იქნებოდა, გვქონოდა მონაცემები რამდენიმე სხვა, ფირმის დონის ფაქტორებზე, მაგალითად, ასაკზე და ექსპორტთან დაკავშირებულ სხვა საქმიანობაზე. მიუხედავად ამისა, ფირმის მახასიათებლების ნაკრები წარმოადგენს მონაცემთა საუკეთესო ნაკრებს, რომლებიც ხელმისაწვდომია დარგობრივი აღწერის მონაცემებიდან. ნახაზი 5.2. შჽომის ნაყოფიეჽება 2012 Lელს შრომის ნაყოფიერება მთლიანი დამაBებითი ღიჽებულება (GVA) ეჽთ მუშაკზე (ლაჽი) რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო ო- სვანეთი ელ ი თი ეგრ ნეთ ნე სამ ო სვა თია ზემ თ ა-მ იმერეთი შიდა ხე მც ქართლი გურია სა კახეთი აჭარა მც ხე -ჯა ქვემო თბილისი ვა ხე ქართლი თი წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose 2014. ნახაზი 5.3. კაპიBალBევადობის მოდელი პჽოდუქBიულობის მოდელის მსგავსია კაპიტალტევადობა კაპიBალი ეჽთ მუშაკზე (ლაჽი) რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო ო- სვანეთი ი ელ ი ეგრ ანეთ ეთ ა მ ს ოს ვ ი ან ზემ -მთ თა იმერეთი შიდა ხე მც ქართლი გურია სა კახეთი აჭარა მც ხე -ჯა ქვემო თბილისი ვა ხე ქართლი თი წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose 2014. 57 ჩვენ ვქმნით დამატებითი საზომს ფირმის ეფექტიანობის შესაფასებლად. პირველად ვითვლით მთლიან ფაქტორულ პროდუქტიულობას სამრეწველო ფირმების ქვესიმრავლისთვის. Levinsohn და Petrin-ის (2013) მსგავსად, ვიყენებთ შუალედურ საწყის მონაცემებს, როგორებიცაა მასალები და ენერგიის ხარჯები, როგორც ინსტრუმენტებს თვალსაჩინო მიკერძოების დასაძლევად პროდუქტიულობის ტრადიციულ შეფასებებში. ჩვენ არ შეგვიძლია ჩვეულებრივი ალტერნატივების გამოთვლა, როგორებიცაა ოლეი-პექსის მეთოდი, ფირმის ინვესტიციების შესახებ შეზღუდული მონაცემების გამო. მეორე, ჩვენ ვადარებთ შედეგებს ფირმის კონკურენტუნარიანობის უბრალო საზომს, მოგებას ერთ მოსამსახურეზე და საბაზრო წილს, ჩვენი შედეგების ნამდვილობის შესამოწმებლად. აღნიშნული მარტივი ღონისძიებების შემთხვევაში შედეგები მნიშვნელოვნად ადასტურებს შრომის ნაყოფიერების ძირითად შედეგებს. 84 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ცხრილი 5.3. შრომის ნაყოფიერება 2012 წელს (მთლიანი დამატებითი ღირებულება ლარით ერთ მოსამსახურეზე ფირმის სიდიდის მიხედვით) სულ მიკრო მცირე საშუალო დიდი თბილისი 27,427.89 29,768.96 26,789.13 17,480.57 19,014.50 აჭარა 17,384.91 16,602.88 20,837.37 13,463.63 12,067.78 ქვემო ქართლი 13,623.20 12,387.34 13,456.18 27,315.59 19,476.06 შიდა ქართლი და მცხეთა - მთიანეთი 11,408.04 8,955.16 16,807.26 18,183.53 46,022.65 სამეგრელო -ზემო სვანეთი 11,030.35 10,258.57 11,649.84 15,638.25 25,033.61 კახეთი 9,061.20 6,787.73 12,624.84 31,902.82 12,960.49 სამცხე - ჯავახეთი 8,027.00 6,568.94 11,091.19 16,158.18 იმერეთი, რაჭა - ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი 7,696.49 6,935.76 9,612.47 13,772.94 7,859.06 გურია 5,385.16 5,922.31 3,718.93 2,383.36 წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose (2014). შენიშვნა: სიდიდე განისაზღვრება შემდეგნაირად: მიკრო (<10 თანამშრომელი), მცირე (10–49 თანამშრომელი), საშუალო (51-250) და დიდი (>250). რეგიონებს შორის განსხვავებები უმუშევრობაში, უნარ-ჩვევებსა და შრომის ნაყოფიერებაში უფრო დიდია, ვიდრე საშუალოშემოსავლიან ქვეყნებში. მიუხედავად იმისა, რომ თბილისი, ცხადია, კვალიფიციური დასაქმების და მაღალი შემოსავლების ძირითადი ცენტრია, უმაღლესი განათლების მქონე პირთა წილი ქვეყნის უმდაბლესი მაჩვენებელია (თუმცა ნომინალურად უმაღლესი) და უმუშევრობის მაჩვენებელი ორჯერ და უფრო მეტია საქართველოს სხვა რეგიონებთან შედარებით. ეს დაკვირვება, რა თქმა უნდა, ნაწილობრივ, განპირობებულია მიგრანტთა შემოდინებით, მაგრამ მასზე შესაძლოა გავლენას, ასევე, ახდენდეს უმუშევრობის სტატისტიკის ბუნება ზედმეტად აგრარულ ეკონომიკაში. რამდენადაც ნატურალური სოფლის მეურნეობა აღირიცხება როგორც თვითდასაქმება, სოფლის მეურნეობაში დაკავებული შინამეურნეობების უფროსები აღრიცხული არიან, როგორც ინდმეწარმეები და ოჯახის წევრები კი - როგორც „უხელფასო საოჯახო ბიზნესის მუშაკები“. უმუშევრობა ასეთ რაიონებში შესაძლოა სათანადოდ არ იყოს შეფასებული. რეგიონებში უმუშევრობის და საშუალო შრომის ნაყოფიერების ტენდენციებში არსებული განსხვავებები იწვევს განსხვავებებს რეგიონულ საბაზრო პირობებში (მოთხოვნა შრომით რესურსებზე და შრომითი რესურსების და კაპიტალის ნაკადების შემაფერხებელი ფაქტორები), რაც, თავის მხრივ, განაპირობებს რყევებს რეგიონების პოზიციებში. ნახაზი 5.4. შჽომითი ბაზჽის პიჽობებს და მობილობის შემაფეჽხებელ ფაქBოჽებს შეუძლია ჽეგიონულ BენდენJიებში ვაჽიაJიების ახსნა ადამიანური კაპიტალი უმუშევრობა შჽომის ნაყოფიეჽება მთლიანი დამაBებითი ღიჽებულება (GVA) ეჽთ მუშაკზე (ლაჽი) უმუშევჽების Lილი - რაჭა-ლეჩხუ - რაჭა-ლეჩხუ ო მი-ქ ო მი-ქ ელ თი სვანეთ ვემო ელ თი სვანეთ ვემო ე გრ ვანე ი თა - ე გრ ვანე ი თა - მ სა მო ს ხე თი მ სა მო ს ხე თი ზე მც ანე ზე მც ანე იმერეთი ი იმერეთი ი შიდა მთ შიდა მთ გურია ქართლი გურია ქართლი აჭარა სამ კახეთი აჭარა სამ კახეთი ცხე ცხე -ჯა ქვემო -ჯა ქვემო ვახ თბილისი ვახ თბილისი ეთ ქართლი ეთ ქართლი ი ი წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose 2014. თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 85 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ბ. ფირმის კონკურენტუნარიანობა და ადგილმდებარეობა მსოფლიოს განვითარების შესახებ 2009 წლის ანგარიში ხაზს უსვამს სტრუქტურულ, ადგილისადმი სპეციფიკურ და „რბილ“ სამთავრობო და ინსტიტუციურ ფაქტორებს, რომლებიც გადამწყვეტია რეგიონებს შორის უთანასწორობების ჩამოყალიბებაში. რეგიონული მახასიათებლების სპექტრი, რომელსაც შეუძლია პოტენციური გავლენის მოხდენა ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე შეიძლება, ზოგადად, დაიყოს ორ კატეგორიად, სუფთა ადგილმდებარეობასთან დაკავშირებულ ფაქტორებად (ე.წ. პირველი ტიპის გეოგრაფია) და მეორე ტიპის გეოგრაფიად, აგლომერაციული მეურნეობების58, ადგილობრივ შრომით ბაზარზე მონაწილეობის, სამეწარმეო და საინვესტიციო გარემოს და ინსტიტუციური მოწყობის და პოლიტიკის კონტექსტის ჩათვლით. საქართველოს მსგავსი ქვეყნისთვის, სადაც ქალაქი დომინირებს, ქალაქებთან ახლოს მდებარე რეგიონებს შეუძლიათ სარგებლის მიღება მნიშვნელოვანი რეგიონთაშორისი ფაქტორებისგან და მათი მოქმედების გავრცელებისგან, რაც, ასევე, უნდა აისახოს ემპირიულ ანალიზში. ანალიზში ფირმის სიდიდე (ბრუნვა), მფლობელობის ფორმა (სახელმწიფო ან კერძო), კაპიტალტევადობა და ქალთა დასაქმების წილი შესულია, როგორც კონტროლის მექანიზმები ფირმის სპეციფიკური მახასიათებლებისთვის, რომლებიც გავლენას ახდენს ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე. ჩვენ ვიყენებთ ცვლადების ფართო სპექტრს იმ კითხვაზე პასუხის გასაცემად, თუ რეგიონისთვის დამახასიათებელი რომელი ფაქტორიები და როგორ განაპირობებს და ურთიერთქმედებს ფირმის და ბაზრის მახასიათებლებთან და ახდენს გავლენას კონკურენტუნარიანობაზე გავლენის მოხდენის მიზნით. გამოყენებული მონაცემები მოიცავს მთლიანობაში საქართველოს ცხრა რეგიონს59 2006 წლიდან 2012 წლამდე პერიოდში და დამოკიდებულია წყაროების მთელ რიგზე, მათ შორის „საქსტატის“ შინამეურნეობების კვლევაზე და სამრეწველო აღწერაზე. ფირმების კონკურენტუნარიანობა იზომება როგორც მთლიანი დამატებითი ღირებულება, მაგრამ სიმტკიცის შემოწმებისას გამოყენებული იყო მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა და დადასტურდა ანალიზის სისწორე. 5.1 ჩანართში შეჯამებულია ემპირიულ მოდელებში ფირმის კონკურენტუნარიანობასთან დაკავშირებული ცვლადები. 58 კონკრეტული ადგილების მახასიათებლები, მაგალითად, როგორებიცაა აგლომერაციის სარგებელი და კვალიფიციური მუშახელის კრიტიკული მასის ხელმისაწვდომობა და მეცნიერტევადი ღონისძიებები, ფართოდაა ასახული ფირმების კონკურენტუნარიანობის თანამედროვე კვლევაში. (Malmberg et al 2000). 59 აღნიშნული 9 რეგიონი მოიცავს თბილისს (1), აჭარას (2), გურიას (3), იმერეთს, რაჭა-ლეჩხუმს და ქვემო სვანეთს (4), კახეთს (5), შიდა ქართლს და მცხეთა - მთიანეთს (6), სამეგრელო - ზემო სვანეთს (7), სამცხე - ჯავახეთს (8) და ქვემო ქართლს (9). მე -4 და მე -6 რეგიონები თითოეული აგრეგირებულია ორი ადმინისტრაციული დანაყოფიდან მონაცემების შეზღუდვის გამო და, საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მეთოდოლოგიის შესაბამისად. აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა ამოღებულია ანალიზიდან, რადგან მონაცემები ამ რეგიონის შესახებ არ არის ხელმისაწვდომი. 86 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ჩანართი 5.1. რეგიონული განსხვავებების განმაპირობებელი ფაქტორები პირველი ტიპის გეოგრაფია პირველი ტიპის გეოგრაფიის ორი საზომია: (i) „საიმედოობის“ ინდექსი საქართველოს რუკაზე თითოეულ კვადრატში ზღვის დონიდან სიმაღლის ცვლილების კოეფიციენტის საფუძველზე, რომელიც არის წვდომისა და ტრანსპორტის ხარჯების შემცვლელი; და (ii) კლიმატი წარმოდგენილია ივლისის თვის საშუალო ნალექით. რამდენადაც ამ ინდიკატორების მნიშვნელობები გამოიყენება როგორც დროში უცვლელი რეგიონული ფაქტორები, შემთხვევითი შედეგების მახასიათებლები აუცილებელია ფირმის საქმიანობასთან მათი კავშირის შესაფასებლად. მეორე ტიპის გეოგრაფია აგლომერაციები , სავარაუდოდ, დადებით გავლენას ახდენენ ფირმის უნარზე, იყოს კონკურენტუნარიანი ინფრასტრუქტურის გაზიარების, ლოგისტიკის/ ტრანზიტის ხელშეწყობის, მიმწოდებლებსა და მომხმარებლებს შორის ურთიერთქმედების გაძლიერების და დამატებითი სერვისების კრიტიკული მასის, კვალიფიციური მუშახელის და კონკურენტული მეტოქეების მეშვეობით, ეფექტიანობის მაღალი დონის მისაღწევად. სპეციალიზაციიდან გამომავალი გარე ფაქტორები, რომლებიც, ასევე, ცნობილია, როგორც ლოკალიზაციის მეურნეობები, ფასდება, როგორც საკუთარი დარგობრივი რეგიონული სპეციალიზაციის დონე თითოეული ფირმისთვის (ე.ი. დარგის ფირმების მთლიანი დასაქმება i რეგიონის j სექტორში, როგორც j სექტორში მთლიანი დასაქმების პროცენტი). ჩვენ ვიყენებთ ფარდობით საზომს, რომელიც ახდენს თითოეული აღნიშნული წილის შეწონას თითოეული დარგისთვის ეროვნული საშუალო მაჩვენებლით. ურბანიზაციული მეურნეობების შესაფასებლად ჩვენ ვიყენებთ ისეთ მაჩვენებლებს, როგორებიცაა სიმკვრივე და მრავალფეროვნება. მოსახლეობის სიმკვრივე ითვალისწინებს ურთიერთქმედებას ადამიანებსა და ფირმებს შორის ურბანულ დასახლებულ პუნქტებში, რაც განამტკიცებს ეფექტიანობას და ცოდნის გაზიარებას. ჩვენ ვადარებთ ამ საზომს ისეთ ალტერნატივებს, როგორებიცაა საგზაო სიმკვრივე, რათა მივუთითოთ რეგიონული ინფრასტრუქტურის დონის შესახებ. პოლიტიკის შემმუშავებლები ინფრასტრუქტურას (როგორებიცაა გზები, ელექტროენერგია, კომუნიკაცია და სხვ.) განიხილავენ როგორც განვითარების ძირითად კომპონენტს, სადაც ადეკვატური რაოდენობა და ხარისხი კრიტიკული მნიშვნელობისაა კონკურენტუნარიანობის და საერთაშორისო ვაჭრობისთვის (მსოფლიო ბანკი, 1994). ინფრასტრუქტურის უკეთესი მოწყობა ამცირებს ტრანზაქციების, კომუნიკაციის და სატრანსპორტო ხარჯებს და აადვილებს ბაზარზე წვდომას. ორივე ღონისძიება მჭიდროდაა ერთმანეთთან დაკავშირებული, ამდენად, ვინარჩუნებთ მოსახლეობის სიმკვრივეს მისი დროში ცვალებადობის გამოსაყენებლად. მრავალფეროვნების ინდექსი აფასებს რეგიონული ეკონომიკის დარგობრივ ნაკრებს და აღწევს მინიმალურ ნულოვან მნიშვნელობას, როცა მთლიანი რეგიონული დასაქმება კონცენტრირებულია ერთ სექტორში და იზრდება ეკონომიკური მრავალფეროვნების დონის ზრდასთან ერთად. მრავალფეროვნების შედარებით მაღალი დონეები აღინიშნება საქართველოს მასშტაბით. შრომითი ბაზარი საშუალო განათლების შემდგომი და უმაღლესი განათლების მქონე ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის წილი წარმოადგენს ფირმებისთვის ხელმისაწვდომი კვალიფიციური ადამიანური კაპიტალს რაოდენობას. უმუშევრობა გამოითვლება შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) „მკაცრი“ კრიტერიუმის გამოყენებით. ბიზნესგარემო და საინვესტიციო კლიმატი მცირე და საშუალო საწარმოებში (250 თანამშრომელზე ნაკლები) მთლიანი რეგიონული დასაქმების წილი გამოიყენება მცირე სამეწარმეო ფირმებთან დაკავშირებული ეკონომიკური დინამიზმის საჩვენებლად (Glaeser and Kerr 2009). დასაქმების წილი ადგილობრივ ფირმებში, რომლებიც აქტიურ საქმიანობას ეწევიან მეცნიერტევად ან მაღალ ტექნოლოგიურ სექტორებში (KIS და HTM სექტორები60), წარმოადგენს ტექნოლოგიების და ცოდნის რეგიონულ დონეს. თბილისი დომინირებს მოსახლეობის სიდიდის გამო. საინვესტიციო გარემო გამოსახულია ერთ სულზე კერძო ინვესტიციებით, სადაც თბილისი ისევ დომინირებს. ტერიტორიული გავრცელება თითოეული ცვლადის ჩამორჩენა გვეხმარება ადგილობრივ ფირმებზე რეგიონთაშორისი ურთიერთქმედების და გავრცელების ზემოქმედების შეფასებაში. აღნიშნული ავსებს რეგიონისთვის სპეციფიკურ ანალიზს იმავე ფაქტორის შემოქმედების შესწავლით მეზობელ (მოსაზღვრე) რეგიონებში. 60 KIS და HTM დარგები მოიცავს: KIS (NACE კოდები 64, 72, 73) და HTM (NACE კოდები: 24.4, 30, 32, 33). თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 87 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 შრომის ნაყოფიერების ცვალებადობა განპირობებულია ტერიტორიული, დარგობრივი და ფირმისთვის სპეციფიკური ფაქტორებით61. რეგიონული და სტრუქტურული დონის კომპონენტებისგან შემდგარი მრავალდონიანი მოდელირების ჩარჩოს გამოყენებითი ანალიზი მიუთითებს, რომ ფირმის შრომითი პროდუქტიულობის 5 პროცენტიანი ცვლილება განპირობებულია რეგიონული დონის ფაქტორებით, დარგისთვის სპეციფიკური ფაქტორების 13 პროცენტით და დარჩენილი 82 პროცენტი ფირმის დონეზე არსებული განსხვავებების ფუნქციაა. თუ საქართველო აპირებს ეკონომიკური ზრდის გაგრძელებას, რათა გახდეს გლობალური ვაჭრობის მნიშვნელოვანი მოთამაშე, მან მაქსიმალურად უნდა გაზარდოს ფირმების ეფექტიანობა ყველა სფეროში. ცხრილი 5.4. შრომის ნაყოფიერების ჰეტეროგენურობა (1) (2) (3) მუდმივა 7.943*** (0.13) 8.379*** (0.08) 7.977*** (0.11) ცვლილება ფირმა 1.862 (0.02) 1.859 (0.02) 1.638 (0.02) რეგიონი 0.157 (0.07) 0.093 (0.05) დარგი 0.232 (0.06) 0.259 (0.03) ცვლილების გაყოფის კოეფიციენტი ფირმა 9.2% 88.9% 82.3% რეგიონი 7.8% 4.7% დარგი 11.1% 13.0% No. 13,958 13,958 13,958 Log ალბათობა -24,163.9 -24,187.1 -23,449.5 LR ტესტი 1,887.7*** 1,841.2*** 3,316.5*** ჯგუფები 9 43 ფირმების მინიმალური 332 2 რაოდენობა ფირმების მაქსიმალური 6,751 2,377 რაოდენობა ფირმების საშუალო 1,550.9 424.6 რაოდენობა წყარო: ავტორთა გამოთვლები პირველადი მონაცემები ფირმის დონეზე უჩვენებს, რომ შედარებით დიდი ფირმები, მაღალი კაპიტალტევადობა და კერძო სექტორის მიერ მფლობელობა დადებით კავშირშია კონკურენტუნარიანობასთან, ხოლო ქალების წილი შრომით რესურსებში უარყოფით კავშირშია კონკურენტუნარიანობასთან.62 როგორც მოსალოდნელია დიდი ფირმები, რომლებიც გამოირჩევიან უფრო მაღალი კაპიტალტევადობით მეტად კონკურენტუნარიანები არიან. ქალთა მონაწილეობის მაჩვენებლები, როგორც ჩანს, უარყოფით კავშირშია კონკურენტუნარიანობასთან. ეს შესაძლოა ასახავდეს ფარდობით განსხვავებებს გენდერულ შედგენილობაში სამრეწველო და მომსახურების სფეროს ფირმებს შორის (სადაც პროდუქტიულობა პირველში უფრო მაღალია) და, ასევე, დარგებს შიგნით, მაგალითად, პოტენციური დარგობრივი მიკერძოება სამრეწველო სექტორებში, სადაც ქალთა მონაწილეობა უმაღლესია შედარებით შრომატევად საქმიანობებში (მაგ. ტანსაცმლის წარმოება) და ღირებულების ჯაჭვის ქვედა ნაწილში. 61 ფირმის ეფექტიანობის დეტერმინანტების ფარდობითი სიდიდის შესახებ წარმოდგენის შესაქმნელად, ჩვენ თავიდან განვსაზღვრავთ მრავალდონიან მოდელს, რომელიც სიღრმისეულად შეისწავლის შრომის ნაყოფიერების განმაპირობებელ ფაქტორებს. მუდმივი პერიოდი მნიშვნელოვანია, რადგან ის წარმოადგენს „ცარიელ“ იერარქიულ მოდელს და შეიცავს მხოლოდ მუდმივ დროს. სწორედ ცვლილების კომპონენტები გამოიყენება შესაფასებლად თუ როგორ არის სხვადასხვა დონეები დაკავშირებული შრომის ნაყოფიერებასთან, როგორც ნაჩვენებია 5.4 ცხრილში. 62 რეგრესიის შედეგები არ არის აქ წარმოდგენილი, მაგრამ ხელმისაწვდომია ავტორებისგან მოთხოვნის შემთხვევაში. 88 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად საქართველოს მსგავს მცირე ქვეყანაში, როგორც ჩანს, ფირმების კონკურენტუნარიანობა და, სავარაუდოდ, რეგიონული ეკონომიკის ეფექტიანობა სარგებელს იღებს ფირმების აგლომერაციისგან (ძირითადად ლოკალიზაციისგან). რეგიონული მახასიათებლების რამდენიმე ნაკრები შეფასებულია მათი კავშირის და პოტენციური გავლენის შესასწავლად ადგილობრივი ფირმების კონკურენტუნარიანობასთან დაკავშირებით63. ფირმების ლოკალიზაცია (დაახლოება) მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა და მიუთითებს რომ გაერთიანება ცოდნის, კვალიფიკაციის და ინფრასტრუქტურის ერთობლიობის ირგვლივ სარგებლობის მომტანია პროდუქტიულობის ზრდის თვალსაზრისით. აგლომერაციის თითოეული ღონისძიება მნიშვნელოვანია, როცა განიხილება ინდივიდუალურად, თუმცა არც მრავალფეროვნება და არც სიმკვრივე არ არის მნიშვნელოვანი, როდესაც მათი განხილვა ხდება ლოკალიზაციასთან ერთად. ტერიტორიული გავრცელების გათვალისწინებისას, როგორც ჩანს, არსებობს შემზღუდველი ფაქტორები მოსაზღვრე კლასტერების გამოყენებასთან დაკავშირებით. ეს შეესაბამება 2009 წლის მსოფლიოს განვითარების ანგარიშს და ხაზს უსვამს რომ სამი განზომილება, როგორებიცაა სიმკვრივე, მანძილი და დაყოფა, ფუნდამენტური მნიშვნელობისაა განვითარებისა და ფირმების კონკურენტუნარიანობისთვის საქართველოში. ინვესტიცია სატრანზიტო ინფრასტრუქტურაში, რომელიც შეამცირებს ხარჯებს და მგზავრობისთვის საჭირო დროს, შესაძლოა საკითხის ერთ- ერთი გადაწყვეტა იყოს. პირველი ტიპის გეოგრაფია არ წარმოადგენს ფირმის კონკურენტუნარიანობის მამოძრავებელ ძალას. პირველი ტიპის გეოგრაფიის როლების გათვალისწინება, როგორებიცაა, მაგალითად, ტოპოგრაფიული საიმედოობა და კლიმატური ფაქტორები, მიუთითებს იმაზე, რომ ის მნიშვნელოვანია მხოლოდ ეკონომიკური სტრუქტურის და საწყისი პირობებისთვის, მაგრამ ფირმების კონკურენტუნარიანობა უკავშირდება, ძირითადად, მეორე ტიპის მამოძრავებელ ფაქტორებს. რადგან საქართველო აგრძელებს კონკურენტუნარიანობის ამაღლებას და მოდერნიზაციას, აღნიშნული პროცესი, სავარაუდოდ, გაგრძელდება. უმაღლესი განათლების მქონე მუშაკთა წილი თითოეული რეგიონის შიგნით მყარად ზრდის პროდუქტიულობას, თუმცა არ გამოვლენილა მაგალითები, რომლებიც მოწმობს მეზობელი რეგიონებიდან შემოსული მაღალკვალიფიციური მუშახელის არსებობის გამო პროდუქტიულობის ტერიტორიული გავრცელებას. რეგიონში უნარ-ჩვევების განვითარების მაჩვენებელი მჭიდრო კავშირშია შრომის ნაყოფიერებასთან და წარმოადგენს ფირმების კონკურენტუნარიანობის ერთ-ერთ მთავარ მამოძრავებელ ფაქტორს. ტერიტორიული გავრცელება, საპირისპიროდ, აღმოჩნდა, რომ უკავშირდება ფირმის შრომის ნაყოფიერებას (თუმცა სტატისტიკურად უმნიშვნელოდ). ამ კავშირის მიმართულებამ შეიძლება აჩვენოს, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ ფირმის სიმკვრივე, ინფრასტრუქტურა და რეგიონული დოვლათი უზრუნველყოფს პროდუქტიულობის გავრცელებას, შეუძლებელია მეზობელ რეგიონებში ადამიანური რესურსებით უსასყიდლოდ სარგებლობა. კვალიფიციური მოსახლეობის არარსებობა ამგვარად წარმოადგენს ადგილობრივი ფირმების ეფექტიანობის ზრდის მნიშვნელოვან ხელისშემშლელ ფაქტორს. მიუხედავად იმისა, რომ თბილისში უმუშევრობის მაღალი მაჩვენებლებია, ქალაქი კვლავაც, სავარაუდოდ, იზიდავს ყველაზე მაღალკვალიფიციურ მუშაკებს. სიფრთხილით უნდა მივუდგეთ უმუშევრობის მაჩვენებელს იმ მეთოდის გამო, რომელსაც საქართველოს ეროვნული სტატისტიკის სამსახური იყენებს ნატურალური მეურნეობის თვითდასაქმებად აღრიცხვისას. სოფლის მეურნეობაში დაკავებული შინამეურნეობების უფროსები აღრიცხული არიან, როგორც ინდმეწარმეები და ოჯახის წევრები კი - როგორც „საოჯახო ბიზნესის უხელფასო მუშაკები“, რის შედეგადაც სოფლად უმუშევრობის დაბალი მაჩვენებელი მიეთითება. აღნიშნული ეხება, მაგალითად, გურიას, რომელიც გამოირჩევა უმუშევრობის შედარებით დაბალი მაჩვენებლებით, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ შრომითი რესურსები დაკავებული არიან სოფლის მეურნეობაში და მასთან დაკავშირებულ დაბალპროდუქტიულ საქმიანობებში და ამახინჯებს რეალურ კორელაციას უმუშევრობასა და კონკურენტუნარიანობას შორის. თბილისის დომინანტური პოზიცია, სადაც უმუშევრობის უმაღლესი მაჩვენებელი აღირიცხება ქვეყანაში, იმავეს განაპირობებს: მიუხედავად იმისა, რომ უმუშევრობა ფირმების კონკურენტუნარიანობის უკუპროპორციულია, ზემოქმედება მაინც მნიშვნელოვანი და ნეგატიურია, რადგან მეზობელ რეგიონებს უჭირთ დედაქალაქიდან კვალიფიციური მუშახელის მოზიდვა. საქართველოში ყველაზე მეტი კონკურენტუნარიანი ფირმაა მაღალშემოსავლიან რეგიონებშია. გავარკვიეთ, რომ დამატებით სიმკვრივესთან და მრავალფეროვნებასთან ერთად, ადამიანური კაპიტალით მდიდარი 63 ასევე, საქართველოს ეკონომიკის ერთპოლუსიანი სტრუქტურის ფონზე, სადაც თბილისი ქვეყნის ეკონომიკის ცენტრია, ჩვენ მივყვებით დამხმარე ცვლადს არაპროპორციული ზემოქმედების დარეგულირების მიზნით, რომელიც ამ რეგიონმა შეიძლება იქონიოს შედეგებზე. თუმცა, დამხმარე ცვლადის ჩართვამ არ შეცვალა ძირითადი შედეგები და გამოტოვებულია ანალიზიდან. თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 89 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 და მაღალშემოსავლიანი რეგიონები ქმნიან ყველაზე ნაყოფიერ გარემოს, რომელშიც ფირმებს შეუძლიათ, განვითარდნენ 2009 წლის მსოფლიოს განვითარების ანგარიშის რეკომენდაციების შესაბამისად. შედარებით უფრო მდიდარ რეგიონებთან მოსაზღვრე ტერიტორიები კონკურენტუნარიანობისთვის საზიანო აღმოჩნდა, ეს მიუთითებს იმაზე, რომ შეზღუდულია რესურსებთან წვდომის სარგებლის გავრცელება. მკვეთრად უკუპროპორციულად არიან დაკავშირებული ფირმის კონკურენტუნარიანობა და სოციალური დაუცველობა, რომელიც გავრცელებულია უმცირესობების და იძულებით გადაადგილებული მოსახლეობის დიდ ჯგუფებში საქართველოს სამხრეთი საზღვრის გასწვრივ და, ასევე, სხვა რეგიონებში, სადაც შედარებით მაღალია სიღარიბის დონე. შეფასდა სოციალური მაჩვენებლების ფართო სპექტრი, როგორებიცაა პენსიის ბენეფიციართა რაოდენობა, ჩვილ ბავშვთა სიკვდილიანობა და კარდიო-ვასკულარული დაავადებების სიხშირე. უმეტეს შემთხვევებში ეს დამატებითი მონაცემები ხელმისაწვდომი იყო მხოლოდ ცალკეული წლებისთვის და მიჩნეული იყო, რომ ისინი დროში უცვლელი რჩებოდა. ეს ფაქტორები, ასევე, ნეგატიური და მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, რამაც მიანიშნა დემოგრაფიული ფაქტორების და სოციალური და ინსტიტუციური გარემოს მნიშვნელობაზე. უმცირესობათა ჯგუფების და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მარგინალიზაციის შეჩერება და პროცესის გამოსწორება შესაძლოა, მნიშვნელოვანი იყოს განვითარების „ჯადოსნური წრეების“ ჩამოყალიბებისთვის და საჭირო ბიძგი მისცეს რეგიონული უთანასწორობების შემცირებას. ეს შედეგები ასევე ასახავს აგლომერაციით მიღებული სარგებლის ნაკლებობასთან დაკავშირებულ საკითხებს, როგორიცაა ფირმების კრიტიკული მასა - როგორც იმავე (სპეციალიზაციის ეკონომიკა), ისე - განსხვავებულ (იაკობიანური ეკონომიკა) სექტორებში, და კულტურული (უმცირესობების და იძულებით გადაადგილებული პირები) და ფიზიკური დაყოფა (მთიანი რეგიონი) ძირითადი რეგიონული ბაზრებით. ზომა მნიშვნელოვანია, განსაკუთრებით მრეწველობაში, ეს კი ნიშნავს, რომ მცირე და საშუალო საწარმოების პროდუქტიულობის ზრდას „გამჭვირვალე ჭერი“ ახასიათებს. მეცნიერტევადი ფირმების გავლენა ფირმის კონკურენტუნარიანობაზე დადებითია, მაგრამ სტატისტიკურად უმნიშვნელო; თუმცა დასაქმების წილი მცირე და საშუალო საწარმოებში, ტიპური ინდიკატორი, რომელიც გამოიყენება ცოცხალი, კონკურენტუნარიანი და სამეწარმეო ბიზნესგარემოს საჩვენებლად (ე.ი. მცირე და საშუალო ფირმები, რომლებსაც გლობალურად მნიშვნელოვანი წვლილი შეაქვთ სოციალურ და ეკონომიკურ განვითარებაში), უარყოფით კავშირშია ფირმის ეფექტიანობასთან. იმის გამო რომ სამრეწველო ფირმებს მონაცემთა ნაკრებში მნიშვნელოვან წილს აქვთ, შესაძლებელია, მასშტაბის ეკონომია რიცხობრივად მეტი იყოს შედეგში. რამდენადაც მცირე და საშუალო საწარმოები ყველაზე მეტად გავრცელებულია ნაკლებად პროდუქტიულ რეგიონებში, მათი სიდიდე შეიძლება ასახავდეს ზრდის წინაშე არსებულ ბარიერებს და წარმოადგენდეს „მინის ჭერს“ მზარდი ფირმებისთვის. აღნიშნული შესაბამისობაშია მსოფლიო ბანკის (2013) წლის მონაცემებთან, რომელთა მიხედვით საქართველოში ფირმების პროდუქტიულობა არ იცვლება მათი სასიცოცხლო ციკლის პერიოდში, განსხვავებით სხვა, მაღალი ღირებულების შემქმნელი ექსპორტიორი ქვეყნებისგან. გ. დეცენტრალიზაცია და ფირმების კონკურენტუნარიანობა საქართველოში მიუხედავად მნიშვნელოვანი მიღწევებისა, საქართველო კვლავ ევროპის და ცენტრალური აზიის რეგიონის (ECA) ერთ-ერთ უღარიბესი ქვეყნაა, სადაც დღის წესრიგში დგას მნიშვნელოვანი რეფორმების განხორციელება. უცვლელი ტერიტორიული უთანასწორობები, სიღარიბის მაღალი დონე, სოფლად ნატურალური მეურნეობის წარმოების მაღალი სიხშირე და ქალაქად არსებული უმუშევრობა ხაზს უსვამს ეკონომიკურ, სოციალურ და პოლიტიკურ გამოწვევებს, რომლებიც საფრთხეს უქმნის საქართველოს რეგიონების სამომავლო განვითარებას (Japaridze  2010; World Bank 2013). აუცილებელია მნიშვნელოვანი რეფორმების წარმოება ყველა რეგიონის მასშტაბით, თუ ქართული ფირმები აპირებენ მოდერნიზაციას და უფრო ასპარეზზე კონკურენციას; ასევე, თუ საქართველო იწყებს დაგროვილი მწვავე სავაჭრო დეფიციტის შემცირებას. კერძოდ, საჭიროა აღმოიფხვრას ნაკლოვანებები ინფრასტრუქტურაში, ჯანდაცვასა და განათლებაში, ფინანსებზე წვდომაში და ქონებრივ უფლებებში. აღნიშნული მოითხოვს გამოხატვის გაძლიერებას და უკეთეს, მეტად ინკლუზიურ მართვას; სახელმწიფო სერვისების მიწოდების გაუმჯობესებას, როგორც ხარისხის, ისე ტერიტორიული და დემოგრაფიული წვდომის თვალაზრისით. საქართველოსთვის ფუნდამენტური საკითხია ის, რომ მართვის სისტემაში, ზოგადად, თვითმმართველობამ უფრო მაღალ ხარისხს ვერ მიაღწია, ასევე, ვერ აღმოიფხვრა ჩვენს ანალიზში მითითებული რეგიონული უთანასწორობები (Jackson 2004). საქართველოს მომავალი დგას კრიტიკული საკითხის წინაშე, როგორ გადაიჭრას მნიშვნელოვანი 90 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად რეგიონული უთანასწორობის პრობლემა, რომელიც საფრთხეს უქმნის ქვეყნის სამომავლო სოციალურ-ეკონომიკურ სტაბილურობას და ხელს უშლის საქართველოს ფირმების კონკურენტუნარიანობის ზრდას. ადგილობრივი და რეგიონული სამთავრობო ორგანოების შეზღუდული ავტონომიის და შესაძლებლობის პრობლემის გადაჭრა, ეფექტიანი მართვის ხელისშემშლელი ფაქტორების აღმოფხვრის ჩათვლით, ამჟამად საქართველოს სახელმწიფოს უმთავრესი პრიორიტეტია. ადგილობრივი მმართველობის გაუმჯობესებისკენ სწრაფვა და ქვევიდან-ზევით განვითარების დაჩქარება, ასევე, ზრდის გლობალური ტენდენციის ნაწილია. დეცენტრალიზაცია სულ უფრო მეტად განიხილება, როგორც სოციალური ცვლილების და „ეკონომიკური დივიდენდების“ მიღების უზრუნველყოფის საშუალება. საქართველოსთვის ძირითადი ამოცანა ამჟამინდელი რეგიონული განვითარების 2010 -2017 წლების სახელმწიფო სტრატეგიის მიღმა (საქართველოს მთავრობა, 2010) არის ხელსაყრელი გარემოს შექმნა რეგიონების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებისთვის და მოსახლეობის ცხოვრების სტანდარტების და პირობების გაუმჯობესება. ძირითადი კომპონენტია ადგილობრივი თვითმმართველობის გაძლიერება, ეკონომიკური ეფექტიანობისა და დემოკრატიის ზრდა ძალაუფლების დეკონცენტრაციის და დეცენტრალიზაციის, ასევე, საჭიროების შემთხვევაში, გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილების მმართველობის ქვედა შრეებისთვის გადაცემის მეშვეობით. აღნიშნულის მისაღწევად საქართველო ახორციელებს მნიშვნელოვან ღონისძიებებს, ხელახლა განსაზღვრავს კონსტიტუციურ, სამართლებრივ, ფინანსურ და ეკონომიკურ საფუძვლებს, რომელთა მეშვეობით შესაძლებელია ადგილობრივ თვითმმართველობაზე ზემოქმედება ქვეყნის მასშტაბით, ადგილობრივი თვითმმართველობის ახალი კოდექსის შესაბამისად .64 დეცენტრალიზაცია, სათანადოდ დაგეგმვის და წარმატებით განხორციელების შემთხვევაში, ეფექტური ინსტრუმენტია ბევრი იმ საკითხის მოსაგვარებლად, რომლის წინაშეც ამჟამად დგას საქართველო. დეცენტრალიზებული სამთავრობო სისტემები ზრდის საჯარო სექტორის გამჭვირვალობას, ანგარიშვალდებულებას და რეაგირების უნარს რადგან ისინი უზრუნველყოფს ადგილობრივი მთავრობის მეტად ჩართვას გადაწყვეტილების მიღების პროცესში; ასევე, სხვადასხვა დაინტერესებული ჯგუფი მეტად არის წარმოდგენილი ადგილობრივ დონეზე, რომ გადაწყვეტილებები და პასუხისმგებლობები ხალხთან რაც შეიძლება, ახლოს იყოს მიტანილი და ამით გაიზარდოს ხელისუფლებაზე წნეხი, გახდეს ეფექტური. ფირმების ზრდა და მათი კონკურენტუნარიანობის გაუმჯობესება, მცირე და საშუალო ზომის საწარმოების განვითარება, სამუშაო ადგილების შექმნა, სიღარიბის შემცირება, საჯარო სერვისების - ინფრასტრუქტურული, საგანმანათლებლო, ჯანდაცვის თუ სოციალური დაცვის - მიწოდების გაუმჯობესება - ამ საკითხებში, მიჩნეულია, რომ დეცენტრალიზაცია უფრო ეფექტური, ეფექტიანი და მიზანმიმართულია, რადგან ის უკეთესი მმართველობისა და საჯარო სერვისების გაუმჯობესების წამახალისებელია.65 მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულს შეუძლია მტკიცე საფუძვლის მომზადება მდგრადი ადგილობრივი ეკონომიკური განვითარებისთვის, პროცესი, თავისთავად, შეიცავს მრავალფეროვან პოლიტიკურ და ეკონომიკურ რისკებს.66 არსებობს დეცენტრალიზაციის ინიციატივასთან დაკავშირებული სირთულეები და გამოწვევები, მათ შორის, ორგანიზაციული პრობლემები (განსაკუთრებით ზევიდან - ქვევით მიმართული პროცესის შემთხვევაში, როგორც ეს საქართველოში ხდება): ინსტიტუციური სისუსტეები და ეფექტიანობას, უთანასწორობას და კონკურენციის უნარს შორის მნიშვნელოვან კომპრომისთან დაკავშირებული ტერიტორიული კონკურენცია. ეს რისკები საფრთხეს უქმნის სერვისების ადგილობრივი მიწოდების შესაძლებლობას ადეკვატური რესურსების არარსებობის გამო. ამავე დროს, ცენტრალურ მთავრობას უნდა გააჩნდეს კონტროლის და დაბალანსების უნარი, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს რეგიონების მიერ თანმიმდევრული და ეფექტიანი ხარჯვა. ამდენად პროცესი საჭიროებს მტკიცე კოორდინაციას და პასუხისმგებლობების მკაფიო განსაზღვრას მთავრობის სხვადასხვა ერთეულს შორის და ძლიერ ზედამხედველობას ცენტრალური მთავრობის მხრიდან, რათა უზრუნველყოფილი იყოს ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მხრიდან ანგარიშვალდებულება, გამჭვირვალობა და ფისკალური დისციპლინა. . ასევე, არსებობს იმის რისკი, რომ ფისკალური დეცენტრალიზაცია არაპროპორციულ სარგებელს მოუტანს ყველაზე განვითარებულ რეგიონებს. თუ რესურსები მიედინება ეკონომიკურად უკეთესად უზრუნველყოფილ რეგიონებში 64 Keating 1998; Rodríguez-Pose and Gill 2005 65 Von Braun and Grote 2000; Bardhan 2002; Klugman 1994; Agrawal and Ribot 1999; Ebel and Yilmaz 2002; Brenner 2004 66 Prud’homme 1995; Rodden 2002; Gill 2005; Felzenshòtain and Portnov 2005, Dabla-Norris 2006, Cheshire and Gordon 1996; Martínez-Vázquez and McNab 2003; Ezcurra and Pascual 2008 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 91 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 და დაწესებულებებში, არსებობს რეგიონთაშორისი უთანასწორობების ზრდის და ჩამორჩენილი და ნაკლებად პრივილეგირებული რეგიონების მარგინალიზაციის საფრთხე. როგორც მიუთითებენ ავტორები Rodríguez-Pose და Gill (2005), „სუსტი ინფრასტრუქტურის, ისევე, როგორც მწირი საგადასახადო ბაზის, ფინანსურ ბაზრებთან შეზღდული წვდომის, ცენტრალური მთავრობის დაფინანსების დისკრეციულ ასპექტზე ნაკლები ზემოქმედების და კიდევ უფრო ნაკლები, ან მცირე ნედლეულის და გასაღების ბაზრების გამოისობით გარკვეული რეგიონები ბრძოლის დაწყებამდე მარცხდებიან.“ (გვ. 413). საქართველოში რეგიონებს შორის დიდი და მზარდი უთანასწორობების ფონზე დეცენტრალიზაციას შეიძლება, მოჰყვეს წამყვანი რეგიონების გაძლიერება67. ჩამორჩენილი რეგიონების წინაშე არსებული შემდგომი საფრთხე არის სახელმწიფო პროდუქტების შემცირებული მიწოდება, რასაც იწვევს მასშტაბიის მაქსიმალური ეკონომიის მიღწევის უუნარობა და დაინტერესებული მხარეების მიერ კლიენტელისტური პრაქტიკის გამოყენების დიდი შანსის გამო. ამგვარად, დეცენტრალიზაციის წარმატება დამოკიდებულია მის მოწყობაზე. კერძოდ, დარგობრივი პოლიტიკა იმგვარად უნდა იქნეს შემუშავებული, რომ, სათანადო დროს, თანხვედრაში იყოს ადმინისტრაციულ, ფისკალურ და პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან და უზრუნველყოფდეს რეგიონებისთვის მხარდაჭერის ადეკვატურ დონეს მზარდი პასუხისმგებლობების განსახორციელებლად. რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო ო- სვანეთი ელ ი თი ეგრ ნეთ ნე სამ ო სვა თ ია ზემ თ ა-მ იმერეთი შიდა ხე მც ქართლი გურია სა კახეთი აჭარა მც ხე -ჯა ქვემო თბილისი ვა ხე ქართლი თი ნახაზი 5.5. სახელმLიფო ხაჽჯები ჽეგიონის მიხედვით მთლიანი ხარჯები ხაჽჯები ეჽთ სულზე (ათასი ლაჽი) რაჭა-ლეჩხუმი-ქვემო ო- სვანეთი ი ელ ი ეთ ა მ ეგრ ანეთ ან ს ო სვ ი ზემ -მთ თა იმერეთი შიდა ხე მც გურია ქართლი სა კახეთი აჭარა მც ხე -ჯა ქვემო თბილისი ვა ხე ქართლი თი წყარო: Hardy and Rodriguez-Pose 2014. 67 Rodríguez-Pose and Krøijer 2009, Treisman 2000; Rodríguez-Pose and Gill 2005 92 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად სამოდელო ჩარჩოს უფრო ფართოდ გამოყენება და მისი მეშვეობით რეგიონულ დონეზე საჯარო ხარჯების გავლენის შეფასება საშუალებას მოგვცემს, უკეთ გავზომოთ დეცენტრალიზაციის პოტენციური სარგებელი. როგორც გაირკვა, ადგილობრივი მთავრობის შესაძლებლობები და რეგიონული დაფინანსება მკაფიო როლს ასრულებს ფირმის ეფექტიანობის განსხვავებულ მოდელებში. ხომ არ არის მიმდინარე ხარჯები იმგვარად დაგეგმილი, რომ ნაცვლად უთანასწორობების აღმოფხვრისა, მათ აღრმავებდეს? უფრო მეტიც, როგორია შედეგები მთავრობის სამომავლო პოლიტიკისთვის და უფრო კონკრეტულად დეცენტრალიზაციის პროცესისთვის საქართველოში? ამჟამად საქართველოს წამყვანი რეგიონები, კერძოდ, თბილისი და აჭარა, სარგებლობენ ერთ მოსახლეზე დაფინანსების უმაღლესი დონით. ხარჯები ერთ სულ მოსახლეზე რეგიონების მიხედვით, ასევე, მეტად განსხვავებულია, წამყვანი რეგიონების დაფინანსება (აჭარა და თბილისი) ოთხჯერ და ხუთჯერ აღემატება ყველაზე ნაკლებად დაფინანსებული რეგიონის ადმინისტრაციული რაიონების დაფინანსებას (კახეთი). ეს განსხვავებები კიდევ უფრო ძლიერდება მუნიციპალურ დონეზე, როგორც აღნიშნულია მსოფლიო ბანკის სახელმწიფო ხარჯების მიმოხილვაში (2014). ამასთან ერთად, რეგიონული მოდელები განსხვავდება რეგიონული სახელმწიფო ხარჯების ძირითადი კომპონენტის მიხედვით. სადაც სატრანსპორტო ხარჯები განსაკუთრებულად მაღალია (ერთ სულ მოსახლეზე გადაანგარიშებით) თბილისსა და საქართველოს წამყვან დასავლეთ რეგიონებში (კერძოდ აჭარაში), განათლების და სოციალური ხარჯები დაგეგმილია უფრო დაბალანსებული ფორმით, ზოგიერთ საშუალო და ჩამორჩენილი რეგიონში ხარჯების მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე შედარებით მაღალია. კერძოდ, სოციალური ხარჯები მაღალია ყველაზე მეტად ჩამორჩენილ რეგიონებში, სადაც მოსალოდნელია ყველაზე დიდი გაჭირვება, ძირითადად საპენსიო ტრანსფერების და მიზნობრივი სოციალური დახმარების გამო (TSA). თუმცა, ზოგადი ბალანსი უთანასწორობების ზეწოლას მიმართავს ზევით და თბილისი, ამ სურათში, თანმიმდევრულად აჭარბებს ყველა რეგიონს ერთეულზე ხარჯების მიხედვით. რეგიონული სახელმწიფო ხარჯები ერთ სულ მოსახლეზე მჭიდროდ უკავშირდება ფირმების კონკურენტუნა­ რიანობას. ამ ხარჯების კომპონენტების ანალიზის პროცესში ვლინდება ისეთი ფაქტორები, რომლებიც პირობითად დაკავშირებულია შრომის ნაყოფიერებასთან და საწარმოო ფირმების მთლიან ფაქტორულ პროდუქტიულობასთან (TFP). ძირითადი კომპონენტები, როგორებიცაა სატრანსპორტო ხარჯები, დადებით კავშირშია ფირმების კონკურენტუნარიანობასთან. სუბსიდიების და სოციალური დაცვის ხარჯები, ასევე, დადებით და მნიშვნელოვან კავშირშია ფირმების ეფექტიანობასთან, რაც შესაძლოა, მიუთითებდეს იმაზე, რომ რომ გზები, რომლითაც საქართველოს რეგიონებს შეუძლიათ ადგილობრივი ფირმების მხარდაჭერა და სტიმულირება, შეიძლება გარკვეული სარგებლის მომტანი იყოს. თუმცა, არ გვაქვს ამ მოსაზრების შესამოწმებლად საკმარისი მონაცემები რეგიონების ფარგლებში სუბსიდიების ხარჯვის ტიპის შესახებ . მიუხედავად იმისა, რომ განათლების სახელმწიფო ხარჯები ერთ სულზე, ზოგადად, არ არის დაკავშირებული ფირმების ეფექტიანობასთან, ამ ანალიზის შედეგებში, სავარაუდოდ ,აისახება ვარიაციები განათლების ხარჯებში, ისევე, როგორც ადგილობრივ შესაძლებლობებსა და ხარისხში. როგორც ნაჩვენები იქნა ჩანქსელიანის მიერ (2013), სოფლის მოსახლეობის ჩამორჩენა განათლების თვალსაზრისით პრობლემას წარმოადგენს. უნივერსიტეტების სტუდენტების 81 პროცენტი ქალაქიდანაა, რაც მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარს შეადგენს. ხოლო ქვეყნის ყველაზე პრესტიჟულ უმაღლესი განათლების დაწესებულებებში კიდევ უფრო დიდი განსხვავებაა ქალაქი-სოფლის მაჩვენებლებში. გრძელვადიან პერიოდში აღნიშნულმა შეიძლება შეზღუდოს სოფლის ახალგაზრდობის მისწრაფებები და კიდევ უფრო გააღრმავოს რეგიონული უთანასწორობა. რამდენადაც განათლების ხარჯები, სავარაუდოდ, ცვალებადობს ერთ სულზე და მოშორებული რეგიონები, სავარაუდოდ, შედარებით მაღალ დაფინანსებას იღებენ ერთ სულზე, ვიდრე დიდი აგლომერაციების სკოლები, აღნიშნული დაფინანსება ინტერპრეტირებულ უნდა იქნეს სიფრთხილით. ის შესაძლოა, ასევე, ასახავდეს ხარჯების ეფექტიანობას და ადგილობრივ შესაძლებლობას. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი რეგიონული განსხვავება შეიძლება უბრალოდ ასახავდეს განსხვავებებს ფიზიკურ გეოგრაფიასთან, მემკვიდრეობით მიღებულ ინფრასტრუქტურასთან და ტექნიკურ საშუალებებთან დაკავშირებულ ხარჯებში, ისინი, ასევე, შეიძლება მიუთითებდნენ რეალური რეგიონული პრობლემების მთელ სპექტრზე. ასევე, მნიშვნელოვანია იმის უზრუნველყოფა, რომ დეცენტრალიზაციის პროცესები განამტკიცებდეს და არ ასუსტებდეს ადგილობრივი და რეგიონული განვითარების ოთხი ძირითადი კომპონენტიდან რომელიმეს, თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 93 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ესენია: ადგილობრივი ფირმების კონკურენტუნარიანობა, შიდა ინვესტიციების მოზიდვა; კვალიფიციური ადამიანური კაპიტალის რეგიონული ბაზის განვითარება და ადგილობრივი ინფრასტრუქტურის განახლება. ფირმების კონკურენტუნარიანობა მჭიდროდაა დაკავშირებული ადგილობრივი ინფრასტრუქტურის და ადამიანური კაპიტალის დაფინანსებასთან და რეაგირებს ერთ სულზე გაანგარიშებულ სახელმწიფო ხარჯებზე. თუ დეცენტრალიზაციას უნდა მოჰყვეს ეფექტიანობის ამაღლება, რეგიონულ მთავრობებს დასჭირდებათ ძალაუფლება და რესურსები პრობლემების შემდეგი გზით მოსაგვარებლად: ინფრასტრუქტურაში, განათლებაში და სახელმწიფო პოლიტიკაში ინვესტირებით. ეს, თავის მხრივ, ფირმებს შეუმცირებს ტრანზაქციის ხარჯებს და მისცემს მათ ფართო მასშტაბით ადგილობრივი და საერთაშორისო კონკურენციის გაწევის შესაძლებლობას. საქართველოში დღეს მიღწეული პროგრესის უმეტესი ნაწილი არ ყოფილა ყოვლისმომცველი სტრატეგიის ფარგლებში მიღებული შედეგი, რაც რეგიონის სხვა, გარდამავალი ეკონომიკის მქონე რამდენიმე ქვეყნის პრობლემაცაა. ქვეყნის ამჟამინდელ რეგიონული განვითარების სტრატეგიას აქვს დეცენტრალიზაციის შედარებით უფრო სოლიდური და კარგად ჩამოყალიბებული პროგრამა, რომელსაც შემდგომი რეფორმისა და განვითარებისთვის მტკიცე საფუძვლის შექმნა შეუძლია. კვლევამ და დისკუსიებმა გამოვლინა ძირითადი სფეროები, რომლებიც მოითხოვს ყურადღებას იმის უზრუნველსაყოფად, რომ დეცენტრალიზაციამ შეუქცევადი ზიანი არ მიაყენოს რეგიონებს ან უარყოფითი გავლენა არ იქონიოს ადგილობრივი ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე. შესაბამისად, თუ დეცენტრალიზაციის პროცესის შედეგად რეგიონებში მიიღწევა სტრატეგიით გაცხადებული მიზნები და დაბალანსებული სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება, საჭირო გახდება შემდეგი საკითხებისთვის გარკვეული ყურადღების მიქცევა: • პირველი და ზოგადი საკითხია ის, რომ დეცენტრალიზაციის პროცესი მოითხოვს ეფექტიან, ერთგულ და უფლებამოსილებით აღჭურვილ ადგილობრივი და ცენტრალური მთავრობის ერთეულებს, რომელთაც გააჩნიათ პროცესის კოორდინაციის და კონტროლის საკმარისი უნარი, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს პროცესის ინკლუზიურობა რეგიონის ფარგლებში ყველა ჯგუფისთვის; • მეორე და შედარებით უფრო კონკრეტული საკითხი საქართველოსთვის, რომელმაც უკვე მიაღწია გარკვეულ პროგრესს მთავრობის ვერტიკალური სტრუქტურის მიმართულებით, რასაც შედეგად მოჰყვა უფრო მეტად ადეკვატური ტერიტორიული დაყოფა (და რომელიც უკეთესად ესადაგება რეგიონის საჭიროებებს და ამაღლებს ავტონომიას სახელმწიფო პოლიტიკის გატარების თვალსაზრისით), არის იმის გარკვევა, თუ რა უნდა გაკეთდეს ეფექტიანობის მაქსიმალური ამაღლებისთვის და ჩამორჩენილი და პერიფერიული რეგიონების შესაძლებლობების განვითარებისთვის, რათა მათ ადეკვატურად მართონ სახელმწიფო სერვისები და ინვესტიციები. რეგიონული მთავრობების მიერ გამჭვირვალობის, ეფექტიანობის და ანგარიშვალდებულებების პრინციპებიდან გადახვევა უნდა რეგულირდებოდეს საბაზრო წარუმატებლობის, ბაზრებზე წვდომის უზრუნველყოფის და ეკონომიკური ზრდის და განვითარების მართვის მიზნით. პასუხისმგებლობები უნდა იქნეს დეცენტრალიზებული მხოლოდ კონკრეტულ გეგმებთან ერთად, ადგილობრივი მთავრობების შესაძლებლობების გასაძლიერებლად განსაკუთრებით ჩამორჩენილ რეგიონებში. • მესამე, უკეთესად უნდა იქნეს მოგვარებული განსხვავება პასუხისმგებლობას და რესურსებს შორის მზარდი ფისკალური დეცენტრალიზაციით. • დაბოლოს, მონაცემები აჩვენებს, რომ მნიშვნელოვანი განსხვავებებია რეგიონებში ერთ სულ მოსახლეზე სახელმწიფო ხარჯების მიხედვით, შემცირების ნაცვლად კიდევ უფრო ამწვავებს არსებულ ტერიტორიათშორის უთანასწორობებს; საჭიროა გარდამავალი სისტემის განხილვა, რათა უკეთესად აისახოს აღნიშნული განსხვავებები. ამასთან ერთად, რამდენადაც რეგიონებს ენიჭება მეტი ავტონომია შემოსავლების ადგილობრივი გენერაციის კუთხით, მათი დეცენტრალიზაციის პროგრამის ფარგლებში, განსხვავებები შემოსავლების გენერაციის უნარებში საჭიროებს მონიტორინგს ტერიტორიების მიხედვით თანასწორობის აღმოსაფხვრელად. 94 თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად დ. დასკვნები საქართველომ მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწია ეკონომიკური ზრდის, განვითარების და მმართველობის თვალსაზრისით უკანასკნელი ორი ათწლეულის განმავლობაში დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, თუმცა ტენდენციები ქვეყნების მიხედვით განსხვავებულია. ეკონომიკური ზრდის ეფექტიანობას თან ახლდა გაძლიერებული ინსტიტუციები, ვაჭრობის განვითარება, უცხოური ინვესტიციების შემოდინება და მათი წარმატებული ზრდა. თუმცა, საჭიროა მოგვარდეს ხანგრძლივი დროის მანძილზე არსებული უთანასწორობები. განსხვავებებია სიღარიბის, შრომითი რესურსების პროდუქტიულობის, ერთ სულ მოსახლეზე ხარჯების და ინვესტიციების, კვალიფიკაციის, ინფრასტრუქტურის და დასაქმების თვალსაზრისით, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ საქართველოს ეკონომიკური ზრდის პროცესმა სხვადასხვა ფორმით იქონია გავლენა სხვადასხვა რეგიონში მდებარე ფირმებზე. კერძოდ, რამდენადაც საქართველო მისდევს „ექსპორტით განპირობებულ“ ეკონომიკურ ზრდას და ბაზარზე წვდომის ამაღლებას გაუმჯობესებული ეკონომიკური კავშირებით ევროკავშირთან, აღნიშნული უთანასწორობები კვლავაც გავლენას იქონიებს იმაზე, თუ როგორ მოხდება ვაჭრობით მიღებული სარგებლის განაწილება გეოგრაფიულად და დემოგრაფიული ჯგუფების მიხედვით. მნიშვნელოვანი ყურადღება უნდა მიექცეს უკეთესი სამეწარმეო გარემოს მშენებლობას ნაკლებად პრივილეგირებულ რაიონებში, რათა მათ მიიღონ სარგებელი შიდა ინვესტიციებიდან და პროდუქტიულობის ზრდისგან. საქართველომ განსაკუთრებული შედეგები აჩვენა ბიზნესის წარმოების ინდექსის მიხედვით, რომელიც მოიცავს ბიზნესგარემოს მახასიათებლების მცირე სპექტრს, თუმცა ბიზნესის წარმოების კვლევა მხოლოდ თბილისს ფარავს. ანალიზი აშუქებს რომ ადგილობრივი ხარჯები, განსაკუთრებით ტრანსპორტის ინფრასტრუქტურაში და ადამიანურ კაპიტალში, მნიშნელოვან გავლენას ახდენს ქართული ფირმების კონკურენტუნარიანობის ამაღლებაზე ქვეყნის სხვადასხვა ნაწილში. ამგვარად, რეგიონების მიხედვით ამჟამინდელი განაწილების გათვალისწინებით, თუ გლობალურმა ვაჭრობამ კეთილდღეობის ზრდა უნდა მოიტანოს პერიფერიული ან ჩამორჩენილი რეგიონებისთვის, პოლიტიკის აქცენტი გადატანილი უნდა იყოს ინვესტიციებზე სახელმწიფო სექტორში, რაც ხელს შეუწყობს ფირმების პროდუქტიულობის ზრდას, ბიზნესს მისცემს ადგილობრივად და საერთაშორისო მასშტაბით კონკურენციის გაწევის შესაძლებლობას და მასშტაბის ეფექტიდან სარგებლის მიღების საშუალებას. საქართველოში მიმდინარე დეცენტრალიზაციის პროცესი, ასევე, გავლენას ახდენს ფირმების კონკურენტუნარიანობაზე და, ზოგადად, რეგიონულ ეკონომიკურ განვითარებაზე. დეცენტრალიზაციის პროცესი გვთავაზობს საზოგადოების მონაწილეობის, გამოხატვის და ინკლუზიური მართვის გაძლიერების შესაძლებლობას. ამ პროცესს, წარმატებით დანერგვის შემთხვევაში, შეუძლია საქართველოში ჩამორჩენილი რეგიონების და ჯგუფების სპეციფიკური საჭიროებების მხარდაჭერა და ფირმების კონკურენტუნარიანობის და რეგიონების განვითარების პერსპექტივების გაუმჯობესება. თუმცა არსებული მტკიცებებულებები განსხვავდება იმასთან დაკავშირებით, დადებითია თუ უარყოფითი დეცენტრალიზაციის გავლენა და იმაზე მიუთითებს, რომ მოწყობის, დაგეგმვის და თანმიმდევრულობის სირთულე ძირითადი წინააღმდეგობაა, ამდენად, ის მოითხოვს ყურადღებით განხილვას. რეგიონულმა სამთავრობო ორგანოებმა უნდა შეძლონ რეგიონში არსებული პრობლემების, მათ შორის ადგილობრივი სოციალურ-ეკონომიკური პირობების ნაკლოვანებების, გამოვლენა და შეფასება; ასევე, პროცესის განმავლობაში სათანადო მონაწილეების და დაინტერესებული მხარეების განსაზღვრა, რათა წამოიწყონ რეფორმები და დააბალანსონ ადგილობრივი ტერიტორიის კომპლექსური საჭიროებები. ცხრილი 5.5. დარგობრივი პოლიტიკის გზავნილები (პროგრამული გზავნილები) ტერიტორიული ინკლუზიურობა მოითხოვს ფირმების მნიშვნელოვანი იქნება ყურადღების გამახვილება რეგიონში სახელმწიფო კონკურენტუნარიანობის გაძლიერებას ქვეყნის მასშტაბით. სერვისებთან წვდომაზე და მათ ხარისხზე, განსაკუთრებით ჯანდაცვის და განათლების, ასევე, ინფრასტრუქტურის სფეროში. სამუშაო ადგილების შექმნა და მცირე ფირმების მცირე და საშუალო საწარმოების მხარდაჭერა კრიტიკული იქნება სამუშაო მხარდაჭერა უნდა იყოს პრიორიტეტი, განსაკუთრებით ადგილების შექმნის, რეგიონული შესაძლებლობების გაძლიერების და ისეთ რაიონებში, სადაც უმუშევრობა მაღალია (რომელიც უთანასწორობების შემცირების მიზნით. დედაქალაქსაც მოიცავს). პოლიტიკის საკითხია, როგორ შეძლებს დეცენტრა­ სიფრთხილეა საჭირო რეფორმების მიმდევრობით განსახორ­ ციელებლად, ლიზაციის პროცესი მაქსიმალურად გაზარდოს სარგებელი ლების, პასუხისმგებლობის და რესურსების რათა ადგილი ჰქონდეს ძალაუფ­ რისკების და ხარვეზების მინიმუმამდე დაყვანით. დაბალანსებულ შეხამებას ინსტიტუციური შესაძლებლობების შექმნის პროცესში. თავი 5: ფირმების კონკურენტუნარიანობის შემაფერხებელი ფაქტორები თბილისის გარეთ 95 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში საქათველოს ჰქონდა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი, რაც ცალკეულ შემთხვევებში აღემატებოდა მშპ-ის 20 პროცენტს. მიმდინარე ანგარიშის უცვლელმა დეფიციტმა (CAD) განაპირობა გარედან დაფინანსების მაღალი საჭიროება და ქვეყნის სუფთა გარე ვალდებულებების პოზიციის ზრდა მშპ-ის 100 პროცენტზე მეტად, ასევე, რისკის ზრდა, რამაც აამაღლა სესხების ხარჯები ფირმებისა და შინამეურნეობებისთვის. კაპიტალის მაღალმა შემოდინებამ, ასევე, მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი საქართველოს საფინანსო სისტემის დოლარიზაციას68. საქართველოში აღებული სესხების ორი მესამედი უცხოური ვალუტითაა გაცემული; როდესაც აქტივები უპირატესად ლარითაა წარმოდგენილი, მაღალია ბალანსზე ვალუტის კურსის ცვლილების ზეგავლენის რისკი. საქართველოს საგარეო ანგარიშები ასახავს გამოწვევებს, რომელთა მოგვარება შესაძლებელია ეკონომიკური ზრდის ახალ, ექსპორტზე ორიენტირებულ და მდგრად წყაროებზე გადანაცვლებით. საქართველოს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დაახლოებით ორი მესამედი სტრუქტურულია და განპირობებულია დაბალი დანაზოგებით, კრიზისის პერიოდში მაღალი სახელმწიფო ხარჯებით და მისი დაუყოვნებელი შედეგებით (რამაც შეამცირა ეროვნული დანაზოგები) და სამომხმარებლო ხარჯების სწრაფი ზრდით. სიმცირის მიუხედავად, ღია ვაჭრობის წვლილი მიმდინარე ანგარიშში დადებითია, რაც მიუთითებს უფრო მიზანმიმარტული დარგობრივი პოლიტიკის პოტენციურად მნიშვნელოვან როლზე ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის და დივერსიფიკაციის ზრდაში. მიუხედავად იმისა, რომ საფინანსო სისტემის მაღალი დოლარიზაცია ასუსტებს შედეგს, ვალუტის გაცვლის რეალური კურსის ცვლილება გავლენას ახდენს სუფთა ექსპორტზე. თუმცა კაპიტალის მნიშვნელოვანმა შემოდინებამ განაპირობა გაცვლის რეალური კურსის ზრდა, რამაც გარკვეული ზიანი მიაყენა საქართველოს ექსპორტის ფასების კონკურენტუნარიანობას. მიუხედავად საქართველოს წარმატებისა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვაში (პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები), რამაც მნიშვნელოვნად დააფინანსა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი, მათი შემოდინება მოხდა საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე სფეროებში და შედეგად მოიტანა იმპორტის უფრო მაღალი მოცულობა ექსპორტთან შედარებით. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ამცირებს რისკებს, თუმცა მათი სტრუქტურა უნდა შეიცვალოს და მათში მეტი წილი ჰქონდეს საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებულ დარგებს, განსაკუთრებით მრეწველობას და თანამედროვე სერვისებს, რომ შეიქმნას ექსპორტის საკმარისი ნაკადები. ეს უკანასკნელი მოგების სამომავლო რეპატრიაციის გაქვითვის შესაძლებლობას იძლევა. მიუხედავად იმისა, რომ სხვა განვითარებად ქვეყნებში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინება აფინანსებს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტს, ისევე, როგორც იღებს მის შემცირებაში მონაწილეობას უცხოურ მფლობელობაში არსებული კომპანიების მხრიდან ექსპორტის ზრდით, საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები მიდრეკილია იმპორტისკენ, რამაც გააღრმავა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი. ამ თავში შეჯამებული შეფასების ამოცანაა მიმდინარე ანგარიშის განმსაზღვრელი ფაქტორების შემოწმება, მისი დაფინანსების სტრუქტურის და მაკროეკონომიკური ზემოქმედების შეფასება და შესაბამისი გზის დასახვა, რომელიც შესაბამისობაში იქნება გარე მდგრადობასთან და საქართველოს ეკონომიკური ზრდის ამბიციებთან. ამ თავის დანარჩენი ნაწილი ორგანიზებულია შემდეგნაირად. „ა“ ქვეთავი მიმოიხილავს მიმდინარე და კაპიტალის ანგარიშების ძირითად ტენდენციებს. „ბ“ ქვეთავი აფასებს მიმდინარე და კაპიტალის ანგარიშების განმსაზღვრელ ფაქტორებს და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის (CAD) დაშლას სტრუქტურულ და ციკლურ კომპონენტებად. „გ“ ქვეთავი წარმოგვიდგენს მდგრადობის შეფასებას სხვადასხვა სცენარის მიხედვით. თავი სრულდება ძირითადი გზავნილებით და დასკვნებით. 68 მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ დოლარიზაცია უკანასკნელ წლებში მცირდებოდა. 2008 წლის შემდეგ სესხების დოლარიზაციამ იკლო 13.8 პროცენტული ერთეულით და შეადგინა 59.4 % ხოლო დეპოზიტების დოლარიზაციამ 14.1 პროცენტული ერთეულით და შეადგინა 59.8% 96 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ა. ძირითადი ტენდენციები: გარე ვალდებულებების ფორმირება მიმდინარე ანგარიშის სტრუქტურა, დაფინანსება და მდგრადობა უშუალოდ შეესაბამება ეკონომიკური ზრდის და კონკურენტუნარიანობის მიმდინარე და სამომავლო მოდელებს. მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი (CAB) ასახავს ადგილობრივი ინვესტიციების და სამომხმარებლო ხარჯების მეტობას ადგილობრივ წარმოებასთან შედარებით და ეკვივალენტურია იმისა, თუ რამდენს სესხულობს ქვეყანა დანარჩენი მსოფლიოსგან აღნიშნული სიჭარბის დასაფინანსებლად. განვითარებად ეკონომიკას შესაძლოა, სჭირდებოდეს ნასესხები სახსრების მოზიდვა მაღალი ინვესტიციების დასაფინანსებლად, რა შემთხვევაშიც მიმდინარე ანგარიშის ახლანდელი დეფიციტი შეიძლება მომავალში გახდეს უფრო მაღალი ზრდის, ექსპორტის და დანაზოგების წყარო. განპირობებულია ეს თუ არა მაღალი სახელმწიფო ხარჯებით ან კერძო ინვესტიციებით, ან დაბალი კერძო დანაზოგებით, როგორ ხდება მისი დაფინანსება და რომელ სექტორებში წარმოებს კაპიტალის შემოდინება - ყოველივე ამან შეიძლება მნიშვნელოვანი გავლენა იქონიოს მიმდინარე ანგარიშის დინამიკაზე, სამომავლო ეკონომიკურ ზრდასა და სამუშაო ადგილების შექმნაზე. ცხრილი 6.1. საგარეო ანგარიშები (მლნ. აშშ დოლარი თუ სხვაგვარად არ არის მითითებული)   2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 მიმდინარე ანგარიში -384 -354 -710 -1,176 -2,009 -2,813 -1,134 -1,193 -1,840 -1,854 -951 მშპ -ის პროცენტი პროცენტი -9.6 -6.9 -11.1 -15.1 -19.8 -22.0 -10.5 -10.2 -12.7 -11.7 -5.9 ფინანსური ანგარიში 370 300 625 1,066 1,915 2,759 916 1,009 1,673 1,742 841 მშპ -ის პროცენტი 9.3 5.9 9.7 13.7 18.8 21.6 8.5 8.7 11.6 11.0 5.2 წყარო: საქართველოს შესაბამისი სახელმწიფო დაწესებულებების და ბანკის ექსპერტთა გამოთვლები. საქართველოს მიმდინარე ანგარიში დეფიციტურია უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში. მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტმა პიკურ მნიშვნელობას მიაღწია 2008 წელს, როცა მან შეადგინა მშპ-ის დაახლოებით 22 პროცენტი მაღალი ზრდის ოთხწლიანი პერიოდის და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადებით მხარდაჭერილი პროციკლური ფისკალური პოლიტიკის შემდეგ. 16 პროცენტიანმა გაუფასურებამ გლობალური ეკონომიკური კრიზისის და 2008 წელს რუსეთთან კონფლიქტის შემდეგ, რომელმაც განაპირობა ადგილობრივი მოთხოვნის შემცირება, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ვარდნა და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის განახევრება 10 პროცენტამდე 2009 წლისთვის, ხელი შეუწყო ექსპორტის აღდგენას. მაღალი სახელმწიფო ხარჯების მეშვეობით 2010 წელს ზრდის განახლების და ვალუტის კურსის მატების შედეგად, მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი ისევ გაღრმავდა და 2012 წელს 13 პროცენტს მიუახლოვდა, სანამ ისევ შემცირდებოდა 2013 წელს ზრდის და ადგილობრივი მოთხოვნის მკვეთრი ვარდნის გამო (ნახაზი 6.1). სავაჭრო დეფიციტს განაპირობებდა იმპორტირებული საქონლის მოცულობის დიდი ზრდა, რამაც გაქვითა ექსპორტის ზრდა, რომელიც კონცენტრირებული იყო სერვისებში. ფაქტიურად სერვისების სავაჭრო ბალანსმა მიაღწია 8.7 პროცენტს 2013 წელს. ამ ტენდენციებს ამყარებდა რეალური მდგრადი გაცვლის კურსის მაჩვენებლის ზრდა 2004 წლიდან, რომელიც შეწყდა ხანმოკლე პერიოდის განმავლობაში 2008 წელს და რასაც ამყარებდა მოცულობითი კაპიტალის შემოდინება, რომელიც ზიანის მომტანი იყო ექსპორტის კონკურენტუნარიანობისთვის. მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი, ასევე, ასახავს შემოსავლის მზარდ უარყოფით ნაშთს, რომელიც ბალანსდება მზარდი მიმდინარე ტრანსფერებით (რომლებიც ამჟამად მშპ-ის 9 პროცენტს შეადგენს). სუფთა შემოსავალს განსაზღვრავს ძირითადად მოგების რეპატრიაცია უცხოურ მფლობელობაში არსებული საქართველოში მოქმედი კომპანიების მიერ. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული შესაბამისობაშია აღმოსავლეთ ევროპაში არსებულ მოდელებთან, რამდენადაც ინვესტიციები, რომლებიც ხელს უწყობს მოგების რეპატრიაციას ძირითადად საქართველოში საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე დარგებშია წარმოდგენილი, ისინი არ ასახავს მიმდინარე ანგარიშის მართვის გაუმჯობესების შესაძლებლობას. სუფთა შემოსავალი უცხოეთიდან დაეცა დაახლოებით მშპ-ის 2 პროცენტული ერთეულით 2004-დან 2013 წლამდე პერიოდში. მეორე მხრივ, მიმდინარე ტრანსფერები ფულადი გზავნილების და ოფიციალური გადარიცხვების ჩათვლით მნიშვნელოვნად გაიზარდა, და კერძო ფულადი გზავნილები ოფიციალურ ტრანსფერებს პირველად 2012 წელს გაუთანაბრდა (ნახაზი 6.1). თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 97 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ნახაზი 6.1. საქაჽთველოს საგაჽეო დისბალანსი მიმდინაჽე ანგაჽიშის სალდო, სავაჭჽო ბალანსი, ნავთობის ბალანსი საქონლის სუფთა ექსპოჽBი და სეჽვისების სუფთა ექსპოჽBი მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი მიმდინაჽე ანგაჽიში სავაჭჽო ბალანსი ნავთობის ბალანსი საქონლის სუფთა ექსპოჽBი მომსახუჽების სუფთა ექსპოჽBი ჽეალუჽი ეფექBუჽი გაJვლითი კუჽსი და ვაჭჽობის პიჽობები მიმდინაჽე Bჽანსფეჽები მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი ვალუBის ჽეალუჽი გაJვლის კუჽსი CPI ვაჭჽობის პიჽობები (2500=100) ოფიJიალუჽი Bჽანსფეჽები კეჽძო Bჽანსფეჽები წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. კაპიტალის ნაკადების მოცულობა, დინამიკა და სტრუქტურა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს რისკზე, ეკონომიკურ ზრდაზე, მიმდინარე ანგარიშებზე სამომავლო მოძრაობებზე და პოლიტიკით განსაზღვრულ საპასუხო ღონისძიებებზე. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაღალი წილი პორტფელურ ინვესტიციებთან ან სესხებთან შედარებით ასოცირდება უფრო დაბალ მოწყვლადობასთან მიმდინარე ანგარიშის მოცემული დეფიციტისთვის. თუმცა მნიშვნელოვანია პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დანიშნულების სექტორები. კაპიტალის შემოდინების სიდიდე, რომელიც საჭიროა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დასაფარად, მნიშვნელოვანია: შედარებით უფრო დიდი ნაკადები შეიძლება, მოითხოვდეს კონტრციკლურ ღონისძიებებს ან შესაძლოა დააზარალოს კონკურენტუნარიანობა ფაქტიური გაცვლითი კურსის ან საპროცენტო განაკვეთების ზრდით გამო; შედარებით მცირე ნაკადებს უკეთესი შანსი აქვთ, რომ მათზე რეაგირება მოხდება ექსპორტის ზრდის საშუალებით. მიუხედავად იმისა, რომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები იყო მიმდინარე ანგარიშების დაფინანსების ძირითადი წყარო, მისი შემოდინება ძირითადად ხდებოდა საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე სექტორებში, მშენებლობასა და მომსახურების სექტორში და რეალურად ხელი შეუწყო დეფიციტის შემდგომ გაღრმავებას. მაკროსაფუძვლების გაუმჯობესებას და პრივატიზაციის პროცესის დაჩქარებას, გლობალური ლიკვიდურობის ზრდასთან ერთად, „დიდი სიწყნარის“ პერიოდში შედეგად მოჰყვა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ზრდა 2008 წლის კრიზისამდე. პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა პიკს მიაღწია 2007 წელს, როცა მისმა მნიშვნელობამ 98 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მშპ-ის 12 პროცენტი შეადგინა. გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა გაანახევრა და კიდევ უფრო მეტად შეამცირა ეს ნაკადები მშპ-ის 6 და 8 პროცენტს შორის 2008 წლის შემდეგ. 2013 წელს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინებამ მიაღწია მშპ-ის 6.3 პროცენტს, რაც ოდნავ მაღალი იყო ვიდრე 10-წლიანი პერიოდის ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი. თუმცა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ძირითადად კონცენტრირებული იყო საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე სექტორებში, კერძოდ, უძრავი ქონების და მომსახურების სფეროებში და მიდრეკილი იყო უფრო იმპორტისკენ, ვიდრე - ექსპორტისკენ, რამაც შესაძლოა ნაწილობრივ ახსნას პროდუქტიულობის შედარებით მაღალი მაჩვენებლები მსგავსი ან უფრო დაბალი უცხოური ინვესტიციების დონის მქონე სხვა ქვეყნებში. ნახაზი 6.2. დეფიJიBის დაფინანსება სუფთა პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები პოჽBფელუჽი ინვესBიJიების შემოდინება მშპ-ის პჽოJენBი პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი სუფთა პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები (მშპ-ს) Ihs მჽეLველობის Lილი (მშპ-ს) rhs სუფთა პოჽBფელუჽი ნაკადები (მშპ-ს) Ihs სუფთა სესხების ნაკადები rhs პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიების Lყაჽოები (ჽეგიონის მიხედვით) პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები და მშპ ეჽთ სულზე პჽოJენBი მლჽდ. აშშ დოლაჽი აშშ დოლაჽი დსთ-ს ქვეყნები ევჽოკავშიჽის ქვეყნები სხვა ქვეყნები სუფთა პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები (მშპ-ს) Ihs მპშ ეჽთ სულზე (აშშ დოლაჽი) rhs წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. პორტფელი და საკრედიტო ნაკადები გაიზარდა უკანასკნელ წლებში, რამაც ხელი შეუწყო სუფთა უცხოური ვალდებულებების დაგროვებას. კრიზისის წლებში მკვეთრი ვარდნის შემდეგ პორტფელურმა შემომავალმა ნაკადებმა მიმართულება საპირისპიროდ შეიცვალა ევროობლიგაციების დაფარვის, ადგილობრივი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების და განვითარებულ ბაზრებზე დაბალი შემოსავლის საპასუხოდ, რამაც -0.3 პროცენტი შეადგინა 2013 წელს. სუფთა, განსაკუთრებით კორპორაციული დაკრედიტება გაიზარდა 2006 წლიდან და საკმაოდ მაღალ ნიშნულზე დაახლოებით 3 პროცენტის ფარგლებში რჩება. თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 99 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ბ. განმსაზღვრელი ფაქტორები: მაღალი კაპიტალური ხარჯებით გამყარებული კრედიტების და იმპორტის სწრაფი ზრდა მიმდინარე ანგარიშის სალდო არის ინვესტიციების და სამომხმარებლო ხარჯების მეტობა ადგილობრივ წარმოებასთან შედარებით. ის შეიძლება, ჩაითვალოს, როგორც უცხოეთიდან მიღებული შემოსავლების ნაშთი ან კერძო და სახელმწიფო სექტორების დანაზოგები სახელმწიფო და კერძო ინვესტიციების და სამომხმარებლო ხარჯების გამოკლებით. მიმდინარე ანგარიში, ამგვარად, განისაზღვრება კერძო დანაზოგებით და საინვესტიციო გადაწყვეტილებებით, ფისკალური პოლიტიკით და ფაქტორებით, რომლებიც გავლენას ახდენენ, ზოგადად, ექსპორტის კონკურენტუნარიანობაზე. ეროვნული დანაზოგების კლებამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტში უკანასკნელ წლებში (ქვეყნის წინაშე არსებული გამოწვევა საქართველოს ზრდის სამიზნე მაჩვენებლებში ნაგულისხმევი საინვესტიციო საჭიროებების და გარე დაფინანსებაზე უწყვეტად დამოკიდებულების რისკის გათვალისწინებით). დანაზოგების მაჩვენებლები მკვეთრად დაეცა 2004 წლის შემდეგ და უარყოფითი იყო 2008 წელს, როცა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტმა პიკს მიაღწია. დაბალი დანაზოგების სამი ძირითადი განმაპირობებელი 2004 წლის შემდეგ განისაზღვრა, როგორც პოსტ-გარდამავალი ოპტიმიზმი ზრდის პერსპექტივასთან დაკავშირებით, კერძო სექტორზე გაცემული ადგილობრივი კრედიტების მკვეთრი ზრდა 2000 წლის შემდეგ ათი წლის განმავლობაში და ფისკალური ზრდა 2007 და 2010 წლებს შორის პერიოდში, ძირითადად, ფისკალური სტიმულის გამო, რომელიც საჭირო გახდა კრიზისულ წლებში.69 უფრო მეტიც, საქართველოს ისტორიულად დანაზოგების დაბალი მაჩვენებლები ჰქონდა მსგავსი დემოგრაფიული და საშემოსავლო მახასიათებლების მქონე ქვეყნებთან შედარებით. ინვესტიციების მაჩვენებლები განპირობებული იყო უმეტესწილად პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებით კრიზისამდე და შემდეგ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებით და სახელმწიფო კაპიტალური ხარჯებით და ნაკლებად ცვალებადობდა. დამოკიდებულება უცხოურ დანაზოგებზე ინვესტიციების და ზრდის დაფინანსების მიზნით არ არის უჩვეულო განვითარებადი ქვეყნებისთვის; თუმცა დანაზოგების დაბალი დონე იწვევს გარკვეულ შეშფოთებას იმის გათვალისწინებით, რომ ინვესტიციის მაჩვენებლები უნდა შენარჩუნდეს ან გაიზარდოს, თუ საქართველო აპირებს სწრაფი ეკონომიკური ზრდის მიღწევას. რეალურად, საჭირო იქნება ინვესტიციების და ეროვნული დანაზოგების არსებითი ზრდა ტენდენციასთან შედარებით პროდუქტიულობის უფრო სწრაფი ზრდის პირობებშიც კი, გრძელვადიანი ზრდის დაახლოებით 5 პროცენტის დონეზე შესანარჩუნებლად. მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტში ასახულ დანაზოგებსა და ინვესტიციებს შორის სხვაობა სტრუქტურული და ციკლური ფაქტორების კომბინაციის შედეგია. მიმდინარე ანგარიშის სტრუქტურული კომპონენტი, რომელიც, ქვეყნის შემოსავლის და დემოგრაფიული მახასიათებლების და მოხმარების, ინვესტიციების და დანაზოგების თვალსაზრისით, მისი აგენტების ჯამური გადაწყვეტილებების პროდუქტია, შეადგენს მშპ-ის დაახლოებით 6 პროცენტს, ხოლო ციკლური კომპონენტი, გლობალურ ბაზარზე არსებული პირობების და ისეთი ადგილობრივი ცვლადების გამო, როგორებიცაა კრედიტი, მთლიანი მოთხოვნა, ფაქტიური გაცვლის კურსი და მაკროგაურკვევლობა, მშპ-ის დაახლოებით სამ პროცენტს შეადგენს. მთლიანად, საქართველოს განვითარების ეტაპი ხსნის სტრუქტურული მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის მნიშვნელოვან ნაწილს. აღნიშნული მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დაახლოებით ნახევარი განპირობებულია ორი გრძელვადიანი ფაქტორით, რომლებიც სტაბილურობას ინარჩუნებს დროთა განმავლობაში და, როგორც ჩანს, ადგენს დეფიციტის ქვედა ზღვარს: საქართველოს შემოსავალი (მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით) მის მთავარ სავაჭრო პარტნიორებთან შედარებით (კონვერგენცია ამცირებს დეფიციტს) და ჩამორჩენილი ფერტილურობის მაჩვენებელი, რომელიც ზრდის დეფიციტს. შედეგები თეორიის შესაბამისია. განვითარებადი ქვეყნები მაღალი საინვესტიციო საჭიროებებით, ტიპურად, კაპიტალის იმპორტიორები არიან. დამოკიდებულების მაღალი მაჩვენებლები და აქტიური სამუშაო ასაკის მოსახლეობის წილი, ტიპურად, ასოცირდება დანაზოგების დაბალ მაჩვენებლებთან და საქართველოში დაბერება სწრაფია მსგავსი შემოსავლის მქონე ქვეყნების ჯგუფთან შედარებით. 69 იხ. “Georgia Rising,” World Bank 2013. 100 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 6.3. დანაზოგების და ინვესBიJიების BენდენJიების სუჽათი საქაჽთველოში სუფთა პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები კეჽძო დანაზოგები და კეჽძო ინვესBიJიები მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი მთლიანი ინვესBიJიები მთლიანი ეჽოვნული დანაზოგები მთლიანი ინვესBიJიები მთლიანი ეჽოვნული დანაზოგები სBჽუქBუჽული და Jიკლუჽი დანაზოგები სBჽუქBუჽული და Jიკლუჽი ინვესBიJიები მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი სBჽუქBუჽული დანაზოგები Jიკლუჽი დანაზოგები სBჽუქBუჽული ინვესBიJიები Jიკლუჽი ინვესBიJიები წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. კერძო კრედიტების ზრდა, სახელმწიფო ხარჯები და უცხოური პირდაპირი ინვესტიციები წარმოადგენენ მიმდინარე ანგარიშის დინამიკის მნიშვნელოვან ციკლურ ფაქტორებს. კერძო კრედიტების სწრაფმა ზრდამ ადგილობრივი სექტორის მიმართ განაპირობა დაბალი დანაზოგები, მაღალი ინვესტიციები და საფინანსო სისტემის დოლარიზაცია; ადგილობრივი სესხების ორი მესამედი დენომინირებულია უცხოური ვალუტით. სახელმწიფო ხარჯებმა, რომელმაც პიკს დაახლოებით 2008 წლის კრიზისის დროს მიაღწია, შეადგინა მშპ-ის 37 პროცენტი, შეამცირა სახელმწიფო დანაზოგები და გაზარდა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი, ხოლო კრიზისის შემდგომი პერიოდის ფისკალურმა კონსოლიდაციამ ხელი შეუწყო მიმდინარე ანგარიშზე მაღალი ადგილობრივი მოთხოვნის გავლენის შესუსტებას. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე სექტორებში ასოცირდება იმპორტის (განსაკუთრებით სამრეწველო საქონლის და ნახევარფაბრიკატების) მაღალ მაჩვენებლებთა, და ექსპორტზე ნაკლებ ორიენტირებულობასთან. საქართველო წარმატებული იყო პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვაში, რომლის სტრუქტურული კომპონენტი შეესაბამება მიმდინარე ანგარიშის სტრუქტურულ კომპონენტს და შეადგენს მშპ-ის 6 პროცენტს. მსოფლიოს განვითარების შედარებით დაბალი მაჩვენებლები და მზარდი გლობალური ლიკვიდურობა ძირითადი „გარე“ ან „“განზიდვის“ ფაქტორებია, რომლებიც პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადების სტრუქტურული კომპონენტის მამოძრავებელია. შედეგები მიუთითებს, რომ საქართველო აღმოჩნდა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 101 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 კონკურენტული ბაზრის წინაშე და მოახერხა გარკვეული ნაკადების მოზიდვა. ფაქტობრივად, საქართველომ მოიზიდა შედარებით მაღალი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები კრიზისის წლებშიც კი ისეთი ქვეყნებიდან, რომელთა ზრდის მაჩვენებლებზე კრიზისს არ მოუხდენია მნიშვნელოვანი გავლენა. 2004 წლის რეფორმების შემდეგ საქართველოს ზრდის მაღალი მაჩვენებელი, ინფლაციის ცვალებადობის შემცირება და ვაჭრობის ღიაობა სტრუქტურული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი ადგილობრივი „მიზიდულობის ფაქტორები“ იყო. მოკლევადიანი ციკლური ცვლილებები, ასევე, განპირობებული იყო „განზიდვის ფაქტორებით“, როგორებიცაა გლობალური ზრდის ციკლური გაუარესება და ნავთობის მაღალი ფასები და „მიზიდულობის“ ფაქტორებით, როგორებიცაა წარმოების პოტენციური და ფაქტიური მოცულობის სხვაობის ზრდა და დაბალი სახელმწიფო სამომხმარებლო ხარჯები. ნახაზი 6.4. მიმდინაჽე ანგაჽიშის ბალანსის და პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიების სBჽუქBუჽული და Jიკლუჽი კომპონენBები მიმდინაჽე ანგაჽიშის ბალანსი პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი მიმდინაჽე ანგაჽიშის სBჽუქBუჽული კომპონენBი მიმდინაჽე ანგაჽიშის Jიკლუჽი კომპონენBი პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები სBჽუქBუჽული Jიკლუჽი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. წყარო: ავBოჽების და საქაჽთველოს ეჽოვნული ბანკის გამოთვლები. მიუხედავად იმისა, რომ პორტფელური ნაკადები, ასევე, განპირობებული იყო ადგილობრივი მომგებიანობით და მაკროეკონომიკური საფუძვლებით, გლობალური ფაქტორები უკანასკნელ დრომდე შედარებით ნაკლებ როლს თამაშობდა. მართალია პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა სარგებელი მიიღო „დიდი დაწყნარების“ პერიოდიდან, რომელიც აღნიშნული იყო შედარებით დაბალი საპროცენტო განაკვეთებით, მაღალი სასაქონლო ფასებით, მაღალი გლობალური ლიკვიდურობით, რისკის დაბალი პრევენციით და ძლიერი გლობალური ზრდით, პორტფელური ნაკადები საქართველოში არ გაზრდილა, ძირითადად, განუვითარებელი კაპიტალის ბაზრის გამო. მხოლოდ ევროობლიგაციების ემისიის და ადგილობრივი ობლიგაციების ბაზრის განვითარების შედეგად, რომელიც საქართველომ 2008 წელს დაიწყო, განხორციელდა პორტფელური ნაკადების მოზიდვა, ეს იმ დროს, როცა ყველა ქვეყანაში კაპიტალი გაედინებოდა. 2010 წლიდან ნაკადები გაიზარდა მაღალი ლიკვიდურობის და რისკის შერბილების საპასუხოდ. თუმცა, საქართველოს სასესხო ინსტრუმენტების მიმზიდველობა, ძირითადად, გაიზარდა საპროცენტო განაკვეთებს შორის განსხვავების გამო, რომელიც უცვლელი იყო დაბალი რისკის პრემიის მიუხედავად და უფრო მაღალი, ვიდრე შეიძლებოდა გათვალისწინებული ყოფილიყო უცხოური ვალუტის კურსის ცვლილების ფონზე. კაპიტალის ბაზრები განუვითარებელი დარჩა, რამაც განაპირობა გრძელვადიანი სახელმწიფო ვალდებულებების ნაკადები. მაკროეკონომიკური საფუძვლები სიჯანსაღით გამოირჩეოდა დაბალი ფისკალური დეფიციტის, გაუმჯობესებული ინფლაციის, მდგრადი რეზერვების აკუმულირების და საგარეო ვალის ვადიანობის სტრუქტურის ფონზე, რომლებიც, ასევე, უწყობდა ხელს ნაკადების მაღალ შემოდინებას. 102 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ნახაზი 6.5. საქაჽთველოში გაჽე დაფინანსებაზე დამოკიდებულების ზოგიეჽთი განმსაზღვჽელი ფაქBოჽი კეჽძო კჽედიBი პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი ადგილობჽივი კჽედიBი კეჽძო სექBოჽზე პიჽდაპიჽი უJხოუჽი ინვესBიJიები სახელმLიფო ხაჽჯები მოსახლეობის პიჽამიდა მშპ-ის პჽოJენBი ასაკი ათასი სახლმLიფო ხაჽჯები და სუფთა დაკჽედიBება ქალი მამაკაJი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. გ. საგარეო მდგრადობა მიმდინარე ანგარიშის უცვლელმა დეფიციტმა განაპირობა სუფთა უცხოური აქტივების პოზიციის გაუარესება (ამჟამად მშპ-ის 104 პროცენტი), რამაც გამოიწვია გარკვეული შეშფოთება საგარეო მდგრადობასთან დაკავშირებით. საგარეო მოწყვლადობას ამძაფრებს, ის რომ ფირმების და შინამეურნეობების დოლარში არსებული სასესხო ვალდებულებების დონე მაღალია. ამ კონტექსტში ვალუტის კურსის მკვეთრი ცვლილება - რაც შეიძლება შედეგად მოჰყვეს კაპიტალის შემოდინების მოულოდნელ შეჩერებას - მნიშვნელოვან გავლენას იქონიებს ბალანსზე, რაც გამოიწვევს ინვესტიციების და სამომხმარებლო ხარჯების მტკივნეულ კორექტირებას და ზიანის მომტანი იქნება ზრდისა და კეთილდღეობისათვის. აქ ჩვენ განვსაზღვრავთ მიმდინარე ანგარიშის მდგრადობას, როგორც სტაბილურ მდგომარეობას, რომელშიც მიმდინარე ანგარიშის სალდო დამოუკიდებლად არ ქმნის ეკონომიკურ ფაქტორებს საკუთარი ტრაექტორიის შესაცვლელად. კერძოდ, მიმდინარე ანგარიშის სალდო (CAB) მდგრადია, თუ ამჟამინდელი სამთავრობო პოლიტიკის თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 103 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 გაგრძელებას და კერძო სექტორის ქცევას შედეგად არ მოჰყვება პოლიტიკის სწრაფი ცვლილება (როგორიცაა, მაგალითად, პოლიტიკის მკვეთრი გამკაცრება, რაც იწვევს ფართომასშტაბიან რეცესიას) და/ან სხვა ეკონომიკური ცვლადების არსებითი ცვლილებები, როგორებიცაა უცხოური ვალუტის გაუფასურება ან საპროცენტო განაკვეთების მკვეთრი ზრდა. ნახაზი 6.6. ბალანსის ძიჽითადი ინდიკაBოჽები მოკლევადიანი ვალი/მთლიანი საგაჽეო ვალი ჽეზეჽვები lhs მოკლევადიანი ვალი/ჽეზეჽვები ???????????????? მლჽდ. აშშ დოლაჽი ???????????????? მოკლევადიანი ვალის Lილი მთლიან საგაჽეო ვალში lhs მთლიანი საჽეზეჽვო აქBივები Ihs მოკლევადიანი ვალი (მთლიანი ჽეზეჽვების %) rhs საპჽოJენBო განაკვეთების განსხვავება Lhs და EMBI სუფთა უJხოუჽი აქBივები Lhs მთლიანი საგაჽეო ვალი პჽოJენBი პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი მშპ-ის პჽოJენBი საპჽოJენBო განაკვეთის 3-თვიანი დიფეჽენJიალი სუფთა უJხოუჽი აქBივები (მპშ-ს %) lhs საგაჽეო ვალი (მპშ-ს %) rhs საპჽოJენBო განაკვეთის ეჽთLლიანი დიფეჽენJიალი ვალუBის განთავსებული დეპოზიBების საპჽოJენBო განაკვეთების ეჽთLლიანი დიფეჽენJიალი საქაჽთველოს EMBI სპჽედი EMBI გლობალუჽი სპჽედი წყარო: მსოფლიო ბანკის ექსპეჽBთა გამოთვლები. ამოცანას წარმოადგენს ალტერნატიული სცენარების არსებობა წმინდა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის (NIIP) სამომავლო მიმართულებების ალტერნატიული სცენარების შესამუშავებლად. აღნიშნული ეხება შემდეგ საკითხს: მიმდინარე ანგარიშის განმსაზღვრელი ფაქტორების და 2012 წლის ბოლოს ქვეყნის უცხოური აქტივების და ვალდებულებების გათვალისწინებით, როგორი იქნება სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის სამომავლო მიმართულებები სხვადასხვა სცენარის შესაბამისად? მეთოდოლოგია არ ადგენს რაიმე სტატიკურ დაშვებას ეკონომიკის ევოლუციის შესახებ. კრედიტების სწრაფ ზრდას შეუძლია მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის მიყვანა მშპ-ის 11 პროცენტამდე და სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციისა - მშპ-ის 140 პროცენტამდე. სცენარის ანალიზი კრედიტების 104 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად ზრდის შედეგისთვის მიუთითებს, რომ ყველა სხვა შესაბამისი ფაქტორის სტანდარტული ცვლილების შემთხვევაში, მიმდინარე ანგარიშის სალდო შემცირდება მცირედ 2014 წელს და მიაღწევს მშპ -ის 7.1 პროცენტს, შემდეგ ნელ–ნელა გაიზრდება, და 2018 წელს გადააჭარბებს მშპ-ის 8 პროცენტს. ყველაზე ექსპანსიური სცენარის შემთხვევაში, რომელშიც კრედიტები, სავარაუდოდ, გაიზრდება 16 პროცენტით წელიწადში 2015 წლის შემდეგ, მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი მიუახლოვდება მშპ-ის 11 პროცენტს. ანალოგიურად, სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიცია გაიზრდება მშპ-ის 130 პროცენტამდე, 2013 წლის 104 პროცენტიანი მაჩვენებლიდან, ყველაზე მეტად კონსერვატიული სცენარის პირობებში, რომელშიც კრედიტები გაიზრდება ნახევრად ან მშპ-ის 8 პროცენტით. 70 ჩანართი 6.1. უნდა იყოს თუ არა საქართველოს სუფთა უცხოური ვალდებულებების დონე და შედგენილობა შეშფოთების მიზეზი სუფთა უცხოური ვალდებულებების მოცულობითმა დაგროვებამ ან ანალოგიურად სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციამ შეიძლება მნიშვნელოვანი რისკი შექმნას ფართო და უცვლელი მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის მდგრადობის თვალსაზრისით. აკუმულირებული სუფთა უარყოფითი საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიცია უშუალოდ განაპირობებს სამომავლო საგადამხდელო ბალანსის გაუარესებას შემოდინებული შემოსავლების დიდი ნაკადების მეშვეობით. ასევე, შედარებით უფრო მაღალი უარყოფითი სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიცია ზრდის ქვეყნის რისკს და ამცირებს ინვესტორთა სურვილს, დააფინანსონ მიმდინარე ანგარიშის სამომავლო დეფიციტის ნაწილები. Catao და Milesi-Ferretti (2013) 1970-2011 წლების გარე კრიზისების ბოლოდროინდელ საერთაშორისო კვლევაში მიუთითებენ, რომ კრიზისის რისკი იზრდება სუფთა უცხოურ ვალდებულებებთან ერთად და განსაკუთრებით მაშინ, როცა აღნიშნული აღემატება მშპ-ის 50 პროცენტს ან მისი ისტორიული საშუალო მნიშვნელობის 20 პროცენტს. უფრო მეტიც, ავტორების თანახმად, სუფთა საერთაშორისი საინვესტიციო პოზიციის შედგენილობა, ასევე, მნიშვნელოვანია მოწყვლადობისთვის. კრიზისის რისკი იზრდება სუფთა ვალდებულებების წილთან ერთად საერთო სუფთა საერთაშორისიო საინვესტიციო პოზიციაში და მიუთითებს (მიახლოებით) მშპ-ის 35 პროცენტიან ზღვარს სუფთა სავალო ვალდებულებებისთვის, როგორც კრიზისების პოტენციალის სიგნალს. როგორც მთლიანი, ისე - სუფთა ვალდებულებები მნიშვნელოვნად გაიზარდა ნომინალური ღირებულებით უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში. მთლიანი ვალდებულებები გაიზარდა 5 მლრდ აშშ დოლარზე დაბალი მნიშვნელობიდან (2004 წელს) დაახლოებით 22 მლრდ. აშშ დოლარამდე (2012 წელს). სუფთა უარყოფითი საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის (NIIP) წილი მთლიან შიდა პროდუქტში დროებით გაუმჯობესდა 2004 – 07 წლებში და მნიშვნელოვნად გაიზარდა 2009 წლიდან და 2012 წლის ბოლოს მშპ-ის 98.9 პროცენტი შეადგინა. სუფთა ვალდებულებების სტრუქტურა ვალის და კაპიტალის ფარდობის თვალსაზრისით გაუარესდა კრიზისის პერიოდში. სუფთა უარყოფითი საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის (NIIP) შედგენილობა გაუმჯობესდა 2004-დან 2007 წლამდე პერიოდში, რამდენადაც სუფთა სავალო ვალდებულებების წილი მშპ-ში შემცირდა 45 პროცენტიდან (2003 წელი) 18 პროცენტამდე (2007 წლის ბოლოს), რასაც ხელი უნდა შეეწყო საქართველოს მოწყვლადობის შემცირებისთვის გარე კრიზისების მიმართ. ფარდობითი სტრუქტურის გაუმჯობესება პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების რეკორდული მნიშვნელობის შემდეგ, ძირითადად, განპირობებული იყო პრივატიზაციის პროცესის დაჩქარებით. თუმცა ეს გაუმჯობესება ხანმოკლე აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ როგორც სუფთა ვალი, ისე - სუფთა კაპიტალი მნიშვნელოვნად გაიზარდა კრიზისის პერიოდში, სუფთა ვალის დაგროვების სიჩქარე გაცილებით მაღალი იყო და განაპირობა სუფთა ვალის მშპ-თან ფარდობის ზრდა, რამაც 2012 წლის ბოლოს 38 პროცენტს მიაღწია. იმის მიუხედავად, რომ მოკლევადიანი ვალის წილი ახალ ვალში გაიზარდა შედარებით ახლახან, მოკლევადიანი აქტივების დომინანტური პოზიციის გათვალისწინებით, საქართველოს მთლიან აქტივებში სუფთა უარყოფითი საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის ვადიანობის სტრუქტურა ხელსაყრელი რჩება (მოკლევადიანი სუფთა აქტივები მშპ-ის 2 პროცენტზე ნაკლებია. სუფთა უარყოფითი საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციის დაგროვების ბოლოდროინდელი ტემპი, მისი მიმდინარე დონე და ფარდობითი სტრუქტურა მიუთითებს მაღალ რისკზე მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის სამომავლო მდგრადობისთვის. სუფთა ვალის გაზრდილი წილი მთლიან შიდა პროდუქტში გულისხმობს მეტ გარე ზემოქმედებას გლობალური პორტფელის ინვესტორებისთვის, თუმცა გლობალური განწყობის ცვლილების რისკი (მიმდინარე) არ არის მაღალი გამოშვებული ინსტრუმენტების გრძელვადიანობის გათვალისწინებით. არარეზიდენტი ინვესტორების მიერ ადგილობრივი ვალუტით გამოშვებული სამთავრობო ობლიგაციების ფლობის შემცირება 2013 წელს მიუთითებს, რომ ეს რისკები, ყველაფრის მიუხედავად, არსებობს. სუფთა ვალის მაღალი აკუმულირებული დონე გულისხმობს სავალო ინსტრუმენტების შეზღუდულ როლს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის დაფინანსებაში მოკლევადიან პერიოდში და მიუთითებს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის შემცირებაზე ისეთ დონემდე, რომელიც, უპირველესად, შეიძლება დაფინანსდეს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების სუფთა ნაკადებით და სუფთა ტრანსფერებით. შემოსავლის ბალანსის მოსალოდნელი გაუარესების გათვალისწინებით ვალის მომსახურებასთან და მოგების რეპატრიაციასთან მიმართებაში, მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის კორექტირება მოითხოვს სავაჭრო ბალანსის მნიშვნელოვან გაუმჯობესებას). 70 სუფთა ვალდებულებები უდრის სავალო აქტივების (პორტფელის ვალი, სხვა საინვესტიციო ვალი და უცხოური ვალუტის რეზერვები) და სავალო ვალდებულებების (პორტფელის ვალი და სხვა საინვესტიციო ვალი) სხვაობას. თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 105 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 ვალუტის რეალური კურსის გამოყენება სუსტი ინსტრუმენტია საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის გამოსასწორებლად. ვალუტის რეალური კურსის გავლენის სხვადასხვა სცენარის შედარება, როგორც მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტთან, ისე - სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციასთან მიმართებაში, მხოლოდ სუსტ გავლენას ახდენს საგადამხდელო ბალანსის დარღვევაზე. პროგნოზირებული საგადამხდელო ბალანსი 2018 წლისთვის უძლიერესი გაუფასურების დაშვების საფუძველზე პროცენტული ერთეულის მხოლოდ ერთი მეოცედია. აღნიშნულის მსგავსად, განსხვავება ნაგულისხმევ სუფთა უარყოფით საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციაში მნიშვნელოვანია. ეს ასახავს, როგორც მაღალ დოლარიზაციას და ექსპორტის კონკურენტუნარიანობის გაძლიერების საჭიროებას, ისე - საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე დარგების დომინანტურ როლს მიმდინარე ანგარიშის დინამიკაში. მშპ-ის ზრდის მოსალოდნელი ეფექტი საგადამხდელო ბალანსზე და, შედარებით ნაკლებად, სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიციაზე მნიშვნელოვანია შემოსავლის ფარდობითი დონის გათვალისწინებით. მშპ-ის ზრდის საბაზისო ნიშნულიდან გამომდინარე საგადამხდელო ბალანსი მიაღწევს თითქმის 9 პროცენტს 2018 წელს, ხოლო სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიცია მშპ-ის 133 პროცენტს. მეორე მხრივ, ძლიერი ზრდის დაშვებიდან გამომდინარე, რაც ერთი პროცენტული ერთეულით მეტია WEO პროგნოზზე, პროგნოზირებული მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი 9 პროცენტს გადააჭარბებს 2018 წელს, ხოლო სუფთა საერთაშორისო საინვესტიციო პოზიცია მშპ-ის 136 პროცენტს მიაღწევს. დ. დასკვნები საქართველოს მიმდინარე ანგარიში გარდამავალი პერიოდის დაწყებიდან არჩეული ზრდის მიმართულების სიმპტომია. საქართველომ სარგებელი მიიღო 2004 წლის რეფორმებიდან; ის გახდა და რჩება დანიშნულების კონკურენტულ ადგილად პირდაპირი უცხოური ინვესტიციებისთვის და ზრდის თვალსაზრისით საკმაოდ კარგი შედეგები აქვს. თუმცა კაპიტალის დაგროვება და პროდუქტიულობის ზრდა მნიშვნელოვნად იყო კონცენტრირებული საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე დარგებზე, რომლებიც ითვისებს საქართველოში შემომავალი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დიდ ნაწილს. ზრდის ეს წყაროები, კერძოდ, უცხოური ვალუტით გაცემული სესხებით გამოწვეული კრედიტების მაღალი ზრდა, მაღალი დამოკიდებულება ფისკალურ პოლიტიკაზე, დროებითი შოკების მართვის მიზნითაც კი, და იმპორტზე ორიენტირებული ინვესტიციები ექსპორტის გენერაციის ნაცვლად, არ არის მდგრადი. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები რეაგირებდა საქართველოს პოლიტიკის ჩარჩოზე და გლობალურ საბაზრო პირობებზე და მნიშვნელოვანწილად დააფინანსა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტი; თუმცა მისი გავლენა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის ცვლილებაზე არ იყო დადებითი. მომავალში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები სავარაუდოდ დარჩება 6 პროცენტის დონეზე საშუალო ვადიან პერიოდში, პოლიტიკის მკვეთრი ცვლილების ან შოკების დაძლევის მიზნით, რაც საკმარისია საქართველოს სავარაუდო სტრუქტურული მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის შესავსებად. საერთაშორისო გამოცდილება მიუთითებს, რომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინებების სასარგებლო ეფექტი ეკონომიკაზე და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტზე დამოკიდებულია მათ შედგენილობაზე. საქართველოში პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების უმეტესი ნაწილი მიმართულია საგარეო ვაჭრობასთან კავშირის არმქონე სექტორებზე, ძირითადად ორიენტირებულია იმპორტზე და სუფთა შემოსავლის გენერაციაზე და მოგების რეპატრიაციაზე ექსპორტის დამაბალანსებელი ზრდის გარეშე. სხვა ქვეყნებში, მაგალითად, მაროკოში და პოლონეთში, სადაც უცხოელი ინვესტორები ყურადღებას ამახვილებენ საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებულ დარგებზე, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები ხელს უწყობს ზრდას და ამცირებს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტს. ინვესტიციების ხელშეწყობის სტრატეგია ამგვარად ორიენტირებული უნდა იყოს ისეთ დარგებზე, საიდანაც შესაძლებელია ეფექტის გავრცელება ეკონომიკის სხვა დარგებზე პროდუქტიულობის და კონკურენტუნარიანობის ზრდის თვალსაზრისით, ექსპორტის და სამუშაო ადგილების მხარდასაჭერად. უკანასკნელ დროს სხვა და უფრო რისკიანი დაფინანსების წყაროების მნიშვნელობა გაიზარდა. გლობალური საკრედიტო დაფინანსების შემცირებას, სავარაუდოდ, შედეგად მოჰყვება საბანკო და კორპორაციული ნაკადების შემცირება. პორტფელური ობლიგაციების მაღალი შემოდინება ზრდის საქართველოს საგარეო სექტორის მოწყვლადობას, რისკისა და შემოსავლიანობის თანაფარდობისადმი მაღალი სენსიტიურობის გამო. ამგვარად 106 თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად მნიშვნელოვანია ინვესტორთა ბაზის გაფართოება, რამდენადაც დივერსიფიცირებული მოთხოვნა მნიშვნელოვანია შოკების მინიმუმამდე დასაყვანად. უცხოელი ინვესტორების მეტი მონაწილეობა შიდა ბაზრებზე, ასევე, სარგებლის მომტანია ლიკვიდურობისა და კონკურენციისთვის, რაც ხელს შეუწყობს გრძელვადიანი კაპიტალის ბაზრის განვითარებას. უკეთესად განვითარებული კაპიტალის ბაზარს შეუძლია კაპიტალური ინვესტიციების ხელშეწყობა, რეფორმების შემოთავაზება საგარეო ვალდებულებებში ვალის მზარდ წილთან დაკავშირებული გამოწვევების დასაძლევად. სიმცირის მიუხედავად, სავაჭრო ღიაობამ ხელი შეუწყო საგადამხდელო ბალანსის გაუმჯობესებას და მიუთითა სავაჭრო პოლიტიკის პოტენციურად მნიშვნელოვან გავლენაზე. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დიდი მოცულობა მიუთითებს, რომ საშემოსავლო ბალანსი უარყოფითი დარჩება საშუალოვადიან პერიოდში და მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის გაუმჯობესება უნდა მომდინარეობდეს გაუმჯობესებული სავაჭრო ბალანსიდან. არსებობს სამი ძირითადი მიზეზი, თუ რატომ იქნება ექსპორტის კონკურენტუნარიანობაზე მიმართული პოლიტიკა მნიშვნელოვანი მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის შესამცირებლად. პირველი, სიმცირის მიუხედავად სავაჭრო ღიაობამ მნიშვნელოვანი და დადებითი გავლენა იქონია საგადამხდელო ბალანსზე. მეორე, მიუხედავად იმისა, რომ ვალუტის რეალური კურსის ცვლილება გავლენას ახდენს სუფთა ექსპორტზე, მას ასუსტებს საფინანსო სისტემის მაღალი დოლარიზაციის ხარისხი და ფირმების დამოკიდებულება მაღალ გარე დაფინანსებაზე, ისევე, როგორც საგარეო ვაჭრობასთან დაკავშირებული დარგების შეზღუდული განვითარება. მესამე, მდგრადი კაპიტალის ნაკადები ქმნის რეალური ვალუტის კურსის ზრდის ტენდენციას, რომელიც აფერხებს კონკურენტუნარიანობას. დანაზოგების ხელშეწყობის და მიმზიდველი საფინანსო ინსტრუმენტების შექმნის პოლიტიკა ხელს შეუწყობს დედოლარიზაციას და შეამცირებს მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტიდან მომდინარე მოწყვლადობას. უნდა შეიქმნას სტრატეგიები კერძო დანაზოგების წახალისების მიზნით საფინანსო ინსტრუმენტების ფართო სპექტრის, მათ შორის, გრძელვადიანი დანაზოგების შექმნის საშუალებით. საპენსიო რეფორმა, ასევე, ხელს შეუწყობს კაპიტალის ბაზრების განვითარებას გრძელვადიან პერიოდში. კრედიტების მაღალმა ზრდამ დიდი როლი შეასრულა მიმდინარე ანგარიშის დეფიციტის გაფართოებაში ძირითადად საკუთარი შედგენილობის გამო. ადგილობრივი სესხების ორი მესამედი უცხოურ ვალუტაშია დენომინირებული, რაც მნიშვნელოვან რისკს უქმნის შინამეურნეობებს და ფირმებს მათ საბალანსო უწყისებში ვალუტის შეუსაბამობის გათვალისწინებით, საბანკო სექტორისთვის და მთლიანად ეკონომიკისთვის. დანაზოგების მიმზიდველი ადგილობრივი ვალუტით დენომინირებული ინსტრუმენტების შექმნა, ასევე, შეუწყობს ხელს კრედიტის ხელმისაწვდომობას და საფინანსო სისტემის თანდათანობით დედოლარიზაციას. დაბოლოს, როგორც დანაზოგების, ისე - ადგილობრივი ინვესტიციების შიდა რესურსებით დაფინანსების მხარდაჭერასთან ერთად, აღნიშნული პოლიტიკა გააძლიერებს ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ღონისძიებებს და შეამსუბუქებს გარკვეულ ზეწოლას ფისკალურ პოლიტიკაზე. თავი 6: საგადამხდელო ბალანსის დარღვევის განმაპირობებელი ფაქტორები და მდგრადობა 107 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 გამოყენებული ლიტერატურა Acemoglu, D. and D. H. Autor (2011), “Skills, Tasks and Technologies: Implications for Employment and Earnings”, in O. Ashenfelter and D. E. Card (eds.), Handbook of Labor Economics, Volume 4, Elsevier, Amsterdam. http://economics.mit.edu/files/7006 Aedo, C., J. Hentschel, J. Luque, and M. Moreno (2013) “From Occupations to Embedded Skills: A Cross-Country Comparison”, World Bank Policy Research Working Paper, 6560. Agrawal, A. and J. Ribot. (1999). Accountability in Decentralization: A Framework with South Asian and West African Cases, The Journal of Developing Areas, 33 (4): 473-502. _______, I. Cockburn, A. Galasso, and A. Oettl, (2012). Why are Some Regions More Innovative than Others? The Role of Firm Size Diversity, NBER Working Paper: 17793. Altomonte, C. and I. Colantone. (2008). Firm Heterogeneity and Endogenous Regional Disparities, Journal of Economic Geography, 8 (6): 779-810. Arias , O., S. Carolina Sánchez-Páramo, M. E. Dávalos, I. Santos, E.R. Tiongson, C. Grun, N. de Andrade Falcão, G. Saiovici, and C.A. Cancho (2014) Back to Work: Growing with Jobs in Europe and Central Asia. Washington, DC: World Bank. Artuç, E., S. Chaudhuri, and J. McLaren (2010). “Trade Shocks and Labor Adjustment: A Structural Empirical Approach.” The Amer- ican Economic Review, 100: 1008-45 Autor, D. and D. Dorn (2013) “The Growth of Low-Skill Service Jobs and the Polarization of the US Labor Market”, American Eco- nomic Review, 103(5), p. 1553-1597. _______, H. Levy and F.R. Murnane (2003), “The Skill Content of Recent Technological Change: An Empirical Exploration”, Quar- terly Journal of Economics, Vol. 118, No. 4, pp. 1279-1334. http://economics.mit.edu/files/569 Backman, M. (2013). Human Capital in Firms and Regions: Impact on Firm Productivity, Papers in Regional Science, doi: 10.1111/ pirs.12005. Banerjee, B. and M. Jarmuzek. (2009). Anatomy of Regional Disparities in the Slovak Republic. IMF Working Paper No. 09/145. Bardhan, P. (2002). Decentralization of Governance and Development, Journal of Economic Perspectives, 16 (4): 185-205. Brambilla, I., D. Lederman, and G. Porto (2012). “Exports, Export Destinations, and Skills.” American Economic Review, 102(7): 3406-38. Beeson, P. E., D.N. DeJong, and W. Troesken. (2001). Population Growth in US Counties, 1840-1990. Regional Science and Urban Economics, 31: 669–699. Bernard, A., and J.B. Jensen (1995). “Exporters, Jobs and Wages in US Manufacturing, 1976-1987.” Brookings Papers on Economic Activity: Microeconomics, 67-112. _______, and J.B. Jensen (1999). “Exceptional Export Performance: Cause, Effect, or Both?” Journal of International Economics, 47(1): 1-25. _______, and J.B. Jensen (2004). Why Some Firms Export, Review of Economics and Statistics, 86 (2): 561-569. _______, J.B. Jensen, and P. Schott, 2005. Importers, Exporters, and Multinationals: A portrait of Firms in the U.S. that Trade Goods. NBER Working Paper, p. 11404. 108 გამოყენებული ლიტერატურა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად _______, J.B. Jensen, S. Redding and P. Schott (2007). “Firms in International Trade.” Journal of Economic Perspectives, 21(3): 105-30. _______, S.J. Redding, and P.K. Schott (2006): “Multi–Product Firms and Product Switching,” NBER Working Papers 12293, Na- tional Bureau of Economic Research. _______, S.J. Redding, and P.K. Schott (2010) ‘Multi-Product Firms and Product Switching,’ American Economic Review 100, 70–97 Besedes, T., Prusa, T., (2006). Ins, Outs and the Duration of Trade. Canadian Journal of Economics 104, 266–295. _______. T. Prusa (2007). The Role of Extensive and Intensive Margins and Export Growth, NBER Working Paper 13628 Bolashvili, P. (2002). Fiscal Autonomy Problems of Local Government in Georgia, In Davey, K. (Eds.), Fiscal Autonomy and Efficien- cy: Reforms in the Former Soviet Union, OSI/LGI: Budapest, 59-87. Branstetter, L.G. (2001). Are Knowledge Spillovers International or Intranational in Scope? Journal of International Economics, 53 (1): 53-79. Brenner, N. (2004). New State Spaces: Urban Governance and the Rescaling of Statehood, Oxford University Press: Oxford. Brenton, P., C. Saborowski, E. von Uexkull (2010). What Explains the Low Survival Rate of Developing Country Export Flows? World Bank Economic Review 24 (3), 474–499. Bristow, G. (2010). Resilient Regions: Re-‘place’ing Regional Competitiveness, Cambridge Journal of Regions, Economy and So- ciety, 3: 153–167. Brülhart, M. (2011). The Spatial Effects of Trade Openness: A survey, Review of World Economics, 147: 59-83. Cadot O., L. Iacovone, M. Pierola, and F. Rauch (2013). Success and Failure of African Exporters, Journal of Development Eco- nomics 101:284–296 Carballo, J., C. Volpe Martincus (2008). Is export promotion effective in developing countries? Firm-level evidence on the intensive and the extensive margins of exports. Journal of International Economics 76, 89–106. Carneiro, P. and J.J Heckman (2003) Human Capital Policy, IZA Discussion Papers 821, Institute for the Study of Labor (IZA). Cebeci, T., A. Fernandes, C. Freund, and M. Pierola (2012). “Exporter Dynamics Database,” World Bank Policy Research Working Paper 6229. ________, D. Lederman, and D. Rojas (2013). “The Structure of Exports across Destinations and Labor-Market Outcomes: An Em- pirical Case Study of Turkey” (unpublished manuscript). World Bank, Washington, DC. Chankseliani, M. (2013). Rural Disadvantage in Georgian Higher Education Admissions: A Mixed-Methods Study, Comparative Education Review, 57 (3): 424-456. Cheshire, P.C. and I.R. Gordon (1998). Territorial Competition: Some Lessons for Policy, Annuals of Regional Science, 32: 321-346. Chinitz, B. (1961). Contrasts in Agglomeration: New York and Pittsburgh, The American Economic Review, 51 (2): 279–289. Ciccone, A. (2002) Agglomeration Effects in Europe, European Economic Review 46: 213–227. Clerides, S., S. Lach and J. Tybout (1998). “Is Learning by Exporting Important? Micro-dynamic evidence from Colombia, Mexico, and Morocco.” The Quarterly Journal of Economics, 113(3): 903-47. Cunha, F. and J.J Heckman (2006) Investing in Our Young People, NBER Working Papers 16201, National Bureau of Economic Research. გამოყენებული ლიტერატურა 109 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 Dabla-Norris, E. (2006) The Challenge of Fiscal Decentralization in Transition Countries. Comparative Economic Studies, 48: 100– 131. Dunn, J. and D. Wetzel (2000). Fiscal Decentralisation in Former Socialist Economies: Progress and Prospects, World Bank: Wash- ington, D.C. Duranton, G. and D. Puga (2001). Nursery Cities: Urban Diversity, Process Innovation, and the Life Cycle of Products, American Economic Review, 91 (5): 1454-1477. _______. and D. Puga (2004). Micro-Foundations of Urban Agglomeration Economies, In Henderson, V. and Thisse, JF. (Eds.), Handbook of Regional and Urban Economics, 4: 2063-2117. Ebel, R. D. and S. Yilmaz (2002). Concept of Fiscal Decentralization and Worldwide Overview, World Bank: Washington, DC Ellison, G. and E. L. Glaeser, (1999). The Geographic Concentration of Industry: Does Natural Advantage Explain Agglomeration? American Economic Review, 89 (2): 311-316. Expert Group on Future Skills Needs (2007) “Tomorrow’s Skills: Towards a National Skills Strategy”, 5th Report. Ezcurra, R. and P. Pascual (2008) The Link Between Fiscal Decentralisation and Regional Disparities: Evidence From Several Eu- ropean Union Countries, Environment and Planning A, 40 (5): 1185-1201. Farole, T., A. Rodríguez-Pose, and M. Storper (2011). Cohesion Policy in the European Union: Growth, Geography, Institutions, Journal of Common Market Studies, 45 (5): 1089-1111. Feldman, M.P. (1994). The Geography of Innovation, Kluwer Academic Publishers: Boston. Felzenshòtain, D. and B.A. Portnov (2005). Regional disparities in small countries, Springer. Fitzpatrick, P. and K. McQuinn (2005). Measuring Bank Profit Efficiency, Research Technical Paper, 3, Economic Analysis and Re- search Department, Central Bank and Financial Services: Ireland. Fujita M. and J.F. Thisse (2002). Economics of Agglomeration, Cambridge University Press: Cambridge Fujita, M., P. Krugman, and A.Venables (1999). The Spatial Economy: Cities, Regions, and International Trade, MIT Press: Cam- bridge. Geroski, P.A. (1995). What Do We Know about Entry? International Journal of Industrial Organization, 13: 421-440. Ghemawat, P. (2007). Redefining Global Strategy: Crossing borders in a World Where Differences Still Matter, Harvard Business Press. Glaeser E., H. Kallal, J. Scheinkman, and A. Shleifer, (1992). Growth in Cities, Journal of Political Economy, 100: 1126-1152. _______, and Mare (2001). Cities and Skills, Journal of Labor Economics, 19 (2): 316-342. _______, and W. Kerr (2009). Local Industrial Conditions and Entrepreneurship: How Much of the Spatial Distribution Can We Ex- plain? Journal of Economics and Management Strategy 18 (3): 623-663. Görg, H., R. Kneller and B. Muraközy (2012). What makes a successful export? Evidence from Firm-Product-Level Data. Canadian Journal of Economics Canadian Economics Association 45 (4), 1332–1368. Government of Georgia (2010) State Strategy for the Regional Development of Georgia 2010-2017, Government of Georgia: Tbilisi. Grävingholt, J., B. Doerr, K. Meissner, S. Pletziger, J. von Rümker, and J. Weikert (2006). Strengthening Participation through Decentralization: Findings on Local Economic Development in Kyrgyzstan, Studies, German Development Institute: Bonn 110 გამოყენებული ლიტერატურა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად Hanushek, E., L. Woessmann and L. Zhang (2011) “General Education, Vocational Education, and Labor-Market Outcomes over the Life-Cycle”, NBER Working Paper 17504. Hausmann, R., J. Hwang and D. Rodrik (2007). “What You Export Matters.” Journal of Economic Growth, 12(1): 1-25. __________, D. Rodrik (2003). Economic development as self-discovery. Journal of Development Economics 72, 603–633. Hayek, F.A. (1945). The Use of Knowledge in Society, The American Economic Review, 35 (4): 519-530. Hayek, F.A. (1978). Competition as a Discovery Process, In Hayek, FA. (Eds.). Studies in Philosophy, Politics and Economics, Chicago: 66-81. Henderson, J. V. (1988). Urban Development: Theory, Fact, and Illusion, Oxford University Press: New York. Hess, W. and M. Persson (2010). The Duration of Trade Revisited: Continuous-Time vs. Discrete-Time Hazards. Lund University, Department of Economics working paper 2010:1. Hollweg, C., and E. Ruppert Bulmer. 2014. “Testing the Link between Exporting and Labor-Market Outcomes” (unpublished manu- script). World Bank, Washington, DC. Huber, M. (2004). State-building in Georgia: Unfinished and at Risk?, Clingendael Institute, February, The Hague. Jackson, P. (2004). Ethnicity, Decentralisation and the fissile state in Georgia, Public Administration and Development, 24 (1): 75-86. Jacobs, J. (1969). The Economy of Cities, Vintage: New York. Jakubowski, M., H.A. Patrinos, E. E. Porta, and J. Wisniewski (2010) “The Impact of the 1999 Education Reform in Poland”, Policy Research Working Paper Series 5263, World Bank, Washington, DC. Japaridze, D. (2010). Post-Crisis Challenges of Regional Economic Development in Georgia, Spatial Economy for Society Confer- ence: Poznan Kaplan, D. S., D. Lederman, and R. Robertson (2013). “Worker-Level Adjustment Costs in a Developing Country: Evidence from Mexico” (unpublished manuscript). World Bank, Washington, DC. Keating, M. (1998). The New Regionalism in Western Europe, Edward Elgar. Kirn, T. and E. Khokrishvili (2009). Challenges of Decentralisation in the Republic of Georgia, In King, L. and Khubua, G. (Eds.), Georgia in Transition, Peter Lang: Frankfurt. Klugman, J. (1994). Decentralisation: a survey of literature from a human development perspective, United Nations Development Programme, Human Development Report Office: New York. Krugman, P. (1991). Increasing Returns and Economic Geography, Journal of Political Economy, 99: 483-499. _______, (1997). Pop Internationalism, MIT Press: Cambridge. Levinsohn J. and A. Petrin (2003) Estimating Production Functions Using Inputs to Control for Unobservables. The Review of Eco- nomic Studies, Vol. 70, No. 2, pp. 317-341 Levinsohn, J. and A. Petrin (2003). Estimating Production Functions Using Inputs to Control for Unobservables, Review of Economic Studies, 70: 317–341. Losaberidze, D. (2007). Kyrgyzstan and Georgia – Perspectives Based on Georgia’s Decentralization Experience, in Toft, D. (Eds.), The challenges of decentralization in the Kyrgyz Republic, Fiscal Decentralization Initiative for Central and Eastern Eu- rope: Budapest. გამოყენებული ლიტერატურა 111 ქვეყნის ეკონომიკური მემორანდუმი დეკემბერი, 2014 Malmberg, A., B. Malmberg, and B. Lundeqvist (2000). Agglomeration and Firm Performance: Economies of Scale, Localization, and Urbanization among Swedish Export Firms, Environment and Planning A, 32: 305-321. Marshall, A. (1890). Principles of Economics: An Introductory Volume, MacMillan: London. Martínez-Vázquez, J. and R. McNab (2003). Fiscal decentralization and economic growth, World Development, 31: 1597-1616. Natsvlishvili, I. (2011) “Entrepreneurship Attitudes in the Context of Post-Soviet Transformation (Case of Georgia)”, Tbilisi State University and George Washington University, Washington, DC. Oates, W.E. (1999). An Essay on Fiscal Federalism, Journal of Economic Literature, 37 (3): 1120-1149. Odero, K.K. (2004). PRSPs in decentralized contexts: Comparative lessons on local planning and fiscal dimensions, World Bank: Washington, DC OECD (2010). “The High Cost of Low Educational Performance: The Long-Run Economic Impact of Improving PISA Outcomes”, Organization for Economic Co-operation and Development ,Paris. Ottaviano, G.I.P. and J.F. Thisse, (2004). Agglomeration and Economic Geography, In Henderson, J V. and Thisse, J.F. (Eds.), Handbook of Regional and Urban Economics, 4, North-Holland: Amsterdam, 2563-2608. _______, and J.F. Thisse, (2005). New Economic Geography: what about the N? Environment and Planning A, 37 (10): 1707-1725. Özsoy, I. and M. Kubetova, (2006). The Development of Business Sector in Georgia, IBSU Scientific Journal, 1 (1): 1-14. Prud’homme, R. (1995). The dangers of decentralization, World Bank Research Observer, 10: 201-220. Rappaport, J. and J.D. Sachs (2003). The United States as a Coastal Nation, Journal of Economic Growth 8 (1): 5-46. Rauch, J. and J. Watson (2003). “Starting Small in an Unfamiliar Environment,” International Journal of Industrial Organization, 21, 1021–1042. Reyes, J.D. and G. Varela (2013). “Trade Competitiveness Diagnostic – The case of Georgia”, World Bank mimeo. Roberts, M.J. and J.R. Tybout (1997). The decision to export in Colombia: an empirical model of entry with sunk costs, The American Economic Review, 87 (4): 545-564. Rodden, J. (2002). The Dilemma Of Fiscal Federalism: Grants and Fiscal Performances Around the World, American Journal of Political Science 46 (3): 670-687. Rodríguez-Pose, A. (2002). The Role of the ILO in Implementing Local Economic Development Strategies in a Globalized World: ILO. Rodríguez-Pose, A. (2012). Trade and regional inequality, Economic Geography, 88 (2): 109-136. Rodríguez-Pose, A. and N. Gill (2005). On the ‘economic dividend’ of devolution, Regional Studies, 39 (4): 405–420. _______,. and A. Krøijer, (2009). Fiscal decentralization and economic growth in Central and Eastern Europe, Growth and Change 40 (3): 387-417. Scott, J. (1988). Social Network Analysis, Sociology, 22 (1): 109-127. Seker, M. (2010). “Difficulties in Job Creation and Exporting.” Enterprise Note Series No. 12, Enterprise Surveys, The World Bank, Washington, D.C. 112 გამოყენებული ლიტერატურა საქართველო: შესაძლებლობები კეთილდღეობის მისაღწევად Shankar, R. and A. Shah, (2003). Bridging the Economic Divide Within Countries: A Scorecard on the Performance of Regional Policies in Reducing Regional Income Disparities, World Development, 31 (8): 1421-1441. Strumpf, K.S. (2002). Does Fiscal Decentralization Increase Policy Innovation?, Journal of Public Economic Theory, 4: 207-241. Tatar, M. (2010). Estonian local government absorption capacity of European Union structural funds, Administrative Culture, 11 (2): 202-226. Timm, C. (2013). Economic regulation and state interventions: Georgia’s move from neoliberalism to state managed capitalism, PFH Forschungspapiere/Research Paper No. 2013/03: Göttingen. Tondl, G. and G. Vuksic, (2003). What makes regions in Eastern Europe catching up? The role of foreign investment, human re- sources and geography, ZEI working paper No. B 12-2003. Treisman, D. (2000). Decentralization and the Quality of Government, UCLA. UNDP. (2005). Fiscal Decentralisation in Transition Economies: Case Studies from the Balkans and Caucasus, UNDP: Bratislava Regional Centre. Van Beveren I. (2012) Total Factor Productivity Estimation: A Practical Review, Journal of Economic Surveys Volume 26, Issue 1, pages 98–128. Véron, R., G. Williams, S. Corbridge, and M. Srivastava (2006). Decentralized Corruption Or Corrupt Decentralization? Community Monitoring of Poverty-Alleviation Schemes in Eastern India, World Development, 34 (11): 1922-1941. Volpe Martincus C. and J. Carballo (2009) Survival of new exporters in developing countries: does it matter how they diversify? IDB working paper series; 140. Von Braun, J. and U. Grote (2000, November). Does decentralization serve the poor? International Monetary Fund Conference on Fiscal Decentralization, Washington, DC, November. Wetzel, D. and J. Dunn (2001). Decentralisation in the Transition Economies: Challenges and the Road Ahead, PREM Unit Europe and Central Asia, World Bank: Washington, DC. Williamson, J.G. (2005). Winners and losers over two centuries of globalization. Wider perspectives on global development, UNU-WIDER, Palgrave Macmillan: New York, 136–174. World Bank. (1994). Infrastructure for Development, World Development Report 1994, Oxford University Press: New York _______. (2009). Reshaping economic geography, World Development Report 2009, World Bank: Washington, DC _______. (2010). Doing business 2011: Georgia - making a difference for entrepreneurs: comparing business regulation in 183 economies, World Bank: Washington, DC. _______. (2013a) “Doing Business 2014: Understanding Regulations for Small and Medium-Size Enterprises”, Washington, DC: World Bank Group. _______. (2013b) “Fostering entrepreneurship in Georgia”. _______. (2013c). Georgia Rising: Sustaining rapid economic growth, Country Economic Memorandum, PREM Unit Europe and Central Asia, World Bank: Washington, DC World Bank. (forthcoming). Public expenditure on a frontline: Strategic issues and reform agenda, World Bank: Washington, DC. გამოყენებული ლიტერატურა 113