E4390 V2 REV ელექტროგადამცემი ქსელის გაძლიერების პროექტი ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობის პროექტი ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიში ნაწილი 1 - ძირითადი ტექსტი ვერსია V13 2014 წლის 28 მარტი DG Consulting Ltd   Address: 1. Mitrophane Lagidze Street, 0108, Tbilisi, Georgia;   Registered office: 5 Shevardenidze Street, 0177, Tbilisi, Georgia; Reg No 205 280 998;  Tel: +995 322 997 497; +995 599 500 778;   e‐mail: dgirgvliani@access.sanet.ge; dgirgvliani@gmail.com  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 2 of 424 ხელმოწერების ნაწილი მომზადებულია: შპს „დგ კონსალტინგი“-ს მიერ დამკვეთები: შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ შპს „საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა“ მსოფლიო ბანკი შესწორებების ცხრილი დოკუმენტის შესწორებული შესწორების # შესწორების მიზეზი ნაწილი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 3 of 424 შინაარსი არატექნიკური რეზიუმე ..............................................................................................................................  13  1.  შესავალი ................................................................................................................................ 30  1.1  ზოგადი მიმოხილვა ......................................................................................................................  30  1.2  ბსგზშ-ს ანგარიშის მომზადების პროცესი და ანგარიშის სტრუქტურა .............................. 30  2.  საკანონმდებლო რეგულაციები და სახელმძღვანელო დოკუმენტები ............................. 34  2.1  საქართველოს კანონმდებლობა ..................................................................................................  34  2.2  მსოფლიო ბანკისა და IFC-ს პოლიტიკის მოთხოვნები და სახელმძღვანელოები ............. 40  2.3  ევროკავშირში მოქმედი რეგულაციები და საერთაშორისო შეთანხმებები ........................ 42  2.4  .................................... 44  ტექნიკური და გარემოსდაცვითი სტანდარტები და რეგულაციები  2.5  განსხვავებები საქართველოს კანონმდებლობასა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნებს შორის  .................................................................................................................................................... 46  3.  პროექტის აღწერა .................................................................................................................. 48  3.1  პროექტის საჭიროება ....................................................................................................................  48  3.2  პროექტის ზოგადი აღწერა ..........................................................................................................  48  3.3  პროექტის ადგილმდებარეობა და გასხვისების დერეფანი.................................................... 49  3.4  პროექტთან დაკავშირებული გადამცემი ხაზები და მიერთებები ....................................... 52  3.5  ტექნიკური ნორმები და სტანდარტები .....................................................................................  52  3.6  პროექტის კომპონენტები .............................................................................................................  52  3.6.1  გასხვისების დერეფანი ................................................................................................................  52  3.6.2  გადამცემი ხაზის ანძები ..............................................................................................................  53  3.6.3  სადენები ........................................................................................................................................ 58  3.6.4  იზოლატორები .............................................................................................................................  59  3.6.5  დამიწების ღეროები და კაბელები ............................................................................................  59  3.6.6  საძირკვლები ................................................................................................................................. 59  3.6.7  სტატიკური ოპტიკურ-ბოჭკოვანი დამიწების კაბელები ...................................................... 59  3.6.8  მისასვლელი გზები ......................................................................................................................  59  3.6.9  მასალები და სხვა საშუალებები ................................................................................................  60  3.7  პროექტით გათვალიწინებული სამუშაოები ............................................................................ 60  3.7.1  მობილიზაციის ფაზა ...................................................................................................................  61  3.7.2  მშენებლობის ფაზა .......................................................................................................................  61  3.7.3  ...............................................................................  62  ანძების ადგილმდებარეობის განსაზღვრა  3.7.4  გასხვისების დერეფნის გაწმენდა ..............................................................................................  62  3.7.5  ანძების საძირკვლებისთვის ადგილის გაწმენდა და მიწის ამოღება .................................. 63  3.7.6  აღჭურვილობისა და მასალების ტრანსპორტირება და შენახვა ........................................... 63  3.7.7  ანძების აღმართვა და გადამცემი ხაზების გაჭიმვა ................................................................ 64  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 4 of 424 3.7.8  ექსპლუატაციის ფაზა ..................................................................................................................  65  3.7.9  ექსპლუატაციიდან ამოღება .......................................................................................................  68  4.  პროექტის ალტერნატივების ანალიზი  ................................................................................ 69  4.1  არაქმედების ალტერნატივა .........................................................................................................  69  4.2  სისტემის ალტერნატივები ..........................................................................................................  69  4.3  საინჟინრო გადაწყვეტილებების ალტერნატივები .................................................................. 70  4.4  დერეფნის ალტერნატივები .........................................................................................................  71  4.5  ანძების განთავსების ალტერნატივები ......................................................................................  78  5.  ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგია ............ 79  5.1  სკრინინგის და სკოპინგის მეთოდოლოგია ..............................................................................  79  5.2  საზოგადოების ჩართულობა .......................................................................................................  80  5.3  ფონური მდოგმარეობის კვლევის მეთოდოლოგია ................................................................ 81  5.4  ზემოქმედების განსაზღვრის მეთოდოლოგია ......................................................................... 85  5.5  ზემოქმედების რანჟირების მეთოდოლოგია ............................................................................ 86  6.  ფიზიკური და ბუნებრივი გარემოს ფონური მდგომარეობა ............................................. 88  6.1  ფიზიკური გარემო.........................................................................................................................  88  6.1.1  კლიმატი და მეტეოროლოგიური პირობები ........................................................................... 88  6.1.2  ლანდშაფტები და მიწათსარგებლობა ......................................................................................  93  6.1.3  გეოლოგია და გეოლოგიური საფრთხეები ............................................................................ 101  6.1.4  ნიადაგის საფარი ........................................................................................................................  115  6.2  ბიოლოგიური გარემო.................................................................................................................  118  6.2.1  დაცული ტერიტორიები და განსაკუთრებული ეკოლოგიური ღირებულების მქონე ტერიტორიები ...........................................................................................................................  118  6.2.2  .......................................................................................................................................... 121  ფლორა  6.2.3  ფაუნა ............................................................................................................................................ 179  6.2.5  ცხოველთა დაცული სახეობები პროექტის დერეფანში ...................................................... 201  6.2.6  ფაუნის სენსიტიურობის შეჯამება ..........................................................................................  204  6.3  არსებული სოციალურ-ეკონომიკური გარემო ....................................................................... 210  6.3.1  შესავალი ...................................................................................................................................... 210  6.3.2  პროექტის რეგიონის ზოგადი აღწერა ....................................................................................  210  6.3.3  დემოგრაფია ................................................................................................................................ 214  6.3.4  ეკონომიკა .................................................................................................................................... 217  6.3.5  სოფლის მეურნეობა და სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის ხელმისაწვდომობა  ...................................................................................................................................................... 221  6.3.6  ............................................................ 224  მრეწველობა და არასასოფლო სამეურნეო სექტორი  6.3.7  სამუშაო ძალა და დასაქმება .....................................................................................................  225  6.3.8  მოსახლეობის შემოსავლებისა და ხარჯების სტრუქტურა ................................................. 227  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 5 of 424 6.3.9  პროექტის დერეფნის სოციალურ-ეკონომიკური პროფილი .............................................. 229  6.3.10  დემოგრაფია ................................................................................................................................ 232  6.3.11  განათლება ................................................................................................................................... 233  6.3.12  ეკონომიკური საქმიანობა და დასაქმება ................................................................................  234  6.3.13  შემოსავალი და ხარჯები ...........................................................................................................  234  6.3.14  .....................................................................................................................  236  ოჯახის საკუთრება  6.3.15  მოსახლეობის მოწყვლადი ჯგუფები და სიღარიბის დონე ................................................ 238  6.3.16  პროექტისადმი დამოკიდებულება .........................................................................................  239  6.4  კულტურული მემკვიდრეობა ...................................................................................................  240  6.4.1  კვლევის მეთოდოლოგია ..........................................................................................................  240  6.4.2  პროექტის რეგიონის ისტორიული მიმოხილვა .................................................................... 240  6.4.3  კულტურული მემკვიდრეობის კვლევის ძირითადი შედეგები ........................................ 242  7.  სენსიტიური რეცეპტორები და პოტენციური ზემოქმედება ........................................... 258  7.1  პოტენციური ზემოქმედება ფიზიკურ გარემოზე .................................................................. 258  7.1.1  პოტენციური ზემოქმედება ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე .................................. 258  7.1.2  შესაძლო ზემოქმედება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ................................................. 267  7.1.3  პოტენციური ზემოქმედება გეოლოგიურ პირობებზე, ნიადაგზე და გეოსაშიშროებებზე  ...................................................................................................................................................... 272  7.1.4  მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედება ...................................................................... 281  7.1.5  პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტსა და ხედებზე ...................................................... 288  7.2  ზემოქმედება ბიოლოგიურ გარემოზე .....................................................................................  303  7.2.2  პოტენციური ზემოქმედება ხმელეთის ჰაბიტატებზე ......................................................... 305  7.2.3  პოტენციური ზემოქმედება წყლის ჰაბიტატებზე ................................................................ 314  7.2.4  პოტენციური ზემოქმედება ფაუნაზე .....................................................................................  316  7.2.5  ...........................................................................................  321  ფლორაზე შესაძლო ზემოქმედება  7.3  პოტენციური ზემოქმედება სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე ...................................... 328  7.3.2  ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე და საზოგადოებაზე .................................... 331  7.3.3  შესაძლო ზემოქმედება ქვეყნისა და რეგიონის ეკონომიკაზე ............................................ 344  7.3.4  შესაძლო ზემოქმედება ინფრასტრუქტურაზე ...................................................................... 346  7.3.5  პოტენციური ზემოქმედება კულტურულ მემკვიდრეობაზე ............................................. 349  7.4  კუმულატიური ზემოქმედება ...................................................................................................  353  7.4.1  კუმულატიური ზემოქმედების კუთხით გასათვალისწინებელი პროექტები ................ 353  7.4.2  გრძელვადიანი კუმულატიური ზემოქმედებები ................................................................. 354  7.4.3  მოკლევადიანი კუმულატიური ზემოქმედებები ................................................................. 354  7.5  პოტენციური ზემოქმედების შეჯამება ....................................................................................  356  8.  ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები ............................................................... 364  8.2  შემარბილებელი ღონისძიებები პროექტირების ფაზისთვის ............................................. 371  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 6 of 424 8.3  შემარბილებელი ღონისძიებები მშენებლობის ფაზისთვის ................................................ 373  8.4  შემარბილებელი ღონისძიებები ექსპლოატაციისა და ტექნიკური მომსახურების ფაზებისთვის .........................................................................................................................  380  8.5  ....................................... 382  კუმულატიური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები  9.  გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა  ......................................................................... 383  9.1  ... 383  ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები  9.2  მონიტორინგის პროგრამა ..........................................................................................................  385  10.  ბსგზშ-ის ანგარიშის საჯარო განხილვა ............................................................................. 419  11.  ლიტერატურა ...................................................................................................................... 421  სურათები პროექტის დერეფანი .................................................................................................................  33  სურათი 1.2.1  სურათი 3.2.1  ...... 49  საქართველოს ენერგომომარაგების სქემა, რომელზეც ნაჩვენებია დაგეგმილი ეგხ  პროექტის ადგილმდებარეობა ................................................................................................  51  სურათი 3.3.1  220 კვ-იანი ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის ტიპიური განივკვეთი ..................................... 53  სურათი 3.6.1  ანძების სქემატური ნახაზი ......................................................................................................  55  სურათი 3.6.2  ანძების სქემატური ნახაზი ......................................................................................................  56  სურათი 3.6.3  ანძების სქემატური ნახაზი ......................................................................................................  57  სურათი 3.6.4  ანძის ტიპიური სამონტაჟო სამუშაოები ................................................................................  65  სურათი 3.7.1  საძირკვლის მახლობლად განთავსებული ანაკრები ანძის ტიპიური ხედი ................... 65  სურათი 3.7.2  ტყიან ადგილას მოწყობილი დერეფნის მაგალითი ............................................................ 67  სურათი 3.7.3  სურათი 4.4.1  ალტერნატივა 1.1 და ალტერნატივა 1.2, ზიკილიას (AP01) და მუგარეთს (AP05) შორის  ...................................................................................................................................................... 73  სურათი 4.4.2  ალტერნატივა 2.1 და ალტერნატივა 2.2, ბეშუმი (AP37) - ზამლეთის (AP60) მონაკვეთი  ...................................................................................................................................................... 74  სურათი 4.4.3  ალტერნატივა 3.1 და ალტერნატივა 3.2, სოფ. ოთანასხევსა (AP47) და სოფ. ზამლეთს (AP60) შორის მოქცეული მონაკვეთი ........................................................ 75  სურათი 4.4.4  ალტერნატივა 4.1 და ალტერნატივა 4.2 სოფ. ზემო ჯოჭოსა (AP155) და ბათუმის ქვესადგურს (AP160) შორის ....................................................................................................  77  საშუალო წლიური ტემპერატურა ეგხ-ს მარშრუტის გასწვრივ ........................................ 89  სურათი 6.1.1  საშუალო წლიური ნალექიანობა ეგხ-ს მარშრუტის გასწვრივ .......................................... 90  სურათი 6.1.2  ახალციხის მუნიციპალიტეტისთვის ტიპიური ლანდშაფტი ........................................... 94  სურათი 6.1.3  მდ. ფოცხოვის ხეობა ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტების საზღვარზე .... 95  სურათი 6.1.4  სოფლის ტიპიური ხედი ადიგენის მუნიციპალიტეტში .................................................... 96  სურათი 6.1.5  სურათი 6.1.6  .................. 96  ჩანჩქერი და მთის ნაკადული ადიგენის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში  ტიპიური ლანდშაფტი ბეშუმის სათხილამურო კურორტის შემოგარენში .................... 97  სურათი 6.1.7  ალპური მდელოები ბეშუმის სათხილამურო კურორტის მიმდებარედ ......................... 97  სურათი 6.1.8  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 7 of 424 ფრაგმენტირებული ფიჭვნარი სხალთის ხეობაში .............................................................. 98  სურათი 6.1.9  სურათი 6.1.10  სხალთის ხეობის ხედი ალპური ზონიდან ................................................................... 98  სურათი 6.1.11  სხალთის ხეობისთვის ტიპიური სოფლის ხედი ......................................................... 99  სურათი 6.1.12  ....................................................................................................  99  მდ. აჭარისწყლის ხეობა  სურათი 6.1.13  მდ. აჭარისწყლის ხეობა ხელვაჩაურის ზემოთ .......................................................... 100  სურათი 6.1.14  მდ. ჭოროხის ხეობა აჭარისწყლის შესართავის ქვემოთ ........................................... 100  სურათი 6.1.15  პროექტის რეგიონის გეოლოგიური აგებულება ........................................................ 103  სურათი 6.1.16  პროექტის რეგიონის დარაიონება მეწყერული დაზიანებისა და საშიროებების რისკების მიხედვით ...............................................................................................................  105  სურათი 6.1.17  სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში გეოლოგიური საშიშროებების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები .....................................................................................................  106  სურათი 6.1.18  აჭარის რეგიონში გეოლოგიური საშიშროებების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები .....................................................................................................  107  სურათი 6.1.19  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ახალციხის ქვესადგური - სოფელი ბენარა (Mott MacDonald, 2012) ..............................................................................................  108  სურათი 6.1.20  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ბენარა - ანძა #38 (Mott MacDonald, 2012) .......................................................................................................................................... 109  სურათი 6.1.21  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ანძა #38 - ბეშუმი (Mott MacDonald, 2012) .......................................................................................................................................... 110  სურათი 6.1.22  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ბეშუმი-დიდაჭარა (Mott MacDonald, 2012) .....................................................................................................................  111  სურათი 6.1.23  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, დიდაჭარა-შუახევი (Mott MacDonald, 2012) .....................................................................................................................  112  სურათი 6.1.24  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, შუახევი-ქედა (Mott MacDonald, 2012) .......................................................................................................................................... 113  სურათი 6.1.25  პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ქედა-ბათუმი ქვესადგური (Mott MacDonald, 2012) .....................................................................................................................  114  პროექტის დერეფნის საზღვრები დაცული ტერიტორიების სიახლოვეს ..................... 118  სურათი 6.2.1  პროექტის ტერიტორიაზე შესწავლილი ნაკვეთების ადგილმდებარეობა, ნაწილი 1 . 130  სურათი 6.2.2  პროექტის ტერიტორიაზე შესწავლილი ნაკვეთების ადგილმდებარეობა, ნაწილი 1 . 131  სურათი 6.2.3  სურათი 6.2.4  ფრინველების საშემოდგომო კვლევის უბნები (მონიშნულია მწვანე წერტილებით), BRC, 2012 .................................................................................................................................. 181  ფრინველების საგაზაფხულო კვლევის უბნები (მონიშნულია ყვითლად), BRC 2013  181  სურათი 6.2.5  სურათი 6.2.6  კავკასიის რეგიონის პრიორიტეტული საკონსერვაციო ტერიტორიები და ცხოველთა სამიგრაციო დერეფნები (პროექტის დერეფანი ნაჩვენებია წითელი ზოლით) .......... 183  სურათი 6.2.7  საქართველოზე გამავალი მტაცებელ ფრინველთა საშემოდგომო მიგრაციის ცნობილი დერეფნები ...............................................................................................................................  184  სურათი 6.2.8  ............................... 185  პროექტის დერეფნის დაყოფა სახასიათო ჰაბიტატების მიხედვით  მინდვრები სოფ. მუგარეთთან ..............................................................................................  186  სურათი 6.2.9  სურათი 6.2.10  .......... 186  კარტოფილის და სიმინდის ყანები სოფ. ტატანისისკენ მიმავალ გზასთან  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 8 of 424 სურათი 6.2.11  შემორჩენილი ტყის კორომი და სათიბი სოფ. გიორგიწმინდასთან ....................... 186  სურათი 6.2.12  თორმეტი დაკვირვების წერტილი გოდერძის უღელტეხილის აღმოსავლეთით, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე ................................................... 188  სურათი 6.2.13  ხუთი დაკვირვების წერტილი გოდერძის უღელტეხილის აღმოსავლეთით, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით.................................................... 188  სურათი 6.2.14  ბექობის არწივი (Aquila heliaca) მინდორში სოფ. ტატანსთან .................................. 188  სურათი 6.2.15  ....................................................................................  189  გაჩეხილი ტყე სოფ. ღორძესთან  სურათი 6.2.16  ეროზირებული ფერდობები თეთრობის ზაფხულის სადგომებთან ..................... 190  სურათი 6.2.17  ..................................................... 190  გადაძოვებული მდელო მთ. ღრმანის ფერდობზე  სურათი 6.2.18  ნერინგის ბრუცას (Nannospalax nehringi) მიწის გროვები ......................................... 191  სურათი 6.2.19  პრომეთეს მემინდვრიას (Prometheomys schaposchnikowi) კოლონია ..................... 191  სურათი 6.2.20  ნერინგის ბრუცას და პრომეთეს მემინდვრიას კოლონიების ადგილმდებარეობა ბეშუმის მახლობლად ............................................................................................................  192  სურათი 6.2.21  ნაირბალახული მდელო ნაძვნარის მასივთან ............................................................ 193  სურათი 6.2.22  ფოთლოვანი ტყე სოფ. ფურშუკაულთან..................................................................... 193  სურათი 6.2.23  მდ.სხალთის ხეობა სოფ. წიფართან ............................................................................. 194  სურათი 6.2.24  ხუთი დაკვირვების წერტილი დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე ...................................................................... 195  სურათი 6.2.25  კლდოვანი ადგილები, რომლებიც მტაცებელ ფრინველთა პოტენციური საბუდარი ადგილებია, შემოხაზულია ყვითლად ............................................................ 195  სურათი 6.2.26  რვა დაკვირვების წერტილი დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით ...................................................................... 195  სურათი 6.2.27  კლდოვანი ადგილები, რომლებიც მტაცებელ ფრინველთა პოტენციური საბუდარი ადგილებია, შემოხაზულია ყვითლად ............................................................ 197  სურათი 6.2.28  მდ.აჭარისწყლის შუა დინება ........................................................................................  198  სურათი 6.2.29  ხედი სოფ. ჯოჭოდან ხელვაჩაურის მიმართულებით .............................................. 198  სურათი 6.2.30  ოთხი დაკვირვების წერტილი აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავთან, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე. ყვითელი პოლიგონით ნაჩვენებია ქედი, სადაც ფრინველები დაბლა დაფრენენ ................................................ 200  ................................................................................................................................................... 200  სურათი 6.2.31  სურათი 6.2.32  სამი დაკვირვების წერტილი აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავთან, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით ...................................................................... 200  სურათი 6.2.33  ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნისთვის .............................................. 207  სურათი 6.2.34  ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნის აღმოსავლეთის მონაკვეთისთვის   208  სურათი 6.2.35  ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნის დასავლეთის მონაკვეთისთვის 209  სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის მუნიციპალიტეტები .......................................................... 212  სურათი 6.3.1  სურათი 6.3.2  ..................................................................................  212  აჭარა რეგიონის მუნიციპალიტეტები  სურათი 6.3.3  პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მუნიციპალიტეტები და ელექტროგადამცემი ხაზის გასხვისების დერეფანი ........................................................ 213  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 9 of 424 მოსახლეობის გადანაწილება აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში ............................. 215  სურათი 6.3.4  მოსახლეობის გადანაწილება სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში ........................................... 215  სურათი 6.3.5  სურათი 6.3.6  დამატებული ღირებულების განაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით აჭარის რეგიონში .................................................................................................................................. 219  სურათი 6.3.7  დამატებული ღირებულების გადანაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით ................................................................................................  219  სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში  პროექტის მიზნებისთვის გამოკითხული დასახლებების ადგილმდებარეობა ........... 231  სურათი 6.3.8  სურათი 6.4.1  ბენარას ნამოსახლარი ბორცვი, გვიანი კლასიკური-ადრეული შუასაუკუნეების (N27)  .................................................................................................................................................... 243  სურათი 6.4.2  ნამოსახლარი ბორცვი უდეს ჩრდილოეთით, ბრინჯაოს-ადრეული რკინის ხანა (N35)  .................................................................................................................................................... 244  ნამოსახლარი ბორცვი ბოლაჯურის სამხრეთით, კლასიკური პერიოდი (N36) ........... 244  სურათი 6.4.3  სურათი 6.4.4  ქვის ნაგებობა ნამოსახლარი ბორცვის თავზე, ბოლაჯურის სამხრეთით, თანამედროვე და კლასიკური პერიოდი (?), (N36) ......................................................................................  245  ეკლესიის ნანგრევები ბოლაჯურის სამხრეთით, შუასაუკუნეები ................................. 245  სურათი 6.4.5  კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ ........................ 246  სურათი 6.4.6  კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ ........................ 247  სურათი 6.4.7  კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ ........................ 248  სურათი 6.4.8  მანქანების მიერ დაზიანებული ნიადაგი პროექტის დერეფანში ................................... 277  სურათი 7.1.1  სურათი 7.1.2  AP27 - AP29 ანძების ხედი ახალციხე-ბათუმის საავტომობილო გზიდან (დაშორება უახლოეს ანძამდე 500 მ-ია) ..................................................................................................  293  AP27 - AP29 ანძების ხედი 300 მ მანძილიდან .................................................................... 293  სურათი 7.1.3  AP27 - AP29 ანძები სოფ. უდედან ჩრდილო-აღმოსავლეთით 1 კმ-ში .......................... 294  სურათი 7.1.4  ეგხ კურორტ ბეშუმის მიმდებარედ, AP38 .......................................................................... 294  სურათი 7.1.5  სურათი 7.1.6  ხედი სოფ. რაქვთადან ბეშუმის მიმართულებით: ეგხ განთავსდება ფერდობებზე (AP40- AP 39) ........................................................................................................................................ 295  სურათი 7.1.7  ეგხ-ს AP 60 - AP56 მონაკვეთის ხედი ფურტიოდან, ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულება .........................................................................................................................  296  სურათი 7.1.8  AP85-AP86-ს ხედი დანდალოდან კოკოთაურის მიმართულებით, სამხრეთ- დასავლეთის ხედი .................................................................................................................  297  AP44-ის ხილვადობის ანალიზი, ბეშუმის შემოგარენი .................................................... 298  სურათი 7.1.9  სურათი 7.1.10  ეგხ-ს ხილვადობა ხიხაძირის კულტურული მემკვიდრეობის უბნისთვის, AP44299  სურათი 7.1.11  ეგხ-ს ხილვადობის ანალიზი AP51-AP57 მონაკვეთისთვის .................................... 300  სურათი 7.1.12  AP 59-ს ხილვადობის ანალიზი (ფურტიოს შემოგარენი) ........................................ 301  მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 1 .......................................... 308  სურათი 7.2.2  მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 2 .......................................... 309  სურათი 7.2.3  მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 3 .......................................... 310  სურათი 7.2.4  მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 4 .......................................... 311  სურათი 7.2.5  ბათუმის „ყელის“ და საპროექტო ეგხ-ს განლაგების სქემა .............................................. 320  სურათი 7.2.6  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 10 of 424 ელექტრომაგნიტური ველის ძალის ტიპიური კონტური ................................................ 337  სურათი 7.3.2  ცნობილი და პოტენციური არქეოლოგიური უბნები AP26 - AP30 მონაკვეთზე.......... 352  სურათი 7.3.3  მონაკვეთი AP141 ‐ AP160 ხაზის მარკერების ადგილების მითითებით ......................... 369  სურათი 8.1.1  მონაკვეთი AP66 – AP68 ხაზის მარკერების ადგილის მითითებით ................................ 369  სურათი 8.1.2  სურათი 8.1.3  ხაზის მარკერების განლაგება დამიწების ორი კაბელის შუა მონაკვეთებზე  (წყარო: APLIC  2012) .......................................................................................................................................... 370  ტიპიური საავიაციო ბურთები ..............................................................................................  370  სურათი 8.1.4  ტიპიური მოფრიალე/მოქანავე მარკერები.......................................................................... 371  სურათი 8.1.5  ცხრილები   ატმოსფერული  ჰაერის  ტემპერატურა,  ატმოსფერული  ნალექები  და  ფარდობითი  ტენიანობა ...............................................................................................................................  89    ქარის მახასიათებლები ეგხ‐ს დერეფნისთვის .................................................................. 90    ქარის  მიმართულების  და  შტილის  განმეორებადობა  წელიწადში  ეგხ‐ს  დერეფნისთვის ......................................................................................................................  90    ატმოსფერული  ჰაერის  ფარდობითი  ტენიანობა  თვეების  მიხედვით  ეგხ‐ს  დერეფნისთვის ......................................................................................................................  91    თოვლის საფარის მახასიათებლები ეგხ‐ს დერეფნისთვის ............................................ 92    ცხოველთა  დაცული  სახეობების  ნუსხა  ეგხ‐ს  დერეფნისთვის  და  მათი  დაცვის  სტატუსი ................................................................................................................................ 201    AEWA‐ს სახეობების ნუსხა ..................................................................................................  202  .............................................. 203    EUROPATS‐ს სახეობების ნუსხა პროექტის არეალისთვის    აჭარისა  და  სამცხე‐ჯავახეთის  მოსახლეობა  ჯავახეთში  ბოლო  ათწლეულის  განმავლობაში .......................................................................................................................  214    რეგიონების ძირითადი დემოგრაფიული მონაცემები ................................................. 216    მოსახლეობის ასაკობრივი განაწილება აჭარასა და სამცხე‐ჯავახეთში (2012) .......... 216    შინამეურნეობები ზომების მიხედვით, % (2012) ............................................................ 217    საქართველოს  მთლიანი  დამატებული  ღირებულება  აჭარისა  და  სამცხე‐ჯავახეთის  რეგიონებთან მიმართებაში ...............................................................................................  217    დამატებული  ღირებულების  გადანაწილება  ეკონომიკური  სექტორების  მიხედვით  აჭარაში მლნ. ლარი (მიმდინარე ფასებში) ....................................................................... 220    დამატებითი  ღირებულების  გადანაწილება  ეკონომიკური  სექტორების  მიხედვით  სამცხე‐ჯავახეთში, მლნ. ლარი (მიმდინარე ფასებში) ................................................... 220    მონაცემები სოფლის  მეურნეობის  მიწებზე  აჭარის  რეგიონში  სამიზნე  ......................................................................................  221  მუნიციპალიტეტების მიხედვით    სამცხე‐ჯავახეთისა  და  სამიზნე  მუნიციპალიტეტების  მიხედვით  სასოფლო‐ ............................................. 223  სამეურნეო დანიშნულების მიწების შესახებ მონაცემები   სამცხე‐ჯავახეთის რეგიონში მეცხოველეობის შესახებ მონაცემები .......................... 223   ბრუნვა არასასოფლო სამეურნეო სექტორში, აჭარის რეგიონში 2007‐2012 წლებში  224  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 11 of 424  ბრუნვა  არასასოფლო  სამეურნეო  სექტორში,  სამცხე  ჯავახეთის  რეგიონში  2007‐2012  წლებში ................................................................................................................................... 225   სამუშაო  ძალა  და  დასაქმების  სტატუსი  აჭარისა  და  სამცხე‐ჯავახეთის  რეგიონებისთვის (2012) ......................................................................................................  226   ოჯახის შემოსავლის სტრუქტურა (%, 2012) .................................................................... 227   საყოფაცხოვრებო ხარჯების სტრუქტურა (%, 2012) ....................................................... 228   გამოკითხული შინამეურნეობების ასაკობრივი და სქესობრივი სტრუქტურა ........ 232   ოჯახის უფროსის რელიგიური კუთვნილობა ............................................................... 233   მოსახლეობის გადანაწილება განათლების დონის მიხედვით .................................... 233   დასაქმებულთა განაწილება ეკონომიკური საქმიანობის მიხედვით ......................... 234   შინამეურნეობების შემოსავლების სტრუქტურა ............................................................ 235   პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მყოფ შინამეურნეობათა ხარჯების სტრუქტურა .... 235   გრძელვადიანი მოხმარების საქონლის საკუთრება შინამეურნეობების შორის ....... 236   შინაური ცხოველების მფლობელობა შინა მეურნეობებს შორის ................................ 237   შინამეურნეობების მიწების ფლობა და საკუთრება ...................................................... 238   გამოკითხვის შედეგებზე დაყრდნობით პროექტის ზეგავლენის ქვეშ მყოფი ოჯახების  ეკონომიკური მდგომარეობა .............................................................................................  239    კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების სია ახალციხე‐ბათუმის 220 კვ გადამცემი  საპროექტო ხაზის 5‐6 კმ დერეფანში ................................................................................  249    წყლის გარემოს სენსიტიური კრიტერიუმები ................................................................ 260    ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნება ................... 263    ატმოსფერული ჰაერის სენსიტიურობის კრიტერიუმები ............................................ 268    ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეჯამება ....... 271    გეოლოგიური  პირობების,  ნიადაგის  და  გეოსაშიშროებების  სენსიტიურობის  კრიტერიუმი .........................................................................................................................  274    გეოლოგიურ  პირობებზე,  ნიადაგზე  და  გეოსაშიშროებებზე  პოტენციური  ზემოქმედებების მნიშვნელოვნება ...................................................................................  279    მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის კრიტერიუმები ................................................. 282    ეგხ‐ს ზემოქმედებაში მოხვედრილი მიწათსარგებლობის ტიპები ............................. 284    მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედების შეჯამება ............................................ 286   ვიზუალური რეცეპტორები და მათი ცვლილების სენსიტიურობა............................ 289    ბიოლოგიური გარემოს სენსიტიურობის კრიტერიუმები ........................................... 304    ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეები მუნიციპალიტეტების მიხედვით ............... 307    მისასვლელი გზების მოსაწყობად გასაკაფი ტყეების სავარაუდო ფართობი ........... 312    ბიოლოგიურ გარემოზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნება............................................ 323    სოციალურ‐ეკონომიკური რეცეპტორების სენსიტიურობის კრიტერიუმები .......... 329    გადამცემი ხაზიდან 50 მ‐ის და 100 მ‐ის რადიუსში არსებული შენობა‐ნაგებობები 332    ადგილობრივ  მოსახლეობაზე  და  პროექტის  მუშახელზე  ზემოქმედების  მნიშვნელოვნების შეჯამება ...............................................................................................  342  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 12 of 424   ქვეყნისა  და  რეგიონულ  ეკონომიკაზე  შესაძლო  ზემოქმედებების  მნიშვნელოვნების  შეჯამება ................................................................................................................................ 346    ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე შესაძლო ზემოქმედება ........................................ 348    კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების სენსიტიურობის კრიტერიუმები ....... 350  ქვეყნისა და რეგიონულ ეკონომიკაზე შესაძლო ზემოქმედებების მნიშვნელოვნების შეჯამება ...... 362  ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე ზემოქმედება .....................................................................................  363    ბუნებრივ  და  სოციალურ  გარემოზე  ზემოქმედების  მართვის  გეგმა  ‐  პოტენციური  ზემოქმედების თავიდან აცილების ან შერბილების ღონისძიებები ........................... 387    ბუნებრივ  და  სოციალურ  გარემოზე  ზემოქმედების  მონიტორინგის  პროგრამა  .................... 410  ახალციხე‐ბათუმის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტისთვის  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 13 of 424 არატექნიკური რეზიუმე შესავალი ახალციხისა და ბათუმის ქვესადგურების დამაკავშირებელი 220 კილოვოლტის (მაღალი ძაბვის) საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობა მიზნად ისახავს ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში ელექტროსისტემის გაძლიერებას. პროექტი ხორციელდება ენერგეტიკის სამინისტროსა და საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის (სსე) მიერ, საქართველოს მთავრობის დავალებით. ახალი ელექტროგადამცემი ხაზი უზრუნველყოფს რეგიონში ელექტროენერგიის სტაბილურ მიწოდებას, შეამცირებს ელექტროენერგიის გათიშვების რისკს და სახელმწიფო ელექტროსისტემას შეეძლება ქვეყნის შიგნით და ქვეყნის გარეთ ელექტროენერგიაზე მზარდი მოთხოვნის დაკმაყოფილება. ახალი ელექტროგადამცემი ხაზის საშუალებით ასევე მოხდება შპს „აჭარისწყალი საქართველო“-ს მიერ მდ. აჭარისწყალზე მშენებარე შუახევის 178 მგვტ-იანი და კორომხეთის 150 მგვტ-იანი ჰესების მიერთება სახელმწიფო ენერგოსისტემასთან. შპს „აჭარისწყალი ჯორჯია“ სპეციალურად აჭარისწყლზე ჰესების კასკადის ასაგებად დაფუძნდა ნორვეგიული კომპანია Clean Energy Invest-ის (CEI) მიერ მას მერე, რაც CEI საერთაშორისო ტენდერის გზით შეირჩა აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში მდ. აჭარისწყლისა და მისი შენაკადების ჰიდროელექტრო პოტენციალის ასათვისებლად. შპს ამჟამად „აჭარისწყალი საქართველო“ Clean Energy Invest-ის (ნორვეგია), TaTa Power-ის (ინდოეთი) და InfraVentures (საერთაშორისო საფინანსო კორპორაცია, მსოფლიო ბანკის ჯგუფის წევრი) მფლობელობაშია. იმის გათვალისწინებით, რომ შპს „აჭარისწყალი საქართველო“, როგორც ჰეს-ების ინვესტორი, დაინტერესებულია ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი გადამცემი ხაზის მშენებლობით, მან საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემასთან შეთანხმებით თავის თავზე აიღო ამ ხაზის პროექტის საინჟინრო და გარემოსდაცვითი კომპონენტების დაფინანსება. სამშენებლო სამუშაოების დაფინანსება იგეგმება მსოფლიო ბანკის მიერ დაფინანსებული ელექტროგადამცემი ქსელის გაძლიერების პროექტის ფარგლებში. ელექტროგადამცემი ხაზის დასაპროექტებლად შეირჩა საინჟინრო კომპანია Mott MacDonald Ltd (დიდი ბრიტანეთი), ხოლო ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე პროექტის ზემოქმედების შეფასების მოსამზადებლად შეირჩა კომპანია „დგ კონსალტინგი“ (საქართველო). 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის მფლობელი სსე იქნება, რომელიც ასევე პასუხისმგებელი იქნება ხაზის მშენებლობასა და ექსპლუატაციაზე. სსე-ს პასუხისმგებლობაში იქნება პროექტისთვის საჭირო მიწების შესყიდვაც. შპს „აჭარისწყალი საქართველო“-ს ვალდებულებები შესრულებულად ჩაითვლება მას შემდეგ, რაც საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა დაამტკიცებს/მიიღებს ტექნიკურ და გარემოსდაცვით დოკუმენტაციას. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების (ბსგზშ) ანგარიში მომზადებული იქნა შპს „აჭარისწყალი საქართველო“-ს ტექნიკური დავალების შესაბამისად, რომელიც „დგ კონსალტინგს“ 2013 წლის ივნისის ბოლოს გადაეცა. ტექნიკური დავალება, შესასრულებელი სამუშაოს მოცულობა და ბსგზშ-ს შინაარსი დაზუსტებული იქნა სკოპინგის ეტაპზე გამართული კონსულტაციებისას, რაც სკოპინგის ანგარიშში აისახა. ბსგზშ-ს ანგარიშის სტრუქტურა შეესაბამება ტექნიკური დავალების, საქართველოს კანონმდებლობის და მსოფლიო ბანკის (WB OP4.01-ის დანართი B-ს) მოთხოვნებს. საკანონმდებლო ბაზა და მარეგულირებელი დოკუმენტები ბსგზშ განხორციელებული იქნა ეროვნული კანონმდებლობისა და საერთაშორისო მოთხოვნების გათვალისწინებით. საქართველოს კანონში „გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის შესახებ“ (2008) განსაზღვრულია გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის გაცემის სამართლებრივი საფუძვლები, მათ შორის ეკოლოგიური ექსპერტიზის განხორციელების, საჯარო კონსულტაციების და პროცესში საზოგადოების ჩართულობის საკითხები. ნებართვის გაცემა, ისევე როგორც გაცემაზე უარის თქმა, ხდება გარემოზე ზემოქმედების დოკუმენტაციის საფუძველზე, რომელსაც პროექტის განმახორციელებელი წარადგენს გარემოს დაცვის სამინისტროში. აღნიშნული კანონის მე-6 მუხლის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 14 of 424 მიხედვით, პროექტის განმახორციელებელი ვალდებულია მოაწყოს ბსგზშ-ს ანგარიშის საჯარო განხილვა, ვიდრე ამ ანგარიშის საბოლოო ვერსიას გარემოს დაცვის სამინისტროში წარადგენს. დამატებით, პროექტი უნდა შეესაბამებოდეს მსოფლიო ბანკის სამოქმედო პოლიტიკის დოკუმენტებს: 4.01 „გარემოზე ზემოქმედების შეფასება“ (OP/BP 4.01 Environmental Assessment), 4.12 „იძულებითი განსახლება“ (OP/BP 4.12 Involuntary Resettlement) და 4.36 „ტყეები“ (OP 4.36 Forests). მსოფლიო ბანკის სამოქმედო პოლიტიკის სხვა მოთხოვნებთან/დოკუმენტებთან შესაბამისობის აუცილებლობა განისაზღვრება პროექტის მომზადების შემდგომ ეტაპებზე. წინამდებარე ბსგზშ ანგარიში ასევე ეფუძნება მსოფლიო ბანკის ჯგუფის „გარემოსა, ჯანმრთელობის და უსაფრთხოების დაცვის ზოგად სახელმძღვანელოს“ (World Bank Group’s EHS General Guidelines) და „გარემოსა, ჯანმრთელობის და უსაფრთხოების დაცვის სახელმძღვანელოს ელექტროგადამცემი და გამანაწილებელი ხაზებისთვის“ (EHS Guidelines for Electric Power Transmission and Distribution) აღნიშნულ ნორმებთან შესაბამისობა აუცილებელია პროექტში მსოფლიო ბანკის ჯგუფის ერთი ან რამდენიმე წევრის მონაწილეობის შემთხვევაში. ანგარიშის მომზადების დროს ასევე გათვალისწინებული იქნა „გზშ სექტორული მითითებები ელექტროგადამცემი და გამანაწილებელი ხაზებისთვის“, რომელიც შემუშავდა საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს მიერ, ჰოლანდიელი ექსპერტების დახმარებით, და ამჟამად დამტკიცების პროცესშია. ტექნიკური ნორმების თვალსაზრისით, ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზი დაპროექტებულია EN 50341-1-2012 სტანდარტის შესაბამისად (ევროპული ნორმები). აღნიშნული ევროპული სტანდარტი ეხება ახალ საჰაერო ელექტროგადამცემ ხაზებს, რომელთა ნომინალური ძაბვა აღემატება 1 კვ-ს, ხოლო ნომინალური სიხშირე 100 ჰც-ზე ნაკლებია. დაპროექტებისას ასევე გათვალისწინებულია საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემაში დანერგილი სტანდარტი „ელექტრო დანადგარების მოწყობის წესები“ (ენერგეტიკის სამინისტრო, 1987). ზემოაღნიშნული სტანდარტების გარდა, საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის საქმიანობა რეგულირდება პრეზიდენტის ბრძანებულება #964-ით (მიღებულია 2009 წლის 27 დეკემბერს) „ელექტრული ქსელების ხაზობრივი ნაგებობების დაცვის წესისა და მათი დაცვის ზონების დადგენის შესახებ“, რომელიც ადგენს ელექტროგადამცემი ხაზების დაცვის წესს, მათ შორის დაცვის ზონების (ფართობი, დაშორება, სიგანე, განაკაფი), ტყის მასივებსა და ნარგავებში გამავალი გასხვისების ზოლის და მისასვლელი გზების პარამეტრებს, დაცვის ზონებში შენობა-ნაგებობათა განთავსების და სამუშაოთა წარმოების პირობებს. სკრინინგი და ბსგზშ-ს პროცესი პროექტისთვის განხორციელებული იქნა სკრინინგის პროცედურა, რომლის საფუძველზეც განისაზღვრა ბსგზშ-ს ფარგლებში ჩასატარებელი კვლევები და მათი მასშტაბი. სკრინინგი განხორციელდა საქართველოს კანონმდებლობისა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნების შესაბამისად. „გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის შესახებ“ საქართველოს კანონის მიხედვით (2008 წელი, თავი II, მუხლი 4.1 (’კ’)), მაღალი ძაბვის (35 კვ-ზე მეტი) ელექტროგადამცემი ხაზების მშენებლობა საჭიროებს სახელმწიფო ეკოლოგიურ ექსპერტიზას და გარემოზე ზემოქმედების ნებართვას (როგორც მშენებლობის ნებართვის ნაწილს) და, შესაბამისად, გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცედურის განხორციელებასაც. მსოფლიო ბანკის OP/BP 4.01-ს მიხედვით, განხორციელდა წინამდებარე პროექტის სკრინინგი, რომლის საფუძველზეც განისაზღვრა გარემოზე ზემოქმედების შეფასების მასშტაბი და ტიპი. სკრინინგის პროცედურა (ვიზუალური შეფასება და საკონტროლო კითხვარის შევსება) განხორციელდა წინასწარი ტექნიკურ-ეკონომიკური შეფასების და მარშრუტის კვლევის ეტაპზე. სკრინინგმა აჩვენა, რომ პროექტის ფარგლებში განხორციელდება მნიშვნელოვანი სამშენებლო სამუშაოები, ამასთან ელექტროგადამცემი ხაზის ზოგიერთი მონაკვეთი გადაკვეთს ხელუხლებელ ტერიტორიებს, რომელთა ნაწილიც (მაგ, ტყეები) მგრძნობიარეა ეკოლოგიური თვალსაზრისით; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 15 of 424 ასევე გამოვლინდა, რომ პროექტმა შესაძლოა უარყოფითი ზემოქმედება იქონიოს მოსახლეობაზე და გარემოს სხვადასხვა კომპონენტებზე. პროექტის განხორციელება ცალსახად უკავშირდება კერძო საკუთრებაში არსებული მიწების შესყიდვას, რის შედეგადაც მოსალოდნელია ზემოქმედება შინამეურნეობებსა და მათ უძრავ ქონებაზე, შესაძლოა საჭირო გახდეს ფიზიკური განსახლებაც. ამგვარად, პროექტს მიენიჭა A კატეგორია, რის გამოც მისთვის საჭიროა ბსგზშ-ს სრულმასშტაბიანი პროცედურის განხორციელება, მათ შორის საზოგადოების ჩართულობა ამ პროცესში (რაც ითვალისწინებს მინიმუმ ორ საჯარო შეხვედრას ბსგზშ სხვადასხვა ეტაპზე), განსახლების ჩარჩო პოლიტიკის მომზადება და განსახლების სამოქმედო გეგმის შემუშავება. საზოგადოების ჩართულობა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის (ეგხ) მშენებლობის პროექტისთვის მომზადებული იქნა დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის გეგმა, რომელიც დამოუკიდებელ დოკუმენტს წარმოადგენს. ამ დოკუმენტის მიზანია პროექტის ყველა ფაზაზე დაინტერესებულ მხარეთა სათანადო ჩართულობის სტრატეგიის, მათ შორის გასაჩივრების მექანიზმის განსაზღვრა, ამას გარდა, ბსგზშ-ს პროცესში საზოგადოების ჩართულობისთვის განხორციელებული ღონისძიებების დოკუმენტირება. პროექტისთვის საჯარო კონსულტაციების პროცესი დაიწყო 2013 წლის ივნის-ივლისის თვეებში სკოპინგის პროცესით. სკოპინგის პროცესში შედგა შეხვედრები საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროსთან (სხვადასხვა დეპარტამენტები), საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროსთან / სსე-სთან, რეგიონული (აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა, სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი), მუნიციპალური (ახალციხე, ადიგენი, ქედა, ხულო, შუახევი, ხელვაჩაური, ბათუმი) და ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებთან, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან და ელექტროგადამცემი ხაზის მარშრუტის გასწვრივ მცხოვრებ მოსახლეობასთან, რომელიც შესაძლოა ზემოქმედების ქვეშ მოექცეს. პროექტისთვის დაგეგმილია დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის და ინფორმაციის განსაჯაროების სხვადასხვა ღონისძიება, რომელთა ნაწილიც უკვე განხორციელდა, ხოლო დანარჩენი განხორციელდება საჯარო განხილვების პერიოდში (სავარაუდოდ 2014 წლის იანვარ- თებერვალში). დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციები დაფიქსირებული იქნა შეხვედრების ოქმების სახით; ამას გარდა, კონსულტაციების დროს წამოჭრილი საკითხები გათვალისწინებული იქნა ბსგზშ-ს ანგარიშში. თბილისში, ახალციხეში, ადიგენში, ქედაში, ხულოში, შუახევში, ხელვაჩაურსა და ბათუმში ჩატარებული სკოპინგის შეხვედრების დროს წამოჭრილი საკითხები შეიძლება შემდეგ ძირითად კატეგორიებად იქნას დაყოფილი: გარემოს დაცვა: - ზემოქმედება ფლორაზე, ფაუნაზე და ტყეებზე. - პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე. სოციალური: - მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის პოტენციური ზემოქმედება ჯანმრთელობაზე - საცხოვრებელი სახლების ელექტროგადამცემი ხაზიდან დაშორება - ანძებით საცხოვრებელი სახლების დაზიანების საფრთხე ეკონომიკური: - სამშენებლო/ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებისას მცენარეული კულტურების დაზიანება ან საძოვრებზე ზემოქმედება. - მიწის დაკარგვა ანძების საძირკვლების და მისადგომი გზების მოწყობის გამო. - სურვილი, რომ მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურებისთვის დაქირავებული იქნას ადგილობრივი მუშახელი - ბეშუმის ახალ საკურორტო ზონაზე ზემოქმედება DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 16 of 424 კულტურული - კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებსა და სასაფლაოებზე მემკვიდრეობა: ზემოქმედება დღეის მდგომარეობით, სსე-ს ვებ-გვერდზე საჯარო განხილვებისთვის უკვე გამოქვეყნებულია ბსგზშ-ს წინასწარი ვერსია. ბსგზშ-ს საჯარო განხილვები მოეწყობა ქ. თბილისში და პროექტის დერეფნის გასწვრივ არსებულ ტერიტორიულ ერთეულებში, სადაც ადგილობრივ მოსახლეობას შეეძლება მონაწილეობის მიღება. ამის შემდგომ მომზადდება ბსგზშ-ს ანგარიშის საბოლოო ვერსია, რის შემდგომაც დოკუმენტი კიდევ ერთხელ გამოქვეყნდება. ბუნებრივი და სოციალური გარემოს მგრძნობიარე რეცეპტორები და პოტენციური ზემოქმედება პროექტის ტერიტორია მოიცავს ახალციხიდან ბათუმამდე დერეფანს, რომელიც გადაივლის გოდერძის უღელტეხილზე, მიემართება მდ. სხალთის და მდ. აჭარისწყლის გასწვრივ და სრულდება მდ. ჭოროხის ხეობაში, აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავის მახლობლად. პროექტის დერეფანი არ კვეთს ამ რეგიონში არსებულ დაცულ ტერიტორიებს. მინიმალური დაშორება პროექტის დერეფანსა და ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკს შორის, რომელიც ახალციხიდან ჩრდილოეთით მდებარეობს, 9 კმ-ს შეადგენს. პროექტის დერეფანი გვერდს უვლის მტირალას ეროვნულ პარკსაც, რომლიდანაც 2.7 კმ-ის დაშორებით გაივლის; ამასთან, პროექტის დერეფანსა და ეროვნულ პარკს ერთმანეთისგან ქედი ყოფს. დერეფანი მიუყვება სხალთისა და აჭარისწყლის ხეობებს და გვერდს უვლის მაჭახელას ახლადშექმნილ ეროვნულ პარკსაც. შესაბამისად, სკრინინგის და სკოპინგის პროცესისას დადგინდა, რომ პროექტი პირდაპირ ზემოქმედებას არ იქონიებს რომელიმე დაცულ ტერიტორიაზე. საერთაშორისოდ აღიარებული ეკოლოგიური უბნების თვალსაზრისით - 150 კმ სიგრძის დერეფნის ბოლო 10 კმ-იანი მონაკვეთი გადის ფრინველების მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანზე; აქედან 5-6 კმ-ზე, სადაც ფრინველები დაბალ სიმაღლეზე ფრენენ, ეგხ-ს ზემოქმედება შესაძლოა მნიშნელოვანი იყოს. მიუხედავად იმისა, რომ ეგხ-ს დერეფანი დაცული ტერიტორიებიდან მოშორებით გავა, ახალციხე- ბათუმის ელექტროგადამცემი ხაზი რამდენიმე მაღალი ღირებულების ტყით დაფარულ ტერიტორიას და ალპურ მდელოებს გადაკვეთს. ბსგზშ-ს ფარგლებში ამ მონაკვეთებზე განხორციელდა ჰაბიტატების დეტალური კვლევა, რათა განსაზღვრულიყო რეცეპტორების სენსიტიურობა და გამოძებნილიყო ფრაგმენტაციის თავიდან აცილებისა და სხვა შემარბილებელი ღონისძიებები. ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობისას ზემოქმედება უკავშირდება დერეფნის ფარგლებში მცენარეული საფარის გაწმენდას, ასევე ანძების საძირკვლებისთვის მოსაწყობად საჭირო მიწის სამუშაოებს და სამშენებლო მასალების ტრანსპორტირებას. სამშენებლო სამუშაოების უარყოფითი ზემოქმედება მოსახლეობაზე დაკავშირებული იქნება ანძების განსათავსებელად საჭირო მიწის შესყიდვასთან (რაც მინიმუმამდეა დაყვანილი დერეფნის დასახლებული ადგილებიდან მოცილებით), მშენებლობის დროს წარმოქმნილ ხმაურთან, ემისიებთან, სატრანსპორტო ნაკადებთან და საგზაო უსაფრთხოებასთან, გარკვეულ ადგილებთან მისადგომობის შეზღუდვასთან და სხვა. როგორც წესი, სამშენებლო სამუშაოებისას საუკეთესო პრაქტიკის გათვალისწინებით შესაძლებელია ამ ზემოქმედების მინიმუმამდე დაყვანა. სენსიტიური უბნებისთვის, სადაც ზემოქმედების დონე შედარებით მაღალია, შემუშავებული იქნა შემარბილებელი და მაკომპენსირებელი ღონისძიებები. პროექტის ალტერნატივები დაგეგმილი ელექტროგადამცემი ხაზისთვის შესწავლილი იქნა ალტერნატიული ვარიანტები, რათა შერჩეულიყო გარემოსდაცვითი და სოციალური თვალსაზრისით ყველაზე მიზანშეწონილი ვარიანტი. ალტერნატივებს შორის განხილული იქნა არაქმედების ალტერნატივა, სისტემის (ანუ მაგისტრალური ქსელის და ქვესადგურების) ალტერნატივები, საინჟინრო გადაწყვეტის ალტერნატივები, ასევე მარშრუტისა და ანძების ადგილმდებარეობის ალტერნატივები. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 17 of 424 არაქმედების ალტერნატივა გულისხმობს 220 კვ ახალციხე-ბათუმის ელექტრო-გადამცემი ხაზის პროექტის განუხორციელებლობას. ამ შემთხვევაში ადგილი არ ექნება ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობასა და ექსპლუატაციასთან დაკავშირებულ ზემოქმედებას ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე. მაგისტრალური ენერგოქსელის ახალციხე-ბათუმის მონაკვეთის დაგეგმარება დაიწყო 1980-იან წლებში. პროექტი მიზნად ისახავდა ბათუმისა და ახალციხის ქვესადგურების დაკავშირების საშუალებით ბათუმის „ჩიხის“ პრობლემის გადაწყვეტას, ასევე ენერგოსისტემის საიმედოობის და ეფექტურობის ამაღლებას. თუმცა, 1992 წლის შემდეგ, კაპდაბანდებების შეწყვეტის და საქართველოში განვითარებული პოლიტიკური მოვლენების გამო, მშენებლობა შეუძლებელი გახდა და ეს გეგმა მომავლისთვის გადაიდო. ასე რომ, უკვე 20 წელზე მეტია პროექტი "არაქმედების" მდგომარეობაშია. ამავდროულად, ნათელია, რომ ელექტროგადამცემი ინფრასტრუქტურის გარეშე შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ და სსე ვერ შეძლებენ აჭარისწყლის ჰესების კასკადის (შუახევის და კორომხეთის მშენებარე ჰესების) მიერ გამომუშავებული ენერგიის მიმდებარე დასახლებებისთვის და საქართველოს ენერგოსისტემისთვის მიწოდებას, ან ექსპორტირებას. ამგვარად, ელექტროგადამცემი ხაზის „არაქმედების“ ალტერნატივის განხილვა შესაძლებელია მხოლოდ აჭარისწყლის ჰესების კასკადის პროექტის „არაქმედების“ ალტერნატივის კონტექსტში (ანუ ჰესების არაშენების შემთხვევაში); თუმცა, ჰესების პროექტი უკვე დამტკიცებულია და სამშენებლო სამუშაოებიც დაწყებულია. სისტემის ალტერნატივები გულისხმობს შემოთავაზებული პროექტის ალტერნატივებს, რომლებიც ითვალისწინებს არსებული, მოდიფიცირებული, ან შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი სისტემების (მაგისტრალური ქსელის, ქვესადგურების) გამოყენებას პროექტის მიზნების მისაღწევად. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, 220 კვ ახალციხე-ბათუმის ეგხ-ს მიზანია ბათუმის „ჩიხის“ მოშლა და სისტემის წრედის „შეკვრა“. ამას გარდა, რეგიონში იგება ახალი ჰესები, ხოლო წარმოებული ელექტროენერგიის სისტემაში მისაწოდებლად საჭირო მაგისტრალური ქსელი არ არსებობს. ამგვარად ახალი გადამცემი ხაზის მოწყობა ნებისმიერ შემთხვევაში აუცილებელია. ელექტროგადამცემი ხაზის საინჟინრო გადაწყვეტის ალტერნატივების სახით მხოლოდ ორი - მიწისქვეშა ან საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის ტიპი არსებობს. მიწისქვეშა კაბელის ალტერნატივა უფრო მიმზიდველია ვიზუალური ზემოქმედების თავიდან აცილების თვალსაზრისით, თუმცა იგი უფრო მეტ ზემოქმედებას გამოიწვევს მშენებლობის და დემონტაჟის დროს, რადგანაც მის მოსაწყობად საჭირო მიწის სამუშაოები გაცილებით მეტ ტერიტორიას მოიცავს და შესაბამისად, მეტ უარყოფით ზემოქმედებას ექნება ადგილი ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე, განსაკუთრებით კი დასახლებულ უბნებში. გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ხაზის დერეფანი გადის ეროზიულ და მეწყერსაშიშ ადგილებში, სადაც ფართომასშტაბიანი მიწის სამუშაოები მნიშვნელოვან ზიანს გამოიწვევს. აქედან გამომდინარე, მოცემული პროექტისთვის მიწისქვეშა ხაზის ვარიანტი მიუღებელია, უპირველეს ყოვლისა, ტექნიკური სირთულის გამო, რადგანაც წამოიჭრება ხაზის უსაფრთხოების და საიმედოობის საკითხები, ამასთან ეს ძვირადღირებული ალტერნატივაა; და ბოლოს, ამ ალტერნატივის შემთხვევაში თხრილების მოწყობა/მიწის სამუშაოები, რაც საჭიროა მიწისქვეშა კაბელის ჩასადებად საჭირო და დამხმარე ინფრასტრუქტურის სამშენებლო სამუშაოები გარემოზე უფრო დიდ ზემოქმედებას იქონიებს, ვიდრე საჰაერო ეგხ. სწორედ ამიტომ, ამ ტიპის პროექტები საქართველოში არ ხორციელდება და მათი რაოდენობა ევროპაშიც ძალიან მცირეა. იმ მონაკვეთის შემთხვევაშიც კი, სადაც პროექტის დერეფანი ფრინველების სამიგრაციო დერეფანზე გადის, მიწისქვეშა ხაზის მოწყობით გამოწვეული ჯამური ზემოქმედება გარემოზე უფრო მაღალი იქნება, ვიდრე ფრინველებზე ზემოქმედება საჰაერო ხაზის შემთხვევაში. საჰაერო ხაზის შემთხვევაში ფრინველებზე პოტენციური ზემოქმედება უფრო ეფექტურად და უფრო მარტივად იქნას შერბილებული, ვიდრე მეწყერსაშიშ ზონაში ინტენსიური მიწის სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედება. მარშრუტისა და ანძების მდებარეობის ალტერნატივების შერჩევისას მრავალი ფაქტორი იქნა გათვალისწინებული, მათ შორის: გეოტექნიკური, გარემოსდაცვითი და არქეოლოგიური საკითხები, თავიდან იქნა აცილებული დაცული ტერიტორიების, მაღალი ღირებულების ლანდშაფტების ან DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 18 of 424 ისტორიული ღირებულების მქონე უბნების გადაკვეთა; შეძლებისდაგვარად თავიდან იქნა აცილებული ხაზის მიმართულების ცვლილება, ანუ მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი კუთხური ანძების რაოდენობა; გადამცემი ხაზის დაგეგმარებისას გათვალისწინებული იქნა ტოპოგრაფიული და გეოლოგიური პირობები, ასევე მცენარეული საფარი, მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი ვიზუალური ზემოქმედება. პროექტის ინჟინრებმა წინასწარი მარშრუტისთვის შეარჩიეს ანძების ადგილმდებარეობა. მარშრუტის შერჩევისას გათვალისწინებულ იქნა ტექნიკური საკითხები, როგორიცაა ანძებს შორის სასურველი და მაქსიმალური დაშორება; გათვალისწინებული იქნა გარემოსდაცვითი და სოციალური საკითხებიც, როგორიცაა ადგილობრივ მოსახლეობაზე, სასოფლო-სამეურნეო მიწებზე და გარემოს რეცეპტორებზე ზემოქმედების თავიდან აცილება, ან მინიმუმამდე დაყვანა. ელექტროგადამცემი ხაზის პირველი მონაკვეთისთვის, რომელიც ახალციხის (ზიკილიას) ქვესადგურის მახლობლად, AP01-სა და AP05-ს შორისაა მოქცეული, მარშრუტისთვის ორი ალტერნატივა, კერძოდ კი სამხრეთის და ჩრდილოეთის ალტერნატივები იქნა განხილული (შეესაბამება ალტერნატივა 1.1-ს და ალტერნატივა 1.2-ს). არჩევანი შეჩერდა ჩრდილოეთის ალტერნატივაზე, რადგანაც ამ შემთხვევაში ვიზუალური ზემოქმედება და ზემოქმედება მოსახლეობაზე ბევრად ნაკლებია ხაზის ექსპლუატაციის ფაზისთვის. მარშრუტის კვლევისას ორი ალტერნატიული მიმართულება იყო შემოთავაზებული AP37 – AP60 მონაკვეთისთვის. ერთი მათგანი კვეთს სხალთის ხეობას (ალტერნატივა 2.1), ხოლო მეორე (ალტერნატივა 2.2) მიუყვება უსახელო ხეობას, რომელიც მდებარეობს მდინარეებს სხალთას და აჭარისწყალს შორის. არსებული ლიტერატურული წყაროებიდან და დაინტერსებულ მხარეებთან კონსულტაციებით მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე არჩევანი სამხრეთის (2.1) ალტერნატივაზე, ანუ სხალთის ხეობაზე შეჩერდა. ჩრდილოეთის ალტერნატივა, რომელიც უსახელო ხეობაში გადის, კვეთს ბუნებრივ ტყეს. ეს ტერიტორია დღეის მდგომარეობით ხელუხლებელია, ამასთან სხალთის და აჭარისწყლის ხეობებს შემორჩენილი ერთადერთი ბუნებრივი ჰაბიტატია. ორი ალტერნატივა (ალტერნატივა 3.1 და 3.2) იქნა განხილული ოთანასხევი-ზემლეთის მონაკვეთისთვის (AP47 – AP 60), რომელიც სხალთის ხეობაზე გამავალი სამხრეთის (2.2) ალტერნატივას წარმოადგენს. ამ მონაკვეთზე ალტერნატივების ანალიზმა მკაფიოდ აჩვენა, რომ მიუხედავად სამშენებლო სირთულეებისა და ოდნავ მაღალი ღირებულებისა, ალტერნატივა 3.1-ის შემთხვევაში ნაკლებია მდინარის გადაკვეთები, ასევე ნაკლებია ზემოქმედება ფლორაზე, ფაუნაზე, მოსახლეობაზე და ლანდშაფტებზე, ეს ალტერნატივა უპირატესია გეოლოგიური რისკების თვალსაზრისითაც. ბოლო მონაკვეთისთვისაც (AP155–AP160), სადაც ხაზი ბათუმის ქვესადგურს უახლოვდება, ორი ალტერნატივა (ალტერნატივა 4.1 და 4.2) იქნა განხილული. ხელვაჩაურში ჩატარებული კონსულტაციის ადგილობრივი ხელისუფლებისა და მოსახლეობის მიერ გამოთქმული მოსაზრების გათვალისწინებით, ასევე ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული შინამეურნეობების რაოდენობის გათვალისწინებით შემუშავებული იქნა ალტერნატივა 4.2, რომელიც მდ. ჭოროხის მარჯვენა ნაპირზე გადის. საერთო ჯამში, გარემოსდაცვითი კუთხით ორთავე ალტერნატივა მისაღებია; თუმცა, შესაძლოა ისინი განსხვავდებოდეს მიგრანტ ფრინველებზე ზემოქმედების თვალსაზრისით, ასევე კერძო პირებისგან შესასყიდი მიწის ფართობით. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების კუთხით ამ ორი ალტერნატივის დეტალური ანალიზი მოხდება მას შემდგომ, რაც მომზადებული იქნება დეტალური საინჟინრო პროექტი. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 19 of 424 პროექტის აღწერა პროექტი ითვალისწინებს ახალი 220 კვ ეგხ-ს მშენებლობას ახალციხის არსებული 500/400 კვ ქვესადგურიდან ბათუმის არსებულ 220 კვ ქვესადგურამდე. ეს იქნება დაახლოებით 150 კმ სიგრძის ორჯაჭვიანი გადამცემი ხაზი, რომელიც მოეწყობა ფოლადით არმირებული ალუმინის კაბელებით; ხაზი აღჭურვილი იქნება დამიწების კაბელით. პროექტით გათვალისწინებული საქმიანობა მოიცავს: გასხვისების ზოლში/დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდას, ანძების ქვეშ მოქცეული მიწების შესყიდვას, საჭიროების შემთხვევაში ანძებთან მისასვლელი გზების მოწყობას, ანძების საძირკვლების მოწყობას, ანძების მონტაჟს და კაბელების გაჭიმვას, იზოლატორების და სხვა მოწყობილობის მონტაჟს. პროექტის დერეფანი გადის ახალციხის, ადიგენის, ხულოს, შუახევის, ქედას და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებში, ასევე ქ. ბათუმის ტერიტორიაზე. ელექტროგადამცემი ხაზის საბოლოო პროექტი მომზადებულია მარშრუტის შესწავლის, გეო- ტექნიკური და საკადასტრო კვლევების, ანძების ადგილმდებარეობის განსაზღვრის, ასევე ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების წინამდებარე დოკუმენტის საფუძველზე. მშენებლობის ხარჯები დაახლოებით 40 მილიონ ამერიკულ დოლარს შეადგენს. 2012-2013 წლებში განხორციელებული მარშრუტის კვლევა მიზნად ისახავდა დერეფნის შერჩევას 220 კვ საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზისთვის, რომელსაც ახალციხისა და ბათუმის ქვესადგურები უნდა დაეკავშირებინა. პროექტის დერეფნის შერჩევისას შემდეგი ძირითადი კრიტერიუმები იქნა გათვალისწინებული: მშენებლობისა და ექსპლოატაციისთვის მარტივად მისადგომი მარშრუტის შერჩევა; ტოპოგრაფიული პირობები; სოციალური და გარემოსდაცვითი საკითხები; და გეოლოგიური პირობები, მათ შორის მეწყერსაშიში უბნები. გადამცემი ხაზის დერეფანი პრაქტიკულად მთავარი მდინარეების ხეობებს მიუყვება, სადაც მოსახლეობის და ინფრასტრუქტურის ძირითადი ნაწილია თავმოყრილი. ქ. ახალციხის მახლობლად დერეფანი გადის ზეგანზე. აქედან დერეფანი დასავლეთით მიემართება და ბეშუმის სამთო-სათხილამურო კურორტის გავლით ჩადის მდ. სხალთის ხეობაში. დერეფანი მიუყვება მდ. სხალთის ხეობას მდ. აჭარისწყლის შესართავამდე, რის შემდეგაც მიუყვება მდ. აჭარისწყალს და ბათუმთან დამაკავშირებელ მთავარ გზას. ამის შემდეგ გადამცემი ხაზი ბათუმის არსებულ ქვესადგურს შეუერთდება. ბეშუმიდან აღმოსავლეთით დაახლოებით 11 კმ-ის მანძილზე პროექტის დერეფანი არსებული ხაზის (110 კვ „ადიგენი-ბეშუმი“) დერეფანზე გადის. ანძების ადგილმდებარეობა განსაზღვრული იქნა ტოპოგრაფიული აგეგმვის და ბუნებრივი და სოციალური გარემოს სენსიტიურობის რუკების საფუძველზე. კერძოდ, გადამცემი ხაზი შეძლებისდაგვარად მოცილებული იქნა დასახლებული ტერიტორიებიდან და მათთან დაკავშირებული ინფრასტრუქტურიდან, მიწის შესყიდვისა და განსახლების საჭიროების მინიმუმამდე დასაყვანად. პროექტის დერეფანი შეძლებისდაგვარად მოცილებული იქნა ტურისტული უბნებიდანაც. საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა შეისყიდის ანძების დასამონტაჟებლად საჭირო მიწის ნაკვეთებს. თითოეული ანძნის საძირკვლის მოსაწყობად დაახლოებით 200 კვ.მ. მიწაა საჭირო. ეგხ-ს დერეფანი იმგვარად შეირჩა, რომ ხაზმა მინიმალური რაოდენობის საცხოვრებელ სახლს გადაუაროს; თუმცა, ასეთი შემთხვევების მთლიანად გამორიცხვა ვერ მოხერხდა. ეგხ-ს ქვემოთ მოქცეული სახლების რაოდენობა დაზუსტდება მხოლოდ დეტალური საინჟინრო პროექტის მომზადების შემდეგ. ეგხ-ს დერეფანში მოქცეული სახლები და მიწის ნაკვეთები შესყიდული იქნება პროექტისთვის. განსახლება და მიყენებული ზარალის კომპენსაცია მოხდება პროექტისთვის მომზადებული განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტსა და განსახლების სამოქმედო გეგმებში მოცემული სახელმძღვანელო პრინციპებისა და მეთოდოლოგიის მიხედვით. ხაზის მონტაჟისა და კაბელის გადაჭიმვისთვის საჭირო მიწის ნაკვეთებზე ზემოქმედება ხანმოკლე იქნება. ასეთი მიწის ნაკვეთები დროებით იქნება გამოყენებული, ხოლო მათი მფლობელები მიიღებენ მიყენებული ზარალის კომპენსაციას, ასევე განსახლების ჩარჩო- პოლიტიკისა და განსახლების სამოქმედო გეგმის შესაბამისად. ანძების განსათავსებელად საჭირო მიწების მნიშვნელოვანი ნაწილი სახელმწიფოს საკუთრებაშია და ძირითადად ტყეებითაა წარმოდგენილი. ამ ნაკვეთებთან დაკავშირებით ეროვნულ სატყეო სააგენტოში (საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო) წარდგენილი იქნება ამ ნაკვეთების DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 20 of 424 სრული ტოპოგრაფიული მონაცემები, რომელთა საფუძველზეც მოხდება მათი ამორიცხვა სახელმწიფო სატყეო ფონდიდან და საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის საკუთრებაში გადაცემა. ეგხ-ს ანძებს შორის მანძილი საშუალოდ 300-400 მეტრი იქნება, ანძების სიმაღლე 35 მეტრი იქნება, ხოლო მათი საძირკვლის მოსაწყობად დაახლოებით 50-200 მ2 ფართობი იქნება საჭირო (ფართობი დამოკიდებულია ადგილმდებარეობაზე, ციცაბო ფერდობებზე მეტი ფართობი იქნება საჭირო). ელექტროგადამცემი ხაზის გასხვისების დერეფანი მოიცავს ეგხ-სთვის და მისი ნაგებობებისთვის გამოყოფილ მიწებს, ტექ. მომსახურებისთვის საჭირო ტერიტორიას, ასევე ტერიტორიას, რომელიც საჭიროა სახანძრო უსაფრთხოებისთვის და სხვა ინციდენტების თავიდან ასაცილებლად. გასხვისების დერეფანი უზრუნველყოფს უსაფრთხო მანძილს მაღალი ძაბვის ხაზებსა და მათ მიმდებარე შენობა-ნაგებობებს შორის. დაგეგმილი 220 კვ-იანი ეგხ-სთვის საჭიროა საშუალოდ 65 მეტრის სიგანის გასხვისების დერეფანი. დაპროექტების დროს უზრუნველყოფილი იქნება მინიმუმ 8.0 მეტრიანი ვერტიკალური დაშორება ხაზსა და მიწაზე განლაგებულ ობიექტებს (მაგ, გზები, ხეები) შორის. ეგხ-ს მშენებლობისას მუშახელის გადასაადგილებლად, ანძების უბნებამდე სამშენებლო მასალების მისატანად, ხეების გასაჩეხად (საჭიროების შემთხვევაში), საძირკვლების მოსაწყობად, ანძების და კაბელების მონტაჟისთვის საჭირო იქნება მისასვლელი გზები. ამ მიზნით გამოყენებული იქნება არსებული გზების ნაწილიც, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობაც იყენებს. საჭიროების შემთხვევაში სატრანსპორტო ოპერაციებისთვის მცენარეული საფარისგან გაიწმინდება 4-5 მეტრის სიგანის დერეფანი. აშენების შემდეგ ელექტროგადამცემი ხაზი მინიმალურ ტექნიკურ მომსახურებას საჭიროებს. როგორც წესი, ყოველწლიურად ხდება ხოლმე ელექტროგადამცემი ხაზის ანძების და კაბელების ვიზუალური დათვალიერება. ამ დროს ხდება ხაზთან მეტისმეტად ახლომდებარე ხეების ან მათი ტოტების მოცილება (გადაბელვა). ხაზის ექსპლუატაცია და ტექნიკური მომსახურება საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად განხორციელდება. სსე-ს ხაზების ექსპლუატაციისა ტექნიკური მომსახურებისთვის საკუთარი პროცედურებიც გააჩნია. ბსგზშ-ს მეთოდოლოგია წინამდებარე ბსგზშ ანგარიში აღწერს გარემოზე ზემოქმედებას პროექტის დერეფნის მთლიან გაყოლებაზე და განხორციელების ყველა ფაზისთვის. ზემოქმედების შეფასებისას გათვალისწინებულია მისი გავრცელების არეალი (ლოკალური/რეგიონალური/ქვეყნის მასშტაბის), ხანგრძლივობა (ხანმოკლე, საშუალო ხანგრძლივობის ან ხანგრძლივი ზემოქმედება) და შექცევადობა (დროებითი ან შეუქცევადი შედეგები). ბსგზშ განხორციელდა საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნების შესაბამისად, ასევე საერთაშორისო საუკეთესო გამოცდილების, მათ შორის მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის სტანდარტების გათვალისწინებით. ბსგზშ მოიცავს ეგხ-ს მთელ ინფრასტრუქტურას, მათ შორის მისასვლელ გზებს, სამშენებლო ბანაკებისა და სხვა დამხმარე შენობა-ნაგებობებს. წარმოდგენილ ანგარიშში გათვალისწინებულია პროექტის ყველა საქმიანობა და აღწერილია პირდაპირი, ირიბი და კუმულატიური ზემოქმედება ფიზიკურ, ბიოლოგიურ, სოციალურ- ეკონომიკურ და კულტურულ რესურსებზე მშენებლობის, ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურების ეტაპებისთვის. ფონური მონაცემების შესაგროვებლად/კვლევებისთვის შემდეგი მეთოდები და მიდგომები იქნა გამოყენებული: 1. საკვლევ არეალად აღებული იქნა გასხვისების დერეფნის შუა ხაზიდან 500-1000 მ-ის რადიუსში მოქცეული ტერიტორია. სავარაუდოდ, მნიშვნელოვანი ზემოქმედების არეალი ამ ტერიტორიას არ გასცდება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 21 of 424 2. ფონური მონაცემების შესაგროვებლად მოხდა ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების ყველა სათანადო უწყებასთან დაკავშირება. ინფორმაცის წყაროები მითითებულია ანგარიშში. 3. მონაცემების მოსაპოვებლად და გადასამოწმებლად გამოყენებული იქნა კამერალური და საველე კვლევები. 4. სოციალური კვლევების ფარგლებში განხორციელდა საველე კვლევები (გამოკითხვები). კვლევებმა მოიცვა ყველა მუნიციპალიტეტი, სადაც გაივლის ელექტროგადამცემი ხაზი ან დამხმარე ინფრასტრუქტურა (მისადგომი გზები); 5. 2013 წლის ივლის-სექტემბერში პროექტის გარემოსდაცვითმა ჯგუფმა პროექტის დერეფანში განახორციელა საველე კვლევები, სადაც სკოპინგის შედეგებზე დაყრდნობით შესწავლილ იქნა ფიზიკური და ბიოლოგიურ კომპონენტები და განისაზღვრა პოტენციური რეცეპტორები. ეგხ-ს დერეფანში ფლორის შესასწავლად დეტალური საველე კვლევები იქნა განხორციელებული. პირველ ეტაპზე (სკოპინგის ეტაპზე) ბოტანიკოსებმა გაიარეს ეგხ-ს მთელი დერეფანი, რის საფუძველზეც მოხდა მცენარეული საფარის ზოგადი აღწერა. ამას მოყვა შემდგომი საველე კვლევები, რომელთა ფარგლებშიც დერეფანი დაიყო მსგავსი ეკოსისტემები/ ჰაბიტატების ზონებად. მეორე ეტაპის კვლევის შედეგების საფუძველზე მომზადდა ფლორის სენსიტიურობის რუკები, რომლებიც გადაეცა ინჟინერს და გამოყენებული იქნა პროექტის დერეფნის დაზუსტებისას. თითოეული ზონიდან შერჩეული იქნა ნაკვეთები, სადაც დეტალურად აღიწერა მცენარეთა სახეობები, თანასაზოგადოებები და დაფარულობა; ამ უკანასკნელის შესაფასებლად დრუდეს მეთოდოლოგია იქნა გამოყენებული. საერთო ჯამში, დერეფნის ფარგლებში აღწერილი იქნა 35 ნაკვეთი. განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო ტყიან უბნებს, რადგანაც დერეფნის მნიშვნელოვანი ნაწილი სხვადასხვა ტიპის ტყეებითაა დაფარული. ფაუნის არსებული მდგომარეობის შესასწავლად და ზემოქმედების შესაფასებლად განხორციელდა საველე კვლევები, რაც მოიცავდა დერეფნის ექსპრეს-კვლევას და დეტალურ კვლევებს. ექსპრეს- კვლევის ფარგლებში გავლილი იქნა მთელი დერეფანი და განისაზღვრა ფაუნის კუთხით მნიშვნელოვანი და სენსიტიური უბნები. ექსპრეს-კვლევის შედეგების მიხედვით მომზადდა ფაუნის სენსიტიურობის რუკები, რომლებიც გამოყენებული იქნა ეგხ-ს დერეფნის დასაზუსტებლად. მოგვიანებით განხორციელდა სენსიტიური მონაკვეთების დეტალური კვლევა, რის საფუძველზეც განისაზღვრა ფაუნის სენსიტიურ სახეობებზე ზემოქმედების ალბათობა. ამ საფეხურზე ცხოველთა ცხოველმყოფელობის ნიშნების გამოსავლენად გამოყენებული იქნა ტრანსექტების მეთოდი. ბსგზშ-ს ეტაპამდე განხორციელებული იქნა ფრინველების ორი კვლევა, რომლებმაც მოიცვა ფრინველთა სამიგრაციო პერიოდი და რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრა გადამფრენი ფრინველების, კერძოდ კი მტაცებელი ფრინველების კუთხით სენსიტიური არეალები. აღნიშნული კვლევების შედეგები საფუძვლად დაედო ზემოქმედების შეფასებას. შეფასებისას გამოვლენილი და გაანალიზებული იქნა შემდეგი პირდაპირი ზემოქმედება: - აღიწერა და შესაძლებლობის ფარგლებში რაოდენობრივად შეფასდა ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე, მოსახლეობაზე და მათ საკუთრებაზე, გეოლოგიურ პირობებზე და ნიადაგის საფარზე, ფაუნასა და ფლორაზე, ჰაერის ხარისხზე, ჰიდროლოგიაზე, წყლის რესურსების გამოყენებაზე, ფონურ ხმაურზე და სხვა. - აღიწერა ზემოქმედება კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებზე; - აღიწერა ზემოქმედება ლანდშაფტებზე და ხედებზე, მოხდა ამ ზემოქმედების ნაწილობრივი ვიზუალიზაცია; - აღიწერა ზემოქმედება დემოგრაფიაზე, სოციალურ და ეკონომიკურ პირობებზე; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 22 of 424 - აღიწერა ზემოქმედება ადამიანის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობაზე, სათანადო შემთხვევებში მოხდა ამ ზემოქმედების (მაგ., ჯანმრთელობის რისკების, საცხოვრებელი პირობების ცვლილების, მოწყვლად ჯგუფებზე ზემოქმედების) რაოდენობრივი ანალიზი. ბსგზშ-ს ანგარიში ასევე მოიცავს ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის ყველა სახის ირიბ, მეორად, კუმულატიურ, მოკლე, საშუალო თუ ხანგრძლივ, მუდმივ თუ დროებით, შექცევად თუ შეუქცევად, დადებით თუ უარყოფითი ზემოქმედებას. ანგარიშის ფარგლებში შეფასდა ყველა ამ ტიპის ზემოქმედების მნიშვნელოვნება. ამას გარდა, ყოველი მნიშვნელოვანი რეცეპტორისთვის განისაზღვრა მგრძნობელობის დონე, რომელიც შეფასდა ზემოქმედების მახასიათებლებთან (არეალი, ინტენსივობა, ხანგრძლივობა, ალბათობა) მიმართებაში, რის საფუძველზეც მოხდა ცალკეული ტიპის ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეფასება. პოტენციური ზემოქმედების გათვალისწინებით, თითოეული მნიშვნელოვანი რეცეპტორისთვის განისაზღვრა ზოგადი და კონკრეტული შემარბილებელი ღონისძიებები, რომლებიც უნდა გატარდეს დაპროექტების, მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ეტაპებზე. ყველა ეს შემარბილებელი ღონისძიება და შესაბამისი მონიტორინგის მოთხოვნა ასახულია გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმაში. გარემოს ფონური მონაცემები ეგხ-ს დერეფნისთვის ფიზიკური, ბიოლოგიური და სოციალურ-ეკონომიკური გარემოსთვის ფონური მონაცემები დადგენილი იქნა გამოქვეყნებული ლიტერატურული წყაროების/ კვლევების/ ანგარიშების სამაგიდო კვლევის, ასევე გარემოს ამ კომპონენტების საველე კვლევების და კამერალური დამუშავების საფუძველზე. ფიზიკური გარემო - გეოლოგიური კუთხით და გეოლოგიური რისკების თვალსაზრისით, საპროექტო რეგიონის წარმომქმნელი ქანები ეროზიის მაღალი რისკით გამოირჩევა, რაც ძირითადად წყლისმიერ ეროზიას უკავშირდება. ამის გამო, ციცაბო ფერდობები მეწყერსაშიშროებით გამოირჩევა. გადამცემის მარშრუტის შესწავლის დროს მრავალი ახალი და რელიქტური მეწყერი აღიწერა (Mott MacDonalds, 2012). მეწყერსაშიშროებით განსაკუთრებით ბეშუმი-ხელვაჩაურის მონაკვეთზე არსებული ციცაბო ფერდობები ხასიათდება. მარშრუტის შესწავლის დროს ამ მონაკვეთზე აქტიური, რელიქტური და შესაძლო მეწყერების დიდი რაოდენობა დაფიქსირდა; მათგან ბევრი დიდი ზომისაა. ზედაპირული და გრუნტის წყლების ხარისხი კარგია, ვინაიდან წყლის ინდუსტრიული დაბინძურების წყაროები თითქმის არ არსებობს. ატმოსფერული ჰაერის თვალსაზრისით მდ. აჭარისწყლის ხეობა ხასიათდება ზომიერი ქარებით, რომლებიც ხეობის კარგ აერაციას და ჰაერის მაღალ ხარისხს უზრუნველყოფს. პროექტის არეალში ხმაურის ერთადერთ წყაროს მდინარე და გზა წარმოადგენს. ხმაურის/ვიბრაციის საწარმოო წყაროები დერეფნის ფარგლებში არ გვხვდება. მიწათსარგებლობის ძირითადი ტიპი წარმოდგენილია სოფლის მეურნეობით, კერძოდ მიწა გამოიყენება სახნავ-სათესად და სათიბ-საძოვრებად. ბიოლოგიური გარემო - პროექტის რეგიონი განთავსებულია კავკასიის ბიომრავალფეროვნების „ცხელ წერტილში“. ფლორა წარმოდგენილია დიდი რაოდენობით ენდემური მცენარეულობით. ამ უნიკალურ ბიომრავალფეროვნებას საფრთხეს უქმნის უკანონო ტყის ჭრა, ნადირობა და მცენარეების შეგროვება. ამ „ცხელი წერტილის“ საზღვრებში არ იკრძალება მშენებლობა, ან რაიმე ტიპის საქმიანობა. თუმცა, ტერიტორიის მაღალი სენსიტიურობა გათვალისწინებული იქნა გარემოს სენსიტიურობის რუკების მომზადებისას, რომლებიც თავის მხრივ გამოყენებული იქნა ხაზის მარშრუტის შერჩევის, დაპროექტების და ბსგზშ-ს განხორციელებისას. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანი გვერდს უვლის საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში არსებულ დაცულ ტერიტორიებს. პროექტისთვის სამაგიდო/ლიტერატურული კვლევები განხორციელდა 2013 წლის ზაფხულში, რასაც მოჰყვა საველე სამუშაოები და შედეგების კამერალური დამუშავება. საველე სამუშაოებით პროექტის მარშრუტის (და ალტერნატივების) გასწვრივ მოცული იქნა 500-1000 მეტრი სიგანის დერეფანი. საველე სამუშაოებით დაზუსტებული იქნა სამაგიდო კვლევის შედეგად დერეფნის ფარგლებში არსებულ ფლორის სახეობების შესახებ მოპოვებული ინფორმაცია. მდ. აჭარისწყლისა და სხალთის ღრმა, V-ს მაგვარ ხეობებში ჰაბიტატები სწრაფად იცვლება. პროექტის დერეფნის გასწვრივ წარმოდგენილია: ჭალისპირა ტყეები, რომლებიც DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 23 of 424 მდინარეთა მახლობლად გვხვდება; შერეული ტყეები, რომლებიც ციცაბო ფერდობებს ფარავს და ალპური მდელოები, რომლებიც ტყით დაფარული ფერდობების ზემოთ გვხვდება. პროექტის დერეფნის დეტალური ბოტანიკური კვლევის შედეგად გამოვლინდა საქართველოს წითელი ნუსხის ხუთი სახეობა, კერძოდ: Juglans regia L., Ostrya carpinifolia Scop., Buxus colchica Pojark., Castanea sativa Mill., Ulmus glabra Hudds. ამას გარდა, პროექტის დერეფანში გვხვდება რამდენიმე იშვიათი, საფრთხის ქვეშ მყოფი და ენდემური მცენარის სახეობა. ფაუნის თვალსაზრისით პროექტი ყველზე დიდ ზემოქმედება ფრინველებზე, განსაკუთრებით კი გადამფრენი ფრინველებზე იქონიებს; თუმცა, მშენებლობის ფაზისთვის ასევე ყურადღება უნდა მიექცეს მცირე ძუძუმწოვრებზე ზემოქმედებას. ბსგზშ-ს ფარგლებში გამოვლენილი იქნა რამდენიმე უბანი, რომელიც ფლორისა და ფაუნის თვალსაზრისით საშუალო და მაღალი სენსიტიურობით გამოირჩევა. ფლორის შემთხვევაში მაღალსენსიტიური უბნები გვხვდება ალპურ მდელოებსა და ტყეებში. ეგხ-ს დერეფნის დაახლ. 40 კმ ტყეებზე გადის. თავდაპირველად შემუშავებული ალტერნატივა 2.1 გადიოდა უფრო სენსიტიურ და ღირებულ ტყიან უბნებზე, რომლებიც დაბალი ანთროპოგენული წნეხით გამოირჩევა. შემდგომში ეს ალტერნატივა უარყოფილი იქნა ამ მაღალი ღირებულების ტყეებზე მოსალოდნელი ზემოქმედების გამო. შერჩეული დერეფანიც კვეთს გარკვეულ ტყიან უბნებს; თუმცა, დაგეგმილი საქმიანობის ხასიათის გათვალისწინებით, ამ ტყეების მნიშვნელოვანი ფრაგმენტაცია მოსალოდნელი არაა. მშენებლობის ფაზაზე დერეფანი გაიწმინდება მცენარეულობისგან; თუმცა, სამუშაოების დასრულების შემდგომ მცენარეულ საფარს, გარდა ხეებისა, ბუნებრივად აღდგენის საშუალება მიეცემა. პროექტის რეგიონში არსებული რბილი და ტენიანი კლიმატის გამო მცენარეული საფარის აღდგენა სამუშაოების დასრულებიდან მოკლე დროში მოხდება და ფლორაზე ზემოქმედება უმნიშვნელო იქნება. საერთო ჯამში, პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოექცევა პროექტის დერეფნით გადაკვეთილი მუნიციპალიტეტების ტყეების 0.2% (დაახლ. 350 ჰა 200 000 ჰა- დან). ამას გარდა, პროექტის არეალში დარეგისტრირებული მცენარეების და ცხოველების სახეობებიდან ეგხ-ს დერეფანში მოქცეული ტყეები არ წარმოადგენს კრიტიკულ ჰაბიტატს და არ განსაზღვრავს ამა თუ იმ პოპულაციის არსებობის საკითხს. გადამფრენი ფრინველების თვალსაზრისით, ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტზე გადის ფრინველთა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამიგრაციო დერეფანი. ელექტროგადამცემი ხაზი მდინარეების აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავის მახლობლად ამ სამიგრაციო დერეფანს ძალიან უახლოვდება. ეგხ-ს გარკვეული მონაკვეთი გადაკვეთს ამ სამიგრაციო მარშრუტს, რომელიც ბათუმის „ყელის“ სახელითაა ცნობილი. ეს ყელი წარმოადგენს გადამფრენი მტაცებელი ფრინველების საშემოდგომო მიგრაციის დერეფანს. შეუძლებელია ისეთი ალტერნატივის შემუშავება, რომელიც არ გაივლიდა ამ სენსიტიურ უბანზე, რადგანაც ეგხ-ს მიერთების წერტილი - ხელვაჩაურის ქვესადგური - ამ ტერიტორიაზე უკვე ათწლეულების მანძილზე არსებობს და ფუნქციონირებს. ამიტომ, ერთადერთი გონივრული ვარიანტია ეგხ-ს ანძების და კაბელების დაპროექტება საუკეთესო გამოცდილების გათვალისწინებით, რათა მინიმუმამდე იქნას შემცირებული ეგხ-სთან ფრინველების დაჯახების და დენის დარტყმის ალბათობა. ეს გულისხმობს კაბელებს შორის საკმარისი დაშორების უზრუნველყოფას, რათა ფრინველებმა შესძლონ მათთვის თავის არიდება ნადირობისას; ამას გარდა, კაბელებზე დამონტაჟდება ამრეკლები, რაც გაზრდის მათ ხილვადობას და შეამცირებს ფრინველების დაჯახების რისკს. ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე განხორციელდება ფრინველთა მონიტორინგი, რათა დადგინდეს ფრინველთა სიკვდილიანობის დონე, შემოწმდეს შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობა და განისაზღვროს დამატებითი ღონისძიებების გატარების აუცილებლობა. 2012 წლის შემოდგომაზე და 2013 წლის გაზაფხულზე განხორციელდა ფრინველების შესწავლა, რათა შექმნილიყო ინფორმატიული მონაცემთა ბაზა არსებული მდგომარეობის შესახებ და დადგენილიყო შემარბილებელი ღონისძიებების მასშტაბი კონკრეტული უბნებისთვის. რაც შეეხება ღამურის დაცულ სახეობებს, ღამურების მრავალფეროვნებით გამოირევა მდ. აჭარისწყლის შუა წელი. როგორც წესი, ღამურას პოპულაციების კონცენტრირებულია მდინარეთა ხეობებში, სადაც მოიპოვებენ საკვებს და ბინადრობენ ფუღურო ხეებში. ეგხ-ს DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 24 of 424 დერეფანში ღამურების ცნობილი სამიგრაციო დერეფანი არ ხვდება. როგორც ცნობილია, ეგხ-ების ზემოქმედება ღამურებზე ძირითადად გამოწვეულია ელექტრომაგნიტური ველით, რომელიც ზემოქმედებს მათ რადიოლოკაციის სისტემაზე. ეგხ-სთან ღამურების შეჯახების რისკი, ჩვეულებრივ, უმნიშვნელოა. ღამურების ჰაბიტატის დაკარგვა უკავშირდება დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდას, როდესაც შესაძლოა მოიჭრას დიდი ზომის ასაკიანი ხეები. ეს საკითხი გათვალისწინებული იქნა სენსიტიურობის რუკების მომზადებისას, რომლებიც გამოყენებული პროექტირებისას და ეგხ-ს მარშრუტის შერჩევისას. კერძოდ, ეგხ-ს მარშრუტი წანაცვლებული იქნა მთის ფერდობების ზედა ნაწილში, რათა მინიმუმამდე შემცირებულიყო ზემოქმედება მდინარის ნაპირებზე. ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ხაზის შემთხვევაში, მაღალი ელექტრომაგნიტური ველის ზონა საკმაოდ მცირეა, ამას გარდა ველი მანძილის კვადრატის უკუპროპორციულად მცირდება. ელექტრომაგნიტური ველის კუმულატიური ზემოქმედება არააქტუალურია, რამდენადაც ღამურების კუთხით სენსიტიურ მონაკვეთებზე არ გვხვდება სხვა მაღალი ძაბვის ხაზები. შესაბამისად, ღამურების პოპულაციაზე მოსალოდნელი ზემოქმედება დაბალი დონისად ჩაითვალა. სოციალურ-ეკონომიკური გარემო და კულტურული მემკვიდრეობა - გასხვისების დერეფნის გასწვრივ მრავალი დიდი და მცირე დასახლება გვხვდება. გადამცემი ხაზი ზოგიერთ მათგანს გადაკვეთს, სხვებს კი გვერდს აუვლის. დიდი დასახლებების მახლობლად გვხვდება ინდუსტრიული უბნებიც. გადამცემი ხაზიდან 500 მ-იან რადიუსში 30-მდე დასახლება გვხვდება. აქედან 15 ეკუთვნის ქედის მუნიციპალიტეტს. ყველა ეს დასახლება მთიანია. მოსახლეობის უმეტესობა ეთნიკურად ქართველია. არც სამცხე-ჯავახეთში და არც აჭარის რეგიონში აბორიგენული მოსახლეობა არ გვხვდება. პროექტის რეგიონში სასოფლო-სამეურნეო მიწის რესურსები საკმაოდ შეზღუდულია რთული ტოპოგრაფიული პირობების გამო და შეადგენს რეგიონის მთელი ტერიტორიის 25%-ს. სახნავ-სათესი სავარგულები კიდევ უფრო მწირია და სასოფლო-სამეურნეო მიწების მხოლოდ 15%-ს შეადგენს. სახნავ-სათესი ფართობები განსაკუთრებით მწირია ხულოს, ქედას, ხელვაჩაურის და შუახევის მუნიციპალიტეტებში. ზოგიერთ მონაკვეთზე ელექტროგადამცემი ხაზი კვეთს საზოგადოებრივ და კერძო ინფრასტრუქტურას, ან მათ მახლობლად გადის. მათ შორისაა გზები (ძირითადი და მეორადი), წყალმომარაგების მილსადენები, BTC/SCP მილსადენები, სხვა საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზები და სხვა. ელექტროგადამცემი ხაზის მარშრუტის გასწვრივ ასევე გვხვდება ისტორიული ადგილები, როგორიცაა გვიანი შუასაუკუნეების საკულტო ნაგებობები დიდაჭარისა და ბეღლეთის მახლობლად, შუასაუკუნეების ციხესიმაგრე სოფელ დიაკონიძეებში, შუასაუკუნეებით დათარიღებული ხიდები სოფლებში ზამლეთი და ოქრუაშვილები (ხულოს მუნიციპალიტეტი), მე- 19-ე საუკუნის საკულტო ნაგებობები ქედის მუნიციპალიტეტში; სასაფლაო სოფელ მუგარეთში (ახალციხის მუნიციპალიტეტი) და სხვა. პოტენციური ზემოქმედება და შემარბილებელი ზომები გზატკეცილის ან მილსადენის პროექტებისგან განსხვავებით, ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობისთვის მცირე მოცულობის გაწმენდითი სამუშაოებია საჭირო; კერძოდ: ა) მცენარეული საფარისგან უნდა გაიწმინდოს ანძების სამონტაჟო უბნები; ბ) ანძებს შორის ტერიტორიაზე იჭრება მხოლოდ მაღალი ხეები, ხოლო ბუჩქნარი და ბალახეულობა ხელუხლებელი რჩება. სამშენებლო სამუშაოების უარყოფითი ზემოქმედება მოსახლეობაზე უკავშირდება ისეთ ფაქტორებს, როგორიცაა ხმაური, ატმოსფერული ემისია, სამანქანო მოძრაობის შეფერხება და გარკვეულ ტერიტორიებთან მისადგომობის შეზღუდვა, სატრანსპორტო უსაფრთხოება და სხვა. ყველა ეს ზემოქმედება დარეგულირდება შესაბამისი მართვით, შემარბილებელი ზომებით და მოსახლეობასთან სათანადო კომუნიკაციის გზით. დადებითი ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე მოიაზრება დამატებითი სამუშაო ადგილების და ეკონომიკის განვითარების პერსპექტივით, ელექტრომომარაგების გაუმჯობესების კონტექსტში. ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაცია უკავშირდება სპეციფიურ ზემოქმედებას ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე, როგორიცაა: მიწათსარგებლობის შეზღუდვა გასხვისების დერეფანში, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 25 of 424 ფრინველების დაღუპვა ელექტროგადამცემთან შეჯახების და დენის დარტყმის გამო, ელექტრო- მაგნიტური ველის ზემოქმედება მუშახელზე და ადგილობრივ მოსახლეობაზე (ველის ზემოქმედება ძალიან დაბალი/უმნიშვნელო იქნება, რადგან ეგხ-ს ძაბვა არ აღემატება 220 კვ-ს), მოსახლეობის და მუშახელის ჯანმრთელობის და უსაფრთხოების რისკები, რომლებიც უკავშირდება ავარიებს, საგანგებო სიტუაციებს, დენის დარტყმას და ხანძარს. ექსპლოატაციის ფაზაზე ტექნიკური მომსახურეობის სამუშაოების განხორციელებისას ზემოქმედების ფაქტორების რაოდენობა და შესაბამისი ზემოქმედების დონე/ხარისხი გაცილებით ნაკლები იქნება. თუმცა ექსპლოატაციის ფაზაზე წარმოქმნილი ყველა ზემოქმედება ასევე დაექვემდებარება შესაბამის მენეჯმენტს და შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელებას, მოსახლეობასთან ურთიერთობის მექანიზმების გათვალისწინებით - რაც წარმოდგენილია ბსგზშ ანგარიშის მე-8 და მე-9 თავებში. მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებზე ბუნებრივ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედება და ამ ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები შემდეგია: ნიადაგი - ანძების საძირკვლების გათხრისას ამოღებული გრუნტი მალევე იქნება გატანილი ან გამოყენებული თხრილების ამოსავსებად. უკუჩაყრის და ზედმეტი გრუნტის გატანის სამუშაოები სწრაფად განხორციელდება, რათა თავიდან იქნას აცილებული მოჭრილი გრუნტის ქარისმიერი და წყლისმიერი ეროზია. სამშენებლო ტექნიკა გადაადგილდება მხოლოდ მისასვლელ გზებზე, რათა თავიდან იქნას აცილებული ნიადაგის სტრუქტურის დაზიანება სხვა უბნებზე. დაზიანებული უბნების რეკულტივაციისთვის და ეროზიის თავიდან ასაცილებლად აღდგენილი იქნება მცენარეული საფარი, რისთვისაც გამოყენებული იქნება ენდემური სახეობები. გეოლოგია და გეოლოგიური რისკები - პროექტის რეგიონში ქანები ეროზიულობით, განსაკუთრებით კი წყლისმიერი ეროზიით გამოირჩევა. ამის გამო აქ მაღალია ციცაბო ფერდობების დამეწყრის რისკები. მარშრუტის შესწავლისას არაერთი ახალი და ისტორიული მეწყერი დაფიქსირდა. განსაკუთრებულად მეწყერსაშიში უბნებისთვის გვერდის ასავლელად დაპროექტების ფაზაზე შემუშავებული იქნა ალტერნატივები. მიუხედავად ამისა, მაღალი რისკის უბნებზე დაგეგმილია ეროზიის საწინააღმდეგო და მაკონტროლებელი ღონისძიებების გატარება, ამასთან ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას მოხდება მეწყრული პროცესების რეგულარული მონიტორინგი. დრენაჟი, ზედაპირული წყლები და წყლის რესურსები - ეგხ-ს დერეფანი იმგვარად იქნა შერჩეული და დაპროექტებული, რომ მინიმალური ყოფილიყო მდინარეთა გადაკვეთები და მდინარეთა ჭალებში მინიმალური რაოდენობის ანძები განთავსებულიყო. მდინარეთა ჭალებში ანძების მოწყობის სამუშაოები ისე განხორციელდება, რომ ადგილი არ ჰქონდეს ზემოქმედებას მდინარეების, წყაროების და სარწყავი არხების ჩამონადენზე. კონტრაქტორები შეიმუშავებენ და განახორციელებენ ატმოსფერული წყლების და ეროზიის მართვის ღონისძიებებს, რომელთაც განსაკუთრებული ყურადღება მთიან უბნებზე და ფერდობებზე დაეთმობა. ასეთი ღონისძიებები განხორციელდება როგორც მშენებლობის, ასევე ექსპლუატაციის პერიოდში, რათა თავიდან იქნას აცილებული სიმღვრივის მომატება ზედაპირული წყლებში, რაც შეიძლება უკავშირდებოდეს მდინარის ჭალებში ან ტერასებზე და მთის ფერდობებზე განთავსებულ ანძებს. ამ მიზნით, მცენარეული საფარისგან გაწმენდილი უბნების ქვემოთ განთავსდება ლამდამჭერი ღობეები, რომლებიც ჩაიჭერს ატმოსფერული წყლების მიერ ჩამოტანილ ნატანს. მისადგომი გზები - მშენებლობის პროცესის დასრულების შემდეგ გაუქმდება ის დროებითი მისადგომი გზები, რომლებიც საჭირო არაა ელექტროგადამცემი ხაზის მიმდინარე ტექნიკური მომსახურებისთვის ან ადგილობრივი მოსახლეობისთვის. როგორც წესი, სამშენებლო ტექნიკისთვის გრუნტის საფარი იქნება გამოყენებული და გზების მშენებლობა არ იგეგმება, თუ არ წამოიჭრა ეროზიის კონტროლის, ან ხელუხლებელ ტერიტორიებზე ზემოქმედების თავიდან აცილების საჭიროება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 26 of 424 ტრანსპორტი და სატრანსპორტო ნაკადები - მძიმე და არაგაბარიტული ტვირთის ტრანსპორტირება შეძლებისდაგვარად სამუშაო საათების შემდეგ განხორციელდება. მისასვლელი და შემოვლითი გზების შერჩევა ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონსულტაციების გზით მოხდება. ჰაერის დაბინძურება, ხმაური, თხევადი და მყარი ნარჩენები, მასალების გამოყენება – ზემოქმედების ეს სახეები დროებითი/ხანმოკლეა და სამშენებლო სამუშაოებს უკავშირდება. მათ შესამცირებლად გარემოსდაცვით მენეჯმენტის გეგმაში გათვალისწინებულია შემარბილებელი ღონისძიებები. ფლორა და ფაუნა, ზემოქმედება ბიომრავალფეროვნებაზე და ჰაბიტატებზე - ეგხ იმგვარად იქნა დაპროექტებული, რომ ადგილი არ ექნება ზემოქმედებას კრიტიკულ ჰაბიტატებზე ან საფრთხეში მყოფ სახეობებზე. პროექტის ინფრასტრუქტურით დაკავებული ტერიტორია (მოიცავს მხოლოდ ანძების განთავსების უბნებს) საკმაოდ მცირე იქნება, ამასთან მთელი დერეფნის გასწვრივ შენარჩუნებული იქნება დაბალი მცენარეულობა, რაც შეამცირებს ზემოქმედებას ფლორაზე. ბიომრავალფეროვნებაზე ზემოქმედების კიდევ უფრო შესარბილებლად განხორციელდება წინა- სამშენებლო კვლევა და კონტრაქტორის მიერ შემუშავებული ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმა, რომელთა საშუალებითაც მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი მცენარეულ საფარზე. ამას გარდა, რეკულტივაციის გეგმა უზრუნველყოფს მცენარეული საფარის აღდგენას დაზიანებულ უბნებზე, რაც მშენებლობის ფაზის დასრულების შემდეგ განხორციელდება. ფრინველები – რადგანაც პროექტის ტერიტორია ახლოსაა ფრინველთა სამიგრაციო მარშრუტთან, ეგხ-ს საინჟინრო გადაწყვეტილებებში გათვალისწინებულია ისეთი საკითხები, როგორიცაა სამიგრაციო დერეფნის ფარგლებში ეგხ-ს განთავსება მთის კალთაზე, ანძების და სადენების მოწყობა საუკეთესო გამოცდილების შესაბამისად, რათა მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი ფრინველების შეჯახება და დენის დარტყმა, ამ მონაკვეთზე კაბელები აღიჭურვება ამერეკლებით, რაც გაზრდის მათ ხილვადობას და კიდევ უფრო შეამცირებს ფრინველთა შეჯახების რისკს. ამას გარდა, გატარებული შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობის გადასამოწმებლად და დამატებითი ღონისძიებების გატარების საჭიროების შესაფასებლად ექსპლუატაციის ფაზაზე უზრუნველყოფილი იქნება ფრინველების მონიტორინგი. ლანდშაფტები და ვიზუალური ზემოქმედება - მოგზაურებზე/მგზავრებზე ამ ტიპის ზემოქმედება დროებითი ხასიათის იქნება. ზემოქმედებას ადგილი ექნება დროის იმ მონაკვეთში, რაც საჭიროა მოცემული ტერიტორიის გასავლელად. ანძის ცხაურული კონსტრუქციის გათვალისწინებით, ლანდშაფტური ცვლილებები საგრძნობი იქნება მხოლოდ იმ ადგილობრივი მოსახლეობისთვის, რომლებიც ელექტროგადამცემი ხაზიდან ორი კილომეტრის რადიუსში ცხოვრობს. დაპროექტებისას გათვალისწინებულ შემარბილებელ ღონისძიებებთან ერთად (ელექტროგადამცემი ხაზის ხილვადობის შემცირება), ელექტროგადამცემი ხაზის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების შემცირება შესაძლებელი უნდა იყოს საზოგადოებრივი კონსულტაციებისას მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლებით. მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებზე სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედება და ამ ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები შემდეგია: პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი პირების განსახლება – ეგხ-ს მშენებლობისთვის საჭირო იქნება მცირე რაოდენობის მოსახლეობის ფიზიკური განსახლება; ამას გარდა, დროებით შეიზღუდება სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებით სარგებლობა, რაც გამოიწვევს მოსავლის დაკარგვას. სახელმწიფო ელექტროსისტემა უზრუნველყოფს განსახლებასთან დაკავშირებული ყველა საკითხის მართვას განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტის მიხედვით, რომლის საფუძველზეც მომზადდება და განხორციელდება განსახლების სამოქმედო გეგმა. მშენებელ კონტრაქტორს არ მიეცემა სამშენებლო უბნებზე სამობილიზაციო სამუშაოების განხორციელების საშუალება, ვიდრე მოცემული ტერიტორიისთვის მსოფლიო ბანკის სტანდარტით არ განხორციელდება განსახლების სამოქმედო გეგმა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 27 of 424 მიწათსარგებლობა - მოსავლის დანაკარგის შესამცირებლად სამშენებლო სამუშაოები დაიგეგმება მოსავლის აღების შემდეგ, წინააღმდეგ შემთხვევაში მოხდება მიყენებული ზარალის კომპენსაცია. მოსახლეობას აუნაზღაურდება სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეული ნებისმიერი სახის ზარალი. საინფორმაციო კამპანიის საშუალებით მოხდება ფერმერების ინფორმირება იმის თაობაზე, რომ გასხვისების ზოლის გამოყენება სახნავ-სათესად, სათიბად და საძოვრად იქნება შესაძლებელი, ხოლო ხეების დარგვა ამ ტერიტორიაზე დაუშვებელია. მოსახლეობასთან შეხვედრების დროს მუდმივად ხდებოდა განმარტება, რომ ეგხ-ს მშენებლობის დასრულების შემდეგ (ექსპლუატაციის პერიოდში), ხაზის დერეფანში (სადენების ქვეშ) შესაძლებელი იქნება მცირე სიმაღლის კულტურების მოყვანა. დასაქმება და ადგილობრივი მუშახელი/გენდერული საკითხები - ადგილობრივი მუშახელის გამოყენება მაქსიმალურად უნდა მოხდეს არა მხოლოდ მშენებლობის, არამედ ექსპლოატაციის ფაზაშიც (მაგ, დაცვისთვის, მცენარეული საფარის და ეროზიის კონტროლისთვის და სხვა). მათი კვალიფიკაციის ამაღლების მიზნით უნდა ჩატარდეს სწავლება. ქალებსა და მამაკაცებს დასაქმების თანაბარი შესაძლებლობები უნდა მიეცეთ. ასევე, პროექტისთვის მაქსიმალურად უნდა იყოს გამოყენებული ადგილობრივი პროდუქცია და მომსახურება. ელექტრომაგნიტური ველი - უარყოფითი სოციალური ზემოქმედებიდან აღსანიშნავია ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედება მუშახელზე და მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზის მახლობლად მცხოვრებ მოსახლეობაზე. ამ ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები მოიცავს: სანიტარული დაცვის ზონის უზრუნველყოფას, ასევე ეგხ-სა და საცხოვრებელ შენობებს / საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებს შორის უსაფრთხო მანძილის დაცვას. ჩატარდება გასხვისების და უსაფრთხოების ზოლების ყოველწლიური მონიტორინგი სანიტარული ზონების საზღვრებზე ელექტრომაგნიტური ველის მაჩვენებლების გაზომვით. ჯანდაცვა და უსაფრთხოება, ავარიული სიტუაციები და უბედური შემთხვევები - გადამცემი ხაზის მშენებლობამ შეიძლება ფატალური შედეგი გამოიღოს როგორც მოსახლეობისთვის, ასევე ცხოველებისთვის. ასეთი რისკის შესამცირებლად გათვალისწინებულია: მეხამრიდების და დამიწების მოწყობა სტანდარტების შესაბამისად; საგანგებო სიტუაციებზე რეაგირების გეგმის შემუშავება; უსაფრთხოების მოთხოვნების შესრულება და პერსონალის აღჭურვა პერსონალური დაცვის საშულებებით; გადამცემი ხაზის მუდმივი მონიტორინგისა და ტექნიკური მომსახურების უზრუნველყოფა. უნდა აღინიშნოს, რომ ბსგზშ-ს ფარგლებში მომზადებული გარემოსდაცვითი და სოციალური მენეჯმენტის, ასევე მონიტორინგის გეგმების განხორციელებით შესაძლებელია პროექტის ზემოქმედების დიდი ნაწილის ეფექტურად შერბილება და მართვა. გარემოსდაცვითი მენეჯმენტის გეგმა პროექტის გარემოსდაცვითი მენეჯმენტის გეგმა შედგება: ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების გეგმისგან, რომელშიც მკაფიოდაა გაწერილი ბსგზშ-ს დროს გამოვლენილი უარყოფითი ზემოქმედების შესამცირებლად ან აღსაკვეთად საჭირო შემარბილებელი ღონისძიებები; და მონიტორინგის პროგრამისგან, რომელიც ითვალისწინებს შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების მონიტორინგს, ასევე მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ეტაპებზე იმ ნარჩენი ზემოქმედების მონიტორინგს, რომელსაც ადგილი ექნება შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების შემდგომ. 220კვ ახალციხე-ბათუმის ეგხ-ს პროექტის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის ზოგადი ღონისძიებები, ისევე როგორც სპეციფიური შემარბილებელი ზომები, წარმოდგენილია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების გეგმაში. აღნიშნული შემარბილებელი ღონისძიებების გეგმა გადაეცემა მშენებელი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 28 of 424 კონტრაქტორის შესარჩევ ტენდერში მონაწილე ორგანიზაციებს, რათა მათ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები და შესაბამისი ხარჯები გაითვალისწინონ ტექნიკურ და ფინანსურ წინადადებაში. შემარბილებელი ღონისძიებების გეგმის შესრულებაზე პასუხისმგებელია პროექტის განმახორციელებელი - სს „საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა“, რომელიც ამ ვალდებულებას მონიტორინგის პროგრამისა და ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის საშუალებით განახორციელებს. ამ დოკუმენტაციაში გაწერილია ზემოქმედების შემარბილებელ ღონისძიებათა ზედამხედველობის განსახორციელებლად საჭირო რესურსები (სსე-ს შიდა რესურსი, ან საზედამხედველო ფუნქციის შესასრულებლად მოწვეული კონსულტანტი). ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები მშენებელმა კონტრაქტორმა წინა-სამშენებლო კვლევისას უნდა დახვეწოს. ეს მოსამზადებელი სამუშაოების (გასხვისების ზოლის გაწმენდა, ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის მოხსნა საძირკვლების ადგილას, მისასვლელი გზების მოწყობა და სხვა) დაწყებამდე უნდა მოხდეს, რათა კონტრაქტორმა უზრუნველყოს ყველა შემარბილებელი ღონისძიების სათანადოდ დაგეგმვა და განხორციელება. კონტრაქტორი ვალდებული იქნება შეიმუშაოს გარემოზე ზემოქმედების მართვის ცალკეული გეგმები, როგორიცაა: ნარჩენების მართვის გეგმა, სატრანსპორტო ნაკადების მართვის გეგმა, დაბინძურების თავიდან აცილების გეგმა, ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმა, რეკულტივაციის სამუშაოების მართვის გეგმა, ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების მართვის გეგმა (მ.შ. სიმაღლეებზე სამუშაოების წარმოების და დენის დარტყმის თავიდან აცილების პროცედურები), რომლებიც სამშენებლო სამუშაოების დაწყებამდე დასამტკიცებლად უნდა წარუდგინოს სსე-ს. ბსგზშ-ს დროს გამოვლენილი ზემოქმედების და შემუშავებული შემარბილებელი ღონისძიებების გათვალისწინებით მომზადდა მონიტორინგის პროგრამა, რომელიც გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის განუყრელი ნაწილია. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელ ღონისძიებათა განხორციელების მონიტორინგი საჭიროა შემოთავაზებული შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობის გადასამოწმებლად, ასევე შემარბილებელი ზომების დასახვეწად და დამატებითი ღონისძიებების განხორციელების საჭიროების განსასაზღვრავად. მონიტორინგის პროგრამა აღწერს მონიტორინგის პარამეტრებს, შესასრულებელ სამუშაოებს, მონიტორინგის უბნებს, დროს და სიხშირეს. მონიტორინგი ითვალისწინებს კონტრაქტორის საქმიანობაზე ზედამხედველობას, რათა შემოწმდეს თუ რამდენად ასრულებს იგი საკონტრაქტო ვალდებულებას მშენებლობისას. გარემოსდაცვითი ზედამხედველობა და მონიტორინგი, რომელიც პროექტის მესაკუთრის (სსე-ს) ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის ნაწილია, უნდა განხორციელდეს ახალციხე-ბათუმის 220კვ ეგხ-ს მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ყველა ფაზაზე. მონიტორინგზე პასუხისმგებელი იქნება სსე (ან მის მიერ დაქირავებული ორგანიზაცია), რასაც კვალიფიცირებული პროფესიული შტატის და/ან საკონსულტაციო კომპანიის მეშვეობით განახორციელებს. მონიტორინგის შედეგები ეცნობება ენერგეტიკის სამინისტროს, გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს და სხვა დაინტერესებულ მხარეებს. სსე მსოფლიო ბანკისადმი თავის ყოველთვიურ ანგარიშებში შეიტანს მშენებელი კონტრაქტორების მიერ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის განხორციელების მონიტორინგის შედეგებს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 29 of 424 ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლოატაცია როგორც ზემოთაც აღინიშნა, ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ხაზის მშენებლობასა და ექსპლოატაციაზე პასუხისმგებელია „საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა“, რომელიც ასევე ელექტროგადამცემი ხაზის მესაკუთრეა. პროექტის ექსპლოატაციის ფაზა მოიცავს ხაზის ექსპლოატაციაში გაშვებას და გასხვისების დერეფნის, ანძების და ხაზების ტექნიკურ მომსახურებას. ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლოატაცია და ტექნიკური მომსახურება მოხდება საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით, როგორიცაა საერთაშორისო ელექტროტექნიკური კომისიის (IEC) სტანდარტები. საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას აქვს ექსპლოატაციისა და ტექნიკური მომსახურების შიდა პროცედურები, რომელიც ჩამოყალიბებულია ‘საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზების ექსპლოატაციის წესებსა და ნორმებში’. ექსპლოატაციის ფაზაზე გასატარებელი ძირითადი ღონისძიებები მოიცავს: მიმდინარე სამუშაოებს (გადამცემი ხაზის, ანძების და გასხვისების ზოლის მეთვალყურეობას), ავარიულ სამუშაოებს (ავარიების შემთხვევებში) და ტექ. მომსახურებას (მცენარეული საფარის კონტროლი, სარემონტო სამუშაოები, აღჭურვილობის შეცვლა). საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას გააჩნია ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლოატაციასა და ტექნიკურ მომსახურებაზე პასუხისმგებელი განყოფილება. ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლოატაციის დროს სსე უზრუნველყოფს გარემოსა, ჯანმრთელობის და უსაფრთხოების დაცვის სისტემის ფუნქციონირებას ISO 14000-ს მოთხოვნების შესაბამისად და მუდმივად მოახდენს ხაზთან დაკავშირებული გარემოსდაცვითი, სოციალური და უსაფრთხოების საკითხების იდენტიფიცირებას და მათზე რეაგირებას. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 30 of 424 1. შესავალი 1.1 ზოგადი მიმოხილვა ახალციხისა და ბათუმის ქვესადგურების დამაკავშირებელი 220 კვ საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობა მიზნად ისახავს ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში ელექტროსისტემის გაძლიერებას. პროექტი ხორციელდება ენერგეტიკის სამინისტროსა და ’საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის (სსე) მიერ, საქართველოს მთავრობის დავალებით. ახალი ელექტროგადამცემი ხაზი უზრუნველყოფს რეგიონში ელექტროენერგიის სტაბილურ მიწოდებას, შეამცირებს ელექტროენერგიის გათიშვის შემთხვევებს და სახელმწიფო ელექტროსისტემა შეძლებს ქვეყნის შიგნით და გარეთ ელექტროენერგიაზე არსებული მზარდი მოთხოვნის დაკმაყოფილებას. ამასთან, ახალი ელექტროგადამცემი ხაზის საშუალებით შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ მდ. აჭარისწყალზე დაგეგმილ შუახევის 178 მგვტ-იან და კორომხეთის 150 მგვტ-იან ჰესებს მიაერთებს სახელმწიფო ენერგოსისტემასთან. ელექტროგადამცემი ხაზის განლაგება ნაჩვენებია სურათი 1.2.1-ზე. შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ ნორვეგიული კომპანია Clean Energy Invest-ის (CEI) მიერ სპეციალურად აჭარისწყალზე ჰესების კასკადის ასაგებად დაფუძნდა მას შემდეგ, რაც CEI საერთაშორისო ტენდერის გზით შეირჩა აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში მდ. აჭარისწყლისა და მისი შენაკადების ჰიდროელექტრო პოტენციალის ასათვისებლად. შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ ამჟამად Clean Energy Invest-ის (ნორვეგია), TaTa Power-ის (ინდოეთი) და InfraVentures (IFC, მსოფლიო ბანკის ჯგუფის წევრი) მფლობელობაშია. რადგანაც შპს „აჭარისწყალი საქართველო“, როგორც ჰესების ინვესტორი, დაინტერესებულია ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი გადამცემი ხაზის მშენებლობით, მან საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემასთან შეთანხმებით თავის თავზე აიღო ამ ხაზის პროექტის საინჟინრო და გარემოსდაცვითი კომპონენტების დაფინანსება; უშუალოდ სამშენებლო სამუშაოების დაფინანსებას კი მსოფლიო ბანკი გეგმავს. ელექტროგადამცემი ხაზის დასაპროექტებლად შეირჩა საინჟინრო კომპანია Mott MacDonald Ltd-ი (დიდი ბრიტანეთი), ხოლო პროექტის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშის მოსამზადებლად შეირჩა კომპანია „დგ კონსალტინგი“ (საქართველო). 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის მფლობელი სსე იქნება, რომელიც ასევე პასუხისმგებელი იქნება ხაზის მშენებლობასა და ექსპლუატაციაზე; მისივე პასუხისმგებლობაში იქნება პროექტისთვის საჭირო მიწების შესყიდვაც. შპს „აჭარისწყალი საქართველო“-ს ვალდებულებები შესრულებულად ჩაითვლება მას შემდეგ, რაც საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა დაამტკიცებს/მიიღებს ტექნიკურ და გარემოსდაცვით დოკუმენტაციას. 1.2 ბსგზშ-ს ანგარიშის მომზადების პროცესი და ანგარიშის სტრუქტურა წინამდებარე პროექტისთვის სკრინინგის პროცედურა (ვიზუალური შეფასება და საკონტროლო კითხვარის შევსება) განხორციელდა წინასწარი ტექნიკურ-ეკონომიკური შეფასების და მარშრუტის კვლევის ეტაპზე. სკრინინგმა აჩვენა, რომ პროექტის ფარგლებში განხორციელდება მნიშვნელოვანი სამშენებლო სამუშაოები; ამასთან, ელექტროგადამცემი ხაზის ზოგიერთი მონაკვეთი გადაკვეთს ხელუხლებელ ტერიტორიებს, რომელთა ნაწილიც (მაგ, ტყეები) სენსიტიურია გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით; გამოვლინდა, რომ პროექტმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს როგორც მოსახლეობაზე, ასევე გარემოზე. პროექტის განხორციელება ცალსახად უკავშირდება კერძო საკუთრებაში არსებული მიწების შესყიდვას, რის შედეგადაც მოსალოდნელია ზემოქმედება შინამეურნეობებსა და მათ უძრავ ქონებაზე, შესაძლოა საჭირო გახდეს ფიზიკური განსახლებაც. ამგვარად, პოტენციური ზემოქმედების ეფექტი ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე სხვადასხვა სახის იქნება და პროექტმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს სენსიტიურ უბნებზე. შესაბამისად, პროექტს მიენიჭა A კატეგორია, რის გამოც პროექტისთვის საჭიროა ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების სრულმასშტაბიანი პროცედურის განხორციელება, მათ შორის, საზოგადოების ჩართულობა ამ პროცესში და განსახლების სამოქმედო გეგმის შემუშავება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 31 of 424 ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების (ბსგზშ) პროცესის მიზანია უზრუნველყოს პროექტის საქმიანობის იმგვარად დაგეგმვა და განხორციელება, რომ თავიდან იქნას აცილებული, მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი ან შემცირებული უარყოფითი ზემოქმედება ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე, ამავე დროს გაიზარდოს პროექტის დადებითი ზემოქმედება. დაფინანსების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებამდე მსოფლიო ბანკი და საქართველოს მთავრობა უნდა დარწმუნდნენ, რომ:  საინვესტიციო პროგრამა აკმაყოფილებს საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნებსა და საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების, კერძოდ კი მსოფლიო ბანკისა და IFC სტანდარტებს.  პროექტი მოიცავს სათანადო შემარბილებელ ღონისძიებებს, რომლებიც საჭიროა გარემოზე, ადამიანის ჯანმრთელობასა და უსაფრთხოებაზე, ასევე სოციალურ-ეკონომიკური პირობებზე ნებისმიერი მნიშვნელოვანი უარყოფით ზემოქმედების მინიმუმამდე შესამცირებლად.  საჯარო კონსულტაციები ჩატარდა და პროექტთან დაკავშირებული ინფორმაცია გამოქვეყნდა საქართველოს კანონმდებლობისა და მსოფლიო ბანკის პოლიტიკის მოთხოვნების შესაბამისად და საზოგადოების გონივრული მოსაზრებები სათანადოდ იქნა გათვალისწინებული პროექტში. საქართველოს კანონმდებლობისა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნების შესაბამისად, ბსგზშ-ის ფარგლებში განსახორციელებელი სამუშაოები, როგორც წესი, მოიცავს:  პროექტისთვის დამახასიათებელი ძირითადი გარემოსდაცვითი და სოციალურ- ეკონომიკური საკითხების განსაზღვრას;  პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი ბუნებრივი და სოციალურ- ეკონომიკური გარემოს ძირითადი ელემენტების არსებული მდგომარეობის დადგენას;  კონსულტაციებს პროექტის უშუალო ზემოქმედების ქვეშ მყოფ მოსახლეობასთან და სხვა დაინტერესებულ მხარეებთან;  დაგეგმილი პროექტის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედების იდენტიფიცირებას და შეფასებას, ასევე პროექტის ალტერნატივების ანალიზს;  შემარბილებელი ღონისძიებების დაგეგმვას და მართვას, რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე მნიშვნელოვანი უარყოფითი ზემოქმედების თავიდან აცილება, შემცირება ან კომპენსირება;  სამონიტორინგო პროგრამების/გეგმების შემუშავებას, სადაც გათვალისწინებული იქნება შემარბილებელი ზომების განხორციელების მონიტორინგი, ასევე ამ ღონისძიებების ეფექტურობის შემოწმება. სკოპინგის ფაზის საქმიანობის ძირითადი ამოცანები იყო ეგხ-ს პროექტის პოტენციური ზემოქმედების სახეების განსაზღვრა, მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედების ტიპების გამოკვეთა და ზემოქმედებით მოცული ტერიტორიის გეოგრაფიული საზღვრების დადგენა. ამ ამოცანების გადასაჭრელად სკოპინგის საფეხურზე გამოყენებული იქნა კამერალური კვლევა; ამას გარდა, ბსგზშ-ს გარემოსდაცვითმა და სოციალურმა გუნდებმა 2013 წლის ივნის-ივლისში მოინახულა ეგხ-ს სხვადასხვა მონაკვეთები ახალციხიდან დაწყებული ადიგენის, ქედას, ხულოს, შუახევის, ხელვაჩაურისა და ბათუმის ჩათვლით. ამ ტერიტორიულ ერთეულებში მოეწყო შეხვედრები ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებთან, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან და ეგხ-ს გასწვრივ მცხოვრებ მოსახლეობასთან; სხვადასხვა სამინისტროებსა და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან შეხვედრები გაიმართა თბილისშიც. სკოპინგის ეტაპის შეხვედრების დროს წამოჭრილი საკითხები შემდეგ ძირითად თემატიკას ეხებოდა: DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 32 of 424 გარემოს დაცვა: - ზემოქმედება ფლორაზე, ფაუნაზე და ტყეებზე. - პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე. სოციალური: - მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის პოტენციური ზემოქმედება ჯანმრთელობაზე; - საცხოვრებელი სახლების ელექტროგადამცემი ხაზიდან დაშორება; - ანძებით საცხოვრებელი სახლების დაზიანების საფრთხე. ეკონომიკური: - სამშენებლო/ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებისას მცენარეული კულტურების დაზიანება ან საძოვრებზე ზემოქმედება. - მიწის დაკარგვა ანძების საძირკვლების და მისადგომი გზების მოწყობის გამო. - სურვილი, რომ მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურებისთვის დაქირავებული იქნას ადგილობრივი მუშახელი. - ბეშუმის ახალ საკურორტო ზონაზე ზემოქმედება. კულტურული - კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებსა და სასაფლაოებზე მემკვიდრეობა: ზემოქმედება. ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის ბსგზშ-ში განხილულია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედების ყველა ტიპი და შემოთავაზებულია შესაბამისი შემარბილებელი ზომები; ამასთან, ანგარიშში გათვალისწინებულია ზემოთ აღნიშნული საკითხები, როგორც ამას საქართველოს კანონმდებლობა და მსოფლიო ბანკი/IFC მოითხოვს და ამავდროულად, დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის და ინფორმაციის განსაჯაროების პროცესის ეფექტურობას უზრუნველყოფს. საქართველოსა და მსოფლიო ბანკის გარემოს დაცვის, ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების მოთხოვნები უნდა დაკმაყოფილდეს პროექტის მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ფაზებზეც. წინამდებარე ანგარიშის სტრუქტურა შეესაბამება ტექნიკური დავალების თავდაპირველ და შესწორებულ ვერსიებს, საქართველოს კანონმდებლობას, WB OP4.01-ს მოთხოვნებს (იხ. დანართი B) და საერთაშორისო საუკეთესო გამოცდილებას. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 33 of 424 სურათი 1.2.1 პროექტის დერეფანი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 34 of 424 2. საკანონმდებლო რეგულაციები და სახელმძღვანელო დოკუმენტები 2.1 საქართველოს კანონმდებლობა საქართველოს კანონმდებლობა მოიცავს კონსტიტუციას, გარემოსდაცვით კანონებს, საერთაშორისო შეთანხმებებს, კანონქვემდებარე აქტებს, ნორმატიულ აქტებს, პრეზიდენტის დადგენილებებსა და სამთავრობო დადგენილებებს, მინისტრების ბრძანებებს, მითითებებსა და რეგულაციებს. ქვეყნის რეგულაციებთან ერთად, საქართველოს ხელი მოწერილი აქვს რიგ საერთაშორისო შეთანხმებებზე, მათ შორის გარემოს დაცვასთან დაკავშირებულ შეთანხმებებზე. საქართველოში გარემოს დაცვის სფეროზე პასუხისმგებელი ორგანოა გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტრო. ეს სამინისტრო ახორციელებს გარემოს დაცვისა და კონსერვაციის, ასევე საქართველოს ბუნებრივი რესურსების მდგრად გამოყენებისა და მართვის პოლიტიკას. აღნიშნული მოიცავს: იმ საქმიანობების კონტროლს, რომლებსაც უარყოფითი ზემოქმედება აქვთ გარემოსა და ბუნებრივ რესურსებზე; გარემოსდაცვითი ნებართვებისა და ლიცენზიების გაცემას და სხვა. შემოთავაზებული პროექტის ფარგლებში მოხდება საქართველოს შემდეგი კანონმდებლობის და მარეგულირებელი დოკუმენტების გამოყენება: საქართველოს კანონი გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის შესახებ კანონში მოყვანილია საქმიანობების სრული სია, რომლებიც ექვემდებარება ეკოლოგიურ ექსპერტიზას და განსაზღვრულია გზშ-ის პროცესში ეკოლოგიური ექსპერტიზის აუცილებლობა დაგეგმილი საქმიანობისთვის ნებართვის მისაღებად (მუხლი 4, თავი 2). კანონმდებლობით განსაზღვრულია სამართლებრივი საფუძველი ეკოლოგიური ნებართვების გასაცემად, ეკოლოგიური ექსპერტიზის, საჯარო კონსულტაციებისა და პროცესებში საზოგადოების ჩართულობის ჩათვლით. კანონი განსაზღვრავს ასევე, ნებართვის გაცემას ან გაცემაზე უარის მიღების პროცედურებს; გაცემული ნებართვა ეყრდნობა გზშ-ის ანგარიშში წარმოდგენილ კვლევებს და უკავშირდება პროექტის განმახორციელებლის მიერ გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროში წარმოდგენილ გარემოს დაცვასთან დაკავშირებულ დოკუმენტებს. კანონის მე-6 მუხლი განმცხადებლისაგან მოითხოვს საჯარო კონსულტაციების მოწყობასა და ჩატარებას, საჯარო კონსულტაციები უნდა გაიმართოს ანგარიშის საბოლოო ვარიანტის გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროში წარდგენამდე. საქართველოს კანონი გარემოს დაცვის შესახებ კანონი არეგულირებს სამართლებრივ დამოკიდებულებას სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირებს შორის გარემოს დაცვისა და/ან ბუნებრივი რესურსების გამოყენების საკითხებში საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე, მისი ტერიტორიული წყლების, საჰაერო სივრცის, კონტინენტური შელფისა და სპეციალური ეკონომიკური ზონების ჩათვლით. კანონი მოიცავს გარემოსდაცვით სწავლებას, გარემოსდაცვით მენეჯმენტს, ეკონომიკურ სანქციებს, ლიცენზირებას, სტანდარტებს, გარემოზე ზემოქმედების შეფასებასა და სხვა შესაბამის საკითხებს. კანონი ითვალისწინებს ეკოსისტემის, დაცული ტერიტორიების დაცვის, გლობალური და რეგიონული გარემოსდაცვითი მენეჯმენტის, ოზონის შრის, ბიომრავალფეროვნებისა და შავი ზღვის დაცვის სხვადასხვა ასპექტებს, ასევე საერთაშორისო დონეზე ერთობლივ ექსპლუატაციასთან დაკავშირებულ ასპექტებს. საქართველოს კანონი ლიცენზიებისა და ნებართვების შესახებ კანონი არეგულირებს საქმიანობებს, რომლებმაც შეიძლება გაზარდოს ადამიანის სიცოცხლისა ან ჯანმრთელობის საფრთხე, რომლებიც ეხებიან სახელმწიფო ან საზოგადოების ინტერესებს, ან დაკავშირებული არიან სახელმწიფო რესურსების მოხმარებასთან. კანონში სრულად არის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 35 of 424 მოყვანილი ის საქმიანობები, რომლებიც საჭიროებენ ლიცენზიებსა და ნებართვებს. კანონი ასევე ადგენს ლიცენზიებისა და ნებართვების გაცემის, დამატებისა და გაუქმების წესებს. საქმიანობების ლიცენზიებით და ნებართვებით რეგულირების ამოცანები და ძირითადი პრინციპები შემდეგია: ‐ ადამიანის ჯანმრთელობის უსაფრთხოება და მისი დაცვა; ‐ ადამიანების პირობებისა და კულტურული გარემოს უსაფრთხოება და მათი დაცვა; ‐ სახელმწიფო და საზოგადოების ინტერესების დაცვა. ამ კანონის შესაბამისად, უცხო ქვეყნის მიერ, საერთაშორისო ხელშეკრულების ან კანონის ფარგლებში გაცემული ლიცენზია ან ნებართვა აღიარებულია საქართველოს მიერ და აქვს საქართველოს მიერ გაცემული დოკუმენტების მსგავსი სტატუსი. საქართველოს კანონი ეკოლოგიური ექსპერტიზის შესახებ კანონი სავალდებულოს ხდის ეკოლოგიური ექსპერტიზის ჩატარებას სამშენებლო ნებართვების გასაცემად. კანონის მიზანია გარემოსდაცვითი მოთხოვნების გათვალისწინებით ეკოლოგიური წონასწორობის შენარჩუნება, ბუნებრივი რესურსების გონივრული მოხმარება და მდგრადი განვითარების პრინციპების დაცვა. მდგრადი ეკოლოგიური შედეგების ჩვენება აუცილებელია მშენებლობის ნებართვის მისაღებად. ეკოლოგიური ექსპერტიზების განხილვა და მათთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები რეგულირდება გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს მიერ. საქართველოს კანონი წყლის შესახებ კანონი არეგულირებს ძირითად სამართლებრივ დამოკიდებულებას საქართველოს წყლის რესურსებთან მიმართებაში: ‐ სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირებს შორის წყლის დაცვის, კვლევისა და მოხმარების მიმართულებით; ‐ სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირების საქმიანობას წყლის დაცვის, კვლევის და მიწაზე, მიწისქვეშ, კონტინენტურ შელფზე, ტერიტორიულ წყლებსა და განსაკუთრებით აქტიურ ეკონომიკურ ზონებში მოხმარების კუთხით; ‐ სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირების საქმიანობას წყლის კომერციულ წარმოებასა და წყლით საერთაშორისო ვაჭრობაში; ‐ საზღვრავს ავტონომიური რესპუბლიკების, ადგილობრივი თვითმმართველობების კომპეტენციას წყალთან დაკავშირებულ საკითხებში; ‐ სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირების საქმიანობას მიწისქვეშა წყლების დაცვის, კვლევისა და მოხმარების მხრივ მოთხოვნები ბუნებრივი რესურსების შესახებ საქართველოს კანონის შესაბამისად; ‐ სახელმწიფოსა და კერძო/იურიდიული პირების საქმიანობას წყლის ორგანიზმების დაცვის, შესწავლის, რეპროდუქციისა და მოხმარების კუთხით ფაუნის შესახებ საქართველოს კანონის შესაბამისად; და ‐ ფაუნის, ფლორის, ტყის, მიწისა და სხვა ბუნებრივი რესურსების მოხმარებასთან დამოკიდებულება წყლის მოხმარების დროს. კანონმდებლობის შესაბამისად, საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული წყლის რესურსები სახელმწიფოს საკუთრებაა და მათი ამოღება მხოლოდ მოხმარებისთვის შეიძლება. აკრძალულია ყველა ქმედება, რომელიც პირდაპირ თუ არაპირდაპირ არღვევს წყალზე სახელმწიფოს საკუთრების უფლებას. საქართველოს კანონი ნიადაგის დაცვის შესახებ კანონი ხელს უწყობს ნიადაგის მთლიანობის შენარჩუნებას და მისი ნაყოფიერების გაუმჯობესებას. ის განსაზღვრავს მიწათმოსარგებლეებისა და სახელმწიფოს ვალდებულებებსა და DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 36 of 424 პასუხისმგებლობებს ნიადაგის დაცვისა და ეკოლოგიურად უსაფრთხო წარმოების კუთხით. კანონი ადგენს ნიადაგში სახიფათო მასალების მაქსიმალურად დასაშვებ კონცენტრაციებს და კრძალავს ნაყოფიერი ნიადაგის ფენის არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებით გამოყენებას, რაიმე საქმიანობის განხორციელებას ნაყოფიერი ფენის წინასწარი მოხსნისა და შენახვის გარეშე, კარიერის დამუშავებას მისი შემდგომი რეკულტივაციის გარეშე, ტერასების მოწყობას ტერიტორიის წინასწარი შესწავლისა და დამტკიცებული პროექტის გარეშე, ისეთ სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობას, რომელიც იწვევს გადაძოვებას, ხის ჭრას, ნიადაგის დამცავი ნაგებობების დაზიანებას და ნებისმიერ საქმიანობას, რომელსაც შეუძლია ნიადაგის ხარისხის გაფუჭება (მაგ.: აკრძალული ქიმიკატები/სასუქები და სხვა). საქართველოს კანონი ატმოსფერული ჰაერის დაცვის შესახებ კანონი არეგულირებს ატმოსფერული ჰაერის დაცვას მავნე ანთროპოგენული ზემოქმედებისგან საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე (ნაწილი I, თავი I, პუნქტი 1.1). მავნე ანთროპოგენული ზემოქმედება გულისხმობს ნებისმიერ ადამიანების მიერ წარმოებულ საქმიანობას, რომელიც იწვევს ადამიანის ჯანმრთელობასა და გარემოზე მავნე ზემოქმედებას (ნაწილი II, თავი IV, პუნქტი II.I). საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი სამოქალაქო კოდექსი არეგულირებს კერძო სამოქალაქო ურთიერთობებს, განსაზღვრავს საკუთრების უფლებებს, ოჯახებისა და მეზობლების ურთიერთობებს, საქართველოში მემკვიდრეობის უფლებებს. საკუთრების უფლებები მესაკუთრეს საშუალებას აძლევს თავისუფლად განკარგოს მის საკუთრებაში არსებული აქტივები. სამოქალაქო კოდექსი მესაკუთრეს აძლევს უფლებას ნებისმიერი აქტივების გასხვისების უფლებას მშენებლობის, უზუფრუქტისა ან სერვიტუტის პირობით. სამოქალაქო კოდექსი განსაზღვრავს მეზობელ მესაკუთრეების მიერ მომიჯნავე ნაგებობების, მცენარეების, ღობეებისა და სხვა ნაგებობების აგების უფლებებს. მიწათსარგებლობისა და მიწის შესყიდვის პოლიტიკა/კანონმდებლობა საქართველოს კონსტიტუცია ცნობს საყოველთაოდ აღიარებულ ადამიანის უფლებებს, მათ შორის კერძო საკუთრებისა და მისი დაცვის უფლებას. კონსტიტუცია ქმნის საფუძველს უძრავი ქონების კანონიერი ფლობის და აღიარებს საკუთრების უფლებას და ასევე იძლევა საჭიროების შემთხვევაში, საზოგადოებრივი საჭიროებისთვის ექსპროპრიაციის უფლებას, შესაბამისი ანაზღაურების სანაცვლოდ. გარკვეულ შემთხვევებში, სახელმწიფოს შეუძლია კერძო ნაკვეთის სახელმწიფო საკუთრებაში აღება, ან ქმედებების განხორციელება, რომლებიც სხვანაირად მოქმედებენ კერძო ნაკვეთზე. სხვადასხვა კანონები არეგულირებენ ამ პროცესს, რომლებიც ქვემოთ არის მოყვანილი. სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის პრივატიზების შესახებ კანონი არეგულირებს სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის პრივატიზებას. ამ კანონის საფუძველზე იჯარით გაცემული ან არ გაცემული სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწა შეიძლება გახდეს პრივატიზების საგანი. მიუხედავად ამისა, სასოფლო-სამეურნეო მიწის შემდეგი კატეგორიები არ შეიძლება იყვნენ პრივატიზების საგანი: ა. საძოვრები, იმ საძოვრების გარდა, რომლებიც იჯარით იქნა გაცემული კანონის ძალაში შესვლამდე; ბ. რქოსანი პირუტყვის გადასარეკი გზები; გ. წყალმომარაგების ობიექტების სანიტარული დაცვის პირველი ქვე-ზონა (მკაცრი რეჟიმის ზონა); დ. ტყის ფონდის მიწით სარგებლობა სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებით; ე. სარეკრეაციო მიწები; ვ. ისტორიულ, ბუნებრივ და რელიგიურ ძეგლებთან მდებარე მიწები; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 37 of 424 ზ. დაცული ტერიტორიები; თ. საბიუჯეტო დაწესებულებისა და საჯარო სამართლის იურიდიული პირების მერ უზუფრუქტის პირობებით გამოყენებული სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწები. ბ, გ, დ და ე კატეგორიების სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწების პრივატიზება ასევე დაშვებულია მხოლოდ საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს მოთხოვნისა და საქართველოს მთავრობის გადაწყვეტილების საფუძველზე. საქართველოს კანონი ფიზიკური და კერძო სამართლის იურიდიული პირების მფლობელობაში (სარგებლობაში) არსებულ მიწის ნაკვეთებზე საკუთრების უფლების აღიარების შესახებ კანონი განსაზღვრავს ზოგად დებულებებსა და პროცედურებს მიწის საკუთრებაზე უფლების აღიარებაზე. მიუხედავად ამისა, საკუთრების უფლების მინიჭება არ შეიძლება შემდეგი სახის მიწებზე; ‐ პირუტყვის გადასარეკ ტრასებზე; ‐ სასაფლაო და პანთეონი; ‐ წყლის საბადოს ტერიტორია (დეპოზიტი); ‐ სანიტარულ და დაცვის ზონებზე; დაცული ტერიტორიები; ‐ ისტორიულ, ბუნებრივ და რელიგიურ ძეგლებზე; ‐ სარეკრეაციო პარკებზე, ტყის პარკებზე, სკვერებსა და სხვა; ‐ წყალსაცავების, ჰიდროტექნიკური ნაგებობებისა და ამ ობიექტების სანიტარული დაცვის ზონების ტერიტორიაზე; ‐ სპეციალური დანიშნულების მიწებზე (თავდაცვისა და მობილიზაციისთვის გამოყოფილი); ‐ საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურის განლაგების მიწებზე (სატრანსპორტო და მიწისქვეშა ნაგებობები, წყალმომარაგება, კანალიზაცია და სანიაღვრე სისტემები, საკომუნიკაციო და ენერგომომარაგების სისტემები); ‐ საზოგადოებრივი სარგებლობის მიწის ნაკვეთებზე (სათამაშო მოედანი, ქუჩა, გასასვლელი, გზა, ტროტუარი, სანაპირო) და რეკრეაციულ ადგილებზე (პარკი, ტყე-პარკი, სკვერი, ხეივანი, დაცული ტერიტორია); ‐ მიწები, რომლებიც დაკავებულია სახელმწიფო ობიექტებით, იმ ნაკვეთების ჩათვლით, რომლებზეც განლაგებული სახელმწიფო საკუთრება არ ექვემდებარება პრივატიზებას საქართველოს კანონის სახელმწიფო ქონების პრივატიზების შესახებ; და ‐ ნავთობისა და გაზსადენების, ასევე შესაბამისი მიწისზედა და მიწისქვეშა ნაგებობების მშენებლობისა და ექსპლუატაციისთვის გამოყოფილ ტერიტორიაზე. უძრავ ნივთებზე უფლებათა რეგისტრაციის შესახებ კანონი განსაზღვრავს ორგანიზაციულ და სამართლებრივ საფუძველს საკუთრების უფლებებს, უძრავი ქონების გირაოსა და იპოთეკის პირობებს, ასევე მარეგისტრირებელი უწყების პასუხისმგებლობებს. კანონის მიხედვით, უძრავ ქონებასთან დაკავშირებული საკუთრების, გირაოს, უზუფრუქტის, სერვიტუტის, იჯარის, ქვე-იჯარის და სესხების უფლებები ექვემდებარება საჯარო რეესტრში რეგისტრაციას. საქართველოს კანონი აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევის წესის შესახებ კანონი განსაზღვრავს ცნებებს, წესებსა და პროცედურებს საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ექსპროპრიაციისა. ექსპროპრიაცია მოითხოვს პრეზიდენტის განკარგულებასა და სასამართლოს გადაწყვეტილებას. სასამართლოს გადაწყვეტილება იძლევა საექსპროპრიაციო DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 38 of 424 საკუთრების დეტალურ აღწერასა და მესაკუთრისთვის მისაცემ კომპენსაციას. კანონი განსაზღვრავს იმ საზოგადოებრივ საჭიროებებს, რომელიც იძლევა საკუთრების ექსპროპრიაციის უფლებას. ეს არის შემდეგი ობიექტების მშენებლობა/მონტაჟი: ა) გზები და ავტომაგისტრალები; ბ) რკინიგზა; ც) ნავთობის, გაზისა და ნავთობპროდუქტების მილსადენები; დ) ელექტროენერგიის გადაცემისა და გამანაწილებელი ხაზები; ე) წყალმომარაგების, საკანალიზაციო და სანიაღვრე სისტემები; ვ) სატელეფონო ხაზები; ზ) საზოგადოებრივი დანიშნულების ობიექტები და ნაგებობები; თ) ეროვნული თავდაცვის ობიექტები; ი) მოპოვება და საბადოს ათვისება. პრეზიდენტის განკარგულების გამოცემის შემდეგ ექსპროპრიატორის უფლების მაძიებელი პირი ცენტრალურ და ადგილობრივ საბეჭდ საინფორმაციო საშუალებებში აქვეყნებს პროექტის, მისი მასშტაბის, პროექტით დაკავებული ტერიტორიის შესახებ ინფორმაციას და შესაძლო საექსპროპრიაციო საკუთრების მოკლე აღწერას. ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ყველა მესაკუთრე ინფორმირებული უნდა იყოს სასამართლოსა და შემდგომი ქმედებების თარიღებზე. ექსპროპრიატორი უნდა ეცადოს საკუთრება მესაკუთრესთან შეთანხმებით მიიღოს. მოლაპარაკების დაწყებამდე ექსპროპრიატორი აფასებს საკუთრებას და განსაზღვრავს სავარაუდო საკომპენსაციო თანხას ან სხვა სახით კომპენსაციის სიდიდეს მისაღები საბაზრო ფასის ფარგლებში. სასოფლო- სამეურნეო დანიშნულების მიწები უნდა შეფასდეს მესაკუთრის მიერ მოცემულ სასოფლო- სამეურნეო წელიწადში მოსაწევი მოსავლის ფასთან. საქართველოს კანონი სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის არასასოფლო-სამეურნეო მიზნით გამოყოფისას სანაცვლო მიწის ათვისების ღირებულებისა და მიყენებული ზიანის ანაზღაურების შესახებ კანონი განსაზღვრავს მოთხოვნებს სახელმწიფოსა და ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მიწის მესაკუთრეებისთვის ანაზღაურების წესებს მიწის ხარისხის გაუარესების შემთხვევაში. კანონის დანართში 1 მოყვანილია ასეთი ზიანის შემთხვევაში გასაწევი ასანაზღაურებელი თანხები მიწის 1 ჰექტარზე ტერიტორიული ერთეულების მიხედვით. კანონი არ იძლევა შენობების, მრავალწლიანი ან ერთწლიანი კულტურების ზიანის ანაზღაურების უფლებას. შრომითი კანონმდებლობა საქართველოს მოქმედი კანონები შრომის შესახებ შემდეგია: ‐ საქართველოს შრომის კოდექსი (2006) აწესრიგებს დასაქმებულთა უფლებებს ყველა საწარმოსა, დაწესებულებასა და ორგანიზაციაში. ეს კანონი ადგენს მოთხოვნებს ადამიანის უფლებების და ჯანსაღი სამუშაო გარემოს შექმნის შესახებ, რაც გულისხმობს ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების დაცვის პირობებს, სოციალურ დაცვასა და დაზღვევას; ‐ საქართველოს კანონი დასაქმების შესახებ (2001) აწესრიგებს საქართველოში დასაქმების პოლიტიკას, მათ შორის უმუშევართა ეკონომიკურ, სოციალურ და სამართლებრივ დაცვას. უმუშევართა დაცვისათვის ეს კანონი ხელს უწყობს დასაქმების პროგრამებს. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასება საქართველოში ბსგზშ-ის პროცესი უნდა შეესაბამებოდეს ქვეყნისა და საერთაშორისო მოთხოვნებს. საქართველოს კანონი გარემოსდაცვითი ნებართვის შესახებ ქმნის სამართლებრივ საფუძველს გარემოსდაცვითი ნებართვის გაცემის, რაც გულისხმობს ეკოლოგიური ექსპერტიზის ჩატარებას, საჯარო კონსულტაციებსა და პროცესებში საზოგადოების ჩართულობას. ნებართვის გაცემის ან არგაცემის საფუძველია გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროში პროექტის მხარის მიერ წარდგენილი გარემოსდაცვითი დოკუმენტების განხილვა. კანონის მე-6 მუხლი მოითხოვს პროექტის მხარის მიერ ბსგზშ-ის საჯარო განხილვის ჩატარებას სამინისტროში დოკუმენტაციის საბოლოო სახით წარდგენამდე. საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნების შესაბამისად შემოთავაზებული პროექტის ნებართვაზე განცხადების/ნებართვის გაცემის პროცედურა, ბსგზშ-ის კოორდინაციის, ინფორმაციის გამოქვეყნების ვადების და საჯარო განხილვის ჩათვლით, მოიცავს შემდეგ საფეხურებს: DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 39 of 424 1. პროექტის განმხორციელებელი მხარე აქვეყნებს ინფორმაციას პროექტის შესახებ ცენტრალურ და რეგიონულ გაზეთებში. განცხადებაში უნდა იყოს პროექტის დასახელება, განლაგება, საჯარო განხილვ(ებ)ის ადგილი, თარიღი და დრო. ასევე უნდა მითითებული იყოს ბსგზშ-ის შესაძლო განხილვისა და შენიშვნების მიწოდების ადგილები. 2. გაზეთებში ინფორმაციის გამოქვეყნებიდან, ერთი კვირის განმავლობაში პროექტის მხარემ ბსგზშ-ის ანგარიში გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროში უნდა წარადგინოს (ნაბეჭდი ასლი და ელექტრონული ვერსია). ბსგზშ-ის საჯარო შენიშვნების გასაკეთებლად კანონით განსაზღვრულია 45 დღე. გამოქვეყნებიდან 50-60 დღეში პროექტის განმხორციელებელი მხარე ჩაატარებს შეხვედრებს, დაინტერესებული პირებისგან/ორგანიზაციებიდან შენიშვნების და კომენტარების მისაღებად (რომლებსაც შეიძლება წარმოადგენდეს სამთავრობო უწყებები, ადგილობრივი მმართველობა, არასამთავრობო ორგანიზაციები, საზოგადოების წევრები). შეხვედრებიდან ხუთი დღის განმავლობაში, პროექტის მხარე გამართული შეხვედრის ოქმებს (შეჯამებულ შენიშვნებსა და განხილვას) წარუდგენს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს. 3. შეხვედრებზე დაინტერესებული პირებისგან მიღებული ყველა ზეპირი ან წერილობითი შენიშვნა იქნება განხილული და აისახება ბსგზშ-ის საბოლოო ვერსიაში. ყველა წერილობითი შენიშვნის ასლი, ოქმი და შენიშვნებზე პასუხები შევა ბსგზშ-ის საბოლოო ვარიანტში დანართის სახით. საბოლოო ბსგზშ-ის ანგარიში წარედგინება გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს და გასაჯაროვდება პროექტის მდებარეობის რუკასთან, რეზიუმესთან და ემისიებისა და დასაშვები ზღვრების შესახებ ყველა აუცილებელ ანგარიშებთან ერთად. ნებართვის გაცემა ან უარის თქმა უნდა მოხდეს ნებართვის მიღების განაცხადის წარდგენიდან 20 დღის განმავლობაში. ბსგზშ-ში შესულია მოცულობითი მეთოდოლოგია ზემოქმედების შესაფასებლად და იმ მნიშვნელობების დასადგენად, რომლებშიც ასახულია ზემოქმედების "სიდიდე" (ხანგრძლივობა, გავრცელება, შექცევადობა, ალბათობა და ეროვნულ სტანდარტებთან შესაბამისობის შესაძლებლობა) და მიმღები გარემოს სენსიტიურობა, ადგილობრივი მოსახლეობის ჩათვლით. სენსიტიურობა დაეფუძნება ზოგად კამერალურ კვლევებსა და ადგილისთვის დამახასიათებელ შესწავლებს; აღნიშნულში შედის ადგილობრივი მოსახლეობის პარამეტრების მიმოხილვა (სიახლოვე / რაოდენობა და მოწყვლადობა) და სენსიტიური ბიოლოგიური და ფიზიკური ობიექტების არსებობა ადგილზე და მიმდებარე ტერიტორიებზე. ზემოქმედებების მნიშვნელობა განხილული იქნება შემარბილებელი ზომების მიღებამდე და მიღების შემდეგ შემთხვევებისთვის. სადაც კი ეს იქნება შესაძლებელი, შემარბილებელი ზომების შემდეგი იერარქია იქნება გამოყენებული: ალტერნატივები/ადგილის შერჩევა, დაპროექტებით გამორიცხვის მეთოდი, საუკეთესო სამენეჯმენტო და სამონიტორინგო გამოცდილების მეთოდების გამოყენება, კომპენსაცია/გადაწევა. ბსგზშ-ის პროცესის ძირითადი შედეგები იქნება: ‐ ბსგზშ-ს ანგარიშის მომზადება ქვეყანაში ნებართვის მიღების პროცესისა და საერთაშორისო დაფინანსების მიღების ხელშესაწყობად; ‐ მიწის შესყიდვის ჩარჩო პოლიტიკის დოკუმენტის მომზადება (LAPF) ეკონომიკური და ფიზიკური განსახლების მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად; და ‐ გარემოსდაცვითი და სოციალური მენეჯმენტისა და მონიტორინგის გეგმა (ESMMP) გარემოსდაცვითი და სოციალური მენეჯმენტის საკითხების მიმდინარე განხორციელების ხელშესაწყობად მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ფაზებში და შესაბამის მხარეებზე ვალდებულებების განაწილება, როგორიცაა მშენებელი კონტრაქტორი. აღნიშნული მოითხოვს, რომ პროექტის მესაკუთრემ შეიმუშაოს გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემა, რომლის საშუალებითაც მოხდება შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების მონიტორინგი, სამუშაოების აუდიტი და განხორციელდება შესაბამისი ანგარიშგება. დაინტერესებულ პირებთან ეფექტური კონსულტაცია და ინფორმაციის გამოქვეყნება მოცემული DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 40 of 424 პროექტისადმი მიდგომის ქვაკუთხედია. საჯარო კონსულტაციებისა და ინფორმაციის გამოქვეყნების პროგრამა მიმდინარე პროცესია და განსაზღვრულია პროექტის დაინტერესებულ პირთა ჩართულობის გეგმაში, რომელიც განსაზღვრავს, თუ ვინ წარმოდგენს დაინტერესებულ პირებს, მათი კავშირი პროექტთან, როდის და როგორ მოხდება მათთან კონსულტაცია და საკონსულტაციო საქმიანობის შედეგები. 2.2 მსოფლიო ბანკისა და IFC-ს პოლიტიკის მოთხოვნები და სახელმძღვანელოები პროექტმა უნდა განხორციელდეს მსოფლიო ბანკის ჯგუფის საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით. ბსგზშ-ს ანგარიში და შესაბამისი სამენეჯმენტო გეგმები მომზადებული უნდა იქნას IFC- ის სამოქმედო სტანდარტების (Performance Standards) მიხედვით, რომლებიც საერთაშორისო საუკეთესო გამოცდილებას წარმოადგენს. ამ ორგანიზაციების გარემოს დაცვის და სოციალური პოლიტიკა წარმოდგენილია ქვემოთ. მსოფლიო ბანკის სამოქმედო პოლიტიკის 4.01 მიხედვით, გარემოსდაცვითი შეფასების (EA) პოლიტიკა, წარმოადგენს ერთ-ერთი იმ სამოქმედო პოლიტიკის ნაწილს, რომელსაც მსოფლიო ბანკი მიმართავს და ის გულისხმობს თითოეული შემოთავაზებული პროექტის გარემოსდაცვითი კუთხით შემოწმებას საჭირო გარემოსდაცვითი შეფასების შესაბამისი მასშტაბისა და ტიპის განსასაზღვრავად. შემოთავაზებულ პროექტებს ბანკი ოთხი კატეგორიიდან ერთ-ერთს ანიჭებს, მოცემული პროექტის ტიპის, მდებარეობის, სენსიტიურობის და მასშტაბის მიხედვით, ასევე გარემოზე შესაძლო ზემოქმედებების ბუნებისა და სიდიდის მიხედვით. შესაბამისი კატეგორიები იხილეთ ქვემოთ: a) A კატეგორიის პროექტს შეიძლება ჰქონდეს მნიშვნელოვანი უარყოფითი ზემოქმედებები გარემოზე, რაც შეიძლება იყოს სენსიტიური, მრავალფეროვანი ან არ ჰქონდა პრეცედენტი. ამ ზემოქმედებამ შეიძლება იმოქმედოს დაგეგმილი ფიზიკური სამუშაოების შესრულების გარეთ, უფრო ფართო ტერიტორიაზე. გარემოსდაცვითი შეფასებები, A კატეგორიის პროექტებისათვის ამოწმებს პროექტის შესაძლო უარყოფით და დადებით ზემოქმედებებს გარემოზე, ერთმანეთს ადარებს სხვა განხორციელებად ალტერნატივებს (არაქმედების ალტერნატივის ჩათვლით), და იძლევა რეკომენდაციებს უარყოფითი ზემოქმედებების თავიდან აცილების, მინიმუმამდე დაყვანის, შერბილების ან კომპენსაციისა და გარემოსდაცვითი ეფექტურობის ამაღლების ზომების შესახებ. A კატეგორიის პროექტისთვის, მსესხებელი პასუხისმგებელია ანგარიშის მომზადებაზე, როგორც წესი, ეს უნდა იყოს გარემოზე ზემოქმედების შეფასება (ან შესაბამისად მრავლისმომცველი რეგიონული ან სექტორული გარემოსდაცვითი შეფასებები). b) B კატეგორიის პროექტს აქვს პოტენციური უარყოფითი ზემოქმედება გარემოზე, მოსახლეობაზე ან გარემოსდაცვითი თვალსაზრისით მნიშვნელოვან უბნებზე - ჭარბტენიანი ტერიტორიების, ტყეების, მდელოების და სხვა ბუნებრივი ჰაბიტატების ჩათვლით - ამ კატეგორიის პროექტის ზემოქმედება ნაკლებად საზიანოა, ვიდრე A კატეგორიის პროექტების ზემოქმედება. ეს ზემოქმედებები ადგილისთვის დამახასიათებელია; მათში თუ არის შეუქცევადი ზემოქმედება, ძალიან მცირე რაოდენობით და უმეტეს შემთხვევაში შემარბილებელი ზომები შეიძლება იყოს უფრო ადვილად დაგეგმილი, ვიდრე A კატეგორიის პროექტებში. გარემოსდაცვითი შეფასებების მოცულობა, B კატეგორიის პროექტისათვის, პროექტის თავისებურებებიდან გამომდინარე, შეიძლება სხვადასხვა იყოს, მაგრამ აქ ის უფრო ვიწროა, ვიდრე A კატეგორიის შეფასების დროს. A კატეგორიის მსგავსად, B კატეგორიის გარემოსდაცვითი შეფასებები ამოწმებს გარემოზე პროექტის შესაძლო უარყოფით და დადებით ზემოქმედებებს და იძლევა რეკომენდაციებს უარყოფითი ზემოქმედებების თავიდან აცილების, მინიმუმამდე დაყვანის, შერბილების ან კომპენსაციისა და გარემოსდაცვითი ეფექტურობის ამაღლების ნებისმიერი ზომების შესახებ. გარემოსდაცვითი შეფასებების დასკვნები და შედეგები პროექტის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 41 of 424 დოკუმენტაციაში შედის (პროექტის შეფასების დოკუმენტი და პროექტის შესახებ ინფორმაციის დოკუმენტი). c) C კატეგორიის პროექტს შეიძლება ჰქონდეს მინიმალური, ან საერთოდ არ ჰქონდეს არავითარი უარყოფითი ზემოქმედება გარემოზე. გარდა სკრინინგის პროცედურისა, არავითარი სხვა გარემოსდაცვითი შეფასებებთან დაკავშირებულ მოქმედებას არ საჭიროებს. d) F ან FI კატეგორიის პროექტებში ჩართულია ბანკის ფინასური რესურსების ინვესტირება შუამავალი ბანკების/ინსტიტუტების საშუალებით (FI), იმ ქვე-პროექტებში, რომლებსაც შეიძლება ჰქონდეს უარყოფითი ზემოქმედება გარემოზე. ეგხ-სა და შუახევის პროექტებმა შეიძლება ერთობლივად გამოიწვიოს ადგილობრივ მოსახლეობასა და გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, შემოთავაზებული ინფრასტუქტურის განვითარება A კატეგორიის პროექტად იქნა მიჩნეული. თუმცა, პროექტთან დაკავშირებული ზემოქმედებების უმეტესობის შერბილება და მართვა მიჩნეული იქნა შესაძლებლად, შესაბამისი გარემოსდაცვითი და სოციალური მენეჯმენტის, გარემოსდაცვითი და სოციალური მენეჯმენტის ანგარიშებში განსაზღვრული მონიტორინგისა და იმ შესაბამისი გეგმების საშუალებით, რომლებიც მიღებული იქნება მოცემული ბსგზშ-ის პროცესის შედეგად. საერთაშორისო გარემოსდაცვითი და სოციალური დაცვის სტანდარტები, როგორც წესი, ჩართულია მსოფლიო ბანკის გარემოსდაცვითი და სოციალური დაცვის სამოქმედო პოლიტიკაში (OP). შესაბამისი გარემოსდაცვითი პოლიტიკის ძირითადი ამოცანები წარმოდგენილია ქვემოთ: სამოქმედო პოლიტიკა 4.01 – გარემოსდაცვითი შეფასება: უზრუნველყოფს მოფლიო ბანკის გარემოსდაცვითი პოლიტიკის საზღვრებს/სამოქმედო არეალს და განსაზღვრავს პროექტის სკრინინგსა და კატეგორიზაციას, საჭირო გარემოსდაცვითი შეფასებების დონის განსასაზღვრავად. A და B კატეგორიის პროექტებისთვის, პოლიტიკა მოითხოვს საჯარო კონსულტაციებსა და ინფორმაციის გავრცელებას, როგორც გარემოსდაცვითი შეფასების პროცესის ნაწილს. იმ შემთხვევაში, თუ, ზემოქმედების ქვეშ ექცევა მკვიდრი (ძირძველი) მოსახლეობა, კონსულტაციებთან ერთად საჭიროა გეგმის მომზადება, რათა თავიდან იქნას აცილებული, ან შერბილებული, უარყოფითი ზემოქმედებები ასეთ ჯგუფებზე და უზრუნველყოფილი იქნას, რომ მათთვის ხელმისაწვდომი იყოს პროექტიდან გამომდინარე გარკვეული სარგებლის მიღება, მათთვის სასურველი მოცულობით. საერთო ჯამში, პოლიტიკა ადგენს გარემოსდაცვითი მენეჯმენტის გეგმებთან შესაბამისობისა და განხორციელების ანგარიშის მოთხოვნებს. (მაგ.: შემარბილებელი ზომები, სამონიტორინგო პროგრამები და სხვა). სამოქმედო პოლიტიკა 4.04 – ბუნებრივი ჰაბიტატები: ზოგადად აღწერს მსოფლიო ბანკის ბიომრავალფეროვნების კონსერვაციის პოლიტიკას, ეკოსისტემების მომსახურებისა და ბუნებრივი რესურსების მენეჯმენტის და პროექტის ზემოქმედებაში მოხვედრილი ადამიანების მიერ მათი გამოყენების გათვალისწინებით. პროექტში უნდა შეფასდეს ბიომრავალფეროვნებაზე შესაძლო ზემოქმედება, ხოლო პოლიტიკა მკაცრად საზღვრავს გარემოებებს, რომლებშიც ბუნებრივი ჰაბიტატების გარდაქმნა ან დეგრადაცია შეიძლება მოხდეს, ასევე პოლიტიკა კრძალავს იმ პროექტებს, რომლებსაც შეუძლიათ კრიტიკული ბუნებრივი ჰაბიტატების მნიშვნელოვანი დანაკარგის გამოწვევა. სამოქმედო პოლიტიკა 4.11 – ფიზიკური კულტურული რესურსები: ამ პოლიტიკით განისაზღვრება პროექტის განხორციელებიდან გამომდინარე კულტურულ რესურსებზე უარყოფითი ზემოქმედების თავიდან აცილების ან შემარბილებელ ღონისძიებებთან დაკავშირებული მსოფლიო ბანკის მოთხოვნები. სამოქმედო პოლიტიკა 4.12 – იძულებითი განსახლება: მსოფლიო ბანკი ცდილობს თავიდან აიცილოს იძულებით განსახლება, იქ, სადაც ეს შესაძლებელია. იქ, სადაც საჭიროა მიწის ნაკვეთებისა ან სხვა სახის საკუთრების შესყიდვა, პოლიტიკა ადგენს განსახლების დაგეგმვაში მონაწილეობის მოთხოვნებს, საზღვრავს საკუთრების კომპენსაციის სიდიდეს განსახლების ხარჯებთან ერთად და DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 42 of 424 მსესხებლისგან მოელის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი პირების შემოსავლებისა და საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესების ან სულ მცირე, განსახლების წინა მდგომარეობამდე აღდგენის უზრუნველყოფას. თუ პროექტი ხორციელდება IFC-ს მხარდაჭერით, საჭირო იქნება IFC სამოქმედო სტანდარტების (PS) მოთხოვნების დაკმაყოფილება. IFC-ს სამოქმედო სტანდარტები წარმოადგენს ძირითად დოკუმენტს, რომლის საშუალებითაც IFC აკონტროლებს მათ მიერ დაფინანსებული პროექტის განხორციელების ხარისხს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, წინამდებარე პროექტისთვის საუკეთესო გამოცდილებად აღებული იქნება IFC-ს სამოქმედო სტანდარტები. კერძოდ, პროექტის განხორციელებისას გამოყენებული იქნება შემდეგი სამოქმედო სტანდარტები: ‐ PS1 სოციალური და გარემოსდაცვითი შეფასება და მენეჯმენტის სისტემები; ‐ PS2 დასაქმება და სამუშაო პირობები; ‐ PS3 დაბინძურების თავიდან აცილება და შეკავება; ‐ PS4 საზოგადოებრივი ჯანმრთელობა და უსაფრთხოება; ‐ PS5 მიწის შესყიდვა და იძულებითი განსახლება; ‐ PS6 ბიომრავალფეროვნების კონსერვაცია და ბუნებრივი რესურსების მდგრადი მართვა; ‐ PS8 კულტურული მემკვიდრეობა. PS7, რომელიც მკვიდრ მოსახლეობაზე ზემოქმედებას ეხება, ამოღებულია, რადგან პროექტის რეგიონში ასეთი მოსახლეობა არ ხვდება. ამას გარდა, პროექტმა უნდა დააკმაყოფილოს მსოფლიო ბანკის ჯგუფის შემდეგი სახელმძღვანელო დოკუმენტები: ‐ IFC-ის გარემოს დაცვის, ჯანდაცვის და უსაფრთხოების სახელმძღვანელო დოკუმენტები (აპრილი 2007); ‐ IFC-ის გარემოს დაცვის, ჯანდაცვის და უსაფრთხოების (EHS) მითითებები ელექტროგადამცემი და გამანაწილებელი ხაზებისთვის (აპრილი 2007); ბსგზშ-ის პროცესში გასათვალისწინებელია გარკვეულ სფეროებში გამოსაყენებელი სპეციფიური კანონმდებლობა და მითითებები, დეტალურად აღწერილი იქნება ბსგზშ-ის ანგარიშის შესაბამის თავებში. 2.3 ევროკავშირში მოქმედი რეგულაციები და საერთაშორისო შეთანხმებები საქართველო არ წარმოდგენს ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოს (ანუ იგი არ არის არც კანდიდატი და არც პოტენციური კანდიდატი ქვეყანა) და ევროკავშირთან მისი ურთიერთობა განისაზღვრება ევროპის სამეზობლო პოლიტიკით (ENP). ევროკავშირის გარემოსდაცვითი კანონმდებლობა მოიცავს დაახლოებით 300 სამართლებრივ ინსტრუმენტს, უმეტესობა წარმოდგენს - გარემოს დაცვის, დაბინძურებისა და სხვა სახის საქმიანობის, საწარმოო პროცესების, პროცედურებისა და პროცედურული უფლებების, ასევე პროდუქტების სფეროში დირექტივას. ევროკავშირის ძირითადი გარემოსდაცვითი დირექტივები, რომლებიც პროექტში არის გასათვალისწინებელი, მოცემულია ქვემოთ: ‐ ევროსაბჭოს დირექტივა 85/337/EEC (შეიცვალა 97/11/EC-ით) გარემოზე ზემოქმედების შეფასების შესახებ; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 43 of 424 ‐ ევროსაბჭოს დირექტივა 92/43/EEC ბუნებრივი ჰაბიტატების და ველური ფლორისა და ფაუნის კონსერვაციის შესახებ (Natura 2000) – დირექტივა ჰაბიტატების შესახებ; ‐ ევროსაბჭოს დირექტივა 78/659/EEC მტკნარი წყლის ხარისხის დაცვის საჭიროების ან გაუმჯობესების შესახებ თევზების ხელშესაწყობად; ‐ ევრო საბჭოს დირექტივა 79/409/EEC (2 აპრილი, 1979) ველურ ფრინველთა დაცვის შესახებ (შესწორებულ იქნა 1996, 2000, 2003, 2007); ‐ ევროსაბჭოს დირექტივა 1999/31/EC (განახლებული 2003/33/EC) ნარჩენების განთავსების შესახებ; დირექტივა 91/689/EEC (განახლდა 94/31/EEC) სახიფათო ნარჩენების შესახებ; ‐ 96/62/EC ჩარჩო-დირექტივა ატმოსფერული ჰაერის მართვის და შეფასების შესახებ (და შვილი დირექტივები 99/30/EC (NOx, SO2, Pb და PM10), 00/69/EC (ბენზოლი, CO) 02/3/EC: ოზონი, 2008/50/EC ატმოსფერული ჰაერის ხარისხის და სუფთა ჰაერის ევროპაში; ‐ 94/55/EC ADR ჩარჩო-დირექტივა სახიფათო ტვირთების საგზაო გადაზიდვების შესახებ; ‐ ევროპარლამენტის და ევროსაბჭოს \ჩარჩო-დირექტივა 2000/60/EC წყლის სექტორში გასატარებელი პოლიტიკის შესახებ. (წყლის ჩარჩო დირექტივა) შემდეგი საერთაშორისო კანონები და კონვენციები უკვე რატიფიცირებულია საქართველოს მიერ და პროექტი უნდა აკმაყოფილებდეს მის მოთხოვნებს: ‐ კონვენცია გადაშენების პირას მყოფი ველური ფაუნისა და ფლორის სახეობათა საერთაშორისო ვაჭრობის თაობაზე, 1973. ‐ კონვენცია საერთაშორისო მნიშვნელობის ჭარბტენიანი, განსაკუთრებით წყლის ფრინველთა საბინადროდ ვარგისი ტერიტორიების შესახებ, რამსარი, ‐ ვენის კონვენცია ოზონის შრის დაცვის შესახებ, 1985. ‐ დაბინძურებისაგან შავი ზღვის დაცვის კონვენცია (მიღებულია 1992 წლის 21 მარტს). ‐ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენცია. ‐ კონვენცია გარემოსდაცვით საკითხებთან დაკავშირებული ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის, გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში საზოგადოების მონაწილეობისა და ამ სფეროში მართლმსაჯულების საკითხებზე ხელმისაწვდომობის შესახებ (1998). ‐ კონვენცია შორ მანძილებზე ჰაერის ტრანსსასაზღვრო დაბინძურების შესახებ(მიღებულია 1999 წლის 13 ნოემბერს) ‐ გაუდაბნოებასთან ბრძოლის საერთაშორისო კონვენცია (1994) ‐ ბაზელის კონვენცია სახიფათო ნარჩენების ტრანსასაზღვრო გადაზიდვასა და მათ განთავსებაზე კონტროლის შესახებ ‐ კონვენცია ველური ცხოველების მიგრირებადი სახეობების დაცვაზე (1979) ‐ შეთანხმება ევროპის ღამურების პოპულაციების დაცვის შესახებ (EUROBATS) (2001) ‐ შეთანხმება აფრიკა-ევრაზიის მიგრირებადი წყლის ფრინველთა დაცვის შესახებ (2001) ‐ გაეროს კონვენცია ბიომრავალფეროვნების შესახებ (1992) ‐ პარიზის კონვენცია მსოფლიო კულტურული და ბუნებრივი მემკვიდრეობების დაცვის შესახებ (1972). ‐ ევროპის კონვენცია არქეოლოგიური მემკვიდრეობების დაცვის შესახებ (1992) ‐ ევროპის კონვენცია არქიტექტურული მემკვიდრეობების დაცვის შესახებ (1985). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 44 of 424 პროექტი ასევე უდნა აკმაყოფილებდეს შემდეგ საერთაშორისო შრომის სტანდარტებს, რომლებიც უკვე საქართველოს მიერ იყო რატიფიცირებული: ‐ იძულებითი შრომა (C105) ‐ ბავშვთა შრომა (C182) ‐ დისკრიმინაცია (C111) ‐ გაერთიანებების თავისუფლება და ორგანიზების უფლება (C 87) ‐ თანაბარი ანაზღაურება (C100) ‐ მინიმალური ასაკი (C138). ბსგზშ-ის პროცესში გასათვალისწინებელია გარკვეულ სფეროებში გამოსაყენებელი სპეციფიური კანონმდებლობა და მითითებები, აღნიშნული უფრო დეტალურად აღწერილი იქნება ბსგზშ-ის ანგარიშის შესაბამის თავებში. 2.4 ტექნიკური და გარემოსდაცვითი სტანდარტები და რეგულაციები ტექნიკური სტანდარტებისა და რეგულაციების თვალსაზრისით, ახალციხე-ბათუმის 220 კვ საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზი დაპროექტებულია EN 50341-1-2012 (ევრო-ნორმების) მიხედვით. ეს ევროპული სტანდარტები მიესადაგება ახალ საჰაერო ელექტროგადამცემ ხაზებს, რომლის ძაბვების ნომინალური სისტემა აღემატება AC 1კვ-ს, სიხშირე კი არის 100 ჰც-ს ქვემოთ. დამპროექტებელი ასევე ითვალისწინებს GSE სტანდარტებს “ელექტრო ტექნიკის მონტაჟის წესები - ПУЭ», (ენერგეტიკის სამინისტრო , 1987). ზემოთაღნიშნული სტანდარტების გარდა, სსე ითვალისწინებს პრეზიდენტის #964 ბრძანებულებას (თარიღი 2009 წლის 27 დეკემბერი) „ელექტრული ქსელების ხაზობრივი ნაგებობების დაცვის წესი და მათი დაცვის ზონები“. ეს დოკუმენტი ადგენს/არეგულირებს ელექტროგადამცემი ხაზების დაცვასთან დაკავშირებულ პროცედურებს დაცული ზონების პარამეტრების ჩათვლით (ტერიტორია, დაშორებები, სიგანე, მცენარეულობისგან გასაწმენდი დერეფანი), მისადგომი გზები, გასხვისების ტერიტორიები ტყეებსა და სხვა მცენარეულობით დაფარულ ზონებში, შენობების (და სხვა ობიექტების) ადგილმდებარეობის/აგების პირობები და ამ დაცულ ტერიტორიებზე სამუშაოების ჩატარება. დოკუმენტი ეფუძნება საქართველოს კანონს „ნორმატიული აქტების შესახებ“ (მუხლი 18, პუნქტი 2), რომლის მიზანია, ხელი შეუწყოს ელექტროგამანაწილებელი ქსელის უწყვეტ ფუნქციონირებას, უსაფრთხო ოპერაციების უზრუნველყოფას, სანიტარულ მოთხოვნათა და უსაფრთხოების ნორმების გათვალისწინებას, უბედური შემთხვევების პრევენციას. 3.1.ა.ა.ბ. მუხლის მიხედვით, 220 კვ საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზისთვის გასხვისების ტერიტორიის სიგანე არის 25 მეტრიდან საწყის ზღვარზე დირიჟორები თითოეულ მხარეს კაბელის კიდიდან (ტექნიკურად უფრო დაწვრილებით - იგულისხმება კიდური კაბელების მიწაზე პარალელური პროექციიდან დაშორება). მუხლი 3.2 ა.ბ.ა. მუხლი არეგულირებს ხეების მოჭრის/დასუფთავების სიგანეს ტყეებში, ტყიან ადგილებსა და პარკებში – რაც არის კიდის კაბელებს შორის მანძილს დამატებული იმ კონკრეტულ რეგიონში ტყის ხეების მაქსიმალური სიმაღლე, ხაზის ორივე მხარეს. ბრძანებულების სხვა პუნქტები არეგულირებს მანძილს წყლის ობიექტებამდე, დასახლებების შენობებამდე, საავტომობილო გზებამდე, სხვა საჰაერო ელექტროგადამცემ ხაზებამდე, შენობების/ნაგებობების განვითარების შეზღუდვებს,, გამწვანებას/სოფლის მეურნეობა, სხვა სამუშაოებს/აქტივობები სანიტარულ ზონებში, უსაფრთხოების მოთხოვნები და სხვა. გარემოს დაცვის თვალსაზრისით უნდა მოხდეს მიწის სატყეო ფონდის კატეგორიის ცვლილების განხორციელება იმ დებულების თანახმად, რომელიც გადმოცემულია საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების №5 ბრძანებაში, რომელიც თარიღდება 2010 წლის 15 თებერვლით „სახელმწიფო ტყის ფონდის მიწებისათვის სპეციალური დანიშნულების კატეგორიის მინიჭების წესის შესახებ“. ამჟამად შეკვეთა გაუქმდა და მისი დებულებები აისახა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 45 of 424 “ტყითსარგებლობის წესის დამტკიცების შესახებ”, რომელიც დამტკიცდა საქართველოს მთავრობის №242 რეზოლუციით და თარიღდება 2010 წლის 20 აგვისტოთი, კერძოდ, ზემოთაღნიშნულ წესებს დაემატა VI თავი - “სახელმწიფო ტყის ფონდის გამოყენება განსაკუთრებული ფუნქციური დანიშნულებისთვის”. გადაწყვეტილება ტყის გამოყენების უფლების გაცემის შესახებ სახელმწიფო ტყის ფონდის ფარგლებში და ტყის მოჭრა აღნიშნულ ტერიტორიაზე მიღებულია საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების მიერ. იმ შემთხვევაში, თუ განსაკუთრებული ხე იჭრება 35 º ან მეტი დაქანების მთის ფერდობზე, ხის ექსტრაქცია დასაშვებია მხოლოდ სპეციალური სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის სამშენებლო პროექტების დროს. იურიდიული პირი ან პროექტის განმახორციელებელი, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან ტყის ფონდით სპეციალური დანიშნულებით სარგებლობაში, განაცხადს წარადგენენ გარემოს დაცვის სამინისტროში, რომელიც გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩართავს სხვა დაინტერესებულ უწყებებსაც. სპეციალური დანიშნულების ტყითსარგებლობის უფლების მისაღებად წარდგენილი განცხადება უნდა შეიცავდეს: 1. სპეციალური დანიშნულების ტყითსარგებლობის აუცილებლობის მოტივაციას, მიზანსა და ვადებს; 2. კერძო სამართლის იურიდიული პირისა და ინდივიდუალური მეწარმისთვის – მეწარმეთა და არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიულ პირების რეესტრიდან ამონაწერს, სადამფუძნებლო დოკუმენტების დამოწმებულ ასლს; 3. სპეციალური დანიშნულებით ტყითსარგებლობისთვის შერჩეული ფართობის დაზუსტებული აზომვით ნახაზს UTM კოორდინატთა სისტემაში, რომელიც დამოწმებული უნდა იქნას აზომვითი ნახაზის შემსრულებელი პირის მიერ; 4. ხე-ტყის მოჭრის აუცილებლობის დასაბუთება; 5. ინფორმაციას სარგებლობისთვის შერჩეულ ფართობზე საქართველოს წითელი ნუსხით დაცული სახეობების არსებობის შესახებ. სახელმწიფო ტყის ფონდიდან მიწის გამორიცხვა ხდება საქართველოს მთავრობის 2012 წლის 13 აგვისტოს №240 დადგენილების „სახელმწიფო ტყის ფონდის საზღვრის დადგენის წესის შესახებ“ შესაბამისად. საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო უგზავნის ინფორმაციას და საზღვრების გასწორებასთან დაკავშირებულ დოკუმენტაციას სახელმწიფო სატყეო ფონდს და გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს თანხმობისთვის და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე – აჭარის სატყეო სააგენტოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის განყოფილებაში. თანხმობის მიღების შემდეგ, ეკონომიკის სამინისტრო მიიღებს გადაწყვეტილებას სახელმწიფო ტყეების საზღვრების კორექტირებასთან დაკავშირებით და ვრცელდება საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოში სახელმწიფო ტყის ფონდის საზღვრების კორექტირებისთვის. გარდა ზემოთაღნიშნული წესებისა, უნდა ითქვას, რომ საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროს თანამშრომლობით, ჰოლანდიელ ექსპერტებთან მომზადდა „დარგობრივი სახელმძღვანელო გზშ ელექტროენერგიის გადამცემისა და განაწილებისთვის“, რომელიც ამჟამად განხილვის ეტაპზეა და, სავარაუდოდ, დამტკიცდება სამინისტროს მიერ 2013 წლის ოქტომბერ-ნოემბერში. ამ სახელმძღვანელოს რეკომენდაციები გათვალისწინებულ იქნა ბსგზშ-ს მომზადების დროს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 46 of 424 2.5 განსხვავებები საქართველოს კანონმდებლობასა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნებს შორის მსოფლიო ბანკისა და საქართველოს კანონმდებლობას შორის გარემოს დაცვის საკითხებთან მიმართებაში შემდეგი განსხვავებებია:  პროექტის სკრინინგი და კლასიფიკაცია: ბანკის სახელმძღვანელო დოკუმენტებში დაწვრილებითაა გაწერილი პროექტის სკრინინგის, სკოპინგის და გარემოზე ზემოქმედების შეფასების განხორციელების პროცედურები და დეტალურადაა განმარტებული ყველა საფეხური, ხოლო საქართველოს კანონმდებლობა არ შეიცავს ამ პროცედურების დეტალურ აღწერას.  ეკოლოგიური, კულტურული მემკვიდრეობის, განსახლებისა და სხვა საკითხების გათვალისწინებით ბანკი პროექტებს ანიჭებს A, B ან C კატეგორიას. როგორც აღინიშნა, საქართველოს კანონმდებლობა გარემოზე ზემოქმედების შეფასებას მხოლოდ ისეთი პროექტებისთვის ითვალისწინებს, რომლებიც „გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის გაცემის წესისა და პირობების შესახებ“ მთავრობის დადგენილებით განსაზღვრულ საქმიანობაში ხვდება. ეს ჩამონათვალი ბანკის პროექტების კლასიფიკაციის მიხედვით A კატეგორიას შეესაბამება. საქართველოს კანონმდებლობა სხვა პროექტებისთვის გარემოზე ზემოქმედების შეფასებას არ მოითხოვს, მაშინ როდესაც მსოფლიო ბანკის მითითებებით B კატეგორიის პროექტებისთვის საჭიროა გარემოსდაცვითი შეფასება.  გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმები: გზშ-ს დაქვემდებარებული პროექტებისთვის საქართველოს კანონმდებლობა არ განსაზღვრავს გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმების ფორმატს და მათი წარდგენის ვადებს, ხოლო იმ პროექტებისთვის, რომლებიც არ საჭიროებს გზშ-ს, ეს გეგმები საერთოდ არ მოითხოვება. მსოფლიო ბანკის სახელმძღვანელო დოკუმენტის მიხედვით, გარემოს დაცვის მართვის გეგმები უნდა მომზადდეს A და B კატეგორიის პროექტებისთვის, ამასთან დეტალურადაა განსაზღვრული მათი შინაარსი.  იძულებითი განსახლება: საქართველოს კანონმდებლობით, გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის გაცემის არცერთ საფეხურზე არ ხდება იძულებითი განსახლების საკითხების გათვალისწინება; სოციალური საკითხები მხოლოდ სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის უსაფრთხოების კუთხით განიხილება (მაგ., თუ პროექტმა შეიძლება მეწყერი, მავნე ნივთიერებათა ემისიები/ჩაშვება ან სხვა ანთროპოგენული ზემოქმედება გამოიწვიოს). შესაბამისად, ქვეყნის კანონმდებლობის მიხედვით, გარემოზე ზემოქმედების ნებართვის გაცემის პროცესისთვის განსახლების საკითხები ბარიერს არ ქმნის, მაშინ როდესაც ბანკი ამ საკითხის ყოველმხრივად ითვალისწინებს.  გარემოზე ზემოქმედების შეფასებაზე პასუხისმგებლობა: ბანკის მოთხოვნების მიხედვით, გზშ-ს განხორციელება მსესხებლის პასუხისმგებლობაში შედის, საქართველოს კანონმდებლობა კი ამ ვალდებულებას პროექტის განმახორციელებელ პირს აკისრებს. საქართველოს კანონმდებლობის მიხედვით, პროექტის საქმიანობის მონიტორინგზე, მის შესაბამისობაზე გარემოს დაცვის სტანდარტებთან და გარემოზე ზემოქმედების შეფასებაში მოყვანილ ვალდებულებებთან პასუხისმგებელია გარემოს დაცვის სამინისტრო; თუმცა, მისი როლი გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმებთან მიმართებაში მკაფიოდ განსაზღვრული არაა. „პროექტის განმახორციელებელი“ პასუხისმგებელია გზშ-ს დაქვემდებარებული პროექტების „თვითმონიტორინგის“ პროგრამების განხორციელებაზე. მსოფლიო ბანკის სახელმძღვანელო დოკუმენტები ხაზს უსვამს გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმების მნიშვნელოვნებას ყველა კატეგორიის პროექტებისთვის და პროექტის განმახორციელებელს მოეთხოვება ამ გეგმებში სამონიტორინგო სქემებისა და გეგმების ჩართვა. პროექტის საქმიანობის მონიტორინგი გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმებთან მიმართებაში მსოფლიო ბანკის მოთხოვნების მნიშვნელოვანი ნაწილია.  კონსულტაციები: ბანკი მოითხოვს საჯარო კონსულტაციების განხორციელებას A და B კატეგორიების პროექტებისთვის (A კატეგორიის პროექტებისთვის მოითხოვს არანაკლებ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 47 of 424 ორი კონსულტაციას) და მსესხებლისგან მოითხოვს ამ კონსულტაციების გრაფიკის შემუშავებას. ბოლო ხანამდე საქართველოს კანონმდებლობაში აღნიშნული საკითხი თუმცა მოხსენიებული იყო, მისი განხორციელების რეალური ინსტრუმენტები აღწერილი არ ყოფილა. „გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პირობებისა და პროცედურების შესახებ“ მთავრობის დადგენილების შესწორებაში მოცემულია გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცესში საჯარო განხილვის პროცედურა, რომელიც პროექტის განმახორციელებელს ავალდებულებს: (1) გამართოს გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშის საჯარო განხილვა; (2) გამოაქვეყნოს ინფორმაცია პროექტის შესახებ, (3) 45 დღის განმავლობაში მიიღოს შენიშვნები გზშ-ს ანგარიშის ირგვლივ; (4) ინფორმაციის გამოქვეყნების დღიდან არა უგვიანეს 60 დღის ვადაში გამართოს გზშ-ს ანგარიშის საჯარო განხილვა და მასში მონაწილეობის მისაღებად მოიწვიოს დაინტერესებული მხარეები. ამ განსხვავებების გამო, დაგეგმილი ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცედურა განხორციელდება მსოფლიო ბანკის ჯგუფის პოლიტიკის, პროცედურებისა და მითითებების მიხედვით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 48 of 424 3. პროექტის აღწერა 3.1 პროექტის საჭიროება საქართველოს მთავრობას (საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას) დაგეგმილი აქვს გააუმჯობესოს ქვეყნის ელექტროგადამცემი სისტემა და საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილის გამანაწილებელი ქსელი, რისთვისაც გეგმავს ახალციხისა და ბათუმის ქვესადგურების დამაკავშირებელი 220 კვ-იანი ორჯაჭვიანი გადამცემი ხაზის მოწყობას. ახალი გადამცემი ხაზი უზრუნველყოფს რეგიონში ელექტროენერგიის უფრო სტაბილურ მიწოდებას და გათიშვების შემცირებას. იგი ასევე საშუალებას მისცემს სსე-ს დააკმაყოფილოს ელექტროენერგიაზე მზარდი მოთხოვნა და გაზარდოს ექსპორტი, ამასთან მისი საშუალებით გამანაწილებელ ქსელს მიუერთდება აჭარისწყლის მშენებარე ჰესები - შუახევის 178 მგვტ-იანი ჰესი და კორომხეთის 150 მგვტ-იანი ჰესი. კავკასიაში ელექტროგადამცემი ქსელის გაძლიერებაზე მუშაობა 1980-იან წლებში დაიწყო. მოცემული 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზი, რომელიც წინამდებარე ბსგზშ-ს საგანს წარმოადგენს, თავდაპირველად დაიგეგმა სამი ამიერკავკასიური ქვეყნის ელექტროსისტემის დასაკავშირებლად და საქართველოს ენერგო-სისტემის სანდოობის ასამაღლებლად. ახალციხე-ბათუმის ხაზის დაპროექტება 1980-იან წლებში დაიწყო. იგი მიზნად ისახავდა ბათუმის „ჩიხის“ გახსნას მისი ახალციხესთან შეერთებით, ასევე ენერგო-სისტემის საიმედოობისა და ეფექტურობის გაზრდას. თუმცა, 1992 წლის შემდეგ, საქართველოში შექმნილი პოლიტიკური მდგომარეობის გამო, ხაზის მშენებლობა შეუძლებელი გახდა და ეს გეგმის განხორციელება მომავლისთვის გადაიდო. დღეის მდგომარეობით ამ პროექტს დაემატა მდ. აჭარისწყალზე ორი ჰესის (შუახევისა და კორომხეთის ჰესების) მოწყობა. შემოთავაზებული პროექტი, ენერგეტიკის სექტორის განვითარების გეგმის მიხედვით, გააფართოებს საქართველოს ელექტროსისტემას და გაზრდის თურქეთში ელექტროენერგიის ექსპორტის შესაძლებლობას; ექსპორტისთვის გამოყენებული იქნება ახალციხის ახალი ქვესადგური, რომელიც თურქეთის ენერგოსისტემას 400 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის საშუალებით ბორჩხასთან უერთდება. 3.2 პროექტის ზოგადი აღწერა დაგეგმილი საქმიანობა მოიცავს ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ელექტრო-გადამცემი ხაზის (ეგხ) მშენებლობას, საქართველოს ელექტროგადამცემი სისტემის გაძლიერება-გაუმჯობესების, ელექტროენერგიაზე მზარდი მოთხოვნის დაკმაყოფილების, შუახევისა და კორომხეთის ჰესების საქართველოს ენერგოსისტემასთან დაკავშირებისა და ელექტროენერგიის ექსპორტის გაზრდის მიზნით. 220 კვ ელექტრო-გადამცემი ხაზი დაიწყება ახალციხის არსებული 500/400 კვ ქვესადგურიდან და დაუკავშირდება ბათუმის არსებულ 220 კვ ქვესადგურს. ამ ორჯაჭვიანი გადამცემი ხაზის საერთო სიგრძე დაახლ. 150 კმ-ი იქნება. იგი მოეწყობა ფოლადით არმირებული ალუმინის სადენებით; დამიწება მოწყობა ოპტიკურ-ბოჭკოვანი კაბელით. ეგხ-ი მიუერთდება შუახევისა და კორომხეთის მშენებარე ჰესებს; ამას გარდა, იგი შესაძლოა მიუერთდეს ბათუმის სათხილამურო კურორტის ქვესადგურსაც, ამ უკანასკნელის რეკონსტრუქციის შემდგომ. პროექტით გათვალისწინებული სამუშაოები მოიცავს: გასხვისების დერეფნის შეძენას; მიწის გაწმენდას; საჭიროების შემთხვევაში, ანძებთან მისასვლელი გზების მოწყობას; ანძების საძირკვლების მოწყობას; სადენების გაჭიმვასა და მონტაჟს; იზოლატორებისა და სხვა მოწყობილობების მონტაჟს. ყველა ეს სამუშაო დეტალურადაა აღწერილი შემდგომ ქვეთავებში. საქართველოში მშენებლობის ნებართვის გამცემი მთავარი დაწესებულებაა ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო. პროექტის განმახორციელებელი, ანუ სსე გეგმავს მშენებლობის ნებართვის მოპოვებას 2014 წლის იანვარ-თებერვალში, საქართველოს DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 49 of 424 კანონმდებლობითა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნების შესაბამისად განხორციელებული საჯარო განხილვების შემდეგ. წინამდებარე ბსგზშ-ს ანგარიში წარმოადგენს სსე-ს მიერ საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროსა და საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროში წარსადგენი დოკუმენტაციის ნაწილს, რომლის საფუძველზეც განხორციელდება პროექტის ეკოლოგიური ექსპერტიზა. ტყიან მონაკვეთებზე გასხვისების დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოების ჩასატარებლად გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს ეროვნული სატყეო სააგენტოდან ცალკე ნებართვის მოპოვება იქნება საჭირო. აღნიშნული პროცედურები დაწვრილებითა აღწერილი წინამდებარე ანგარიშის მე-2 თავში „საკანონმდებლო რეგულაციები და სახელმძღვანელო დოკუმენტები“. სურათი 3.2.1 საქართველოს ენერგომომარაგების სქემა, რომელზეც ნაჩვენებია დაგეგმილი ეგხ 3.3 პროექტის ადგილმდებარეობა და გასხვისების დერეფანი საპროექტო ეგხ გადაკვეთს ახალციხის, ადიგენის, ხულოს, შუახევის, ქედას და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებს, ასევე ქ. ბათუმის ტერიტორიას. ეგხ-ს საინჟინრო პროექტი მომზადებული იქნება მარშრუტის, გეოტექნიკური და საკადასტრო კვლევების, ანძების განთავსების უბნების შერჩევისა და წინამდებარე ბსგზშ-ს ანგარიშის შედეგების საფუძველზე. სამშენებლო სამუშაოების ღირებულება დაახლოებით 40 მლნ. აშშ დოლარს შეადგენს. ქვემოთ მოცემულ რუკაზე ნაჩვენებია ახალციხე-ბათუმის ეგხ-ს სქემა. ეგხ-ს მარშრუტების შესწავლა ჩატარდა 2012-2013 წწ-ში და მისი მიზანი იყო ახალციხისა და ბათუმის ქვესადგურების დამაკავშირებელი 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის ასაშენებლად საუკეთესო დერეფნის შერჩევა. საპროექტო დერეფნის მარშრუტის შერჩევისას ძირითადი კრიტერიუმები იყო: ადვილად მისადგომობა, რაც საჭიროა სამშენებლო და ტექ. მომსახურების სამუშაოების განსახორციელებლად; ხაზის სამშენებლო სამუშაოების განხორციელებადობა რელიეფის გათვალისწინებით; გარემოსდაცვითი შეზღუდვები; გეოლოგიური პირობები, მათ შორი მეწყერული ზონები. განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო სოციალურ საკითხებს, რათა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 50 of 424 მინიმუმამდე ყოფილიყო დაყვანილი ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე, სასოფლო- სამეურნეო მიწებზე და კულტურულ მემკვიდრეობაზე. გადამცემი ხაზის დერეფანი პრაქტიკულად დიდი მდინარეების ხეობებს მისდევს, სადაც მოსახლეობისა და ინფრასტრუქტურის ძირითადი ნაწილია თავმოყრილი. დერეფანი გადის მცირე კავკასიონის სამხრეთით, ქ. ახალციხესთან მდებარე ზეგანზე. აქედან დერეფანი მიემართება დასავლეთით, სადაც იგი ბეშუმის სამთო-სათხილამურო კურორტის მიდამოებში კვეთს მაღალმთიან ტერიტორიას, შემდეგ ჩადის მდ. სხალთის ხეობაში და მიუყვება მას მდ. აჭარისწყლის შერთვამდე, შემდეგ დერეფანი მისდევს მდ. აჭარისწყლის ხეობასა, კერძოდ კი ქ. ბათუმამდე მიმავალ მთავარ გზას და მიუერთდება ხელვაჩაურის არსებულ ქვესადგურს. დერეფანი კვეთს რამდენიმე ლანდშაფტურ ზონას, კერძოდ ახალციხის მუნიციპალიტეტში იგი გადის მშრალ საძოვრებზე, სოფელ უდესთან - ტყიან ზოლზე, საიდანაც ადის ალპურ ზონაში. კურორტ ბეშუმთან იგი გადადის მცირე ქედებზე, რომლებიც წარმოდგენილია ალპური მდელოებით. ბეშუმის შემდეგ ეგხ გადაკვეთს შერეულ ტყეებს, მდინარეთა ღრმა და ვიწრო ხეობებს და მთის ფერდობებზე არსებულ კლდოვან გამოვლინებებს. მდ. აჭარისწყლის ქვედა წელში რელიეფი მთიანიდან ბორცვნარში გადადის და დაფარულია სუბტროპიკული ზონისთვის დამახასიათებელი ხშირი მცენარეულობით, შერეული ტყეებს ენაცვლება მცირე მდელოები და ხეობები. ქ. ხელვაჩაურთან მოსახლეობის სიმჭიდროვე იზრდება, ხაზი კი სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე და ტყეებზე გადადის, და საბოლოო დანიშნულების ადგილისკენ მიემართება. როგორც აღინიშნა, ეგხ-ს დერეფანი გადაკვეთს ახალციხის, ადიგენის, ქედას, შუახევის, ხულოსა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებს. ეგხ-ს დაგეგმილი მარშრუტი მოცემულია სურათი 1.2.1-ზე. ბეშუმის აღმოსავლეთით დაგეგმილი დერეფნის დაახლ. 11 კმ ემთხვევა არსებული გადამცემი ხაზის (ადიგენი-ბეშუმის 110 კვ ეგხ-ის) დერეფანს. ანძების განლაგება განისაზღვრა ტოპოგრაფიული კვლევის/ დერეფნის შემოვლის შედეგების მიხედვით და შეზღუდვების რუკების გათვალისწინებით. შერჩეული დერეფანი უმეტესწილად გვერდს უვლის განაშენიანებულ ტერიტორიებს, მათ შორის დასახლებებს, მათთან დაკავშირებულ ინფრასტრუქტურას და ტურისტულ ზონებს, რითაც მინიმუმამდეა დაყვანილი მიწის შესყიდვისა და განსახლების საჭიროება. ანძების უბნების დიდ ნაწილთან თან მისვლა შესაძლებელი იქნება რეგიონული თუ ადგილობრივი გზების საშუალებით, რომელთა უმეტესობა წარმოადგენს მოხრეშილ ან გრუნტის გზას. თუმცა, რამდენიმე ადგილას საჭირო გახდება არსებული გრუნტის გზების გაფართოება, ან ახალი მისასვლელი გზების მოწყობა, რადგანაც არსებული გზები ძალიან ვიწროა და მათი მოხვევის რადიუსები არ იძლევა სამშენებლო ტექნიკის გადაადგილების საშუალებას. ასეთ ადგილებში მოხდება გზის გაფართოება, ან მოხდება ალტერნატიული გზის მოძიება. წინამდებარე ანგარიშში გზების გაფართოების სამუშაოები, ამ სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედება და შესაბამისი შემარბილებელი ღონისძიებები ცალკეა გამოყოფილი. ანძების მოსაწყობად საჭირო მიწის ნაკვეთები შესყიდული იქნება სსე-ს მიერ. თითოეული ანძის საძირკვლის მშენებლობას დაახლოებით 220 კვ.მ. მიწის ნაკვეთი დასჭირდება. სავარაუდოდ, გადამცემი ხაზი საცხოვრებელ სახლებს ზემოდან არ გადაუვლის; და თუ ასეთი რამ მაინც აუცილებელი გახდა, მაშინ გადამცემი ხაზის დერეფნისთვის საჭირო მიწის ნაკვეთების შესყიდული იქნება. ეგხ-ს დერეფანში საჭირო იქნება მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოების განხორციელება. ამას გარდა, საჭირო იქნება სამშენებლო სამუშაოების დროს ანძების აწყობისა და მონტაჟისას საჭირო იქნება დამატებითი ტერიტორიის გამოყენება. ამ სამუშაოების საწარმოებლად საჭირო მიწებზე ზემოქმედება ხანმოკლე იქნება და შესაბამისად, მხოლოდ დროებითი ზარალის კომპენსაცია მოხდება, ამგვარის არსებობის შემთხვევაში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 51 of 424 მნიშვნელოვანი საკითხია ეგხ-ს დერეფნის გაწმენდა მცენარეული საფარისგან. მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოები სხვადასხვა უბანზე სხვადასხვა მოცულობით იქნება საჭირო, კერძოდ კი:  ანძების უბნები (დაახლ. 200 კვ.მ.) – ეს ტერიტორია მთლიანად გაიწმინდება მცენარეულობისგან და ასეთად დარჩება ექსპლუატაციის მთელი პერიოდის განმავლობაში;  სამონტაჟო სამუშაოებამდე ანძების განთავსების ადგილები (დაახლ. 30მ სიგანის და 50მ სიგრძის, ანუ 1500 კვ.მ. ნაკვეთი) - სამშენებლო სამუშაოებისას ეს უბნები მთლიანად გაიწმინდება მცენარეულობისგან, მათ შორის სასოფლო-სამეურნეო კულტურებისგან; ხოლო ანძის დაყენების შემდეგ მცენარეული საფარი აღდგენილი იქნება;  ეგს-ს დერეფანი (65 მ სიგანის ზოლი) - დერეფნის ფარგლებში ხე-მცენარეები მთლიანად გაიკაფება, ხოლო ბალახეულობა და ბუჩქნარი დატოვებული იქნება (სასოფლო-სამეურნეო მიწების შემთხვევაში მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოები საჭირო არ იქნება);  სადენების გასაჭიმად საჭირო ვიწრო დერეფანი – ეს იქნება 6 მ სიგანის დერეფანი, რომელიც საჭირო იქნება მშენებლობის დროს სადენების გასაჭიმი სამუშაოების შესასრულებლად. მცენარეული საფარი ამ დერეფანშიც გაიწმინდება;  მისასვლელი გზების დერეფანი – მცენარეული საფარის გაწმენდა მოხდება 6 მ სიგანის დერეფანში. ეს დერეფანი შენარჩუნებული იქნება მთელი ექსპლუატაციის პერიოდის განმავლობაში. ანძების განსათავსებელად საჭირო ნაკვეთების 70-80% სახელმწიფო საკუთრებაში. დაახლ. 130 ანძა ტყიან უბნებზე მოეწყობა (რომლებიც ეროვნული სატყეო სააგენტოს დაქვემდებარებაშია). სატყეო ფონდიდან ამორიცხვის და სსე-სთვის გადაცემის მიზნით, ამ ნაკვეთების სრული ტოპოგრაფიული მონაცემები გაეგზავნება ეროვნულ სატყეო სააგენტოს. ანძების დაახლ. 15% (40-50 ანძა) კერძო მიწის ნაკვეთებზე, კერძოდ კი სახნავ-სათეს სავარგულებსა და საძოვრებზე განლაგდება. ამ ნაკვეთების შესყიდვა მოხდება განსახლების სამოქმედო გეგმის შესაბამისად, რისთვისაც მოხდება ნაკვეთების დაწვრილებით აღწერა, განხორციელდება საკადასტრო აგეგმვა და საქართველოს კანონმდებლობისა და მსოფლიო ბანკის სტანდარტების შესაბამისად დადგინდება საკომპენსაციო თანხები. პროექტის ადგილმდებარეობა ნაჩვენებია სურათი 3.3.1-ზე. სურათი 3.3.1 პროექტის ადგილმდებარეობა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 52 of 424 3.4 პროექტთან დაკავშირებული გადამცემი ხაზები და მიერთებები პროექტი ითვალისწინებს ახალი 220 კვ-იანი, ორჯაჭვიანი, ფოლადით არმირებული ალუმინის სადენებიანი ელექტროგადამცემი ხაზის მოწყობას (300/67 კვ. მმ. კვეთის სადენებით, კომპოზიტური იზოლატორებით და ერთი 48 ბოჭკოიანი ოპტიკური დამიწების კაბელით), რომელიც ახალციხის და ბათუმის (ხელვაჩაურის) ქვესადგურებს დააკავშირებს (ეგხ-ს საერთო სიგრძე დაახლ. 150 კმ იქნება). მომავალში ეგხ-ს მიუერთდება შუახევისა და კორომხეთის მშენებარე ჰესებიც. ეს დამატებითი მიერთებები მოეწყობა ჰესების ოპერატორი კომპანიების მიერ. მათი საქმიანობა განხორციელდება როგორც საქართველოს, ასევე საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მოთხოვნების დაცვით, რადგანაც ეს უკანასკნელნი ჩართულნი არიან აღნიშნულ საქმიანობაში და მათი მოთხოვნების შესრულება სავალდებულოა. 3.5 ტექნიკური ნორმები და სტანდარტები ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზი დაპროექტდა EN 50341-1-2012 (Euro-Norms) სტანდარტის მიხედვით. ეს ევროპული სტანდარტი ეხება ახალ ელექტროგადამცემ ხაზებს, რომელთა ნომინალური ძაბვა აღემატება 1 კვ-ს, ხოლო ნომინალური სიხშირე 100 ჰც-ზე ნაკლებია. დაპროექტებისას ასევე გამოყენებული იქნა „ელექტროდანადგარების მოწყობის წესები“, (ენერგეტიკის სამინისტრო, 1987), რომლითაც ხელმძღვანელობს სსე. 3.6 პროექტის კომპონენტები გადამცემი ხაზის პროექტის ძირითადი კომპონენტები მოიცავს: ეგხ-ს მარშრუტის დადგენას, დერეფნის გაწმენდას, ანძების განთავსების უბნების შერჩევას, ანძებამდე მისასვლელი გზების მომზადებას, ანძებისთვის ბეტონის საძირკვლების მოწყობას, ანძების აღმართვას და სადენების გაჭიმვას. პროექტი არ ითვალისწინებს ქვესადგურების მშენებლობას, რადგანც ეგხ მიუერთდება არსებულ ქვესადგურებს. ეგხ-ს ანძებს შორის მანძილი საშუალოდ 300-400 მ იქნება; ანძების სიმაღლე - 35 მ, ხოლო საძირკვლის ფართობის დაახლ. 50-150 კვ.მ. იქნება (ტოპოგრაფიული პირობებისა და ანძის ტიპების გათვალისწინებით მაქსიმუმ 200 მ2 ფართობი იქნება საჭირო). 3.6.1 გასხვისების დერეფანი გადამცემი ხაზის გასხვისების დერეფანი მოიცავს გადამცემი ხაზისა და მისი დამხმარე ინფრასტრუქტურის განთავსების ტერიტორიას, ასევე ტექ. მომსახურების სამუშაოების განსახორციელებლად და ხანძრების თუ სხვა საფრთხეების თავიდან ასაცილებლად საჭირო ტერიტორიას. დერეფნის ფარგლებში უზრუნველყოფილი უნდა იყოს უსაფრთხო მანძილი მაღალი ძაბვის სადენებსა და ახლომდებარე ობიექტებს შორის. დაგეგმილი 220 კვ გადამცემი ხაზისთვის საჭირო იქნება საშუალოდ 65 მ სიგანის გასხვისების დერეფნის მოწყობა. სსე-ს ნორმების მიხედვით („ელექტროდანადგარების მოწყობის წესები“, ენერგეტიკის სამინისტრო, დაუთარიღებელი), სტანდარტული მანძილი ეგხ-ს პარალელური გზის კიდესა და გასხვისების დერეფნის შუახაზს შორის უნდა შეადგენდეს ანძის სიმაღლეზე 5 მ-ით მეტი მაინც უნდა იყოს. ამგვარად, გადამცემი ხაზის მარშრუტი (ანძის შუახაზი) გზის კიდიდან სულ მცირე 40 მეტრით მაინც უნდა იყოს მოშორებული, ხოლო სხვა ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის კიდეს - 25 მეტრით მაინც. შესაბამისად, საპროექტო გადამცემი ხაზის მშენებლობისათვის საჭირო დერეფნის სიგანე 65 მ-ს არ უნდა აღემატებოდეს. სურათი 3.6.1-ზე ნაჩვენებია 220 კვ-იანი ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის ტიპიური განივკვეთი. ეგხ-ს ორთავე მხარეს, მისი შუახაზიდან 30-35 მ-ის რადიუსში გაიკაფება ხეები, ასევე მოცილებული იქნება სხვა დაბრკოლებები, რის შედეგადაც წარმოიქმნება დაახლ. 65 მ სიგანის დერეფანი (კაბელის 15 მ-იან ზონას დამატებული კიდურა კაბელების ვერტიკალური პროექტიდან 25 მ ეგხ-ს ორთავე მხარეს). დერეფნის ფაქტიური სიგანე, რომელშიც მოხდება ხეების მოჭრა, დგინდება რთული DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 53 of 424 ფორმულით, „ელექტროდანადგარების მოწყობის წესები“-ს დანართი 1-სა და 2-ის შესაბამისად (ენერგეტიკის სამინისტრო, დაუთარიღებელი-2). ფორმულა ითვალისწინებს ორ კიდურა სადენს შორის მანძილს, სადენებსა და ხეების კენწეროს შორის მანძილს, მოშვებული სადენების შესაძლო ჰორიზონტალურ გადახრას და ხეების ვარჯის რადიუსს 25 წლიანი დროის მონაკვეთისთვის. სურათი 3.6.1 220 კვ-იანი ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის ტიპიური განივკვეთი მცენარეულობისგან გაწმენდის სამუშაოები დამოკიდებული იქნება კონკრეტულ უბანზე არსებულ მცენარეულობის ტიპზე. სამუშაოების დასრულების შემდეგ ხე-ტყის ნარჩენები გატანილი იქნება, რათა არ გაჩნდეს ხანძრის საშიშროება. ხეობის გადაკვეთის ადგილებში მცენარეულობის გაწმენდის სამუშაოები სავარაუდოდ მცირე მოცულობის იქნება, ან შესაძლოა საერთოდ არ იყოს საჭირო, რადგან სადენებსა და არსებულ მცენარეულობას შორის დაშორება შეიძლება საკმარისი აღმოჩნდეს, და შესაძლოა არსებობდეს ანძებთან მისასვლელი გზაც. სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების გადაკვეთისას ამ ტექნიკური ნორმების დაკმაყოფილება მარტივი იქნება, ამასთან პროექტის სამუშაოები ხელს არ შეუშლის სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოებს. საერთო ჯამში, მშენებლობა განხორციელდება საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროს მიერ დადგენილი ნორმების შესაბამისად („ელექტროდანადგარების მოწყობის წესები“, დაუთარიღებელი). 3.6.2 გადამცემი ხაზის ანძები პროექტისთვის უპირატესობა მიენიჭა ორჯაჭვიან ანძებს, რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელია დერეფნის სიგანის შემცირება და შესაბამისად, მოსახლეობასა და გარემოზე ზემოქმედების შემცირება. ეგხ-ს სიგრძის, მარშრუტის, გეოლოგიური პირობების, ადგილმდებარეობის, ფუნქციონალურობის და ხელმისაწვდომობის გათვალისწინებით, შემდეგი ტიპის ანძები დამონტაჟდება:  ტიპიური შუალედური ანძა (2NS)  მცირე დატვირთვის კუთხის ანძა (2LA) 30°-მდე კუთხეებისთვის  საშუალო დატვირთვის კუთხის ანძა (2MA) 10°-30° კუთხეებისთვის  დიდი დატვირთვის კუთხის ანძა 2HA90/DE (60°-90° კუთხეებისთვის)  დიდი დატვირთვის კუთხის ანძა 2HA60 (30°-60° კუთხეებისთვის) ანძის ტიპები ტიპიური შუალედური ანძა (2NS) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 54 of 424 0 გადახრის კუთხე 0-2 დაშორება ქარისმიერი დატვირთვის მ 350 დაშორება წონითი დატვირთვის - მაქსიმალური მ 800 დაშორება წონითი დატვირთვის - მინიმალური მ 245 საძირკვლის ზომა (საშუალო) მ 8.0 x 8.0 მცირე დატვირთვის კუთხის ანძა (2LA) 0 გადახრის კუთხე 0-10 დაშორება ქარისმიერი დატვირთვის მ 350 დაშორება წონითი დატვირთვის - მაქსიმალური მ 800 დაშორება წონითი დატვირთვის - მინიმალური მ -200 საძირკვლის ზომა (საშუალო) მ 8.5 x 8.5 საშუალო დატვირთვის კუთხის ანძა (2MA) 0 გადახრის კუთხე 10-30 დაშორება ქარისმიერი დატვირთვის მ 350 დაშორება წონითი დატვირთვის - მაქსიმალური მ 800 დაშორება წონითი დატვირთვის - მინიმალური მ -200 საძირკვლის ზომა (საშუალო) მ 9.5 x 9.5 დიდი დატვირთვის კუთხის ანძა (2HA90/DE) 0 გადახრის კუთხე 60-90 დაშორება ქარისმიერი დატვირთვის მ 500 დაშორება წონითი დატვირთვის - მაქსიმალური მ 800 დაშორება წონითი დატვირთვის - მინიმალური მ -300 საძირკვლის ზომა (საშუალო) მ 12.5 x 12.5 დიდი დატვირთვის კუთხის ანძა (2HA60) 0 გადახრის კუთხე 30-60 დაშორება ქარისმიერი დატვირთვის მ 500 დაშორება წონითი დატვირთვის - მაქსიმალური მ 800 დაშორება წონითი დატვირთვის - მინიმალური მ -300 საძირკვლის ზომა (საშუალო) მ 11.0 x 11.0 ანძების სქემატური ნახაზი მოცემულია სურათი 3.6.2 - სურათი 3.6.4-ზე. პროექტის ფარგლებში მოეწყობა 360 ანძა, რომლებიც ერთმანეთს სადენებით დაუკავშირდება. კერძოდ, ტოპოგრაფიული პირობებიდან გამომდინარე, ფოლადის ახალი ანძები განლაგდება 300-500 მ ინტერვალით. შედარებით სწორი რელიეფის მქონე ადგილებში ანძები ერთმანეთთან შედარებით ახლოს განთავსდება, ხოლო მთა-ბორცვიან ადგილებში ანძებს შორის დაშორება მეტი იქნება. ანძებს შორის ინტერვალი განისაზღვრება დაპროექტებისას, სადენებსა და მიწის ზედაპირზე არსებული ობიექტებს შორის, მათ შორის გზებსა და ხეებს შორის 8.0 მ მინიმალური მანძილის გათვალისწინებით. შუალედური ანძების სიმაღლე იქნება 35 მ, ხოლო კუთხის ანძების - 39 მ. პროექტი ითვალისწინებს ისეთი დამხმარე მოწყობილობების მონტაჟს, როგორიცაა აცოცების საწინააღმდეგო მოწყობილობა, გამაფრთხილებელი ნიშნები და სხვა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 55 of 424 სურათი 3.6.2 ანძების სქემატური ნახაზი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 56 of 424 სურათი 3.6.3 ანძების სქემატური ნახაზი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 57 of 424 სურათი 3.6.4 ანძების სქემატური ნახაზი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 58 of 424 3.6.3 სადენები სადენების საშუალებით ხდება ელექტროენერგიის მიწოდება ელექტროსადგურიდან მომხმარებლამდე. საზოგადოდ, თითო ელექტრული წრედის (ჯაჭვის) მოსაწყობად სამი სადენი მონტაჟდება. სადენები ძირითადად ლითონის გრეხილი ძარღვებით მზადდება; მაგრამ, ახალ სადენებში, მეტი სიმტკიცისთვის, ალუმინის ძარღვებს შორის მცირე წონის კერამიკული ბოჭკოებიც შეიძლება იყოს ჩადებული. პროექტის შემთხვევაში გადამცემი ხაზების ფაზური სადენების მოსაწყობად გამოყენებული იქნება ფოლადით არმირებული ალუმინის სადენი, რომელიც დამზადებულია EN 50341-1-2012 სტანდარტის (ევროსტანდარტი), “ელექტროდანადგარების მოწყობის წესების" (ПУЭ სტანდარტები) ან სხვა აღიარებული სტანდარტების შესაბამისად. საქართველოში არსებულ 220 კვ-იან სისტემებში გამოყენებული სადენების ტიპებსა და ზომებიდან გამომდინარე, ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურების სამუშაოების ერთგვაროვნების უზრუნველსაყოფად, ასევე სათადარიგო ნაწილების ოპტიმალურად გამოსაყენებლად, გამოყენებული იქნება შემდეგი სპეციფიკაციის სადენები: სადენების კვეთი 300/67 მმ² იქნება, ისინი აღიჭურვება ვიბრაციის ჩამხშობებით, შუა შეერთებებით, ქუროებით და სხვა საჭირო მოწყობილობებით. მინიმალური ვერტიკალური დაშორება სადენებს შორის მ 1.4 მინიმალური ვერტიკალური დაშორება მიწის ზედაპირიდან სადენების მაქსიმალური ჩაკიდებისთვის: მიწის ზედაპირი დასახლებულ ზონებში მ 8.7 გზები და ქუჩები მ 8.7 ხელოვნურად დარგული ხეები მ 3.0 ხეები, რომლებზეც შესაძლებელია აძრომა მ 3.0 საცხოვრებელი ან სხვა შენობები ცეცხლგამძლე სახურავებით, მ 3.7 რომელთა ჰორიზონტალური დახრის კუთხე 150°-ზე მეტია საცხოვრებელი ან სხვა შენობები ცეცხლგამძლე სახურავებით, მ 5.7 რომელთა ჰორიზონტალური დახრის კუთხე 150°-ზე ნაკლებია საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზები მ 2.0 სატელეკომუნიკაციო ხაზები მ 2.0 სხვა ტერიტორია მ 7.0 მინიმალური ჰორიზონტული დაშორება ავტომაგისტრალი მ 40.0 ძირითადი გზა მ 40.0 გზების გადაკვეთის კუთხე გრადუსი < 20 დამატებითი მოთხოვნები ვერტიკალური დაშორებისადმი: მინიმალური ჰორიზონტული დაშორება სადენებს შორის მ 4.0 მაქსიმალური ჩაკიდების დროს, სადენის საანგარიშო გადახრისა და ხაზთან ახლომდებარე ობიექტების გათვალისწინებით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 59 of 424 3.6.4 იზოლატორები ეგხ აღიჭურვება პოლიმერული კომპოზიტური ტიპის იზოლატორებითა და შესაბამისი მოწყობილობებით. 3.6.5 დამიწების ღეროები და კაბელები დამიწების კაბელების დანიშნულება ელექტროგადამცემი ხაზების მოკლე ჩართვისგან და მეხისგან დაცვაა. ამის უზრუნველსაყოფად ყველა კონსტრუქციისთვის საიმედო დამიწება მოეწყობა. ცალკეული კონსტრუქციების დასამიწებლად გამოყენებული იქნება დამიწების ღეროებით, რადიალური დამიწების კაბელებით ან დამიწების კოჭებით. მაღალი წინაღობის მქონე გრუნტით, მაგ, ქვიშით, ღორღით ან მყარი ქანებით დაფარულ ადგილებში კონსტრუქციებზე შესაძლოა დამატებით დამონტაჟდეს რადიალური დამიწება ან რგოლური მიწისქვეშა ელექტროდი. პროექტისთვის შერჩეული იქნა ფოლადის მასიური დამიწების ღეროები, რომლებიც დაფარული იქნება სპილენძით; მათი მინიმალური დიამეტრი 16 მმ, ხოლო სიგრძე 3 მ იქნება. დამიწების კაბელი იქნება სპილენძის, ან 7X3.25 მმ-იანი გალვანიზებული ფოლადის, რომელიც ჩაშვებული იქნება ყველა საყრდენი კონსტრუქციიდან დამიწების კაბელამდე. 3.6.6 საძირკვლები საძირკვლები დაპროექტდება ანძის ტიპისა და გრუნტის მახასიათებლების გათვალისწინებით. საძირკვლები მოეწყობა ბეტონით; მიწის ზედაპირიდან მათი მინიმალური სიმაღლე 400 მმ იქნება. ჭარბტენიან ადგილებში ბეტონის საძირკვლის სიმაღლე მიწის ზედაპირიდან არანაკლებ 1200 მმ-ით იქნება აცილებული, რათა ფოლადის კონსტრუქცია დაცული იყოს წყლისმიერი კოროზიისგან. საძირკვლის მინიმალური სისქე 1200 მმ იქნება. საძირკვლის ძირის და სამშენებლო მოედნის საანგარიშო ზომები საშუალოდ 10.0 მ X 10.0 მ, ანუ 100 კვ. მ. იქნება. 3.6.7 სტატიკური ოპტიკურ-ბოჭკოვანი დამიწების კაბელები ჰესებსა და ქვესადგურებს შორის ხმოვანი სიგნალისა და მონაცემების გადასაცემად გამოყენებული იქნება ოპტიკურ-ბოჭკოვანი კაბელი. ეს სტატიკური კაბელი დამზადებული იქნება კონცენტრული ხვეული ფოლადის გულარიანი ალუმინის სადენებით, ASTM სტანდარტის შესაბამისად და მასში ჩართული იქნება 48 ცალი ოპტიკური ბოჭკო. ეგხ აღიჭურვება ერთი ასეთი ოპტიკურ-ბოჭკოვანი დამიწების კაბელითა (OPGW 70 ACS) და შესაბამისი სამაგრებითა და მოწყობილობებით, როგორიცაა შეერთების ყუთები, ვიბრაციის ჩამხშობები და სხვა. 3.6.8 მისასვლელი გზები მისასვლელი გზები საჭირო იქნება ახალი ანძების ადგილებთან მისასვლელად. ხაზის მშენებლობის დროს მისასვლელი გზები გამოიყენება მშენებლების მისაყვანად და მასალების მისატანად, ხის მოჭრის, საძირკვლის ჩაყრის, ანძების აწყობისა და აღმართვის ადგილებში. ნაწილობრივ გამოყენებული იქნება ადგილობრივი მნიშვნელობისა და ძირითადი გზებიც, რომლებსაც ადგილობრივი მოსახლეობა იყენებს. საჭიროებისამებრ, გაიჭრება ახალი მისასვლელი გზის 6 მეტრის სიგანის ზოლი; ზოგადად, მანქანებისა და მოწყობილობების მოძრაობა უსწორმასწორო გრუნტზე მოხდება, გრუნტის წინასწარი მომზადების ან გზის სამუშაოების გარეშე, იმ შემთხვევის გარდა, როდესაც საჭირო იქნება ეროზიის კონტროლი ან ზედმეტი გრუნტის განთავსება. თუ მისასვლელი გზების გასაფართოებლად ან მოსაწყობად მიწების შესყიდვა გახდა საჭირო, ეს პროცესი განსახლების სამოქმედო გეგმის მიხედვით განხორციელდება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 60 of 424 ანძის ადგილებთან მისვლა მოხდება მოუსწორებელ მისასვლელ "გზებზე" არსებული გზების გადაკვეთებიდან. მუდმივი და დროებითი ზედაპირის დაგება/მოხრეშვა გასხვისების დერეფანში გათვალისწინებული არ არის. 3.6.9 მასალები და სხვა საშუალებები პროექტის მუდმივი და დროებითი გამოყენების ნაგებობებსა და დამხმარე საშუალებებში შედის ანძები, ბოძები, გასაჭიმი და დამჭიმი გვარლები, სადენები, იზოლატორები, დამიწების ღეროები და კაბელები, სტატიკური ოპტიკური მიწისქვეშა კაბელები და სხვ. გადამცემი ხაზის გასაყვანად საჭირო ყველა მასალა უნდა აკმაყოფილებდეს EN 50341-1-2012 (ევროსტანდარტები) და სსე-ს “ელექტრო- დანადგარების აგების წესები – ПУЭ” ნორმებისა და სტანდარტების მინიმალურ მოთხოვნებს. ეს ნორმები და სტანდარტები იმოქმედებს პროექტის შემადგენელი ნაწილების დამზადების, გამოცდასა და დაყენებასთან მიმართებაში. ჩამოსხმული ნაწილები, ნახშირბადოვანი ფოლადის ფილები და დეტალები, ნაჭედი ნაწილები, სამაგრები (ქანჩები, ჭანჭიკები, მოქლონები და სხვა), ქსოვილები, კორპი, ქაღალდი, ხის მასალა, წებოვანი მასალები, რეზინა, ცემენტი, ფისები, კოროზიის საწინააღმდეგო საშუალებები, საღებავები, საცხებ-საზეთი მასალები, აღმნიშვნელი ფირფიტები, ფირნიშები და სხვა, გამოიყენება პროექტის განხორციელების სხვადასხვა ეტაპზე. მათდამი წაყენებული მოთხოვნები მოიცავს:  აკმაყოფილებდეს საერთაშორისოდ აღიარებულ უსაფრთხოების სტანდარტებს;  შეამციროს ხანძრის საშიშროება და სხვა დაზიანების რისკები;  უზრუნველყოს დენის ქვეშ მყოფ ნაწილებთან შემთხვევითი კონტაქტის თავიდან აცილება;  უზრუნველყოს მინიმალური კონტროლით უწყვეტი ექსპლუატაცია  უზრუნველყოს ტროპიკული ჰავის პირობებში მოვლის სამუშაოების ჩატარების შესაძლებლობა. გადამცემი ხაზის გასაყვანად საჭირო აღჭურვილობის მინიმალური სია ქვემოთ არის მოცემული: - ექსკავატორი 130 ცხენის ძალის სიმძლავრის – 3 ერთეული; - ბულდოზერი – 3 ერთეული; - 16 ტ ამწე – 3 ერთეული; - 25 ტ ამწე – 1 ერთეული; - ტრაქტორ-ამწე (Caterpillar-ის ტიპის); - თვითმცლელი სატვირთო მანქანა – 2 ერთეული; - მანქანების სატრანსპორტო ლაფეტი 18-20 ტ – 1 ერთეული; - დამხმარე სატვირთო მანქანა ჯალამბარით – 2 ერთეული; - დამხმარე მაღალი გამავლობის მანქანა ჯალამბარით – 1 ერთეული; - სადენების/ ოპტიკურ-ბოჭკოვანი კაბელების დასაყენებელი მოწყობილობა – 1 ერთეული; - სადენებისა და დამჭერების წნეხები – 3 ერთეული; - ხის საჭრელი ხერხი და სხვა აღჭურვილობა. 3.7 პროექტით გათვალიწინებული სამუშაოები DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 61 of 424 3.7.1 მობილიზაციის ფაზა მოწყობილობების, მასალებისა და მშენებლების მობილიზაცია, ასევე ეგხ-ს საბოლოო საინჟინრო პროექტის მომზადება მოხდება ყველა საჭირო ნებართვის მიღების შემდეგ. მობილიზაციის ფაზა მოიცავს სამუშაოების განხორციელების ადგილებში საოფისე შენობებისა და მასალების სასაწყობო უბნების მოწყობას, საჭირო აღჭურვილობის და მასალების მომარაგებას და მუშახელის დაქირავებას. მობილიზაციის ფაზა დაახლოებით ორ-სამ თვეს გასტანს. სამშენებლო მასალების და აღჭურვილობის შემოსატანად ბათუმის პორტი იქნება გამოყენებული, ხოლო მათი ადგილზე მიტანა კონტეინერმზიდებით მოხდება. სამშენებლო ბანაკების მდებარეობა განისაზღვრება მობილიზაციის ფაზაზე, სამუშაოების განსახორციელებლად შერჩეული კონტრაქტორის მიერ. სამშენებლო ბანაკების რაოდენობა შეიძლება იყოს 2 ან 3. ეს აღჭურვილობის, მანქანების, საწვავის და სხვა მასალებისა დასაწყობების უბნები უფრო იქნება, ვიდრე ბანაკები. სამშენებლო სამუშაოების განსახორციელებლად დაქირავებული მუშახელი სავარაუდოდ დაბინავებული იქნება სანიტარული კვანძების მქონე ნაქირავებ სახლებში; თუმცა, შესაძლოა ისინი განთავსდნენ დაქირავებულ ან პროექტისთვის მოწყობილ სამშენებლო ბანაკებში. ამ ორ ალტერნატივას შორის არჩევანი კონტრაქტორის უფლებამოსილებაა; თუმცა, აუცილებელი იქნება, რომ საცხოვრებელმა შენობა-ნაგებობებმა წინამდებარე ანგარიშში მოცემული და სამშენებლო საქმიანობასთან დაკავშირებული გარემოს დაცვის, ჯანდაცვის და უსაფრთხოების სხვა მოთხოვნები დააკმაყოფილოს. თითო ბანაკში განთავსდება დაახლოებით 25-30 ადამიანი. სამშენებლო ბანაკების მოწყობის შემთხვევაში, ისინი აღიჭურვება: სტანდარტული მობილური საცხოვრებელი კონტეინერებით, რომლებიც უზრუნველყოფილი იქნება ელექტროენერგიით და სანიტარული კვანძით; სასაწყობო შენობა-ნაგებობებით; ავტოსადგომებით; სახელოსნოებითა და სხვა. უცხო პირთაგან დასაცავად ბანაკი შემოიღობება. კონტრაქტორისთვის შემავსებელი მასალის მიწოდება შესაძლებელი იქნება მხოლოდ ლიცენზირებული კარიერებიდან (მდ. აჭარისწყლის ხეობაში არსებობს რამდენიმე ასეთი კარიერი). ბუნებრივი რესურსების, მათ შორის გრუნტის ან ხრეშის უკანონო მოპოვება-მოხმარება მკაცრად იქნება აკრძალული. კონტრაქტორი შეიმუშავებს და განახორციელებს პროცედურას, რომლის მიხედვითაც არ მოხდება ტექნიკის მობილიზაცია, არ დაიწყება სამუშაოები და დერეფანი არ გაიწმინდება არსებული სასოფლო- სამეურნეო კულტურებისა თუ შენობა-ნაგებობებისგან ვიდრე მიღებული არ იქნება სათანადო ნებართვები და ტერიტორიაზე შესვლის უფლება, ვიდრე არ მოგვარდება განსახლების საკითხები და ვიდრე მიწის მესაკუთრეები/ მოსარგებლეები წინასწარ არ იქნებიან გაფრთხილებულნი ამ სამუშაოების შესახებ. 3.7.2 მშენებლობის ფაზა გადამცემი ხაზის მშენებლობას დასჭირდება ხაზთან მისასვლელი დროებითი მისასვლელი გზების გაყვანა. თვითონ გადამცემი ხაზის ანძების აგებას დასჭირდება ადგილობრივი, (უშუალოდ იმ ადგილის), მცენარეულობისგან გაწმენდა. ანძების საძირკვლების ადგილებში ამოღებული მასალა (გრუნტი, მყარი ქანი და სხვ.) განაწილდება ახლომდებარე შესაბამის ადგილებში, ან გაიტანება სხვა შეთანხმებულ ადგილებში. საძირკვლები წინასწარ დამზადდება ადგილზე და იქნება ფილა-წაკვეთილი პირამიდის, ან სხვა ფორმის. ამის შემდეგ მოხდება ანძების აღმართვა და სადენების გაჭიმვა, რასაც შეიძლება მოძრავი ამწის გამოყენება და გასხვისების დერეფანში ხეების მოჭრა დასჭირდეს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 62 of 424 სამუშაოების თანმიმდევრობა შემდეგია: ნიადაგის ზედა ფენის (ნაყოფიერი ფენის) მოხსნა, მისასვლელი გზის რეაბილიტაცია-გაყვანა (საჭიროების მიხედვით), ანძების საძირკვლების ადგილის მომზადება, მოხრეშვა, ბეტონის საძირკვლების ჩაყენება და მიწის შემავსებლით ამოვსება, დამიწების კონტურის გაკეთება, ანძების დასაყენებელი ადგილების მომზადება, ანძების დაყენება, ხაზების გაჭიმვა და ოპტიკურ-ბოჭკოვანი კაბელის გაყვანა, სამშენებლო უბნის სამშენებლო და სხვა ნარჩენებისგან გაწმენდა, შენახული ნაყოფიერი ფენის თავის ადგილას დაგება. გადამცემი ხაზის, ნაგებობებისა და დროებითი ნაგებობების მშენებლობას სხვადასხვა სახის მოწყობილობებისა და მუშახელის გამოყენება დასჭირდება, რაც შემდეგი სახის სამუშაოების ჩატარებას გულისხმობს:  ანძების ადგილმდებარეობის მონიშვნა;  გასხვისების დერეფნის გაწმენდა ;  ანძის ძირის გაწმენდა და საძირკვლისთვის მიწის ამოღება;  ანძების ასაწყობი ადგილის გაწმენდა;  მანქანა-დანადგარებისა და მასალების ტრანსპორტირება და შენახვა;  ანძების აღმართვა და გადამცემი ხაზების გაჭიმვა; დაგეგმილი გადამცემი ხაზის მშენებლობისას გამოყენებული იქნება კვალიფიციური, ნახევრადკვალიფიციური და არაკვალიფიციური მუშახელი. პროექტისთვის საჭირო დროებითი მუშახელის სავარაუდო რაოდენობა 80 კაცია. მუშახელის ძირითადი ნაწილი დაქირავებული იქნება საქართველოში; ამასთან, მაქსიმალურად იქნება გამოყენებული პროექტის რეგიონში არსებული კვალიფიციური პერსონალი. სამშენებლო სამუშაოები სავარაუდოდ 15 თვეს გასტანს. 3.7.3 ანძების ადგილმდებარეობის განსაზღვრა ანძების ადგილების მონიშვნა მოხდება თითოეული ანძისთვის ინდივიდუალურად. ამ ამოცანის შესასრულებლად საჭირო სამუშაოები მოიცავს საბოლოო აზომვასა და ნიადაგის შესწავლას. ეს სამუშაოები მოითხოვს გარკვეული მოცულობის მცენარეულობისგან გაწმენდას, რამაც შეიძლება ნათესების დაზიანებაც გამოიწვიოს. გეოტექნიკური შესწავლა და ანძების ადგილების მონიშვნა კეთდება თითოეული ანძისთვის ოპტიმალური საძირკვლის დასაპროექტებლად. საძირკვლის პროექტის ტიპის შერჩევა გაკეთდება თითოეული ანძის ადგილას, ნიადაგის შესწავლისა და ანალიზის შემდეგ. ამ საფეხურზე შესაძლებელია მცირე ზომის კორექტირებაც ანძის საბოლოო მდებარეობის დასადგენად, გადამცემი ხაზის დერეფნის ვერტიკალური პროფილისა და დაგეგმილ გასხვისების დერეფანში საწყისი მონაცემების შეგროვების შემდეგ აგებული ნაგებობების გვერდის ავლის გამო. ასეთი კორექტირებების სიდიდემ შეიძლება შეადგინოს რამდენიმე მეტრი ყველა მიმართულებით. ამ ფაზაზე კონტრაქტორი ასევე უზრუნველყოფს სათანადო ნებართვების მოპოვებას და მიწის მესაკუთრეთა/ მოსარგებლეთა წინასწარ ინფორმირებას სამუშაოების შესახებ. მიწით მოსარგებლენი / მესაკუთრენი შეძლებისდაგვარად ჩართულნი იქნებიან ანძების განთავსების უბანზე ზემოქმედების შემამცირებელი ღონისძიებების დაგეგმვა-განხორციელებაში. 3.7.4 გასხვისების დერეფნის გაწმენდა გადამცემი ხაზი მოითხოვს გარკვეულ მონაკვეთებზე ხეების მოჭრასა. ბსგზშ-ში განისაზღვრა ამ სამუშაოებთან დაკავშირებული ზემოქმედების თავიდან აცილების ან შერბილების ღონისძიებები, რომლებიც დეტალურადაა გაწერილი კონტრაქტორის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 63 of 424 ზემოქმედების მართვის გეგმაში. ამ ღონისძიებების ძირითადი მიზანია თავიდან იქნას აცილებული ზემოქმედება სილამაზით გამორჩეულ ლანდშაფტებზე, მნიშვნელოვან ჰაბიტატებზე და არქეოლოგიური/კულტურული მემკვიდრეობის უბნებზე. ამ მიზნით განხორციელდება წინასამშენებლო კვლევა, რომლის ფარგლებშიც მოინიშნება ის ადგილები, სადაც გვხვდება წითელ ნუსხაში შეტანილი ხე-მცენარეები, ან არქეოლოგიური ობიექტები. ასეთი უბნები შეტანილი იქნება პროექტის დოკუმენტაციაში და მოხდება მათთვის გვერდის ავლა. პროექტის ძირითადი ამოცანაა სამშენებლო სამუშაოებისას და გადამცემი ხაზის მოწყობისას სენსიტიურ უბნებზე ზემოქმედების მინიმუმამდე შემცირება. ამ მიზნით დადგენილი მოთხოვნები და პროცედურები აღწერილია წინამდებარე ანგარიშის მე-7 თავში, რომელიც პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ანალიზს ეძღვნება. მოცემული ხაზის მშენებლობა და ექსპლუატაცია საჭიროებს გასხვისების დერეფანს, რომლის კიდეც დაახლოებით 25 მ-ით მოშორებული იქნება უკიდურესი გამავალი სადენისგან. შესაბამისად, გასხვისების დერეფნის სიგანე იქნება 65 მ, გადამცემი ხაზის მთლიან სიგრძეზე. გასხვისების დერეფანი მცენარეულობისგან უნდა გაიწმინდოს მიწის ზედაპირიდან 1 მ სიმაღლეზე. 25 მ ზონის გარეთ მდებარე ის ხეები, რომლებიც მიჩნეული იქნება დაგეგმილი გადამცემი ხაზისთვის საფრთხის შემცველად, მოიჭრება ან გაისხლება. ეს ის ხეებია, რომლებიც შიძლება წაიქცეს ან მათი ვარჯი ისე გაიზარდოს, რომ დააზიანოს გადამცემი ხაზი, ან ხელი შეუშალოს მის უსაფრთხო მუშაობას. მცენარეულობისგან გაწმენდის მთლიანი სამუშაო ჩატარდება მხოლოდ მექანიკური საშუალებებით, გაწმენდისას მცენარეების ზრდის შემაფერხებელი ქიმიური საშუალებების გამოყენება არ მოხდება. 3.7.5 ანძების საძირკვლებისთვის ადგილის გაწმენდა და მიწის ამოღება გასხვისების დერეფანში შეირჩევა ანძების დასაყენებელი ადგილები და მოხდება მათი გაწმენდა. თითო ანძისთვის გასაწმენდი ტერიტორია მისი საძირკვლის ზომებით განისაზღვრება და დაახლოებით 10 მ x 10 მ-იდან 13 მ x 13 მ-მდე შეადგენს; ზუსტი ფართობი სხვადასხვა ფაქტორებზე იქნება დამოკიდებული. როგორც აღინიშნა, ანძის საძირკვლის ფართობი განისაზღვრება ანძის ტიპით და კონკრეტული უბის ტოპოგრაფიით. სავარაუდოდ, ერთი ანძნის მოსაწყობად მაქსიმუმ 200 მ2 ფართობი იქნება საჭირო. ანძის საძირკვლის მოწყობისას გათვალისწინებული იქნება გეოლოგიური პირობები, რომელთა გათვალისწინებითაც, ბეტონის საძირკვლის სისქე 2-3 მ, ან მეტი იქნება. ანძის საძირკვლების უმრავლესობა ფილა-წაკვეთილი პირამიდის ტიპის იქნება, რისთვისაც მოხდება გრუნტის მექანიკურად ამოღება. ეს მეთოდი ითვალისწინებს ამოღებულ ადგილას ბეტონის ფილის მოწყობას, რის შემდეგაც ანძის თითოეული საყრდენი დაიდგმება წაკვეთილი პირამიდის ფორმის რკინაბეტონის კონსტრუქციაზე. დაახლოებით ორი დღის შემდეგ შეფიცვრა მოცილდება და თხრილი შეივსება მიწის ზედაპირამდე, ხოლო ანძის მოედანი მოსწორდება ანძის ფეხებთან წყლის დაგროვების თავიდან ასაცილებლად და წყლის სათანადო დრენაჟის უზრუნველსაყოფად. სადაც საჭიროა (განსაკუთრებით მთის ფერდობებზე), ანძების საძირკვლების დასაცავად შეიძლება გამოყენებული იყოს ტერასები, ქვაყრილი და სხვა საშუალებები. ჭაობიან ადგილებში გამოყენებული იქნება ტივისებრი საძირკვლები, რომლებიც კონსტრუქციით ფილა-წაკვეთილი პირამიდის საძირკვლის მსგავსია, თუმცა მისგან განსხვავებით, ანძის ოთხივე ფეხი ბეტონის ერთ დიდ ფილაზე დევს. 3.7.6 აღჭურვილობისა და მასალების ტრანსპორტირება და შენახვა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 64 of 424 მშენებლობის დროს მასალების ტრანსპორტირება მოხდება საზოგადოებრივი სარგებლობის გზებით. რამდენადაც სამშენებლო ბანაკები სამშენებლო უბნების მახლობლად განთავსდება, სატრანსპორტო ოპერაციები მინიმალური იქნება. როგორც აღინიშნა, ბანაკების ადგილმდებარეობა, ზომა და სხვა მახასიათებლები განისაზღვრება მშენებელი კონტრაქტორის მიერ; თუმცა, იგი ვალდებული იქნება დაიცვას ბანაკებისთვის დადგენილი გარემოს დაცვის, ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების მოთხოვნები. სამშენებლო ბანაკების ადგილმდებარეობის განსაზღვრა ამ ეტაპზე შეუძლებელია; თუმცა, მათი მოწყობა არ მოითხოვს მცენარეული საფარის გაწმენდას დიდ ტერიტორიაზე. ამასთან, სამშენებლო ბანაკისთვის ადგილის შერჩევისას გათვალისწინებული იქნება შემდეგი:  ბანაკისთვის ტერიტორია შეირჩევა ბუნებრივი წყალსატევებისა და ჭაობებისგან არანაკლებ 1 კმ-იანი დაცილებით;  შერჩეული იქნება შედარებით ბრტყელი ტერიტორია, დასახლებებიდან არანაკლებ 1 კმ-ის მოშორებით. სამშენებლო ბანაკის განლაგებამ უარყოფითად არ უნდა იმოქმედოს კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებსა და ტყის რესურსებზე, ასევე თავიდან უნდა იქნას აცილებული სასოფლო-სამეურნეო კულტურებისა და შენობა-ნაგებობების დაზიანება. 3.7.7 ანძების აღმართვა და გადამცემი ხაზების გაჭიმვა ფოლადის ნაწილების საწყობიდან ადგილზე მიტანის შემდეგ დაიწყება ანძების აღმართვის სამუშაოები. ანძის აღმართვის შემდეგ მოხდება სადენებისა და ეკრანირებული კაბელების გაჭიმვა სადენებსა და მიწის ზედაპირს შორის მინიმალური მანძილის შენარჩუნებით. მოსალოდნელია დაგეგმილი ხაზის მიერ სხვა გადამცემი ხაზების, ავტომაგისტრალების, გზების, მდინარეებისა და ღელეების გადაკვეთა, რის შესახებაც წინასწარი შეთანხმება მოხდება შესაბამის უწყებებთან. ხაზის მიერ მოსახლეობისა და მშენებლებისთვის უხერხულობების შექმნის თავიდან აცილების მიზნით მოეწყობა დამცავი ნაგებობები. ანძების აღმართვისა და სადენების გაჭიმვის შემდეგ, ხაზის მოსალოდნელ პარამეტრებში მუშაობაში დასარწმუნებლად, უნდა ჩატარდეს გამოცდები და გაზომვები. უნდა შემოწმდეს მინიმალური მანძილები, როგორიცაა ვერტიკალური მანძილები სადენებსა და მიწის ზედაპირს შორის და ხაზების დაჭიმვა უნდა მოხდეს სპეციფიკაციის მიხედვით. ხაზის მშენებლობის შემდეგ გასხვისების დერეფნის გასწვრივ მოხდება ნიადაგის საფარის შეფასება, კერძოდ კი შემოწმდება დატკეპნილია თუ არა ნიადაგი, ან ეროზიას ხომ არ აქვს ადგილი; საჭიროების შემთხვევაში განხორციელდება შემარბილებელი ზომები. ეროზიის შესამცირებლად, ნიადაგის სტაბილიზაციისთვის და მცენარეთა ინვაზიური სახეობების გავრცელების თავიდან ასაცილებლად მოშიშვლებულ უბნებზე მოხდება ადგილობრივი მცენარეულობის ზრდის ხელშეწყობა. ხაზი აღიჭურვება ოპტიკურ-ბოჭკოვანი კაბელით, რომელიც გამოყენებული იქნება სისტემის დაცვისთვის, კონტროლისთვის და საკომუნიკაციოდ. სადენების გაჭიმვა ორი ძირითადი მეთოდით მოხდება. გავლად ადგილებში სადენების გათრევა მოხდება სპეციალური ისრის მქონე მაღალი გამავლობის მანქანის გამოყენებით. სადენის გათრევის შემდეგ მოხდება მისი სათანადოდ დაჭიმვა, მიწამდე მინიმალური ვერტიკალური მანძილის დასაცავად. სურათი 3.7.1-ზე ნაჩვენებია ანძის ტიპიური სამონტაჟო სამუშაოები. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 65 of 424 სურათი 3.7.1 ანძის ტიპიური სამონტაჟო სამუშაოები სურათი 3.7.2 საძირკვლის მახლობლად განთავსებული ანაკრები ანძის ტიპიური ხედი 3.7.8 ექსპლუატაციის ფაზა გადამცემ ხაზს, აშენების შემდეგ, მინიმალური მოვლის სამუშაოები სჭირდება. გადამცემი ხაზის ანძები ყოველწლიურად ვიზუალურად უნდა შემოწმდეს, ხოლო რამდენიმე წლის შემდეგ უნდა მოხდეს მთლიანად სისტემის დეტალური შესწავლა და შემოწმება. გარკვეული დროის პერიოდებში, შესაძლოა საჭირო გახდეს გადამცემი ხაზის ახლოს გაზრდილი ხეების ან ტოტების მოჭრა, რისთვისაც, მომავალში, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 66 of 424 ასეთი მოვლის სამუშაოების უზრუნველსაყოფად, საჭირო იქნება მუდმივი მისასვლელი გზის მოწყობის უფლების მოპოვება. პროექტის ექსპლუატაციის ფაზა მოიცავს: ხაზის ჩაბარებას, გასხვისების დერეფნის, სადენებისა და ანძების მოვლას. გადამცემი ხაზის ექსპლუატაცია და მოვლის სამუშაოები განხორციელდება საერთაშორისოდ აღიარებული სტანდარტების შესაბამისად, როგორიცაა საერთაშორისო ელექტრო- ტექნიკური კომისიის (IEC) სტანდარტები. სსე-ს მის საკუთრებაში არსებული გადამცემი ხაზების ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურებისთვის საკუთარი პროცედურები გააჩნია, რომლებიც "სსე-ს წესებსა და ნორმებში" არის განსაზღვრული. გადამცემი ხაზის ექსპლუატაციის პერიოდში ჩასატარებელი ძირითადი სამუშაოები მოიცავს: გადამცემი ხაზის, ანძების და გასხვისების დერეფნის მდგომარეობის მონიტორინგს; გეგმიურ და ავარიული ტექ. მომსახურების სამუშაოებს; მცენარეული საფარის კონტროლს. მცენარეული საფარის კონტროლი მექანიკური საშუალებებით მოხდება. ყველა სამუშაო განხორციელდება ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის შესაბამისად, რომელიც შემუშავებული იქნება წინამდებარე ანგარიშში წარმოდგენილი მოთხოვნებისა და რეკომენდაციების შესაბამისად, რომლებიც, თავის მხრივ, სრულად შეესაბამება საქართველოს კანონმდებლობისა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნებს. სსე-ს გააჩნია გადამცემი ქსელის მოვლასა და ექსპლუატაციაზე პასუხისმგებელი დეპარტამენტი, რომლის მოვალეობებში შედის გეგმიური ტექ. მომსახურების სამუშაოების განხორციელება, ხაზების ტექნიკური გამართულობა და უსაფრთხოება. ტექ. მომსახურების სამუშაოები მოიცავს:  მარშრუტის გავლას: ხაზის ტექ. მომსახურების ჯგუფი ახდენს ხაზისა და მისი შემადგენელი ნაწილების ფიზიკურ შემოწმებას უსაფრთხოების, საიმედოობისა და ტექ. გამართულობის კუთხით. ეს სამუშაოები წელიწადში სულ მცირე ორჯერ ტარდება.  უსაფრთხოების შემოწმებას: ეს სამუშაო ტარდება დასახლებული პუნქტების მიმდებარე მონაკვეთებზე ვანდალიზმის, დაზიანებისა და ხაზების საერთო უსაფრთხოების შესამოწმებლად. ამ შემოწმების მიზანია ვანდალიზმის აქტების დროული გამოვლენა და მათზე სწრაფი რეაგირება, სიტუაციის დროულად გამოსწორების მიზნით.  ანძების შემოწმებას და შეკეთებას: ანძების კონსტრუქციები მოწმდება დაძველებაზე. პროცედურა იწყება ხაზის ჩაბარებიდან ერთი წლის შემდეგ და მეორდება ყოველწლიურად. ანძების შემოწმების ყოველ ციკლზე ხდება შუალედური და ჩიხური ანძების საერთო რაოდენობის 10%-ის დეტალური შემოწმება. ხაზის ასაკის მატებასთან ერთად ხდება მისი ცვეთა, რაც მასალის დაღლილობას უკავშირდება. ამისი დაფიქსირება შესაძლოა ვერ მოხერხდეს ვიზუალური ინსპექტირებისას. საყრდენებსა და კონსტრუქციებზე მოშვებული ქანჩების დაფიქსირება და მოჭერა ნაადრევი ცვეთის თავიდან აცილების საშუალებას იძლევა. ექსპლუატაციის ფაზაზე მოხდება დეფექტების გამოვლენა და აღმოფხვრა. ასეთი დეფექტები შეიძლება მოიცავდეს დაზიანებული სადენების, ელექტრო რკალით დაზიანებული იზოლატორების, დეფექტური ჩამხშობების, განზრახ გაფუჭებული ნაწილების, გამაფრთხილებელი ნიშნების, მისასვლელი გზებისა და გასხვისების დერეფნის მოვლას. გადამცემ ხაზზე ანძების, სადენებისა და სხვა ნაგებობების დაძველების აღმოსაფხვრელად საჭირო მოვლის სამუშაოები სრულდება გრაფიკის მიხედვით, თუმცა, ასეთი სამუშაოების განხორციელების აუცილებლობა შეიძლება გამოვლინდეს მიმდინარე მოვლის სამუშაოების გარეშეც. მოვლის სამუშაოების ასეთი პროგრამები ჩვეულებრივად საჭირო ხდება ელექტროგადამცემი ხაზების რთულ გარემოში გავლის დროს. დიდი მოცულობის ტექ. მომსახურების სამუშაოების პროგრამა მოიცავს:  იზოლატორების შეცვლას გადამცემი ხაზის გარკვეულ მონაკვეთებზე; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 67 of 424  ანძების გადაღებვას კოროზიისგან დასაცავად;  გადამცემი ხაზებისა და ანძების კოროზირებული ნაწილების შეცვლას;  საჭიროების შემთხვევაში, ტრადიციული ქანჩებისა და ჭანჭიკების შეცვლას ქურდობისგან დაცული სამაგრებით;  მისასვლელი გზებისა და ბილიკების რეაბილიტაციას. ტყიან ადგილებში გამავალ გასხვისების დერეფანში, სადენებამდე მინიმალური ვერტიკალური მანძილისა და ანძებამდე მისვლის უფლების შენარჩუნების მიზნით, საჭირო იქნება მცენარეულობის კონტროლის ზომების გატარება, რაც შესრულდება მხოლოდ მექანიკური საშუალებებით, ჰერბიციდების გამოუყენებლად. ჭრის სამუშაოები ჩატარდება ყოველ 6-8 წელიწადში ერთხელ. ტყიან ადგილებში გაწმენდილი დერეფნის მაგალითი მოცემულია სურათი 3.7.3-ზე. სურათი 3.7.3 ტყიან ადგილას მოწყობილი დერეფნის მაგალითი ანძებამდე მისვლა შესაძლებელი იქნება არსებული გზების გადასახვევიდან გასხვისების დერეფანში გასვლით, ან უშუალო მისასვლელი გზებით (იქ, სადაც არსებული გზა დერეფანს მიუყვება). გასხვისების დერეფანში მოწყობილი მუდმივი თუ დროებითი გზები არ მოასფალტება/ მოიხრეშება. კერძო საკუთრებაში არსებული მიწის გადაკვეთის შემთხვევაში, მიწათმოსარგებლე/მფლობელი წინასწარ იქნება გაფრთხილებული; ამას გარდა, წინასწარ განხორციელდება განსახლების სამოქმედო გეგმით ან ეკონომიკური განსახლების ჩარჩო-დოკუმენტით განსაზღვრული პროცედურები, რომლებიც მოცემული პროექტისთვის მომზადდა მსოფლიო ბანკის მოთხოვნების გათვალისწინებით. აღნიშნული სამუშაოები დაკავშირებულია ხაზის მდგრად დაზიანებებთან, რომლებიც შეიძლება მოიცავდეს როგორც მცირე (მაგ.: იზოლატორის დაზიანებას), ასევე დიდ დაზიანებებს (მაგ. ანძის დაზიანება). ამ პროგრამით ჩატარებული ზოგიერთი სამუშაო მოიცავს დროებითი გვერდითა ხაზის გაყვანას დაზიანებული მონაკვეთის შეკეთების დროს, დაზიანებული მონაკვეთის აღდგენას და ხაზის საჰაერო და მიწისზედა შემოწმებას ხაზის მდგრადი დაზიანებების გამოვლენისას. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 68 of 424 3.7.9 ექსპლუატაციიდან ამოღება ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციის პერიოდი ზუსტად არ არის განსაზღვრული, თუმცა ხანგრძლივი იქნება. გადამცემი ხაზის ინფრასტრუქტურის ექსპლუატაციიდან ამოღება უახლოესი 25 წლის განმავლობაში ნაკლებად სავარაუდოა. ამის ნაცვლად ჩატარდება სარეაბილიტაციო სამუშაოები და მოხდება ხაზის შემადგენელი ნაწილების შეცვლა. ტექნიკური ნაგებობების ექსპლუატაციიდან ამოღების შემთხვევაში უნდა მოხდეს ანძების და ქვესადგურების დემონტაჟი, ადგილის გაწმენდა მასალებისგან და ნარჩენებისგან, მათი გატანა და განთავსება, მასალების განთავსება, შესაძლებლობის შემთხვევაში, შეიძლება მოხდეს გაყიდვის, ან მათი ხელახალი გამოყენების/გადამუშავების გზით, ამასთან, ყველა დაზიანებული მონაკვეთი უნდა აღდგეს პროექტის განხორციელებამდე არსებულ ან/და გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროსთვის მისაღებ მდგომარეობამდე. საჭიროების შემთხვევაში, სსე (ან და სხვა ოპერატორი), ექსპლუატაციიდან ამოღებამდე ორი წლით ადრე, შეიმუშავებს ექსპლუატაციიდან ამოღების გეგმას გარემოს დაცვის სამინისტროში წარსადგენად. ტექნიკური ნაგებობების ექსპლუატაციიდან ამოღების შემთხვევაში, გარემოზე მავნე ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დაყვანა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემით გათვალისწინებული ექსპლუატაციიდან ამოღების გეგმით, რომლის შინაარსი უნდა ადასტურებდეს, რომ სსე (ან სხვა ოპერატორი) ბოლომდე აცნობიერებს თავის პასუხისმგებლობას და შეფასებული აქვს ადგილობრივი და რეგიონული გარემოს დაცვისათვის საჭირო ღონისძიებები პროექტის განხორციელების ადგილას . DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 69 of 424 4. პროექტის ალტერნატივების ანალიზი შემოთავაზებული გადამცემი ხაზის პროექტის ალტერნატივების განხილვა მოხდა მათი ტექნიკურ- ეკონომიკური მიზანშეწონილობის და ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე პოტენციური ზემოქმედების კუთხით. განხილული ალტერნატივები მოიცავს არაქმედების ალტერნატივას, სისტემის/სქემის ალტერნატივებს, საინჟინრო გადაწყვეტილებების ალტერნატივებს, დერეფნის ალტერნატივებსა და ანძების განლაგების ალტერნატივებს. 4.1 არაქმედების ალტერნატივა არაქმედების ალტერნატივა გულისხმობს ბათუმი-ახალციხის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის განუხორციელებლობას, რაც შედეგადაც პროექტით გამოწვეული ზემოქმედება ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე თავიდან იქნება აცილებული. ახალციხე-ბათუმის გადამცემი ხაზის საპროექტო სამუშაოები 1980-იან წლებში დაიწყო, რაც მიზნად ბათუმის „ჩიხის“ გაუქმებას ისახავდა, მისი ახალციხის ქვესადგურთან დაკავშრების გზით; ამასთან, სახელწიფო ელექტროსისტემის მუშაობა უფრო ეფექტიანი და საიმედო გახდებოდა. თუმცა, საქართველოში არსებული პოლიტიკური მდოგმარეობის გამო, 1992 წლიდან შეუძლებელი გახდა მშენებლობის წარმოება, რამაც გამოიწვია დაგეგმილი სამუშაოების გადადება. ასე რომ, უკვე 20 წელია პროექტი არაქმედების რეჟიმშია. ამავე დროს, აშკარაა, რომ ენერგოგადამცემი ინფრასტრუქტურის გარეშე შპს „აჭარისწყალი საქართველო“ და სსე ვერ შეძლებენ აჭარისწყლის ჰესების კასკადის (კერძოდ კი შუახევისა და კორომხეთის მშენებარე ჰესების) მიერ გამომუშავებული ენერგიის მიწოდებას მოსახლეობისათვის, საქართველოს ენერგოსისტემისათვის და თურქეთში ექსპორტისთვის. ამგვარად, ახალციხე-ბათუმის 220 კვ გადამცემი ხაზის დაგეგმილი პროექტის არაქმედების ალტერნატივის შედეგები მხოლოდ აჭარისწყლის ჰესების კასკადის პროექტის არაქმედების ალტერნატივასთან კავშირში უნდა განიხილებოდეს. გადაწყვეტილება ამ ჰესების მშენებლობაზე უკვე მიღებულია და ეგხ-ს მოწყობაც გარდაუვალია, რადგანაც ეგხ ჰესების პროექტის განუყოფელი ატრიბუტია. არაქმედების საწინააღმდეგო კიდევ ერთი არგუმენტი იმაში მდგომარეობს, რომ პროექტი ამ მდგომარეობაში უკვე 20 წელია იმყოფება, ხოლო ბათუმის „ჩიხის“ არსებობა საქართველოს ენერგოსისტემის სანდოობას და ეფექტურობას უქმნის საფრთხეს. ამგვარად, არაქმედების ალტერნატივის შედეგები იქნება: ა) ელექტროენერგიის მეტი გათიშვა და ავარიები ბათუმის ხაზზე, ბ) ჰესების ქვესადგურებთან დაკავშირების შეუძლებლობა და გ) ექსპორტის შესაძლებლობის დაკარგვა. 4.2 სისტემის ალტერნატივები სისტემის ალტერნატივები გულისხმობს შემოთავაზებული პროექტის ალტერნატივებს, რომლებიც ითვალისწინებს არსებული, მოდიფიცირებული, ან შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი სისტემების გამოყენებას პროექტის მიზნების მისაღწევად. საზოგადოდ, სისტემის ალტერნატივა არასაჭიროს ხდის დაგეგმილი გადამცემი ხაზის მთლიანად აშენებას; თუმცა, ასეთ შემთხვევაში ძველ/არსებულ გადამცემ ქსელს მნიშვნელოვანი მოდიფიკაცია/გაფართოება დასჭირდება გამტარუნარიანობის გასაზრდელად. არსებული ქსელის მოდიფიკაცია/გაფართოება ზემოქმედებას მოახდენს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე, რომელიც ახალი ეგხ-ს მშენებლობით გამოწვეული ზემოქმედების ტოლი, ან მასზე მეტი იქნება. მოცემულ შემთხვევაში, დაგეგმილი 220 კვ-იანი ახალციხე-ბათუმის გადამცემი ხაზის მშენებლობა ელექტროსისტემის ბათუმის „ჩიხის“ გაუქმებას და ახალი ჰესების მშენებლობას უკავშირდება ისეთ რეგიონში, სადაც საჭირო ელექტროგადამცემი სიმძლავრეები საერთოდ არ არსებობს. ამგვარად, გამომუშავებული ელექტროენერგიის სახელმწიფო ენერგოსისტემისთვის მისაწოდებლად საჭიროა ახალი გადამცემი ხაზების აშენება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 70 of 424 4.3 საინჟინრო გადაწყვეტილებების ალტერნატივები ელექტროგადამცემი ხაზის საინჟინრო გადაწყვეტილებების კუთხით მხოლოდ ორი, მიწისქვეშა ან საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის ალტერნატივა არსებობს. მიწისქვეშა კაბელის ალტერნატივა უფრო მიმზიდველია ვიზუალური ზემოქმედების თავიდან აცილების თვალსაზრისით; თუმცა, ასეთი ხაზების მშენებლობასა და დემონტაჟთან დაკავშირებული სხვა ზემოქმედება გაცილებით მაღალია, რადგანაც მიწის სამუშაოები გაცილებით მეტ ტერიტორიას მოიცავს და შესაბამისად, მეტ უარყოფით ზემოქმედებას ექნება ადგილი ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე, განსაკუთრებით კი დასახლებულ უბნებში. ამასთან, დაგეგმილი ხაზის გასხვისების დერეფანი ეროზიულ და მეწყერსაშიშ ადგილებში გადის, რის გამოც დიდი მოცულობის მიწის სამუშაოები მნიშვნელოვან ზიანს გამოიწვევს. ამგვარად, მოცემული პროექტისთვის მიწისქვეშა ეგხ-ს ვარიანტი განხილული არ ყოფილა, უპირველეს ყოვლისა, ტექნიკური სირთულეების, კერძოდ კი უსაფრთხოებასა და საიმედოობასთან დაკავშირებული საკითხების გამო. აღნიშნული სირთულეების გამო ასეთი ტიპის პროექტები საქართველოში არ ხორციელდება და ევროპაშიც კი ძალიან იშვიათია. ამ ტიპის გადაწყვეტილების მიღებისას ასევე მნიშვნელოვანია გარემოზე ზემოქმედების საკითხიც. მიწისქვეშა კაბელის ჩადება ძალიან გრძელი თხრილის მოწყობას მოითხოვს; ამას გარდა, საჭიროა ამ თხრილის პარალელური მისასვლელი გზის მოწყობა ეგხ-ს მთელს სიგრძეზე, რათა შესაძლებელი იყოს სარემონტო ან ტექ. მომსახურებისთვის საჭირო ტექნიკის გადაადგილება. სხვა ფაქტორები რომც არ მივიღოთ მხედველობაში, მხოლოდ ამ 15 მეტრის სიგანის მოშიშვლებული ზოლის მოწყობის საჭიროების გამო, რაც, რელიეფის თავისებურებების გამო, დიდი მოცულობის მიწის სამუშაოებთან იქნება დაკავშირებული, ზემოქმედება ლანდშაფტებზე და მიწათსარგებლობაზე მნიშვნელოვანი იქნება (განსაკუთრებით კი დატერასებულ ფერდობებზე, რომლებიც ეროზიისა და დამეწყრისადმია მიდრეკილი). აღნიშნულის გამო, ასეთი ჰიპოთეტური ალტერნატივა უარყოფით შეფასებას იმსახურებს, განსაკუთრებით კი აჭარისწყლის ხეობის გეოლოგიური თავისებურებების გათვალისწინებით. ამას გარდა, გასათვალისწინებელია კაბელის შეერთების ადგილებში საკონტროლო ჭების მოწყობის საჭიროება ყოველ 500 მეტრში, რაც ასეთი ტიპის კაბელის მაქსიმალურ სიგრძეს შეესაბამება. განსაკუთრებით ყურადსაღებია მიწისქვეშა და მიწისზედა ეგხ-ების შემაერთებელი ნაგებობის მოწყობის საჭიროება, რომელიც 20 მ X 40 მ ფართობის ბაქანს საჭიროებს (გრუნტის თავისებურებისა და ტოპოგრაფიული პირობებიდან გამომდინარე, მიწის სამუშაოებმა შეიძლება ფეხბურთის მოედნის ფართობის ნახევარი მოიცვას), რომლის ვიზუალური ზემოქმედების ან მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედების ეფექტურად შერბილებაც რთული იქნება. სამშენებლო ფაზასთან დაკავშირებულ ზემოაღნიშნულ საკითხების გარდა გასათვალისწინებელია, რომ გადამცემი ხაზის მთელი ექსპლუატაციის პერიოდის განმავლობაში საჭირო იქნება მიწისქვეშა კაბელთან და საკონტროლო ჭებთან მისასვლელი დერეფნის შენარჩუნება. იზოლირებული კაბელით მდ. აჭარისწყლის კალაპოტის გადაკვეთა სპეციალური, კაბელის დამცავი კონსტრუქციების მოწყობას საჭიროებს (ეს შესაძლოა იყოს ბეტონის კონსტრუქცია), რაც ტექნიკურად და ფინანსურად ნაკლებად მიზანშეწონილია. ამას გარდა, პროექტის რეგიონში არსებული გეოლოგიური საფრთხეების, ასევე მდინარის ჰიდროლოგიური მახასიათებლებისა და მისი კალაპოტის გეოლოგიური აგებულების გათვალისწინებით, მიწისქვეშა კაბელის ჩასადებად საჭირო თხრილის მოწყობა გარემოზე გაცილებით დიდ ზემოქმედებას იქონიებს, ვიდრე საჰაერო ეგხ-ს მშენებლობა; თუმცა, საჰაერო ხაზისგან განსხვავებით, მიწისქვეშა კაბელის მოწყობა ნაკლებ ვიზუალურ ზემოქმედებას იწვევს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 71 of 424 ასევე პრობლემატურია მიწისქვეშა კაბელების ტექნიკური მომსახურებისთვის საჭირო პერსონალის მოძიება. ამასთან, მიწისქვეშა ხაზების ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურების ხარჯები უფრო მაღალია, ვიდრე საჰაერო გადამცემი ხაზების. თუმცა გარემოზე ზემოქმედების ანალიზისას ეს საკითხი ნაკლებმნიშვნელოვანია, უნდა აღინიშნოს, რომ მიწისქვეშა ხაზის მშენებლობის პირდაპირი ხარჯები აღემატება საჰაერო ეგხ-ს მშენებლობის ხარჯებს. ხარჯების ზრდას რამდენიმე ფაქტორი იწვევს და ყველა მათგანის წინასწარ გათვლა შეუძლებელია. ეს შეიძლება იყოს თხრილის გათხრისას გამოვლენილი გეოლოგიური პირობები, ამ თხრილის და მისასვლელი გზის მოსაწყობად საჭირო მიწის ღირებულება და სხვა. საერთო ჯამში, მიწისქვეშა ხაზის მშენებლობის ღირებულება 10-15-ჯერ აღემატება საჰაერო გადამცემი ხაზის მშენებლობის ღირებულებას. აღნიშნული მიზეზების გამო, პროექტის ფარგლებში გადაწყდა საჰაერო გადამცემი ხაზის მოწყობა. ამ ალტერნატივის განხორციელება ტექნიკურად უფრო მარტივია, ვიდრე მიწისქვეშა კაბელის მოწყობა, რადგანაც არსებობს შესაბამისი კვალიფიკაციის მუშახელი. განაშენიანებული ან ურბანული ზონების მახლობლად შესაძლოა საჭირო გახდეს უფრო მაღალი ანძების მოწყობა. მიწისზედა გადამცემი ხაზების მშენებლობის, ექსპლუატაციის და ტექ. მომსახურების ხარჯები შედარებით დაბალია. შედარებით დაბალია ასეთი პროექტების ზემოქმედება სოციალურ გარემოზეც, რადგან ისინი საფრთხეს არ უქმნის არსებული ინფრასტრუქტურას (წყალმომარაგებას, გაზსადენებს, საკომუნიკაციო ხაზებს და სხვა), რადგან არ საჭიროებს დიდი მოცულობის მიწის სამუშაოებს. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ თუნდაც ხაზის გარკვეულ მონაკვეთებისთვის მიწისქვეშა ალტერნატივის გამოყენება გარემოსდაცვითი, ტექნიკური და ეკონომიკური თვალსაზრისით მიზანშეუწონელია, რადგანაც გეოლოგიურ საფრთხეებთან დაკავშირებული რისკები მაღალია. მიუხედავად ამისა, ასეთი ალტერნატივა შესაძლოა გამოყენებული იქნას გარკვეულ უბნებზე, სადაც საჰაერო ეგხ-ს მოწყობა მიუღებელია კულტურულ მემკვიდრეობაზე, კრიტიკულ ჰაბიტატებზე ან ტურისტულ ზონაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედების გამო. 4.4 დერეფნის ალტერნატივები გადამცემი ხაზის მარშრუტის მიმართულების და ანძების ადგილმდებარეობის შერჩევისას გათვალისწინებული უნდა იყოს რიგი ფაქტორებისა, მათ შორის:  გეოტექნიკური, გარემოსდაცვითი და არქეოლოგიური საკითხები, მათ შორის თავიდან უნდა იქნას აცილებული ზემოქმედება დაცულ ტერიტორიებზე, მაღალი ვიზუალური ან ისტორიული ღირებულების ლანდშაფტებზე, ან მაღალი გეოლოგიური რისკების უბნებზე.  ეგხ შეძლებისდაგვარად სწორხაზოვანი უნდა იყოს, კუთხური ანძების რაოდენობა მინიმუმამდე უნდა იყოს დაყვანილი და თავიდან უნდა იქნას აცილებული ხაზის მიმართულების მკვეთრი ცვლილება.  გადამცემი ხაზი უნდა მიუყვებოდეს ბუნებრივად შექმნილ დერეფანს, რომელსაც ქმნის რელიეფური, გეოლოგიური და მცენარეული პირობები, რაც ხელს შეუწობს ვიზუალური ზემოქმედების შემცირებას.  გადამცემი ხაზის დერეფნის სიგანე, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს სათანადო დაცილება ეგხ- დან და უნდა უზრუნველყოს ტექნიკური ნორმების დარღვევის თავიდან აცილება;  უნდა არსებობდეს სადენების გასაჭიმად საჭირო ტექნიკისთვის და სადენები/ანძების კონსტრუქციების დროებითი დასაწყობებისთვის საჭირო ტერიტორია. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 72 of 424  რელიეფის დახმარებით გადამცემი ხაზის ვიზუალური ზემოქმედება მინიმალურამდე უნდა იქნას დაყვანილი.  სასურველია გადამცემი ხაზის მოცილება წყლის ობიექტებიდან და ჭარბტენიანი ტერიტორიებიდან. გადამცემი ხაზი არ უნდა განთავსდეს მდინარეთა ნაპირების ან ბუნებრივი ტბების სიახლოვეს.  შედარებით ღია, ტყით დაფარულ ხეობებში მოწყობილი ანძების სიმაღლე შეძლებისდაგვარად დაბალი უნდა იყოს (რაც გარკვეული ანძების ხილვადობას შეამცირებს).  ტყიან ადგილებში, ან მაღალი ვიზუალური ღირებულების ლანდშაფტებთან ეგხ-ს დერეფანი სასურველია კლაკნილად ან კუთხით იქნას გატარებული და არა სწორხაზოვნად, რათა გადამცემი ხაზი მთლიანად არ გამოჩნდეს.  სასურველია, რომ არ მოხდეს ჰორიზონტის ხაზის დარღვევა. სასურველია ეგხ-ს უკანა პლანზე მოსჩანდეს მთები ან ხეები და არაა ღია ჰორიზონტი. იქ, სადაც ხაზმა მთის თხემი უნდა გადაკვეთოს, სასურველია გაუმჭვირვალე ფონი რაც შეიძლება მეტად იქნას გამოყენებული და ხაზმა ფერდობზე ირიბად გაიაროს. როდესაც ამის საშუალება არ არის, ხაზი პირდაპირ უნდა გატარდეს, სასურველია ტყის ზოლებს შორის.  მინიმუმამდე უნდა იქნას დაყვანილი კერძო საკუთრებაში არსებული მიწების შესყიდვის საჭიროება, ასევე ზემოქმედება სასოფლო-სამეურნეო მიწებსა თუ დასახლებულ ტერიტორიაზე. ალტერნატიული მარშრუტები ზიკილიას ქვესადგურსა (AP01) და AP05-ს შორის (ალტერნატივა 1.1 და ალტერნატივა 1.2) გადამცემი ხაზის პირველი მონაკვეთისთვის, რომელიც მოქცეულია ახალციხის (ზიკილიას) ქვესადგურთან AP01 და AP05 კუთხის ანძებს შორის, შეფასებული იქნა ორი ალტერნატიული მარშრუტი - სამხრეთისა და ჩრდილოეთის ალტერნატივები (ალტერნატივა 1.1 და ალტერნატივა 1.2, სურათი 4.4.1). სამხრეთის ალტერნატივის დერეფანი იწყება ზიკილიის ქვესადგურის ჩრდილოეთ ნაწილიდან, სადაც 220 კვ ახალციხე-ბათუმის გადამცემი ხაზი ქვესადგურს დაუკავშირდება. აქედან ეგხ სამხრეთისკენ მიემართება, შემოუვლის ქვესადგურს და დასავლეთისკენ, სოფ. მუგარეთისკენ იღებს გეზს. ეგხ-ს დერეფანი გაივლის სოფ. მუგარეთსა და სოფ. ფერსას შორის არსებულ ვიწრო გასასვლელს. ჩრდილოეთის ალტერნატივის დერეფანი ზიკილიის ქვესადგურის იგივე ადგილიდან იწყება და ჩრდილო-დასავლეთისკენ მიემართება მთისწინეთამდე, რის შემდეგაც დერეფანი გეზს სამხრეთ- დასავლეთისკენ იღებს, გადაკვეთს ღრმა ხევში გამავალ სეზონურ მდინარეს, ადის მთის თხემისკენ და სოფ. მუგარეთსა და სოფ. ფერსას შორის არსებულ (ზემოთ ხსენებულ) ვიწრო გასასვლელს უახლოვდება, თუმცაღა სხვადასხვა კუთხით და ნაკლებ საცხოვრებელ სახლებს გაუვლის გვერდით. ორივე ალტერნატივა შეფასდა მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ფაზებზე ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედების თვალსაზრისით. ორთავე ალტერნატივა ტექნიკურად განხორციელებადია და მათი სიგრძეები თითქმის ტოლია (ჩრდილოეთის ალტერნატივა ცოტათი გრძელია); ამ მონაკვეთის მოსაწყობად საჭირო ანძების რაოდენობაც ორივე ალტერნატივის შემთხვევაში პრაქტიკულად თანაბარია და შესაბამისად, ეგხ-ს მიერ დაკავებული ტერიტორია ორთავე ალტერნატივის შემთხვევაში ერთნაირი იქნება. მშენებლობის სირთულის კუთხით, ჩრდილოეთის ალტერნატივა შედარებით უფრო რთული განსახორციელებელი იქნება; თუმცა, სამშენებლო მოედნებზე მისადგომობის თავლსაზრისით არანაირი განსაკუთრებული შემაფერხებელი გარემოებები DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 73 of 424 არ არსებობს. მშენებლობის ეტაზე მოსალოდნელი ზემოქმედება ორივე ალტერნატივის შემთხვევაში ერთნაირი იქნება; თუმცა, ჩრდილოეთის ალტერნატივის შემთხვევაში ცოტათი გრძელი მისასვლელი გზის მოწყობა იქნება საჭირო. გადამცემი ხაზის მშენებლობის და ექსპლუატაციის ეტაპებზე ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედება ორთავე შემთხვევაში ერთნაირი იქნება, რამდენადაც, ფონური მონაცემების მიხედვით, ორივე მარშრუტზე პრაქტიკულად ერთიდაიგივე ჰაბიტატები, ფლორა და ფაუნა გვხდება (რეცეპტორები და მათ სენსიტიურობა პრაქტიკულად არ განსხვავდება) და მოსალოდნელი ზემოქმედება შესაძლოა შეფასებული იქნას მხოლოდ დერეფნის სიგრძის გთვალისწინებით. სურათი 4.4.1 ალტერნატივა 1.1 და ალტერნატივა 1.2, ზიკილიას (AP01) და მუგარეთს (AP05) შორის ამ ალტერნატივებისთვის განსხვავებული იქნება ზემოქმედება ლანდშაფტზე, ვიზუალური ზემოქმედება და მოსახლეობაზე ზემოქმედება. ჩრდილოეთის ალტერნატივის შემთხვევაში ეგხ გამოჩნდება მხოლოდ საძოვრებიდან, სადაც მოსახლეობა პრაქტიკულად არ გვხვდება. სამხრეთის ალტერნატივის შემთხვევაში გადამცემი ხაზი გამოჩნდება ბორჯომი-ახალციხის გზიდან და გზის გასწვრივ არსებული ზოგიერთი დასახლებიდან. აღნიშნულიდან გამომდინარე, სამხრეთის ალტერნატივის შემთხვევაში ვიზუალური ზემოქმედება შედარებით მაღალი იქნება. მშენებლობის ეტაპზე სოციალური ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლობაზე ორთავე ალტერნატივის შემთხვევაში ერთნაირი იქნება. თუმცა, ექსპლუატაციის ფაზაზე ჩრდილოეთის ალტერნატივას ნაკლები ზემოქმედება ექნება სოფ. ფერსის და სოფ. მუგარეთის მოსახლეობაზე, განსაკუთრებით კი ამ უკანასკნელზე, რადგანაც სამხრეთის ალტერნატივის შემთხვევაში გადამცემი ხაზის 1.2 კმ-იანი მონაკვეთი სოფ. მუგარეთის საცხოვრებელი სახლების გასწვრივ გადის. მოცემული მონაკვეთისთვის შემოთავაზებული ალტერნატივების ანალიზმა ცხადად წარმოაჩინა ჩრდილოეთის ალტერნატივის უპირატესობები. თუმცა, ჩრდილოეთის ალტერნატივა ტექნიკურად DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 74 of 424 ცოტა უფრო რთულად განსახორციელებელია და შესაბამისად, ბუნებრივ გარემოზე ცოტათი მეტ ზემოქმედებას გამოიწვევს, რაც დროებითი იქნება და მხოლოდ მშენებლობის 2-3 თვიან პერიოდს გასტანს. თუმცა, ჩრდილოეთის ალტერნატივის შემთხვევაში ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე ვიზუალური ზემოქმედება და ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლობაზე გაცილებით ნაკლები იქნება. ალტერნატიული მარშრუტები ბეშუმსა (AP37) და ზამლეთს (AP60) შორის (ალტერნატივა 2.1 და ალტერნატივა 2.2) ალტერნატივების კვლევისას ამ მონაკვეთისთვის ორი ალტერნატიული მარშრუტი იქნა შესწავლილი: ერთი მათგანი (სამხრეთის ალტერნატივა 2.2) სხალთის ხეობაში გადის, ხოლო მეორე (ჩრდილოეთის ალტერნატივა 2.1) - მდინარეების სხალთისა და აჭარისწყალს შორის არსებულ უსახელო ხეობაში (იხ. სურათი 4.4.2). ლიტერატურული წყაროების შესწავლის და დაინტერსებულ მხარეებთან კონსულტაციების შედეგების გათვალისწინებით უპირატესობა მიენიჭა სამხრეთის ალტერნატივას, რომელიც სხალთის ხეობაში გაივლის. უსახელო ხეობაში გამავალი ჩრდილოეთის ალტერნატივა კვეთს ბუნებრივ, ხელუხლებელ ტყეს, რომელიც სხალთის და აჭარისწყლის ხეობებს შორის ჯერ კიდევ შემორჩენილი ერთადერთი ბუნებრივი ჰაბიტატია. ამ ალტერნატიული მარშრუტების შეფასებამ ცხადად გვიჩვენა, რომ ალტერნატივა 2.2-ის განხორციელების შემთხვევაში გარემოზე ზემოქმედება გაცილებით ნაკლები იქნება, რის გამოც სწორედ ეს ალტერნატივა იქნა შერჩეული. სურათი 4.4.2 ალტერნატივა 2.1 და ალტერნატივა 2.2, ბეშუმი (AP37) - ზამლეთის (AP60) მონაკვეთი ალტერნატიული მარშრუტები სოფ. ოთანასხევსა და სოფ. ზამლეთს შორის (AP47–AP60, ალტერნატივა 3.1 და ალტერნატივა 3.2) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 75 of 424 სოფ. ოთანასხევსა და სოფ. ზამლეთს შორის მოქცეული მონაკვეთისთვის (AP47–AP60) ორი ალტერნატიული მარშრუტი იქნა განხილული (ალტერნატივა 3.1 და ალტერნატივა 3.2). ალტერნატივა 3.2 მდინარის ხეობას მიუყვება და მდინარის რამდენიმეჯერ გადაკვეთას გულისხმობს, რისთვისაც კუთხის ანძები მდ. სხალთის ხეობის ფერდობებსა და პირველ ტერასაზე განთავსდება. ალტერნატივა 3.1 გადის მდინარის მხოლოდ მარჯვენა ნაპირზე და მდინარეს არ კვეთს; ეგხ ხეობის ჩრდილოეთ ფერდობებზე მოეწყობა და გადაკვეთს სეზონურ ხევებს. სურათი 4.4.3 ალტერნატივა 3.1 და ალტერნატივა 3.2, სოფ. ოთანასხევსა (AP47) და სოფ. ზამლეთს (AP60) შორის მოქცეული მონაკვეთი მშენებლობის და ტექნიკური სირთულის თვალსაზრისით, ალტერნატივა 3.2 შედარებით უფრო მარტივი ჩანს, რამდენადაც, არსებულ გზასთან სიახლოვიდან გამომდინარე, შედარებით ადვილად მისადგომია; თუმცა, აღნიშნული არ წარმოდგენს დიდ უპირატესობას არსებული უსწორმასწორო რელიეფის პირობებში. ჩრდილოეთის ალტერნატივასთან მიდგომა შედარებით უფრო რთული იქნება; თუმცა, უმეტეს შემთხვევაში მისასვლელი გზები უკვე არსებობს. ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედების კუთხით შემოთავაზებული ალტერნატივები შესაძლებელია აღწერილ იქნას შემდეგნაირად:  შემოთავაზებული ტეროტორია სენსიტიურობით გამოირჩევა. ფლორაზე ზემოქმედება უფრო მეტად იკვეთება ალტერნატივა 3.2-ის შემთხვევაში, რამდენადაც ამ შემთხვევაში ხაზი განთავსდება ზღვის დონიდან დაბალ ნიშნულებზე და დერეფნის მთელ სიგანეზე უხვი მცენარეული საფარის გაკაფვა იქნება საჭიროა. ამას გარდა, მდინარის მარცხენა ნაპირზე არსებულ ტყეს, რომელიც უფრო მიუვალია, ანთროპოგენული ზემოქმედება ნაკლებად ეტყობა და, შესაბამისად, აქ მცენარეული საფარი უკეთესადა შენარჩუნებული. პროექტის ყველა ეტაპზე ალტერნატივა 3.1-ს ფლორაზე ნაკლები ზემოქმედება ექნება, რადგანაც ეს მარშრუტი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 76 of 424 შედარებით მეჩხერ ტყეებზე, ხოლო ადგილ-ადგილ მდელოებზეც გადის; ეს უკანასკნელი ტყის ჭრის თავიდან აცილების საშუალებას იძლევა. ალტერნატივა 3.1-ის შემთხვევაში მნიშვნელოვან უპირატესობას წარმოდგენს გადამცემი ხაზის განთავსება მცენარეული საფარის გავრცელების ზოლიდან გაცილებით მაღლა იმ ადგილებში, სადაც გადამცემი ხაზი გაივლის ხევებზე და ბუნებრივ ქვაბულებზე. შესაბამისად, გასხვისების ზოლში ტყის ჭრა გადამცემი ხაზის ტექ. მომსახურებისას გაცილებით ნაკლები იქნება, ვიდრე ალტერნატივა 3.2-ის შემთხვევაში.  ალტერნატივა 3.1 უფრო მიმზიდველია ფაუნაზე, განსაკუთრებით ფრინველებზე ზემოქმედების თვალსაზრისითაც. ამ ალტერნატიული მარშრუტებიდან არცერთი არ გადაკვეთს გადამფრენი ფრინველების მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანს; თუმცა, დღიური მიგრაციისას ფრინველები ძირითადად მდინარის ხეობის გასწვრივ, დაბალ სიმაღლეებზე გადაადგილდებიან. ამის გამო, ალტერნატივა 3.2-ის შემთხვევაში, რომელიც მდინარის რამდენიმე გადაკვეთას ითვალისწინებს, ფრინველთა შეჯახების რისკი უფრო მაღალია. მთის ფერდობებზე კაბელებთან შეჯახების რისკები მნიშვნელოვნად ნაკლებია. დაცული სახეობებზე ზემოქმედების თვალსაზრისით, ალტერნატივა 3.2-ის შემთხვევაში სამშენებლო სამუშაოების განხორციელება მდინარის ნაპირების სიახლოვეს იქნება საჭირო, რამაც შესაძლოა მნიშვნელოვანი ზემოქმედება იქონიოს წავის პოპულაციაზე. მდინარის მარჯვენა ნაპირზე არსებული ტყე უკვე ფრაგმენტირებულია, რაც გამოწვეულია სოფლების სიახლოვით და სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობით. ალტერნატივა 3.2-ის განხორციელებამ შესაძლოა ჰაბიტატების ფრაგმენტაცია გაიზარდოს და შედეგად, უფრო მნიშვნელოვანი ზემოქმედება გამოიწვიოს. ალტერნატივა 3.1 უფრო ხელსაყრელია ადგილობრივ მოსახლობაზე ზემოქმედების თვალსაზრისითაც. თუმცა ალტერნატივა 3.2 მდინარის ნაკლებად დასახლებულ ნაპირზე გადის, ეგხ-ს დერეფანი არსებული გზის მახლობლად მოეწყობა და დასახლებულ უბნებზე ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე გარდაუვალი იქნება. ალტერნატივა 3.1-ის შემთხვევაში გადამცემი ხაზის საკამოდ გრძელი მონაკვეთი გადის დასახლებული ტერიტორიების სიახლოვეს; თუმცა, ეგხ ძირითადად სასოფლო-სამეურნეო მიწებზე, საცხოვრებელი სახლებიდან უსაფრთხო მანძილზე გაივლის. ალტერნატივა 3.1-ის შემთხვევაში ეგხ-ს დერეფანი მთლიანად სცდება სოფლებს ყინჩაური, ჭერი და მახალაკური. ალტერნატივა 3.1-ის შემთხვევაში ასევე ნაკლებია ზემოქმედება ლანდშაფტებზე და ვიზუალური ზემოქმედება, რამდენადაც იგი მნიშვნელოვნადაა დაცილებული გზიდან, რომელზედაც რეცეპტორების უმეტესობა გადაადგილდება და გზის უმეტესი მონაკვეთებიდან ეგხ პრაქტიკულად უხილავია. ალტერნატივა 3.2-ის შემთხვევაში საავტომობილო გზიდან გამოჩნდება ეგხ-ს მთელი დერეფანი. ცალკე უნდა აღინიშნოს გეოლოგიური საფრთხეების საკითხი: ალტერნატივა 3.1 არ გაივლის მაღალი რისკის მეწყერსაშიშ ზონას სოფ. წაბლანასთან (AP53-AP54), რომელმაც, ალტერნატივა 3.2-ის განხორცილებების შემთხვევაში, შესაძლოა მნიშვნელოვანი პრობლემები გამოიწვიოს. დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე პოტენციური ზემოქმედების გათვალისწინებით ალტერნატივა 3.1 უფრო ხელსაყრელ ვარიანტს წარმოადგენს. ალტერნატიული მარშრუტები სოფ. ზემო ჯოჭოსა (AP155) და ბათუმის ქვესადგურს (AP160) შორის (ალტერნატივა 4.1 და ალტერნატივა 4.2) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 77 of 424 დაგეგმილი გადამცემი ხაზის ბოლო მონაკვეთისთვის, სადაც ხაზი უახლოვდება ბათუმის ქვესადგურს, ორი ალტერანტიული მარშრუტი იქნა განხილული. ალტერნატივა 4.1-ის შემთხვევაში, კუთხის ანძა AP155-დან ხაზი ეშვება მთიდან ქვემოთ, სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების ნაკვეთებისკენ, სადაც მანდარინის პლანტაციებია გაშენებული. ამის შემდეგ ეგხ უახლოვდება და კვეთს საავტომობილო გზას, გაივლის ქალაქ ხელვაჩაურის საცხოვრებელ ზონაზე და შედის ქვესადგურში, სადაც მიუერთდება არსებული სატრანსფორმატორო ინფრასტრუქტურას. ალტერნატივა 4.2-ის შემთხვევაში, იმავე კუთხის ანძა AP155-დან გადამცემი ხაზი მიემართება მახოს ხიდისკენ, რის შემდეგაც ქვესადგურამდე მიუყვება ადგილობრივი მნიშვნელობის საავტომობილო გზას და მდ. ჭოროხის ნაპირდამცავ ნაგებობებს. სურათი 4.4.4 ალტერნატივა 4.1 და ალტერნატივა 4.2 სოფ. ზემო ჯოჭოსა (AP155) და ბათუმის ქვესადგურს (AP160) შორის ორთავე ალტერნატივა გადაკვეთს დასახლებული ტერიტორიას; თუმცა, ალტერნატივა 4.1 მჭიდროდ დასახლებულ ზონაზე გადის, სადაც მას მინიმუმ 10 ოჯახზე ექნება პირდაპირი ზემოქმედება. წინასწარი ინფორმაციით, ამ ტერიტორიიდან საჭირო იქნება 3-5 ოჯახის გადასახლება, ამასთან ხაზთან სიახლოვე სხვა ოჯახებზეც იქონიებს ზემოქმედებას. სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების თანახმად, ალტერნატივა 4.2-ის შემთხვევაში ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული საოჯახო მეურნეობების რიცხვი მნიშვნელოვნად მცირე იქნება. მშენებლობის სირთულის თვალსაზრისით ორთავე ალტერნატივა შესაძლოა მეტ-ნაკლებად თანაბრად ჩაითვალოს. ალტერნატივა 4.2 შესაძლოა ცოტათი მარტივად განსახორციელებელი იყოს, თუმცა ამისი ზუსტად დასადგენად უფრო დეტალური კვლევებია საჭირო, სადაც გათვალისწინებული უნდა იყოს ბათუმი-მიურატლის გადამცემი ხაზის ადგილმდებარეობაც. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 78 of 424 ფლორაზე ზემოქმედების თვალსაზრისითაც ორივე ალტერნატივა პრაქტიკულად ერთნაირია: არცერთი მათგანი ფლორაზე ზემოქმედებას პრაქტიკულად არ იქონიებს, რამდენადაც ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტერიტორია სახნავ-სათესი სავარგულებითაა წარმოდგენილი. გადამფრენი ფრინველების ზემოქმედების თავლსაზრისით უნდა აღინიშნოს, რომ გადამცემი ხაზი განთავსდება მდინარე ჭოროხის პარალელურად, გადამფრენი ფრინველების სამიგრაციო დერეფანში. სავარაუდოდ, ფრინველებზე ზემოქმედება ორთავე ალტერნატივის ერთნაირი იქნება. ამ მარშრუტების დეტალური შესწავლა სავარაუდოდ გამოავლენს შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების საჭიროებას ორთავე მათგანის შემთხვევაში, რათა ზემოქმედება ფრინველებზე მისაღებ დონემდე იქნას დაყვანილი . ადგილობრივი ხელისუფლების და მოსახლეობის მოთხოვნის გათვალისწინებით, რომელიც ხელვაჩაურში საჯარო კონსულტაციების დროს გამოითქვა, ამ ეტაპისთვის უპირატესობა ალტერნატივა 4.2-ს მიენიჭა; თუმცა, საბოლოო გადაწყვეტილების მისაღებად დამატებითი კვლევების განხორციელებაა საჭირო როგორც საინჟინრო კუთხით, ასევე ფრინველებზე ზემოქმედების თვალსაზრისით. გადაწყვეტილების მისაღებად საჭირო ინფორმაციის მოპოვება მხოლოდ მიწის საკადასტრო კვლევის შედეგადაა შესაძლებელი. 4.5 ანძების განთავსების ალტერნატივები საინჟინრო-საპროექტო კომპანიამ (Mott MacDonalds-მა) და მისმა კონტრაქტორებმა საორიენტაციო დერეფნისთვის განისაზღვრეს ანძების ადგილმდებარეობა, რისთვისაც გათვალისწინებული იქნა არა-გარემოსდაცვითი ფაქტორები, როგორიცაა ანძებს შორის სასურველი და მაქსიმალური დაშორება და გარემოსდაცვითი ფაქტორები, როგორიცაა ადგილობრივ მოსახლეობაზე ან გარემოზე ზემოქმედების მინიმუმამდე შემცირება და/ან თავიდან აცილება, განსაკუთრებით კი მჭიდროდ დასახლებულ უბნებში. ანძების ადგილმდებარეობის შერჩევისას რამდენიმე სახელმძღვანელო პრინციპი იქნა გათვალისწინებული, მათ შორის:  ანძები განთავსება ლანდშაფტების ვერტიკალური ელემენტების სიახლოვეს, როგორიცაა მთის ფერდობი, ტყის მასივები, მცირე კორომები და ცოცხალი ღობეები;  კუთხის ანძების განთავსება ისეთ ადგილებში, სადაც ვიზუალური ზემოქმედება მაღალი არ იქნება, ამასთან შუალედური ანძების განსათავსებელად ხელსაყრელი უბნების არსებობა;  ანძები განთავსება მდელოს/ღია ადგილების კიდესთან და არა შუაგულში;  სწორი ადგილების გადაკვეთისას, რომლებიც ფართო თვალსაწიერით ხასიათდება, შედარებით მაღალი ანძების გამოყენება, რომლებიც შედარებით დიდი დაშორებით შეიძლება განთავსდეს;  მაღალი ვიზუალური ღირებულების მქონე ლანდშაფტებში ისეთი სიმაღლის ანძების შერჩევა, რომლებიც ფონს შეერწყმება და არ დაარღვევს ჰორიზონტის ხაზს;  მთების თხემზე გადასვლისას შედარებით დაბალი ანძების გამოყენება;  ზოგიერთ კუთხის ანძასთან სადენების გასაჭიმად საჭირო ადგილების არსებობა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 79 of 424 5. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების წინამდებარე ანგარიშში ასახულია გადამცემი ხაზის მშენებლობითა და ექსპლოატაციით გამოწვეული ზემოქმედება გარემოს ყველა კომპონენტზე. მოსალოდნელი ზემოქმედების შეფასებისას გათვალისწინებული იქნა ზემოქმედების არეალი (ლოკალური/ რეგიონალური/ ქვეყნის მასშტაბის), ხანგრძლივობა (მოკლევადიანი, საშუალო ან გრძელვადიანი შედეგები) და შექცევადობა (დროებითი/შექცევადი ან შეუქცევადი შედეგები). ბსგზშ-ს ანგარიშის მომზადებისას გათვალისწინებული იქნა საქართველოს საკანონმდებლო მოთხოვნები, საერთაშორისო საუკეთესო გამოცდილება, მათ შორის მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის სტანდარტები, ასევე მსოფლიო ბანკის სახელმძღვანელო დოკუმენტები. ანგარიში მოიცავს პროექტის მთლიან დერეფანს და დამხმარე ინფრასტრუქტურისთვის საჭირო ტერიტორიას. როგორც წესი, ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტები მშენებლობის, ექსპლოატაციის თუ ტექ. მომსახურების ფაზებზე ზემოქმედებას ახდენს ფიზიკურ, ბიოლოგიურ და სოციალურ- ეკონომიკურ-კულტურულ გარემოზე. წინამდებარე ანგარიშში დეტალურადაა განხილული პროექტის ყველა საქმიანობა, მათ შორის გამოყენებული ტექნოლოგიები და შეფასებული პროექტის პირდაპირი, არაპირდაპირი და კუმულატიური ზემოქმედების ყველა ტიპი. 5.1 სკრინინგის და სკოპინგის მეთოდოლოგია პროექტის განხორციელების ტერიტორიის გარემოს მდგომარეობის შესახებ არსებული ინფორმაციის სკრინინგისა და პროექტის პოტენციურად მნიშვნელოვანი ზემოქმედების სკოპინგისთვის გამოყენებული იქნა შემდეგი მეთოდოლოგია:  პროექტის სკრინინგი და კატეგორიზაცია განხორციელდა საქართველოს კანონმდებლობასა და მსოფლიო ბანკის მოთხოვნებთან მიმართებაში, რის საფუძველზეც დადგინდა პროექტის კატეგორია და განისაზღვრა ბსგზშ-ს განხორციელების საჭიროება;  2012-2013 წლებში კომპანია Mott MacDonald-მა საპროექტო დერეფნის შერჩევის პროცესში განახორციელა პროექტის პოტენციური ზემოქმედების და ამ ზემოქმედების რეცეპტორების წინასწარი სკრინინგი;  2013 წლის ივნის-ივლისში პროექტის ბსგზშ-ს სოციალურმა ჯგუფმა გაიარა პროექტის დერეფანი, სადაც მოაწყო შეხვედრები მუნიციპალიტეტების და სოფლების წარმომადგენლებთან, ასევე ადგილობრივ მოსახლეობასთან;  პროექტის დერეფნის გარემოს აღსაწერად 2013 წლის ივნის-ივლისში ჩატარებული იქნა არსებული გარემოს საველე კვლევები, რომლებშიც მონაწილეობდნენ ფლორის, ფაუნის, ტყის რესურსების და სხვა დარგების სპეციალისტები (საველე კვლევების და მათი შედეგების შესახებ დეტალური ინფორმაცია მოცემულია შესაბამის თავებში);  პროექტის დერეფნის შესახებ ინფორმაციის მოსაძიებლად განხორცილდა არსებული სამეცნიერო წყაროების და სხვადასხვა პროექტების ანგარიშების კამერალური კვლევა;  მოეწყო შეხვედრები საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებთან, მათ შორის დაცული ტერიტორიების სააგენტოს, ეროვნული სატყეო სააგენტოს, ბიომრავალფეროვნების დაცვის სამსახურის, გარემოზე ზემოქმედების ნებართვების დეპარტამენტთან; ამას გარდა, კულტურის სამინისტროდან იქნა გამოთხოვილი ინფორმაცია; DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 80 of 424  მოეწყო შეხვედრები სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციებთან, რომელთა შორის იყვნენ მწვანე ალტერნატივასა და საქართველოს მწვანეთა მოძრაობის წარმომადგენლებიც;  პროექტის სოციალური ჯგუფი ეწვია ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილ ექვსივე მუნიციპალიტეტს, მათ შორის ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ განლაგებულ 22 სოფელს. ამ ვიზიტებისას დაინტერესებული მხარეებისთვის მოეწყო პროექტის პრეზენტაცია; ამას გარდა, გამოიკითხა ეგხ-ს დერეფანში მოხვედრილი მოსახლეობის დაახლ. 10% (რაც გამოცდილებითაა რეკომენდირებული);  მომზადდა სკოპინგის ანგარიში, რომელშიც, სკოპინგის შედეგების საფუძველზე, დეტალურად გაიწერა ბსგზშ-ს ანგარიშის შინაარსი. 5.2 საზოგადოების ჩართულობა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის საზოგადოების ჩართულობის გეგმა მომზადებულია ცალკე დოკუმენტის სახით. იგი მომზადებულია მსოფლიო ბანკის სამოქმედო სტანდარტის WB OP4.01 (პუნქტები 14-18) და საერთაშორის საფინანსო კორპორაციის სამოქმედო სტანდარტის IFC PS1 (პუნქტების 25-36) მოთხოვნების გათვალისწინებით, ასევე საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის „საზოგადოების ჩართულობის საუკეთესო გამოცდილების სახელმძღვანელო“ (IFC Good Practice Handbook for Stakeholders Engagement) რეკომენდაციებს. პროექტის საზოგადოების ჩართულობის გეგმის მიზანია წარმოადგინოს საზოგადოებასთან კონსულტაციების და მისი ჩართულობის სტრატეგია. დოკუმენტი უზრუნველყოფს შემდეგ საკითხებს: - განსაზღვრავს პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მოსახლეობას/თემებს და სხვა დაინტერესებულ მხარეებს; - უზრუნველყოფს დაინტერესებული მხარეების ადექვატურ ჩართულობას გარემოს დაცვის და სოციალურ საკითხებში; - პროექტის განხორციელებისას ხელს უწყობს დაინტერესებულ მხარეებთან კონსტრუქციულ ურთიერთობებს; - დოკუმენტი შეესაბამება კანონმდებლობის მოთხოვნებს, რომლებიც არეგულირებს საზოგადოებასთან კონსულტაციების საკითხებს, მასში ასევე მოცემულია გასაჩივრების მექანიზმი. ეგხ-ს პროექტისთვის საზოგადოებასთან კონსულტაციების პროცესი ბსგზშ-ის სკოპინგით დაიწყო, რომელიც 2013 წლის ივნის-ივლისში განხორციელდა. სკოპინგის ფარგლებში ჩატარდა შეხვედრები გარემოს და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინიტროსთან (სხვადასხვა დეპარტამენტებთან), საქართველოს ენერგეტიკის სამინისტროსთან/საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემასთან, რეგიონალური (აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა, სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი), მუნიციპალური (ახალციხე, ადიგენი, ქედა, ხულო, შუახევი, ხელვაჩაური, ბათუმი) და ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებთან, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან და ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ მცხოვრებ მოსახლეობასთან, რომელიც შესაძლოა ზემოქმედების ქვეშ მოექცეს. პროექტისთვის დაგეგმილია დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის და ინფორმაციის განსაჯაროების სხვადასხვა ღონისძიება, რომელთა ნაწილიც უკვე განხორციელდა, ხოლო დანარჩენი განხორციელდება საჯარო განხილვების პერიოდში (სავარაუდოდ 2014 წლის იანვარ-თებერვალში). დაინტერესებულ მხარეებთან კონსულტაციები დაფიქსირებული იქნა შეხვედრების ოქმების სახით; ამას გარდა, კონსულტაციების დროს წამოჭრილი საკითხები გათვალისწინებული იქნა ბსგზშ-ს ანგარიშში. თბილისში, ახალციხეში, ადიგენში, ქედაში, ხულოში, შუახევში, ხელვაჩაურსა და ბათუმში DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 81 of 424 ჩატარებული სკოპინგის შეხვედრების დროს წამოჭრილი საკითხები შეიძლება შემდეგ ძირითად კატეგორიებად იქნას დაყოფილი: გარემოს დაცვა: - ზემოქმედება ფლორაზე, ფაუნაზე და ტყეებზე. - პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე. სოციალური: - მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის პოტენციური ზემოქმედება ჯანმრთელობაზე. - საცხოვრებელი სახლების ელექტროგადამცემი ხაზიდან დაშორება. - ანძებით საცხოვრებელი სახლების დაზიანების საფრთხე. ეკონომიკური: - სამშენებლო/ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებისას მცენარეული კულტურების დაზიანება ან საძოვრებზე ზემოქმედება. - მიწის დაკარგვა ანძების საძირკვლების და მისადგომი გზების მოწყობის გამო. - სურვილი, რომ მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურებისთვის დაქირავებული იქნას ადგილობრივი მუშახელი. - ბეშუმის ახალ საკურორტო ზონაზე ზემოქმედება. კულტურული - კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებსა და სასაფლაოებზე ზემოქმედება. მემკვიდრეობა: 5.3 ფონური მდოგმარეობის კვლევის მეთოდოლოგია ახალციხე-ბათუმის 220კვ-იანი ხაზის დერეფნისთვის ფიზიკური, ბიოლოგიური და სოციალურ- ეკონომიკური გარემოს არსებული მდგომარეობის შესახებ მონაცემები მოპოვებული და დამუშავებული იქნა სხვადასხვა დარგის სპეციალისტთა მიერ (ატმოსფერული ჰაერის, წყლის ხარისხის და ნიადაგმცოდნე სპეციალისტები/ქიმიკოსები, გეოლოგი, ზოოლოგი, ბოტანიკოსი, ორნითოლოგი, სოციოლოგი, კულტურული მემკვიდრეობის/არქეოლოგიის სპეციალისტი და სხვა). ფონური მონაცემების შესაგროვებლად გამოყენებული იქნა შემდეგი მეთოდები და მიდგომები:  საკვლევ არეალად აღებული იქნა სავარაუდოდ მნიშვნელოვანი ზემოქმედების არეალი.  ფონური მონაცემების შეგროვებისას მოხდა ცენტრალური და ადგილობრივი ხელისუფლების ყველა სათანადო უწყებასთან დაკავშირება. მოპოვებული ინფორმაციის წყაროები მითითებულია ანგარიშში.  ფონური მონაცემების მოსაპოვებლად და გადასამოწმებლად გამოყენებული იქნა არსებული სამეცნიერო თუ სხვა ლიტერატურული წყაროების კამერალური კვლევა, ასევე განხორციელდა საველე კვლევები.  სოციალური გარემოს შესახებ ინფორმაციის შესაგროვებლად განხორციელდა საველე კვლევა (გამოკითხვა), რომელმაც მოიცვა ყველა მუნიციპალიტეტი, სადაც გაივლის ელექტროგადამცემი ხაზი ან დამხმარე ინფრასტრუქტურა (მისასვლელი გზები);  2013 წლის აგვისტო-ოქტომბერში გარემოსდაცვითმა ჯგუფმა პროექტის დერეფანში განახორციელა საველე კვლევები, სადაც სკოპინგის შედეგებზე დაყრდნობით შესწავლილ იქნა ფიზიკური და ბიოლოგიური გარემოს კომპონენტები და განისაზღვრა პოტენციური რეცეპტორები. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 82 of 424 ბსგზშ-სთვის შესწავლილი იქნა სამეცნიერო ლიტერატურა/პუბლიკაციები, საჯარო მონაცემები და სხვადასხვა ანგარიშები, როგორიცაა მდ. აჭარისწყალზე ჰიდროელექტროსადგურების კასკადის მშენებლობის და ექსპლუატაციის პროექტის გარემოზე ზემოქმედების ანგარიში (Mott MacDonald, 2012), 220 კვ-იანი გადამცემი ხაზის დერეფნის შერჩევის ანგარიში (Mott MacDonald, 2012), რეგიონში განხორცილებული სხვა გადამცემი ხაზების, მათ შორის ახალციხე-თურქეთის საზღვრის 400 კვ-იანი, ბათუმი-მიურატლის 220 კვ-იანი და ახალციხე-ბეშუმის 110 კვ-იანი გადამცემი ხაზების ბსგზშ ანგარიშები. გარემოს ფონური მდგომარეობის შესწავლისას განხორციელებული იქნა რიგი საველე კვლევებსა, რომლებმაც მოიცვა შემოთავაზებული პროქტის მიმართ სენსიტიური კომპონენტები. კერძოდ, კვლევებით მოცული იქნა შემდეგი საკითხები: - ლანდშაფტები და ვიზუალური რეცეპტორები; - ნიადაგები და გეოლოგიური პირობები; - მცენარული საფარი; - ფაუნა, მ.შ. ფრინველები; - დაცული ტერიტორიები; - მიწათსარგებლობა; - კულტურული მემკვიდრეობა და არქეოლოგია; - სოციალურ-ეკონომიკური გარემო. კამერალური და საველე კვლევების შედეგები აისახა GIS-ის რუქებზე, რამაც გაამარტივა მონაცემთა ანალიზი და ინტერპრეტაცია. დერეფნის დეტალური ბოტანიკური კვლევის მეთოდოლოგია პროექტის რეგიონის და დერეფნის მცენარეული საფარის შესასწავლად 2013 წლის ზაფხულში განხორცილდა კამერალური კვლევა, რასაც მოჰყვა ეგხ-ს მარშრუტების გასწვრივ 500 მ სიგანის დერეფნის საველე კვლევები. საველე კვლევებით მოცული იქნა ალტერნატული მარშუტებიც. საველე კვლევებით დაზუსტებული იქნა ინფორმაცია ეგხ-ს დერეფანში არსებული ფლორის სახეობების და მათი გავრცელების არეალის შესახებ. ბოტანიკური კვლევები განხორციელდა შპს „დგ კონსალტინგის“ სპეციალისტების, ბოტანიკოსების მარიამ ქიმერიძის და დავით ჭელიძეს ხელმძღვანელობით, რომლებსაც ამ სფეროში მუშაობის დიდი გამოცდილება გააჩნიათ. პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ზონის ბოტანიკური აღწერა გაკეთდა ლიტერატურულ წყაროებზე და საველე კვლევებზე, აგრეთვე კვლევებში ჩართული სპეციალისტების გამოცდილებაზე, ცოდნაზე და მათ ხელთ არსებულ გამოუქვეყნებელ მასალებზე დაყრდნობით. საცნობარო მასალებიდან მოპოვებული ინფორმაცია დაზუსტებული იქნა საველე კვლევების დროს, რომლებიც ასევე დამატებითი ინფორმაციის მოსაპოვებლად იქნა გამოყენებული. საველე კვლევების პირველ ეტაპზე ბოტანიკოსებმა გაიარეს ეგხ-ს მთელი დერეფანი, რის საფუძველზეც მოხდა მცენარეული საფარის ზოგადი აღწერა. ამას მოყვა შემდგომი საველე კვლევები, რომელთა ფარგლებშიც დერეფანი დაიყო მსგავსი ეკოსისტემები/ ჰაბიტატების ზონებად. მეორე ეტაპის კვლევის შედეგების საფუძველზე მომზადდა ფლორის სენსიტიურობის რუკები, რომლებიც გადაეცა ინჟინერს და გამოყენებული იქნა პროექტის დერეფნის დაზუსტებისას. თითოეული ზონიდან შერჩეული იქნა ნაკვეთები, სადაც დეტალურად აღიწერა მცენარეთა სახეობები, თანასაზოგადოებები და დაფარულობა; ამ უკანასკნელის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 83 of 424 შესაფასებლად დრუდეს მეთოდოლოგია იქნა გამოყენებული. ეს დეტალური ინფორმაცია გამოყენებული იქნა არსებული მონაცემების შესავსებად და სრულფასოვანი ფონური მონაცემების დასადგენად, რაც საჭიროა გარემოზე ზემოქმედების სათანადოდ შესაფასებლად. ასეთი დეტალური კვლევის საჭიროება გამოვლენილი იქნა სკრინინგისა და სკოპინგის ეტაპებზე. საცნობარო ლიტერატურა ძირითადად მოძველებულ ინფორმაციას შეიცავს. ამიტომ, კამერალური კვლევით მოპოვებული ინფორმაციის გადასამოწმებლად საველე კვლევებით აღწერილი იქნა რეპრეზენტაციული ნაკვეთების ფლორა. საკვლევი ნაკვეთები შერჩეული იქნა პროექტის მარშრუტის გასწვრივ 500 მ სიგანის დერეფანში; თუმცა, ფლორისტულად მნიშვნელოვანი ზოგიერთი ნაკვეთი ამ დერეფნის გარეთაც იქნა აღწერილი. დეტალური აღწერისთვის ნაკვეთების შერჩევა მოხდა ბოტანიკოსების გამოცდილების საფუძველზე იმგვარად, რომ დახასიათებული ყოფილიყო ეგხ-ს მოცემული მონაკვეთისთვის რეპრეზენტატიული ნაკვეთი და ამავდროულად წარმოჩენილიყო ამ ტერიტორიისთვის გამორჩეული ნაკვეთები. საველე კვლევებისას აღწერილი ნაკვეთების განლაგება მოცემულია სურათი 6.2.2-სა და სურათი 6.2.3-ზე. ამ კვლევების შედეგად პროექტის დერეფანში და მის მიმდებარედ გამოვლინდა ფლორის მნიშვნელოვანი სახეობები, რომელთაც სხვადასხვა დაცვითი ღირებულება (შეტანილია წითელ ნუსხაში ან წითელი წიგნში, ენდემურია, ან იშვიათია), ან ეკონომიკური ღირებულება გააჩნია. ბოტანიკური კვლევისას მცენარეულობის სიხშირე-დაფარულობა შეფასდა დრუდეს შკალის მიხედვით, რომელიც იყენებს შემდეგ სიმბოლოებს: Soc (socialis)-დომინანტი სახეობა, სიხშირე დაფარულობა აღემატება 90%; Cop3 (coptosal) - მაღალი რიცხოვნობის სახეობა, სიხშირე-დაფარულობა 70-90%; Cop2 - სახეობა წარმოდგენილია მრავალრიცხოვანი ინდივიდებით, სიხშირე-დაფარულობა 50-70%; Cop1 - სიხშირე-დაფარულობა 50-70%; Sp3 (sporsal) - სიხშირე-დაფარულობა დაახლოებით 30%; Sp2 (sporsal) - სიხშირე-დაფარულობა დაახლოებით 20%; Sp1 (sporsal)-სიხშირე-დაფარულობა დაახლოებით 10%; Sol (solitarie)-მცირერიცხოვანი ინდივიდები, სიხშირე-დაფარულობა 10%-მდე; Un (unicum) - ერთი ინდივიდი. პროექტის დერეფნის დეტალური ბოტანიკური კვლევის შემდეგ გაანალიზებული იქნა სენსიტიური უბნების მახასიათებლები. კამერალური და საველე კვლევების შედეგების მიხედვით შესწავლილი ნაკვეთები კლასიფიცირებული იქნა მაღალი, საშუალო და დაბალი სენსიტიურობის უბნებად. ფაუნის დეტალური კვლევის მეთოდოლოგია პროექტის დერეფანში, ფაუნის არსებული მდგომაროების აღსაწერად, შესწავლილი იქნა გამოქვეყნებული ლიტერატურული წყაროები, ასევე განხორციელდა პროექტის დერეფნის საველე კვლევა. კამერალური და საველე კვლევები სხვადასხვა ამოცანებს ისახავდა. კამერალური კვლევის ამოცანები იყო: პროექტის რეგიონში ძირითადი ჰაბიტატების და ცხოველთა სახეობების აღწერა, მათ შორის ღირებული და დაცული ჰაბიტატებისა და სახეობების გამოვლენა; განსაზღვრა, თუ რა მონაცემები არ არსებობს ცხოველთა შესახებ; ასევე, საველე კვლევების სწორად დასაგეგმად და განსახორციელებლად საჭირო ინფორმაციის მოძიება. აღნიშნული ამოცანების გათვალისწინებით, კამერალური კვლევა განხორციელებული იქნა საველე კვლევამდე. რადგანაც საყოველთაო მოსაზრების თანახმად, ეგხ-ები ფრინველებისთვის მნიშვნელოვანი საფრთხის შემცველია, და რადგანაც პროექტის დერეფანი ამ თვალსაზრისით სენსიტიურია, საველე კვლევებისას ძირითადი ძალისხმევა ფრინველებს დაეთმო, რათა გამოვლენილიყო ეგხ-ს დერეფნის ის მონაკვეთები, რომლებიც სენსიტიურია ფრინველების კუთხით. კერძოდ, დაიგეგმა და განხორციელდა ორი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 84 of 424 დიდმასშტაბიანი კვლევა, რომელთა ფარგლებშიც შემოდგომისა და გაზაფხულის მიგრაციების პერიოდში, პროექტის მთელს დერეფანში, შესწავლილი იქნა ფრინველების კუთხით მეტ-ნაკლებად სენსიტიური უბნები; ამასთან ერთად, პროექტის დერეფანში განხორციელებული იქნა სხვა სახეობების ექსპრეს-კვლევაც. პროექტის დერეფნის ექსპრეს-კვლევა განხორციელდა 2013 წლის ზაფხულში. ამ კვლევით მოცული იქნა პროექტის მთელი დერეფანი და მისი ამოცანები იყო: დერეფანში არსებული ჰაბიტატების აღწერა; დადგენა, თუ ლიტერატურულ წყაროებში მოხსენიებული სენსიტიური ჰაბიტატებიდან რომელი ხვდება პროექტის დერეფანში; იმ უბნების გამოვლენა, სადაც პროექტს ფაუნაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედების მოხდენა შეუძლია. ამ ამოცანების გადასაჭრელად გამოყენებული იქნა მარშრუტული მეთოდი. დერეფნის გასწვრივ ტრანსექტზე, ვიზუალურად ფიქსირდებოდა და ირკვეოდა ყველა შემხვედრი სახეობა. ასევე ფიქსირდებოდა ცხოველქმედების ნიშნები (კვალი, ექსკრემენტები, სოროები, ბუმბული, ბეწვი და სხვა). მოპოვებული ინფორმაციის გამოყენებით მომზადდა პროექტის რეგიონის ფაუნის ზოგადი მიმოხილვა, ასევე დეტალურად აღიწერა პროექტის დერეფნის ფაუნა. ფონური მონაცემების თავში მოყვანილი ინფორმაცია წარმოადგენს კამერალური და საველე კვლევების შედეგების ერთობლიობას. საველე კვლევის შედეგები იმგვარადაა წარმოჩენილი, რომ პროექტის დერეფნის შესახებ ცხადი სურათი დაიდოს. ამას გარდა, ცალკე ქვეთავებში დერეფნისთვის შეჯამებულია ცხოველთა დაცული სახეობები და კვლევების ძირითადი შედეგები. მოპოვებული ინფორმაციის საფუძველზე, პროექტის დერეფნისთვის მომზადებული იქნა ფაუნის სენსიტიურობის რუკები. კულტურული მემკვიდრეობის და არქეოლოგიური უბნების კვლევის მეთოდოლოგია ინფორმაცია არქეოლოგიური და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების შესახებ მოძიებული იქნა სამეცნიერო პუბლიკაციებიდან, გზშ-ს ფარგლებში განხორციელებული საველე სამუშაოების შედეგად, საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს საკანონმდებლო აქტებიდან, ინტერნეტ- წყაროებიდან და ადგილობრივ მოსახლეობასთან ინტერვიუებით. მოპოვებული ინფორმაციის მიხედვით პროექტის დერეფნისთვის მომზადდა კულტურული ობიექტების რუკები. კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები შესწავლილი იქნა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ეგხ-დან 5-6 კმ რადიუსში. რუკებზე ვარსკვლავით (*) მონიშნულია ის ობიექტები, რომელთა გადატანაც დაუშვებელია საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს 2006 წლის 30 მარტის დადგენილება #3/133-ის მიხედვით. სოციალურ-ეკონომიკური კვლევის მეთოდოლოგია გადამცემი ხაზის დერეფანში არსებული სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა შესწავლილი იქნა საქართველოს სტატისტიკის ეროვნულ სამსახურის მონაცემების, ასევე ადგილობრივი თუ საერთაშორისო ორგანიზაციების სხვადასხვა კვლევების გამოყენებით. კერძოდ, სოციალურ- ეკონომიკური მონაცემები მოძიებული იქნა ეგხ-ს ხაზით გადაკვეთილი ექვსივე მუნიციპალიტეტისთვის. ამას გარდა, ადგილობრივი მოსახლეობის შესახებ დეტალური ინფორმაციის მოსაპოვებლად განხორციელებული იქნა საველე კვლევებიც, რომლითაც მოცული იქნა პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული დასახლებები. შეგროვებული მონაცემები გაანალიზდა, ხოლო საველე კვლევის შედეგები გადამოწმებულ იქნა არსებული სტატისტიკური მასალების გამოყენებით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 85 of 424 5.4 ზემოქმედების განსაზღვრის მეთოდოლოგია საკვლევი არეალი მოიცავს გადამცემი ხაზის დერეფანს და მასთან დაკავშირებულ ინფრასტრუქტურას, რომელიც მოეწყობა გადამცემი ხაზის მშენებლობის ხელშეწყობის მიზნით; ასევე, საკვლევ არეალში შევიდა ის ტერიტორია, სადაც გადამცემი ხაზის მშენებლობა თუ ექსპლუატაცია მნიშვნელოვან ზემოქმედებას გამოიწვევს. შეფასებისას მოხდა პირდაპირი/ძირითადი ზემოქმედების შემდეგი სახეების იდენტიფიცირება და ანალიზი: - ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე, მოსახლეობასა და კერძო საკუთრებაზე, გეოლოგიურ მახასიათებლებზე, ფაუნაზე და ფლორაზე, ჰიდროლოგიაზე, წყალსარგებლობაზე, აკუსტიკურ მახასიათებლებზე (ხმაური და ვიბრაცია) და ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე. ზემოქმედების ეს ტიპები შეძლებისდაგვარად რაოდენობრივად დახასიათდა; - ზემოქმედება კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებზე/უბნებზე; - ზემოქმედება ლანდშაფტებზე და ხედებზე, მათ შორის ზოგიერთი უბნისთვის მომზადდა ამ ზემოქმედების ვიზუალური სურათი; - ზემოქმედება დემოგრაფიულ მდგომარეობზე და სოციალურ-ეკონომიკურ პირობებზე; - ზემოქმედება ადამიანის ჯანმრთელობასა და კეთილდღეობაზე (მაგ: პროექტთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის რისკები, ზემოქმედება საცხოვრებელი პირობების შეცვლის გამო, ასევე ზემოქმედება მოწყვლად ჯგუფებზე). შეფასებისას გამოვლინდა და გაანალიზდა არაპირდაპირი/მეორეხარისხოვანი ზემოქმედების შემდეგი სახეები: - დროებითი, მოკლევადიანი ზემოქმედება მშენებლობის პერიოდში, ან ეგხ-ს ექსპლოატაციისას ფაზის დროის მოკლე მონაკვეთებში; - მშენებლობით გამოწვეული მუდმივი ან გრძელვადიანი ზემოქმედება გარემოზე; - ავარიული შემთხვევებით, ბუნებრივი ან ტექნოგენური კატასტროფებით გამოწვეული ზემოქმედება; - პროექტის დამხმარე ინფრასტრუქტურის (მაგ, მისასვლელი გზების) მოწყობის სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედება; - პროექტის განხორციელებით გამოწვეული კუმულაციური ზემოქმედება; - ზემოქმედების ყოველი ტიპისთვის განისაზღვრა გეოგრაფიული არეალი, ხანგრძლივობა, სიხშირე, შექცევადობა და ალბათობა. შეფასებისას გათვალისწინებული იქნა სკოპინგის კონსულტაციების დროს გამოვლენილი შემდეგი ძირითადი საკითხები:  გარემოს დაცვა: - ზემოქმედება ფლორაზე, ფაუნაზე და ტყეებზე. - პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე.  სოციალური: - მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის პოტენციური ზემოქმედება ჯანმრთელობაზე. - საცხოვრებელი სახლების ელექტროგადამცემი ხაზიდან დაშორება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 86 of 424 - ანძებით საცხოვრებელი სახლების დაზიანების საფრთხე.  ეკონომიკური: - სამშენებლო/ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებისას მცენარეული კულტურების დაზიანება ან საძოვრებზე ზემოქმედება. - მიწის დაკარგვა ანძების საძირკვლების და მისადგომი გზების მოწყობის გამო. - სურვილი, რომ მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურებისთვის დაქირავებული იქნას ადგილობრივი მუშახელი. - ბეშუმის ახალ საკურორტო ზონაზე ზემოქმედება.  კულტურული მემკვიდრეობა: - კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებსა და სასაფლაოებზე ზემოქმედება. საერთო ჯამში, წინამდებარე ბსგზშ-ის ანგარიში მოიცავს ეგხ-ს პროექტის ყველა სახის პირდაპირ, არაპირდაპირ, მეორად, კუმულატიურ, მოკლე-, საშუალო- და გრძელვადიან, მუდმივ, დროებით, შექცევად, შეუქცევად, დადებით თუ უარყოფით ზემოქმედებას. 5.5 ზემოქმედების რანჟირების მეთოდოლოგია ზემოქმედების შეფასებისას გამოყენებული იქნა შემდეგი მეთოდები: - ზემოქმედების მნიშვნელოვნება/დონე შეფასებული იქნა საკანონმდებლო მოთხოვნების გათვალისწინებით, მათ შორის ბუნებრივი და სოციალური გარემოს რეცეპტორების რაოდენობის, მნიშვნელოვნების და სენსიტიურობის გათვალისწინებით; - ზემოქმედების შეფასებისას გათვალისწინებული იქნა საქართველოს და საერთაშორისო სტანდარტები და სახელმძღვანელო დოკუმენტები; - ზემოქმედების ყოველი ტიპისთვის აღწერილი იქნა მისთვის მოცემული მნიშვნელოვნების მინიჭების საფუძველი; - ზემოქმედების ყოველი ტიპს ძალისხმევა დაეთმო მისი მნიშვნელოვნებიდან გამომდინარე, ამასთან ზემოქმედების აღწერისას აქცენტი საკვანძო საკითხებზე, ხოლო არასათანადო ან ზედმეტ ინფორმაციას იგნორირებული იქნა; - ზემოქმედების შეფასებისას ყველაზე დიდი ყურადღება დაეთმო მნიშვნელოვანი უარყოფითი ზემოქმედების სახეებს. გარემოზე დადებითი თუ უარყოფითი ზემოქმედების შეფასებისას გამოყენებული ტერმინოლოგიის უნიფიცირებისთვის შემოღებული იქნა ზემოქმედების მნიშვნელოვნების რანჟირების ზოგადი მეთოდი. ზემოქმედების მნიშვნელოვნება განისაზღვრა ზემოქმედების შედეგისა და ზემოქმედების ალბათობის გათვალისწინებით. ზემოქმედების შედეგების განსასაზღვრავად გამოყენებული იქნა შემდეგი კრიტერიუმები: - მასშტაბი/არეალი - ის ტერიტორია, სადაც ზემოქმედებას ექნება ადგილი (ლოკალური, რეგიონალური, ქვეყნის /საერთაშორისო მასშტაბის); - ინტენსივობა - ზემოქმედების სიდიდე (ნულოვანი, დაბალი, საშუალო, მაღალი); DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 87 of 424 - ხანგრძლივობა - დროის ის მონაკვეთი, რომლის განმავლობაშიც ზემოქმედებას ექნება ადგილი (ნულოვანი, მოკლევადიანი, საშუალო ხანგრძლივობის, გრძელვადიანი); ზემოთ წარმოდგენილი სამი კრიტერიუმის კომბინაციით მოხდა ზემოქმედების შედეგების რანჟირება (უმნიშვნელო, ძალიან დაბალი, დაბალი, საშუალო, მაღალი). ზემოქმედების შედეგების შეფასების შემდეგ განისაზღვრა ზემოქმედების ალბათობა, რომლის შესაფასებლადაც შემოღებული იქნა ალბათობის შემდეგი კლასიფიკაცია: ნაკლებსავარაუდო, სავარაუდო, შესაძლებელი, გარდუვალი. ზემოქმედების მნიშვნელოვნება განისაზღვრა ზემოქმედების შედეგისა და ალბათობის გათვალისწინებით, რანჟირების შემდეგი შკალის გამოყენებით: უმნიშვნელო, ძალიან დაბალი, დაბალი, საშუალო, მაღალი, ძალიან მაღალი. ზემოქმედების შეფასებისას ასევე განხილული იქნება მისი ხასიათი (დადებითი ან უარყოფითი), რეცეპტორის სენსიტიურობა და გარემოში მოსალოდნელი ცვლილების მასშტაბი. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 88 of 424 6. ფიზიკური და ბუნებრივი გარემოს ფონური მდგომარეობა 6.1 ფიზიკური გარემო 6.1.1 კლიმატი და მეტეოროლოგიური პირობები პროექტის დერეფანი კვეთს ქვეყნის აღმოსავლეთ და დასავლეთ ნაწილს, რომლებიც ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება კლიმატური პირობებით. აღმოსავლეთ საქართველო ძირითადად ზომიერად ტენიანი კლიმატით ხასიათდება, რომელიც ადგილ-ადგილ კონტინენტურში გადადის, დასავლეთ საქართველოში კი კლიმატი ზღვის ნოტიო სუბტროპიკულია, რაც განპირობებულია შავი ზღვიდან მომავალი ნოტიო ჰაერის მასებით. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ კლიმატი პროექტის დერეფანში უფრო თბილი და ტენიანი ხდება აღმოსავლეთიდან დასავლეთის მიმართულებით (სურათი 6.1.1 და სურათი 6.1.2). უფრო კონკრეტულად, საკვლევი ტერიტორიის ფარგლებში რამდენიმე კლიმატური ზონა გვხვდება, რასაც განაპირობებს რთული ტოპოგრაფიული პირობები და შავი ზღვიდან დაშორება. საქართველოს კლიმატური რუკის მიხედვით, ელექტროგადამცემი ხაზის უკიდურესი აღმოსავლეთი მთის სტეპების კლიმატურ ქვეზონაზე გაივლის, რომელსაც ახასიათებს ცივი, თუმცა არც თუ თოვლიანი ზამთარი და ხანგრძლივი, თბილი ზაფხული. ასეთი კლიმატი დამახასიათებელია ახალციხის მუნიციპალიტეტის უმეტესი ნაწილისთვის და ადიგენის მუნიციპალიტეტის შედარებით დაბალმთიანი ნაწილისთვის. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა ამ ზონაში შეადგენს 8-9°C-ს; ხოლო საშუალო თვიური ტემპერატურა იცვლება იანვარში - 4°C-იდან აგვისტოში 18-20°C-მდე. საშუალო წლიური ნალექიანობა 500-600 მმ-ს შეადგენს, რომელიც არათანაბრადაა გადანაწილებული წლის განმავლობაში. გვიანი გაზაფხული - ადრეული ზაფხული წვიმიანი პერიოდია და ამ პერიოდში წლიური ნალექების დაახლოებით ნახევარი მოდის. ადიგენის მუნიციპალიტეტის საშუალო მთის ზონაში ჰავა ზღვის ნოტიოდან ნოტიო კონტინენტურზე გარდამავალია. ეს კლიმატი ხასიათდება ცივი თოვლიანი ზამთრით და ხანგრძლივი ზაფხულით; ამ კლიმატურ ზონაში შემავალი შედარებით მაღალმთიანი ზონა, რომელიც ესაზღვრება ხულოს მუნიციპალიტეტს (აჭარა), უფრო ცივი და თოვლიანია. ელექტროგადამცემი ხაზის მონაკვეთი, რომელიც საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილზე (აჭარის რეგიონზე) გადის, გამოირჩევა მაღალი ტენიანობით და ატმოსფერული ნალექების დიდი რაოდენობით. დერეფნის უკიდურესი დასავლეთი ნაწილი, რომელიც ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტს მიეკუთვნება, შავი ზღვის მახლობლადაა განლაგებული და განსაკუთრებული ტენიანობით გამოირჩევა. ატმოსფერული ნალექების რაოდენობა ამ ტერიტორიაზე 2500 მმ/წ-ს აღემატება და ძირითადად წვიმის სახით მოდის. ნალექიანობა შედარებით ნაკლებია მთიან ნაწილში; თუმცა, მათი მოცულობა მნივშენლოვნად აღემატება 1000 მმ-ს. ნალექების წლიური განაწილება არათანაბარია; თუმცა, განსხვავებით აღმოსავლეთის მონაკვეთისგან, ნალექების დიდი ნაწილი ზამთრის თვეებში მოდის, მაღალ ზონაში - თოვლის სახით. თოვლიანობის თვალსაზრისით საკმაოდ რთული პირობებია შუახევის, ქედას და ხულოს მუნიციპალიტეტებში, სადაც თოვლის საფარი საკმაოდ დიდი და მძიმეა. ყველაზე თოვლიანია ხულოს მუნიციპალიტეტი, სადაც თოვლის საფარმა შეიძლება სამ თვემდე გასტანოს. აჭარაზე გამავალი დერეფნის მონაკვეთის გასწვრივ საშუალო წლიური ტემპერატურა მერყეობს 10°C-დან 14°C-მდე. ზამთრის საშუალო ტემპერატურა დაბალ ნიშნულებზე და ზღვის სიახლოვეს 6-8°C-ის ფარგლებშია, ხოლო მაღალმთიან ადგილებში იგი 1-3°C-მდე ეცემა. დერეფნის უკიდურეს დასავლეთ ნაწილში, ზაფხულში, ტემპერატურა 22-25°C დიაპაზონში იცვლება, ხოლო ცენტრალურ ნაწილში - 18-19°C-ის ფარგლებში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 89 of 424 პროექტის დერეფნის გასწვრივ არსებული კლიმატური პირობები შეჯამებულია ცხრილი 6.1.1-ში, ხოლო სურათი 6.1.1-სა და სურათი 6.1.2-ზე ნაჩვენებია დერეფნის ფარგლებში ტემპერატურისა და ნალექების ცვალებადობის გრაფიკული გამოსახულება. ელექტროგადამცემი ხაზების მშენებლობისას გასათვალისწინებელი მნიშვნელოვანი პარამეტრია ქარი, რომლის მახასიათებლებიც გათვალისწინებული უნდა იქნას გადამცემის დაპროექტებისას. ქარის მახასიათებლები საპროექტო ეგხ-ს დერეფნის ყველა მონაკვეთისთვის არ არსებობს. არსებული მონაცემების თანახმად, საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის გასწვრივ ყველაზე ქარიანი ტერიტორია ხულოა, სადაც ყველა მიმართულების ქარების განმეორებადობის ალბათობა 85%-ს შეადგენს. მთელი დერეფნის გასწვრივ ძლიერი ქარები ზამთარში იცის. ხულო გამოირჩევა ქარების სიძლიერითაც, სადაც ქარების საშუალო მაქსიმალური სიჩქარე იანვარში 3.6 მ/წმ-ს აღწევს, ხოლო ივლისში - 2.1 მ/წმ-ს. თუმცა, სხვადასხვა განმეორებადობის პერიოდის ქარების უდიდესი სიჩქარეები ახალციხისთვის უფრო მაღალია (ცხრილი 6.1.1). ატმოსფერული ჰაერის ტემპერატურა, ატმოსფერული ნალექები და ფარდობითი ტენიანობა ნალექები საშუალო ადმინისტრაციული საშუალო წლიური წლიური ერთეული ტემპერატურა, °C დღიური წლიური, მმ ტენიანობა, % მაქსიმუმი, მმ 513 62 69 ახალციხე 9.0 594 48 69 ადიგენი 8.0 10.4 1228 133 70 ხულო 11.8 1180 138 74 შუახევი 12.7 1652 210 77 ქედა 14.1 2590 256 79 ხელვაჩაური სურათი 6.1.1 საშუალო წლიური ტემპერატურა ეგხ-ს მარშრუტის გასწვრივ 16 14 12 10 8 6 4 2 0 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 90 of 424 სურათი 6.1.2 საშუალო წლიური ნალექიანობა ეგხ-ს მარშრუტის გასწვრივ 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 ქარის მახასიათებლები ეგხ-ს დერეფნისთვის ქარი სიჩქარე, მ / წმ ადმინისტრაციული ქარის უდიდესი სიჩქარე მოცემული იანვარი ივლისი ერთეული პერიოდისთვის: მაქს მინ მაქს მინ 1 წელი 5 წელი 10 წელი 15 წელი 20 წელი 2.2 0.7 3.2 1.0 19 23 27 28 29 ახალციხე 3.6 0.6 3.3 1.0 17 15 20 21 21 ადიგენი 3.8 2.1 2.6 1.6 14 18 19 20 21 ხულო n.d.1 n.d. n.d. n.d. 15 18 19 20 22 შუახევი 2.0 0.3 2.2 0.6 16 20 22 23 24 ქედა n.d. n.d. n.d. n.d. 21 25 27 28 28 ხელვაჩაური ქარის მიმართულების და შტილის განმეორებადობა წელიწადში ეგხ-ს დერეფნისთვის ქარის მიმართულების და შტილის განმეორებადობა წელიწადში, % ადმინისტრაციული ერთეული ჩ ჩა ა სა ს სდ დ ჩდ შტილი 5 16 17 11 7 18 20 6 42 ახალციხე 2 1 8 5 2 4 44 34 56 ადიგენი 1  n.d. - მონაცემები არ არსებობს DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 91 of 424 26 21 1 1 24 20 3 4 14 ხულო n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. შუახევი 1 9 26 8 6 19 29 2 56 ქედა n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. n.d. ხელვაჩაური ეგხ-ს დაპროექტებისას გასათვალისწინებელი ძირითადი კლიმატური პარამეტრები წარმოდგენილია საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს მიერ დამტკიცებულ დოკუმენტში (ბრძანება 1-1/1743) „სამშენებლო კლიმატოლოგია“. ელექტროგადამცემი ხაზების მოწყობა-ექსპლუატაციისას გასათვალისწინებელი მნიშვნელოვანი მეტეოროლოგიური მახასიათებლებია: ქარის სიჩქარე, ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა, ნალექების დღიური მაქსიმუმი და თოვლის საფარი. სხვადასხვა უზრუნველყოფის ქარების სიჩქარეები მოცემულია ცხრილი 6.1.2-ში. პროექტის დერეფნისთვის ჰაერის ფარდობითი ტენიანობის მაჩვენებლები წარმოდგენილია ცხრილი 6.1.4-ში. ამ პარამეტრების გათვალისწინება მნიშვნელოვანია ეგხ-ს დაპროექტებისას. ნალექების დღიური მაქსიმუმი პროექტის დერეფნის გასწვრივ მნიშვნელოვნად იცვლება (იხ. ცხრილი 6.1.1). ამ პარამეტრის გათვალისწინება მნიშვნელოვანია სამშენებლო სამუშაოების და შემარბილებელი ღონისძიებების დაგეგმვისას. ატმოსფერული ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა თვეების მიხედვით ეგხ-ს დერეფნისთვის ატმოსფერული ჰაერის ფარდობითი ტენიანობა, % თებერვალი სექტემბერი ოქტომბერი დეკემბერი ადმინისტრაციული ნოემბერი წლიური აგვისტო იანვარი ივლისი ივნისი აპრლი მარტი მაისი ერთეული საშ. 75 74 69 65 66 66 64 63 66 71 76 78 69 ახალციხე 75 73 70 62 64 67 65 64 67 70 75 70 69 ადიგენი 69 69 68 64 66 72 77 75 74 70 66 65 70 ხულო 74 74 70 66 68 74 78 78 79 75 76 76 74 შუახევი 78 76 73 70 73 76 80 82 83 81 79 77 77 ქედა 79 78 77 75 76 78 82 84 84 82 80 78 79 ხელვაჩაური ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის გასწვრივ მნიშვნელოვნად იცვლება თოვლის საფარის მახასიათებლებიც. ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში თოვლის საფარის ხანგრძლივობა დაახლოებით 60-70 დღეა და თოვლის საფარის წონა შედარებით მცირეა. ხულოს მუნიციპალიტეტში თოვლის საფარის ხანგრძლივობა 93 დღეა; თოვლის საფარის წყალშემცველობა და შესაბამისად, თოვლის საფარის წონაც ამ ტერიტორიულ ერთეულში შედარებით მაღალია. თოვლის საფარის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 92 of 424 მახასიათებლები, ელექტროგადამცემი ხაზის სხვა მონაკვეთებზე, ზღვის მიმართულებით, თანდათანობით რბილდება. თოვლის საფარის პარამეტრები ეგხ-ს მარშრუტისთვის წარმოდგენილია ცხრილი 6.1.5-ში. თოვლის საფარის მახასიათებლები ეგხ-ს დერეფნისთვის ადმინისტრაციული თოვლის საფარის წონა, თოვლის საფარის დღეთა თოვლის საფარის ერთეული კპა რიცხვი წყალშემცველობა, მმ 0.68 63 49 ახალციხე 0.68 69 60 ადიგენი 1.69 93 222 ხულო 1.14 61 125 შუახევი 1.30 45 127 ქედა 0.50 18 - ხელვაჩაური DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 93 of 424 6.1.2 ლანდშაფტები და მიწათსარგებლობა ლანდშაფტები პროექტის დერეფანი გადაკვეთს სამხრეთ საქართველოს მთიანი რეგიონისთვის დამახასიათებელ ყველანაირი ტიპის ლანდშაფტს, ასევე მთიანი აჭარისთვის სახასიათო სუბ-ტროპიკულ მთიან- ბორცვიან ლანდშაფტებს. მარშრუტის ნაწილი გადის მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქებსა და სოფლებზე, ხოლო სხვა მონაკვეთები კვეთს პრაქტიკულად ხელუხლებელ ტერიტორიებს, ან ხალვათად დასახლებულ ადგილებს. ზოგადად, პროექტის დერეფანში შემდეგი ძირითადი ლანდშაფტები შეიძლება გამოიყოს: ‐ ურბანული ლანდშაფტები, რომლებიც დიდი და მცირე ქალაქების მახლობლად გვხვდება. ეს ლანდშაფტები ხასიათდება განვითარებული საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურით, ადგილ- ადგილ სამრეწველო უბნები გვხვდება. ასეთი ლანდშაფტები სახასიათოა ძირითადად მუნიციპალური ცენტრებისა და დიდი სოფლებისთვის; ‐ სოფლის ლანდშაფტები, რომლებიც მცირე სოფლების შემოგარენში გვხვდება. ისინი წარმოდგენილია საცხოვრებელი ტერიტორიებით, სახნავ-სათესი და სათიბ-საძოვარი სავარგულებით. მსგავსი ლანდშაფტები გავრცელებულია პროექტის დერეფნის მთელ სიგრძეზე; ‐ ნაწილობრივ შეცვლილი ბუნებრივი ლანდშაფტები, ან ხელუხლებელი ტერიტორიები, რომელთა მახასიათებლებიც დერეფნის სხვადასხვა მონაკვეთებზე მნიშვნელოვნად განსხვავდება. კერძოდ, დერეფნის გასწვრივ ბუნებრივი ლანდშაფტები წარმოდგენილია შემდეგი ტიპებით: o ნახევრად მშრალი სტეპებით, რომლებიც გავრცელებულია ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტების საშუალო მთის ზონასა და მთისწინეთში. ამ ტერიტორიებზე მცენარეულობა წარმოდგენილია სტეპის ბალახეულობით და ნახევრად არიდული ბუჩქნარით; o ტყის ლანდშაფტებით: ახალციხის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანში მხოლოდ ფოთლოვანი ტყეების მცირე ფრაგმენტებია შემორჩენილი, რომლებიც მნიშვნელოვნადაა სახეცვლილი ადამიანის საქმიანობის გამო. ამისგან განსხვავებით, ადიგენის მუნიციპალიტეტის მაღალმთიან ზონიდან დაწყებული ხელვაჩაური მუნიციპალიტეტის ჩათვლით, ეგხ-ს დერეფანში მრავლად გვხვდება მაღალი ღირებულების ტყის ფრაგმენტები და მასიური ტყეები. ისინი წარმოდგენილია ფოთლოვანი, წიწვიანი, ან შერეული ტყეებით, რომელთა უმრავლესობა მაღალი ღირებულებისაა; o სუბალპური მდელოები, რომლებსაც ეგხ ხულოს მუნიციპალიტეტში, ბეშუმის საკურორტო ზონის მონაკვეთზე გადაკვეთს; o დიდი მდინარეების ფართო და ღია ხეობებთ, ასევე მცირე მდინარეების ვიწრო ხეობებით: მდინარეების მტკვრის, ფოცხოვის, აჭარისწყლის და ჭოროხის, ასევე მათი შენაკადების ჭალებში ადგილ-ადგილ ჭალის ტყეები გვხვდება. გარკვეულ უბნებზე (მაგ., ახალციხის მუნიციპალიტეტში) ჭალისპირა ტყეები მნიშვნელოვნადაა სახეშეცვლილი. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 94 of 424 ძირითადი ლანდშაფტებისა და მიწათსარგებლობის აღწერა კავკასიის ეკოსისტემები მეტად მრავალფეროვანია და ლანდშაფტების ფართო სპექტრითაა წარმოდგენილი: დაწყებული ნახევრად უდაბნოდან და არიდული ბუჩქნარიდან, რელიქტური მეზოფილური ფოთლოვანი ტყეებითა და ალპური მდელოებით დამთავრებული. ამ ლანდშაფტებსა და ეკოსისტემებში მცენარეთა და ცხოველთა მრავალი სახეობა გვხვდება, რომლებიც წარმოადგენს ხმელთაშუა ზღვის, აღმოსავლეთ ევროპის და ახლო აღმოსავლეთის ფლორისა და ფაუნის სახეობებისა და რეგიონისთვის ენდემური სახეობების ნაზავს (ენდემური სახეობები მათი საერთო რაოდენობის 20- 30 პროცენტს აღწევს გარკვეულ ტაქსონომიურ ჯგუფებში) (UNDP, 2007). სახეობათა მრავალფეროვნების და ადგილობრივი ეკოსისტემების განადგურების საფრთხის გამო, Conservation International-მა კავკასიის ეკორეგიონი მსოფლიოს ბიომრავალფეროვნების 25 ცხელ წერტილს შორის შეიტანა (UNDP, 2007). ეს მეტყველებს ამ რეგიონის ეკოლოგიურ მნიშვნელობასა და მის მოწყვლადობაზე. ეკორეგიონში სახეობათა მრავალფეროვნება აისახა გადამცემი ხაზის დერეფანზეც, რომელიც ორ ადმინისტრაციულ რეგიონს და ექვს ადმინისტრაციულ რაიონს გადის. როგორც ადრე აღინიშნა, დერეფნის მთლიანი სიგრძე დაახლ. 150 კმ-ს შეადგენს. იგი იწყება ქალაქ ახალციხის შემოგარენში არსებული მთიანი ზონიდან, გადადის დასავლეთით არსებულ ქედებზე და ქვემოთ დაუყვება მდ. სხალთის ვიწრო ხეობას; ამის შემდეგ, დერეფანი მიუყვება მდ. აჭარისწყლის ხეობას და მთავრდება ხელვაჩაურის ქვესადგურთან. ახალციხის მუნიციპალიტეტში ძირითადი ლანდშაფტები წარმოდგენილია ზომიერად მშრალი სუბტროპიკული ვაკეებით, ნოტიო და ზომიერად ნოტიო მთის ტყეებით, მთის სტეპითა და სუბალპური მდელოებით, სადაც გვხვდება: - მდინარეთა ჭალები და ჭალისპირა ტყეები; - მდინარეთა დატერასებული ხეობები, მთის სტეპები და ფრიგანოიდული მცენარეულობა; - საშუალო მთის ლანდშაფტები რცხილნარ-მუხნარისა და წიფლნარი ტყეებით; - ვულკანური მთები, რომლებიც დაფარულია წიფლნარ-წიწვოვანი და ფიჭვნარი ტყეებით; - სუბალპური მდელოები. სურათი 6.1.3 ახალციხის მუნიციპალიტეტისთვის ტიპიური ლანდშაფტი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 95 of 424 სურათი 6.1.4 მდ. ფოცხოვის ხეობა ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტების საზღვარზე ახალციხის მუნიციპალიტეტში ეგხ-ს მარშრუტი იწყება ზიკილიის არსებული ქვესადგურიდან და მიუყვება დამრეც ფერდობებს. ლანდშაფტები აქ მეტად მრავალფეროვანია და წარმოდგენილია გორაკ- ბორცვიანი თუ ბრტყელი ზეგნებითა და ვულკანური ქანების კლდოვანი გამოვლინებებით, რომლებიც სოფ. კლდის მახლობლად გვხვდება. აქ მცენარეულობა ძირითადად წარმოდგენილია მშრალი სტეპების მწირი ბალახეულობით, ადგილ-ადგილ კი ბუჩქნარი და ტყეების მცირე ფრაგმენტებიც გვხვდება. ხეობები და ზეგნები აქ ღრმა დაღარვით ხასიათდება, გორაკ-ბორცვები და შედარებით ბრტყელი ხეობები იკვეთება ღრმა ხევებით, რომლებსაც ზედაპირული ჩამონადენი წარმოქმნის. ქ. ახალციხის შემოგარენში მიწები საშუალო ან მაღალი ნაყოფიერებით ხასიათდება და ძირითადად სოფლის მეურნეობისთვის გამოიყენება; თუმცა, ეს მიწები უმეტეს შემთხვევაში რწყვას საჭიროებს. სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების მნიშვნელოვანი ნაწილი წარსულში ირწყვებოდა, მაგრამ ამჟამად საირიგაციო სისტემები მოძველებულია, წყლის გადატუმბვის ხარჯები მაღალია და შესაბამისად, ასეთი ნაკვეთების უმეტესობა საძოვრად გამოიყენება. მთის ფერდობებს ადგილობრივი მოსახლეობა ძირითადად საძოვრად იყენებს. რადგან მეცხოველეობა ერთ-ერთი პოპულარული დარგია, საძოვრები ძალიან მნიშვნელოვანია ადგილობრივი მოსახლეობისთვის; თუმცა, საძოვრების ხელოვნური კულტივირება არ ხდება და მეცხოველეები ძირითადად ბუნებრივ საძოვრებს გამოიყენებენ. ადიგენის მუნიციპალიტეტში, ეგხ-ს დერეფნის ნაწილი, ახალციხის ქვაბულშია განლაგებული. დერეფნის სიმაღლე, დასავლეთის მიმართულებით, თანდათანობით იზრდება და მაქსიმუმს ადიგენისა და ხულოს მუნიციპალიტეტების საზღვარზე, გოდერძის უღელტეხილზე აღწევს. ლანდშაფტები ამ მონაკვეთზე ჩამოყალიბებულია კონტინენტურში გარდამავალი მთის სუბტროპიკული კლიმატის ზეგავლენით, რომელიც ცივი ზამთრით და თბილი ზაფხულით ხასიათდება. მიწათსარგებლობას მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს ტოპოგრაფია, ნიადაგის ნაყოფიერება და სიმაღლე. ქვაბულის ფარგლებში ტერიტორია ძირითადად ბრტყელი ან მცირე დახრილობისაა. ნაკვეთების მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოიყენება სოფლის მეურნეობისთვის. შედარებით მშრალი კლიმატური პირობების გამო ეს ნაკვეთები საჭიროებს რწყვას. საირიგაციო სისტემების დიდი ნაწილი დაზიანებულია და სასოფლო-სამეურნეო მიწების ნაწილი, რომელიც კარტოფილის, მარცვლეულის და ბოსტნეულის მოსაყვანად გამოიყენებოდა, საძოვრებად არის ქცეული. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 96 of 424 სურათი 6.1.5 სოფლის ტიპიური ხედი ადიგენის მუნიციპალიტეტში სურათი 6.1.6 ჩანჩქერი და მთის ნაკადული ადიგენის მუნიციპალიტეტის ზედა ზონაში მთის ფერდობების ზედა ნაწილში ლანდშაფტი უფრო მეტად ტყეებითაა წარმოდგენილი. ეს ტყეები მნიშვნელოვნად სახეცვლილია ინტენსიური ჭრის გამო. მიწათმოქმედება ამ ტერიტორიებზე შედარებით ნაკლებია და ფრაგმენტირებული ტყეები ძირითადად საძოვრებად გამოიყენება. ტყის სარტყელის ზემოთ ალპური ლანდშაფტები იშლება. ბალახით დაფარული ფერდობები ზაფხულის საძოვრებად გამოიყენება. ამ მონაკვეთზე გვხვდება რამდენიმე სეზონური ფერმა, რომელთაც ადგილობრივი ფერმერები ზაფხულში იყენებენ, როცა მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი მთის საძოვრებზე გადაჰყავთ. ამ მონაკვეთის ლანდშაფტები ტიპიურია ალპური ზონისთვის, მთის ფერდობები დაფარულია ნარიბალახეულობით; თუმცა, ბალახის საფარი საგრძნობლად არის გადაძოვებული. მთის ფერდობები განიცდის ქარისმიერ და წყლისმიერ ეროზიას, ასევე დახრამვას. ეგხ- ს დერეფანი გვერდს უვლის ბეშუმის სათხილამურო საკურორტო ზონას და დაახლ. სოფ. რაკვთადან მდ. სხალთის ხეობაში ეშვება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 97 of 424 სურათი 6.1.7 ტიპიური ლანდშაფტი ბეშუმის სათხილამურო კურორტის შემოგარენში სურათი 6.1.8 ალპური მდელოები ბეშუმის სათხილამურო კურორტის მიმდებარედ ალპური ზონიდან ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანი სხალთის ხეობაში ეშვება, სადაც შერეული ტყით დაფარულ ციცაბო ფერდობებსა და ღრმა ხეობებს კვეთს. სიმაღლის კლებასთან ერთად იცვლება ლანდშაფტიც. ხეობაში მთიანი აჭარისთვის დამახასიათებელი სუბტროპიკული კლიმატია გაბატონებული. მდინარეთა ხეობები აქ ღრმაა და ხშირი მცენარეულობით დაფარული ციცაბო ფერდობებითაა შემოსაზღვრული. ფერდობები დაფარულია სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოსთვის ტიპიური ტყეებით, სადაც დომინანტური სახეობებია მუხა, რცხილა და წიფელი. ამ მონაკვეთზე შეიძლება გამოვყოთ შემდეგი სახის ლანდშაფტები:  კოლხური მცენარეულობით დაფარული მთისწინეთი;  კოლხური მცენარეულობით დაფარული საშუალო მთის ზონა, რომელიც წარმოდგენილია წიფლნარით და წიფლნარ-მუქი წიწვოვანი ტყეებით, სადაც მარადმწვანე ქვეტყე გვხვდება;  კავკასიონის მაღალი მთის ზონის ლანდშაფტები, რომლებიც წარმოდგენილია წიფლითა და წიწვოვანი ტყით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 98 of 424 მიწათსარგებლობის კუთხით, ამ ტერიტორიის მხოლოდ მცირე ნაწილია დასახლებული, ან ათვისებულია სახნავ-სათესად. როგორც აღინიშნა, ტერიტორიის ძირითადი ნაწილი დაფარულია ტყით. სოფლები განლაგებულია მდინარეების სიახლოვეს, ღრმა ხეობებში გამავალი მთავარი გზების გასწვრივ. სასოფლო-სამეურნეო მიწები გამოიყენება პარკოსნების და ბოსტნეულის მოსაყვანად. სურათი 6.1.9 ფრაგმენტირებული ფიჭვნარი სხალთის ხეობაში სურათი 6.1.10 სხალთის ხეობის ხედი ალპური ზონიდან მდ. სხალთის და მდ. აჭარისწყლის შესართავის ქვემო წელში მდინარის ხეობა ფართოვდება და ტყით დაფარული ფერდობებიც ნაკლებად ციცაბოა. თუმცა, ძირითადი მახასიათებლებით ლანდშაფტები სხალთის და აჭარისწყლის ხეობების ლანდშაფტებს ჰგავს. ეგხ ამ მონაკვეთზე არსებულ ინფრასტრუქტურას მიუყვება, რადგანაც გზა, სოფლები, სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთები მოქცეულია მდ. აჭარისწყლის ხეობაში არსებულ ვიწრო სივრცეში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 99 of 424 სურათი 6.1.11 სხალთის ხეობისთვის ტიპიური სოფლის ხედი ლანდშაფტები ამ მონაკვეთზე შედარებით მოდიფიცირებულია ანთროპოგენური ფაქტორების გამო, დამუშავებული მიწის ნაკვეთები უფრო ხშირად გვხვდება და ტყეებიც უფრო ფრაგმენტირებულია, სოფლები უფრო დიდი ზომისაა და ზოგადად, მეტი ტერიტორია გამოიყენება სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებისათვის. თუმცა, მთის ციცაბო ფერდობები ჯერ კიდევ ტყეებითაა დაფარული. მდ. აჭარისწყლისა და მდ. სხალთის შესართავიდან ქ. ხელვაჩაურამდე მოქცეულ მონაკვეთში ლანდშაფტები ფაქტიურად აღწერილის მსგავსია. სურათი 6.1.12 მდ. აჭარისწყლის ხეობა ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტში ლანდშაფტები უფრო სუბტროპიკული და შავი ზღვის სანაპიროსთვის ტიპიური ხდება. მდინარის ხეობა ფართოვდება და მთის ფერდობებს შორის მდინარის ჭალაა განვითარებული. მდინარის ჭალაში და ტერასებზე მიწის უმეტესი ნაწილი ათვისებულია ისეთი სუბტროპიკული კულტურებისთვის, როგორიცაა ლიმონი, მანდარინი, ფორთოხალი; სახნავ-სათესი მიწები ძირითადად ბოსტნეულის მოსაყვანად გამოიყენება. ხეობაში განლაგებულია სამრეწველო DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 100 of 424 ობიექტებიც. მცენარეული საფარი ძირითადად მოდიფიცირებულია და მდინარის კალაპოტიდან 2-5 კმ-ის რადიუსში ბუნებრივი ლანდშაფტი პრაქტიკულად არ გვხვდება; თუმცა, მიმდებარე მთის ფერდობები ჯერ კიდევ დაფარულია ფრაგმენტირებული ტყეებით. სურათი 6.1.13 მდ. აჭარისწყლის ხეობა ხელვაჩაურის ზემოთ სურათი 6.1.14 მდ. ჭოროხის ხეობა აჭარისწყლის შესართავის ქვემოთ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 101 of 424 6.1.3 გეოლოგია და გეოლოგიური საფრთხეები ეგხ-ს მთელი დერეფანი განლაგებულია აჭარა-იმერეთის მთათა სისტემის სამხრეთ ფერდობებზე, რომელიც ძირითადად საშუალო და ზედა ეოცენური ქანებითაა აგებული. ეოცენური ქანები წარმოდგენილია ქვიშაქვებით, კონგლომერატებით, ვულკანოგენებით, მერგილებით, კირქვებით, ბაზალტებითა და სხვა. დერეფნის უკიდურესი აღმოსავლეთით, მცირე მონაკვეთზე (ახალციხეში), ქანები წარმოდგენილია ოლიგოცენური ქვიშაქვებით, თიხნარით და კონგლომერატებით. ამას გარდა, მდინარის ჭალებსა და მდინარეულ ტერასებზე შეიძლება შეგვხვდეს მეოთხეული ნალექებიც. საპროექტო რეგიონში გეოლოგიური ნალექები ეროზიის მაღალი მაჩვენებლით გამოირჩევა, რაც ძირითადად ზედაპირული ჩამონადენითაა განპირობებული. ამის გამო ციცაბო ფერდობები მეწყერსაშიშროებით ხასიათდება. საცნობარო წყაროებში ამ ტერიტორიაზე მოხსენიებულია მრავალი ახალი თუ ისტორიული მეწყერი, რაც საპროექტო ეგხ-ს მარშრუტის კვლევის დროსაც დადასტურდა (Mott MacDonalds, 2012). მარშრუტის შესწავლა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ბეშუმი- ხელვაჩაურის მონაკვეთისთვის, რომელიც ციცაბო ფერდობებით გამოირჩევა. ამ მონაკვეთის შესწავლისას მრავალი აქტიური, ისტორიული თუ პოტენციური მეწყერი იქნა აღრიცხული; ამასთან, ბევრი მათგანი დიდი ზომით გამოირჩევა. ახალციხის ქვესადგურსა და კურორტ ბეშუმს შორის მოქცეული გადამცემი ხაზის გასხვისების ზოლი არ არის მოწყვლადი მეწყერების თვალსაზრისით: ამ მონაკვეთზე მხოლოდ რამდენიმე მეწყრული უბანია დაფიქსირებული, ამასთან ისინი მცირე ზომისაა და მათთვის თავის არიდება არ არის დაკავშირებული სირთულეებთან. მარშრუტის კვლევის ანგარიში (Mott MacDonalds, 2012) მეწყრების საკმაოდ დეტალურ შეფასებას იძლევა. თუმცა, ანგარიშის მიხედვით, ბეშუმი-ხელვაჩაურის ზოგიერთ მონაკვეთზე საჭიროა უფრო დეტალური კვლევების განხორცილება, რათა შეირჩეს უფრო ხელსაყრელი ალტერნატივები. ეს ალტერნატივები უნდა იძლეოდეს მაღალი რისკის მეწყრული უბნებისთვის გვერდის ავლის საშუალებას. აღნიშული ტიპის კვლევები, სავარაუდოდ, საპროექტო გუნდის მიერ იქნება შესრულებული დეტალური საინჟინრო პროექტის მომზადებისას. კვლევის მეთოდები პროექტის რეგიონის და დერეფნის გეოლოგიური და გეომორფოლოგიური აღწერა ეფუძნება არსებულ სამეცნიერო და გეოლოგიურ ინფორმაციას. პროექტის რეგიონში ძირითადი გეოლოგიური წარმონაქმნების აღსაწერად გამოყენებულია სხვადასხვა საცნობარო მასალა. პროექტის რეგიონში გეოლოგიური რისკების აღსაწერად ასევე გამოყენებული იქნა სხვადასხვა პუბლიკაციები და გეოლოგიური რისკების ამსახველი რუკები. საპროექტო დერეფნის შესახებ სპეციფიური ინფორმაცია კი აღებული იქნა მარშრუტის კვლევის ანგარიშიდან (Mott MacDonald, 2012), რომელიც საკმაოდ დეტალურად აღწერს პროექტის მარშრუტისთვის სახასიათო გეოლოგიურ რისკებს და რომლის საფუძველზეც მოხდა ანძების განთავსების უბნების შერჩევა. გეოლოგიური პირობების მიმოხილვა მტკვარი-ქვაბლიანის აუზი მდ. მტკვარი-ქვაბლიანის აუზი მცირე კავკასიონის აჭარა-თრიალეთის ზონაშია განლაგებული. პროექტის დერეფნის ფარგლებში ამ აუზის მთავარი გეომორფოლოგიური ელემენტებია: ახალციხის ქვაბული, არსიანის ქედის დასავლეთის ფერდობები და მესხეთის ქედი. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 102 of 424 მესხეთის ქედი ძირითადად აგებულია შუა ეოცენური ვულკანოგენებით, თუმცა მის სამხრეთ ნაწილში ასევე გავრცელებულია ნეოგენური ლავები. არსიანის ქედი აგებულია ზედა მესამეული პერიოდის გოდერძის წყების ფიქლებით და ქვიშაქვებით, ასევე ეოცენური ვულკანოგენური ქანებით. ქედის დასავლეთის ფერდობები ღრმადაა ჩაჭრილი მდ. ქვაბლიანისა და მდ. ფოცხოვის ხეობებით. მთათა თხემებზე შემორჩენილია ძველი გამყინვარების ნიშნები. ახალციხის (სამცხის) ქვაბული წარმოადგენს ტექტონიკურ-ეროზიულ მთათაშორის ქვაბულს, რომელიც ჩრდილოეთიდან მესხეთის ქედით, სამხრეთიდან ერუშეთის ქედით, დასავლეთიდან არსიანის ქედით, ხოლო აღმოსავლეთიდან თრიალეთის ქედითაა შემოსაზღვრული. ქვაბულის სიმაღლე მერყეობს ზღვის დონიდან 900 მ-დან 1000 მ-მდე. იგი აგებულია ეოცენური, ოლიგოცენური და მიოცენური ნალექების კომპლექსით, რომელიც გადაფარულია მეოთხეული ალუვიური და პრო- ალუვიურ-დე-ალუვიური ქანებით. შუა ეოცენური ქანები(P22b) წარმოდგენილია მასიური მსხვილფრაგმენტული ვულკანური ბრექჩიებით, ტუფებით და ლავური შრეებით, ტუტე და სუბ-ტუტე ბაზალტებით, იშვიათად გვხვდება ანდეზიტები და ანდეზიტის ბაზალტები, დოლერიტები, ტუფის კონგლომერატები, ოლიოსტრომი, ტეფრიტი და ქვიშა-ალერიტიკული ტურბიდიტები. ზედა ეოცენური ქანები (P23) წარმოდგენილია ფორამინიფერული და ლიროლეპისიანი მერგელებით, უხეში მსხვილმარცვლოვანი კვარც-არკოზული და გრაუვაკული ქვიშაქვით, თიხებით (კარბონატული, ბიტუმინოზური, ფიქლებრივი მაიკოპის ტიპის), კონგლომერატული შუა ფენებით, კონგლომერატ- ბრექჩიებით, მერგელებით, ანდეზიტის ბაზალტით, სუბ-ტუტე ბაზალტით, ლავითა და პირკლასტოლითებით. მეოთხეული დანალექი ქანები ძირითადად აგებულია კაჭარ-კენჭნარით და ხასიათდება წყლის მაღალი შემცველობით. მდინარის ჭალებში ისინი ალუვიური წარმოშობისაა, ხოლო სხვა ადგილებში პრო- ალუვიურ-დე-ალუვიური. აჭარისწყლის აუზი აჭარისწყლის აუზს ქმნის აჭარა-თრიალეთის ნაოჭა მთათა სისტემა, რომელიც განლაგებულია მცირე კავკასიონის დასავლეთ ცენტრალურ ქვეზონაში. აუზის მთავარი გეომორფოლოგიური ელემენტებია აჭარა-იმერეთის, არსიანის და შავშეთის მთათა სისტემები, აჭარის ქვაბული და სანაპირო დაბლობი. აჭარისწყლის აუზის ძირითადი გეოლოგიური ფორმაციებია პალეოგენური და ნეოგენური ვულკანოგენები. აუზის ზედა ნაწილი, არსიანის ქედის დასავლეთ ფერდობებზე წარმოქმნილია გვიანი ეოცენის ბაზალტებით, გვხვდება ანდეზიტ-ბაზალტური ლავები, მერგელები, ქვიშაქვის შემცველი მსხვილმარცვლოვანი კვარცები, სხვადასხვა თიხები, კონგლომერატები, ბრექჩიები და კირქვები. აუზის შუა ქვედა წელი შექმნილია ეოცენური და ოლიგოცენური ტუფებით, ტუფ-ბრეჩიებით, ანდეზიტებით, არგილიტებით და სხვა ვულკანოგენური ქანებით. მდინარის ჭალა დაფარულია თანამედროვე და გვიანი პლეისტოცენის მეოთხეული ალუვიური ნალექებით. პრო-ლუვიალ-დე-ლუვიალური მეოთხეული ნალექები გავრცელებულია აუზის დიდ ნაწილზე. აჭარა-იმერეთის ქედებზე და არსიანის მთებში გვხვდება პრე-პლეისტოცენური პერიოდის კლდოვანი გამოსასვლელები. ზოგ ადგილას ასევე გვხვდება ინტრუზიული სიენიტები და სიენიტ-დიორიტები. აუზის ფარგლებში დაფიქსირებულია რიგი ტექტონიკური რღვევებისა, რომელთა დიდი ნაწილი აჭარისა და სხალთის კალაპოტის გასწვრივაა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 103 of 424 სურათი 6.1.15-ზე ნაჩვენებია ზემოთ აღწერილი გეოლოგიური ელემენტების გავრცელება პროექტის რეგიონში. სურათი 6.1.15 პროექტის რეგიონის გეოლოგიური აგებულება წყარო: საქართველოს გეოლოგიური რუკა, 2004 გეოლოგიური საფრთხეები სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი გეოლოგიური საფრთხეების რისკის საშუალო დონით ხასიათდება. ეს რისკები ძირითადად უკავშირდება რეგიონის რთულ გეომორფოლოგიურ აგებულებას და რთულ რელიეფს. რეგიონში დაფიქსირებული გეოლოგიური რისკები მოიცავს მეწყერს, ქვის ცვენას, ღვარცოფებს და ეროზიას. აქედან, რეგიონის ადმინისტრაციულ საზღვრებში და შესაბამისად, პროექტის დერეფანში ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია მეწყერული პროცესები (სურათი 6.1.17). ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტები შედარებით მაღალი მეწყერული რისკით ხასიათდება (სურათი 6.1.16); თუმცა, მეწყერის რისკი ამ ტერიტორიულ ერთეულებზე გაცილებით დაბალია, ვიდრე აჭარის რეგიონში. ეგხ-ს დერეფნის ამ მონაკვეთზე დაფიქსირებულია ორი მაღალი მეწყერსაშიში ზონა (სურათი 6.1.17-ზე ნაჩვენებია იისფერი კონტურით). ეს მეწყერსაშიში ზონები განლაგებულია ქვაბლიანის ხეობის გასწვრივ, სოფ. ბენარასთან და დ. ადიგენის ზემოთ. პროექტის დერეფნის დასაწყისში, მისგან ჩრდილოეთით, მდებარეობს კიდევ ერთი მაღალი რისკის ზონა, რომელიც შედარებით დაშორებულია დერეფნიდან. მარშრუტის კვლევის ფარგლებში განხორციელებული გეოტექნიკური შეფასებით, დერეფნის ამ მონაკვეთზე და მის მახლობლად, გამოვლენილი იქნა რამდენიმე მეწყერული ზონა (იხ. სურათი 6.1.18 და სურათი 6.1.19) (Mott MacDonald, 2012). ამ მეწყრული უბნების გააქტიურების რისკის დონე ზოგ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 104 of 424 ადგილებში დაბალია, ხოლო ადგილ-ადგილ ძალიან მაღალი; თუმცა, მეწყრული წარმონაქმნების ზომები შედარებით მცირეა. საპროექტო დერეფნის მარშრუტი ისე იქნა შერჩეული, რომ მაქსიმალურად იქნა დაცილებული მაღალი რისკის მეწყრული და ეროზიული უბნებიდან. აჭარის რეგიონი გეოლოგიური რისკების თვალსაზრისით, აჭარა საქართველოს ერთ-ერთ ყველაზე მოწყვლად რეგიონად ითვლება. ასეთ მაღალ გეოლოგიურ რისკებს განსაზღვრავს რეგიონის ადგილმდებარეობა, რელიეფი და კლიმატური პირობები. კერძოდ, აჭარის რეგიონი მდებარეობს ღრმა რეგიონალური რღვევის ზონაში, რომელიც ყოფს აჭარა-თრიალეთის მთათა სისტემას და საქართველოს ბელტს. შესაბამისად, ეს მაღალსეისმური ზონაა, რომელიც რთულ რელიეფთან და ნოტიო კლიმატთან კომბინაციაში, ისეთი გეომორფოლოგიური პროცესების განვითარებას განაპირობებს, როგორიცაა მეწყერი, ქვათაცვენა, ღვარცოფები, ეროზია და სხვა. ამასთან, ბუნებრივ პირობებთან ერთად, გეოლოგიური საფრთხეების პროვოცირებას ხშირად სხვადასხვა ეკონომიკური საქმიანობაც ახდენს. გეოლოგიური საფრთხეებიდან აჭარის რეგიონში ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია მეწყერი, რომელთა უმეტესი ნაწილი მთლიან აჭარაში, კერძოდ კი აჭარისწყლის აუზშია დაფიქსირებული (სურათი 6.1.18). მეწყრების დიდი ნაწილი სავარაუდოდ ზემოაღნიშნულ რღვევის ზონაში მომხდარ მიწისძვრებს უკავშირდება (გარემოს ეროვნული სააგენტო, 2013). აჭარის რეგიონის დაყოფა მეწყრული საშიშროების ზონებად ნაჩვენებია სურათი 6.1.16-ზე. როგორც იგი გვიჩვენებს, პროექტის დერეფნის დიდი ნაწილი ძალიან მაღალ ან მნიშვნელოვნად მეწყერსაშიშროების ზონებში ხვდება; ასეთი რისკებით განსაკუთრებით ხულოსა და შუახევის მუნიციპალიტეტებზე გამავალი მონაკვეთი გამოირჩევა. მდ. სხალთის აუზის ზედა ნაწილში საკმაოდ დიდი ტერიტორია მოქცეულია ძალიან მაღალი რისკის ზონაში; ასეთივე რისკის წინაშეა მდ. აჭარისწყლის გასწვრივ რამდენიმე მცირე ზომის უბანი. მარშრუტის კვლევის ანგარიშის ფარგლებში მომზადებული მეწყრული უბნების რუკების მიხედვით (Mott MacDonald, 2012), გოდერძის უღელტეხილიდან ბათუმის ქვესადგურამდე მონაკვეთზე დერეფნის დიდი ნაწილი მეწყრული წარმონაქმნებით ხასიათდება. უმეტესი უბნებისთვის მეწყერსაშიშროების რისკი საშუალო ან მაღალია, თუმცა რამდენიმე უბანზე მეწყერსაშიშროების რისკი კრიტიკული დონისად ჩაითვალა. სამცხე-ჯავახეთის რეგიონისგან განსხვავებით, აჭარის მონაკვეთზე მრავალი დიდი ზომის მეწყერსაშიში უბანია, რაც მნიშვნელოვან დაბრკოლებას წარმოადგენს საინჟინრო და სამშენებლო სამუშაოებისთვის (სურათი 6.1.19-სურათი 6.1.25). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 105 of 424 სურათი 6.1.16 პროექტის რეგიონის დარაიონება მეწყერული დაზიანებისა და საშიროებების რისკების მიხედვით ადაპტირებულია მეწყრებით დაზიანებისა და საშიშროებების რისკის მიხედვით საქართველოს ტერიტორიის დარაიონების რუკიდან DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 106 of 424 სურათი 6.1.17 სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში გეოლოგიური საშიშროებების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები წყარო: გარემოს ეროვნული სააგენტოს, 2013 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 107 of 424 სურათი 6.1.18 აჭარის რეგიონში გეოლოგიური საშიშროებების ზონაში მოქცეული დასახლებული პუნქტები წყარო: გარემოს ეროვნული სააგენტოს, 2013 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 108 of 424 სურათი 6.1.19 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ახალციხის ქვესადგური - სოფელი ბენარა (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 109 of 424 სურათი 6.1.20 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ბენარა - ანძა #38 (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 110 of 424 სურათი 6.1.21 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ანძა #38 - ბეშუმი (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 111 of 424 სურათი 6.1.22 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ბეშუმი-დიდაჭარა (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 112 of 424 სურათი 6.1.23 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, დიდაჭარა-შუახევი (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 113 of 424 სურათი 6.1.24 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, შუახევი-ქედა (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 114 of 424 სურათი 6.1.25 პროექტის დერეფნის მეწყერსაშიშროების რუკა, ქედა-ბათუმი ქვესადგური (Mott MacDonald, 2012) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 115 of 424 6.1.4 ნიადაგის საფარი საპროექტო დერეფნის ნიადაგის საფარის შესწავლა განხორციელდა რეპრეზენტატიული მონაკვეთების კვლევის საფუძველზე. დერეფნის თითოეული მონაკვეთის ფარგლებში გავრცელებული ნიადაგების აღწერა მომზადებულია ნიადაგების საერთაშორისო კლასიფიკაციის საფუძველზე. ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანში ნიადაგის საფარი წარმოდგენილია შემდეგი ტიპებით: წითელმიწა ნიადაგებით, ყვითელ-ყომრალი ნიადაგებით, ყომრალი ნიადაგებით, მთა-მდელოს ნიადაგებითა და ყავისფერი ნიადაგებით. მათი დეტალური აღწერა და გავრცელება პროექტის დერეფანში მოცემულია ქვემოთ. წითელმიწა ნიადაგები წითელმიწა ნიადაგები გვხდება ხელვაჩაურის რაიონში ჭოროხის ქვესადგურიდან სოფ. ხერთვისამდე. საქართველოში წითელმიწა ნიადაგები გავრცელებულია ტენიანი სუბტროპიკული ზონის სამხრეთ- დასავლეთ ნაწილში - აჭარის და გურიის რეგიონებში, ზღვის დონიდან 300 მ-მდე, აგრეთვე გვხდება სამეგრელოსა და აფხაზეთში. წითელმიწები ფორმირდება ფუძე ამონაღვარ ქანებზე, უმეტესად ანდეზიტებზე და მათი გამოფიტვის პროდუქტებზე. წითელმიწა ნიადაგები ხასიათდება წითელი შეფერილობით, გათიხებით და ჩვეულებრივ მძლავრი პროფილით. ნიადაგის პროფილს აქვს შემდეგი აგებულება: A-AB-B-BC-C. წითელმიწები ხასიათდება მჟავე რეაქციით, pH მაჩვენებელი უმეტესად 4.0-დან 5.0-მდე მერყეობს. ჰუმუსის შემცველობა საშუალო ან მაღალია. ჰუმუსის ტიპი ფულვატურია; შთანთქმის ტევადობა დაბალი ან საშუალოა. შთანთქმულ კომპლექსში ჭარბობს გაცვლით წყალბადი. წითელმიწები ხასიათდება მძიმე თიხნარი, თიხა და მძიმე თიხა მექანიკური შედგენილობით. წითელმიწებს ფართო გამოყენება აქვთ სოფლის მეურნეობაში. ამ ნიადაგებზეა გაშენებული სუბტროპიკული კულტურების უმეტესი ნაწილი, როგორიცაა ციტრუსები, ჩაი და სხვ. წითელმიწა ნიადაგები ღარიბია საკვები ელემენტებით: კალციუმით, მაგნიუმით, კალიუმით, ფოსფორით და აზოტით, რის გამოც საჭიროებს მუდმივ განოყიერებას ორგანული და მინერალური სასუქებით. ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები გვხდება საპროექტო ელექტროგადამცემი ხაზის გასწვრივ, ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტის სოფ. ხერთვისიდან ხულოს მუნიციპალიტეტის სოფ. ფუშრუკაულამდე. საქართველოში ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები გავრცელებულია დასავლეთ საქართველოში ტენიან სუბტროპიკულ სარტყელში, ზღვის დონიდან 400-1000 მ-მდე. ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები ძირითადად განვითარებულია ამონაღვარ ნეოეფუზივებზე - ანდეზიტებსა, ანდეზიტო- ბაზალტებზე. ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები ხასიათდება კარგად გამოხატული ჰუმუსოვანი და ყვითელ-ყომრალი ილუვიური ჰორიზონტით. ნიადაგურ პროფილს ჩვეულებრივ შემდეგი აგებულება აქვს: A-AB-B1- B2-C1-C2 ან A-B1-B2-C1-C2 ან A-AB-B-B1-B2-BC. ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები ხასიათდება მჟავე რეაქციით, pH-ის მაჩვენებელი საშუალოდ 5.0-5.5 ფარგლებში მერყეობს. ყველაზე მაღალი მჟავიანობით გამოირჩევა ჰუმუსოვანი ჰორიზონტები. სიღრმით აღინიშნება მჟავიანობის შემცირების ტენდენცია. ეს ნიადაგები ჰუმუსს დიდი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 116 of 424 რაოდენობით შეიცავენ. ნიადაგის პროფილი ღრმად ჰუმუსირებულია. მექანიკური შედგენილობით ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები მძიმე თიხნარებს მიეკუთვნება. ყვითელ-ყომრალი ნიადაგები ჰუმუსის დიდი რაოდენობით შემცველობის გამო მდიდარია აზოტით, თუმცა შედარებით ნაკლებ უზრუნველყოფილია ფოსფორით და კალიუმით. კარგი ფიზიკური თვისებების გამო ნიადაგს გააჩნია მაღალი წყალგამტარობის უნარი, რასაც დიდი მნიშვნელობა აქვს ეროზიული პროცესების შენელება-შეზღუდვის თვალსაზრისით. ამ ნიადაგების უმეტესი ნაწილი ტყეებითაა დაფარული. შედარებით მცირე ფართობები ათვისებულია მრავალწლიანი კულტურებით - ვაზით, ხეხილით და სხვ. ასევე მოჰყავთ თამბაქო. ყომრალი ნიადაგები ყომრალი ნიადაგები ესაზღვრება ყვითელ-ყომრალ ნიადაგებს და ვრცელდება საპროექტო დერეფნის ტყის ზედა სარტყელში, ტყის ზედა საზღვრამდე, ხულოს და ადიგენის მუნიციპალიტეტების ადმინისტრაციულ საზღვრებში. ყომრალი ნიადაგები მიეკუთვნება ყველაზე მეტად გავრცელებულ ნიადაგებს საქართველოში. მათ მიერ დაკავებული ფართობი ქვეყნის ტერიტორიის 18.1 %-ს შეადგენს. ყომრალი ნიადაგები ვითარდება თბილი და ზომიერად ტენიანი კლიმატის პირობებში. საკვლევ რაიონში ეს ნიადაგები უმეტესად განვითარებულია ამონთხეულ ქანებზე, მესამეულ ქვიშნარებზე, მერგელებზე და თიხაფიქლებზე. ყომრალი ნიადაგები ხასიათდება არადიფერენცირებული პროფილით მეტამორფული გათიხებული B ჰორიზონტით. ნიადაგის პროფილს ჩვეულებრივ შემდეგი აგებულება აქვს: A-Bm-C. ყომრალ ნიადაგებს ახასიათებს სუსტი მჟავე რეაქცია, რომელიც პროფილის სიღრმით მატებასთან ერთად იკლებს. ამასთან, მჟავიანობის ყველაზე დაბალი მაჩვენებლები აღინიშნება პროფილის ზედა ნაწილში. ნიადაგები ზომიერად ჰუმუსიანი და ღრმად ჰუმუსირებულია. ნიადაგები უზრუნველყოფილია აზოტით. მექანიკური შედგენილობით ყომრალი ნიადაგები მიეკუთვნება საშუალო და მსუბუქ თიხნარებს, იშვიათად მძიმე თიხნარებს. მთა-მდელოს ნიადაგები მთა-მდელოს ნიადაგები, საპროექტო ელექტროგადამცემის დერეფანში, გვხდება ზღვის დონიდან 2100-2500 მ სიმაღლეზე და განლაგებულია ხულოს და ადიგენის მუნიციპალიტეტების ადმინისტრაციულ საზღვრებში, ბუნებრივი სათიბ-საძოვრების ქვეშ, სუბალპურ და ალპურ სარტყელში. მთა-მდელოს ნიადაგები წარმოადგენს აბსოლუტურად გაბატონებულ ნიადაგებს საქართველოში. მათი გავრცელების საერთო ფართობი ქვეყნის ტერიტორიის 25.1% შეადგენს. მთა-მდელოს ნიადაგები ხასიათდება არადიფერენცირებული პროფილით. ნიადაგურ პროფილს ჩვეულებრივ შემდეგი აგებულება აქვს: Aკ-A-B-BC-C. მთა-მდელოს ნიადაგები ფორმირდება მკაცრი კლიმატის პირობებში, რომელიც ხასიათდება ხანგრძლივი ზამთრით და გრილი ზაფხულით. მთა- მდელოს ნიადაგები ხასიათდება ზედაპირიდან სხვადასხვა ხარისხით გაკორდებული ჰუმუსოვანი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 117 of 424 ჰორიზონტით. ილუვიური ჰორიზონტი გამოირჩევა ხირხატის საკმაო შემცველობით. მომდევნო ჰორიზონტი ხასიათდება ქანის ნამტვრევების შემცველობის მატებით. მთა-მდელოს ნიადაგები ხასიათდება მჟავე ან სუსტად მჟავე არეს რეაქციით, მაღალი და ღრმა ჰუმუსირებით, ქვედა ჰორიზონტებში ჰუმუსის შემცველობა ზოგჯერ 1%-ს აღემატება. ჰუმუსის ტიპი ფულვატურია ან ჰუმატურ-ფულვატური. მთა-მდელოს ნიადაგებს ახასიათებთ თიხნარი ან თიხა-მექანიკური, შედგენილობა. მთა-მდელოს ნიადაგები ათვისებულია სათიბ-საძოვრების ქვეშ, რის გამოც მნიშვნელოვანია საძოვრების რაციონალური მართვა, რაც აუცილებელი პირობაა ნიადაგების ეროზიისგან დასაცავად. ეს საკითხი განხილულ უნდა იქნას მშენებლობის და ტექნიკური უზრუნველყოფის აქტივობების დროს შემოთავაზებულ ელექტროგადამცემ ხაზზე, თუკი ნიადაგის დაცვა გახდება საჭირო, სპეციალური ღონისძიებები უნდა განხორციელდეს ამ ტერიტორიაზე. ყავისფერი ნიადაგები ყავისფერი ნიადაგები, საპროექტო ელექტროსადგურის დერეფანში, გვხდება ადიგენის მუნიციპალიტეტის სოფ. უდედან ახალციხის მუნიციპალიტეტის სოფ. ზიკილიამდე. ყავისფერი ნიადაგები გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოში, სუბტროპიკული ტყე-სტეპის ზონაში, უმეტესად ზღვის დონიდან 500-1300 მ ფარგლებში. ყავისფერი ნიადაგები ხასიათდება მკვეთრად გამოხატული პროფილის ფერადი დიფერენციაციით. ნიადაგურ პროფილს ჩვეულებრივ შემდეგი აგებულება აქვს: A-B(Ca)-BC(BCCa)-CCa. ყავისფერი ნიადაგები ხასიათდება კარგად გამოხატული ჰუმუსოვანი ჰორიზონტით, მძიმე მექანიკური შედგენილობით, სუსტი ტუტე ან ნეიტრალური რეაქციით, სიღრმით ტუტიანობის მატებით. ჰუმუსის შემცველობა დაბალია ან საშუალო, თუმცა ნიადაგები ღრმად ჰუმუსირებულია. ჰუმუსის ტიპი ჰუმატურია. ყავისფერი ნიადაგები მაღალი ნაყოფიერებით გამოირჩევა და შავმიწებთან ერთად საქართველოს ყველაზე ნაყოფიერ ნიადაგებს მიეკუთვნება. აგრონომიული თვისებებით ყავისფერი ნიადაგები ერთ-ერთ საუკეთესო ნიადაგად ითვლება ვაზისა და ხეხილოვანი კულტურებისთვის. ამ ნიადაგებზე მოყავთ ხორბალი, ქერი, სიმინდი და სხვ. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 118 of 424 6.2 ბიოლოგიური გარემო 6.2.1 დაცული ტერიტორიები და განსაკუთრებული ეკოლოგიური ღირებულების მქონე ტერიტორიები საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის უდიდესი მცირე კავკასიონის რეგიონის დასავლეთ ნაწილში აშენდება, რომელიც ეკოლოგიური თვალსაზრისით სენსიტიურობით გამოირჩევა. ეს მონაკვეთი მიმდებარე თრიალეთის ქედთან ერთად მიჩნეულია პრიორიტეტულ საკონსერვაციო ტერიტორიად (PACs) და ველური სახეობების მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფნად, რომელიც დიდ როლს თამაშობს ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებასა და გენთა გაცვლაში (WWF, 2006). გარდა ამისა, მარშრუტის უკიდურესი დასავლეთი მონაკვეთი გადაკვეთს მნიშვნელოვან და კარგად შესწავლილ ფრინველთა სამიგრაციო დერეფანს. პროექტის დერეფნის სიახლოვეს რამდენიმე დაცული ტერიტორიაა დაარსებული, რომელთა დანიშნულება იქაური ეკოსისტემებისა და ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებაა. მათ შორისაა: ‐ ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი, რომელიც ახალციხის მონაკვეთზე ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის ჩრდილოეთითაა განლაგებული; ‐ მტირალას, კინტრიშის და მაჭახელას დაცული ტერიტორიები, რომლებიც აჭარის რეგიონშია განლაგებული. ელექტროგადამცემი ხაზი, ზემოთ ჩამოთვლილი დაცული ტერიტორიებიდან, არც ერთს არ კვეთს, ამასთან, ეგხ მათგან საკმაოდ იქნება დაცილებული. ყველაზე მეტად ეგხ მაჭახელას ეროვნულ პარკს მიუახლოვდება, თუმცა მინიმალური დაშორება პარკიდან გასხვისების დერეფნამდე 1 კმ-ზე მეტი იქნება. პროექტის მახლობლად არსებული დაცული ტერიტორიების და პროექტის დერეფნის განლაგება ნაჩვენებია სურათი 6.2.1-ზე. ამ დაცული ტერიტორიების მოკლე აღწერა მოცემულია ქვემოთ. სურათი 6.2.1 პროექტის დერეფნის საზღვრები დაცული ტერიტორიების სიახლოვეს ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი საქართველოს ერთ-ერთი დიდი დაცული ტერიტორიაა, რომელიც ქვეყნის ცენტრალურ ნაწილშია განლაგებული. პარკის საერთო ფართობია 61,235 ჰექტარი, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 119 of 424 საიდანაც დაახლოებით 15,000 ჰექტარს აქვს ნაკრძალის სტატუსი. გარდა ამისა, პარკის მიმდებარედ 150,000 ჰექტარი ტერიტორია განიხილება მის დამხმარე ზონად. ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი დაარსებულია მცირე კავკასიონის ცენტრალურ ნაწილში, კერძოდ, აჭარა-თრიალეთის ქედის ცენტრალურ ზონაში, კარგად შემონახული მთის ეკოსისტემების შესანარჩუნებლად. ბორჯომ-ხარაგაულის პარკის ძირითადი ეკოსისტემები მოიცავს მცირე კავკასიონის ცენტრალური ნაწილისთვის სახასიათო მთიანი ზონის პირველად ტყეებს, ასევე სუბალპურ და ალპურ მდელოებს. ტყეები წარმოდგენილია მუქწიწვოვანი, ფოთლოვანი და შერეული ტყით. შერეულ ფოთლოვან ტყეებს ქმნის წაბლი (Castanea sativa), წიფელი (Fagus orientalis), რცხილა (Carpinus orientalis), კავკასიური ცაცხვი (Tilia begoniifolia), კოლხური მუხა (Quercus hartwissiana) და იფანი (Fraxinus excelsior). მაღალი მთის ტყეები ძირითადად წარმოდგენილია მუქწიწვოვანი სახეობებით, როგორიცაა აღმოსავლური ნაძვი (Picea orientalis), კავკასიური სოჭი (Abies nordmanniana) და ფიჭვი (Pinus sosnowskyi). შედარებით ზედა ზონაში გავრცელებულია სუბალპური ტყეები, ბუჩქნარი და მდელოები; ამ ზონაში ხშირად გვხვდება კავკასიური დეკა (Rhododendron caucasica), რომელიც კავკასიური როჭოს ჰაბიტატს წარმოადგენს. ბორჯომ-ხარაგაულის ფაუნა ასევე ძალიან მრავალფეროვანია. დიდი ძუძუმწოვრებიდან შეიძლება შეგვხვდეს რუხი მგელი (Canis lupus), ფოცხვერი (Lynx lynx), მურა დათვი (Ursus arctos), ევროპული შველი (Capreolus capreolus), კავკასიური ირემი (Cervus elaphus) და გარეული ღორი (Sus scrofa). ეროვნულ პარკში დაფიქსირებულია მრავალი ქვეწარმავლი, მათ შორის კავკასიური ჯოჯო (Laudakia caucasica) და ბერძნული კუ (Testudo graeca). ფრინველებიდან აქ გხვდება ისეთი იშვიათი სახეობები, როგორიცაა მთის არწივი (Aquila chrysaetos), ორბი (Gyps fulvus), სვავი (Aegypius monachus) და კავკასიური როჭო (Tetrao mlokosiewiczi). 2007 წელს ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკი გახდა დაცული ტერიტორიების ევროპული ქსელის (PAN Park) წევრი. ელექტროგადამცემი ხაზის მონაკვეთი ახალციხის ქვესადგურიდან AP28-მდე ეროვნული პარკის სამხრეთი საზღვრიდან 6 კმ-ითაა დაცილებული. კინტრიშის და მტირალას დაცული ტერიტორიები კინტრიშის დაცული ტერიტორია, პროექტის დერეფნის AP81-ს და AP110-ს შორის მოქცეული მონაკვეთის ჩრდილოეთით, გასხვისების ტერიტორიიდან მინიმუმ 5კმ-ის დაშორებით მდებარეობს. კინტრიშის დაცული ტერიტორია, მდ. კინტრიშის აუზის ზედა ნაწილში, 13,893 ჰა-ს მოიცავს. მის შემადგენლობაში შედის კინტრიშის ნაკრძალი (10,703 ჰა) და კინტრიშის დაცული ლანდშაფტი (3,190 ჰა). მტირალას ეროვნული პარკი კინტრიშის ნაკრძალს ესაზღვრება. ისიც ელექტროგადამცემი ხაზის ჩრდილოეთით მდებარეობს, AP106-სა და AP135-ს შორის, მარშრუტიდან 1.7 კმ-ის დაშორებით. პარკის საერთო ფართი დაახლ. 15.700 ჰა-ია. ეს დაცული ტერიტორიები დაარსდა მცირე კავკასიონის დასავლეთ ნაწილში პრიორიტეტული საკონსერვაციო სტატუსის (PCA) მქონე (WWF, 2006) ტერიტორიის ფარგლებში, მისი ბიოლოგიური მრავალფეროვნების, ლანდშაფტების და სუბტროპიკული ზონის უნიკალური კოლხური ტყეების შესანარჩუნებლად. გარდა ამისა, აქ გადის ფრინველების მნიშვნელოვანი სამიგრაციო დერეფანი (ე.წ. ბათუმის „ყელი“). შესაბამისად, ეს დაცული ტერიტორიები გამოირჩევა მაღალი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 120 of 424 ბიომრავალფეროვნებით, რომელთა შორის ფართოდ გავრცელებულ მცენარეთა და ცხოველთა სახეობებთან ერთად, იშვიათი, ენდემური და რელიქტური სახეობებიცაა; მათი ნაწილი დაცულია საქართველოში და/ან მსოფლიოში. ეს დაცული ტერიტორიები ფაქტიურად მთლანად კოლხური ტყეებითაა წარმოდგენილი, სადაც ჭარბობს წიფელი. აქ ასევე გვხვდება: წაბლი, მუხა, რცხილა, ცაცხვი და სხვა ფლორის ზოგიერთი სახეობა რელიქტურია. მათ შორისაა: უთხოვარი (Taxus baccata), მედვედევის არყი (Betula medwedewi), შქერი (Rhododendron ungernii), პონტური მუხა (Quercus pontica), ჯონჯოლი (Staphylea colchica), წაბლი (Castanea sativa), კოლხური ბზა (Buxus colchica) და სხვა. კინტრიშის და მტირალას დაცული ტერიტორიების ფარგლებში, საერთო ჯამში, დაახლოებით 100 მერქნიანი სახეობა გვხვდება. როგორც აღინიშნა, ამ დაცულ ტერიტორიებს კვეთს ფრინველების სამიგრაციო დერეფანი. შესაბამისად, ეს ტერიტორია გამოირჩევა ფრინველთა და განსაკუთრებით კი მტაცებელ ფრინველთა სიმრავლითა და მრავალფეროვნებით. მტაცებელთა შორის კინტრიშის დაცულ ტერიტორიაზე დაფიქსირებულია: ჩია არწივი (Aquila pennatus), ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), ქორი (Accipiter gentilis), მიმინო (Accipiter nisus), მარჯანი (Falco subbuteo), კირკიტა (Falco tinnunculus), ბეგობის არწივი (Aquila heliaca) და სხვა. ამას გარდა, ამ გერიტორიაზე გვხვდება კავკასიური როჭო (Lyrurus mlocosiewiczi). კინტრიშისა და მტირალას დაცულ ტერიტორიებში გვხვდება მურა დათვი (Ursus arctos), ფოცხვერი (Lynx lynx), მგელი (Canis lupus), გარეული ღორი (Sus scrofa) და სხვა. ასევე, გვხვდება მრავალი მცირე ძუძუმწოვარი. მდ. კინტრიში და მისი შენაკადები წარმოადგენს სხვადასხვა თევზის ჰაბიტატს. ამფიბიებიდან გვხვდება ტრიტონი(Triturus karelinii), ჩვეულებრივი გომბეშო (Bufo bufo), ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda) და სხვა, რომლებიც ფართოდაა გავრცელებული ამ ნოტიო ტყეებში. რეპტილიებიდან აღსანიშნავია კავკასიური გველგესლა (Vipera kaznakovi), რომელიც დაცულია, როგორც საქართველოში, ასევე მსოფლიოში. მაჭახელას ეროვნული პარკი მაჭახელას ეროვნული პარკი ახლახან, 2012 წელს დაარსდა. იგი მდ. მაჭახელას შუა წელში, რომელიც საქართველოსა და თურქეთის ტრანსსასაზღვრო მდინარეა, 8733 ჰა ფართობზეა გადაჭიმული. შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი ხაზის AP103-სა და AP145-ს შორის მოქცეული მონაკვეთი ჩრდილოეთიდან გაუვლის ამ დაცულ ტერიტორიას. მინიმალური დაცილება პროექტის გასხვისების დერეფანსა და დაცულ ტერიტორიას შორის 1.1-1.5 კმ იქნება. მაჭახელას ეროვნული პარკი შეიქმნა კარგად შემონახული კოლხური ეკოსისტემების დასაცავად და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს და ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ თურქეთის ეკოსისტემების ინტეგრაციისთვის. პარკის ტერიტორიის დაახლოებით 75% დაფარულია კარგად დაცული კოლხური ტყეებით, სადაც დომინანტური ტყეწარმომქმნელი სახეობაა წიფელი. კინტრიშის და მტირალას მსგავსად, მაჭახელას პარკიც დასავლეთ მცირე კავკასიონის PAC-ის და ბათუმის სამიგრაციო დერეფნის ნაწილია. სიახლოვის გამო, ფლორისა და ფაუნის მრავალფეროვნება ძალიან ჰგავს ზემოთ აღწერილი დაცული ტერიტორიებისას. . DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 121 of 424 6.2.2 ფლორა 500 მ სიგანის დერეფნის შესწავლით, მოცული იქნა ფაქტიურად ყველა ტიპის ჰაბიტატი, მათ შორის მდინარეთა ნაპირებზე განლაგებული ჭალის ტყეები, ციცაბო ფერდობებზე შეფენილი შერეული ტყეები, ტყის ზონის ზემოთ არსებული ალპური და სუბალპური მდელოები. ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ აჭარის მონაკვეთი მცენარეული საფარის უფრო დიდი მრავალფეროვნებით, მათ შორის დაცული და საფრთხის წინაშე მყოფი სახეობების რაოდენობით გამოირჩევა; თუმცა, მცენარეული საფარის ღირებულება, ასევე მაღალია ადიგენის მუნიციპალიტეტზე გამავალ მონაკვეთზე, საპროექტო დერეფნის ფლორის მიმოხილვა საპროექტო ტერიტორია მოიცავს ახალციხის ქვაბულის გეობოტანიკური ოლქის, მესხეთისა და არსიანის ქედების გეობოტანიკურ რაიონს (საპროექტო ტერიტორია მდებარეობს ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში) და მცირე კავკასიონის გეობოტანიკური ოლქის აჭარა-გურიის გეობოტანიკურ რაიონს (საპროექტო ტერიტორია მოიცავს აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიის (შემდგომში აჭარა) ხულოს, შუახევის, ქედისა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებს, ფერდობს (მესხეთის ფარგლებში; აღმოსავლეთი საზღვარი სოფ. აწყურის მერიდიანზე გადის) და არსიანის ქედის აღმოსავლეთ ფერდობს (საქართველოს ფარგლებში), ახალციხის ქვაბულის ფსკერის მიმდებარე ტერიტორიითურთ (ქვაბულის ჩრდილო ნაწილი). ტერიტორიის გეოლოგიურ აგებულებაში გაბატონებულია მესამეული ქანები (ფიქლები, ქვიშაქვები) და ვულკანოგენური წყებები (ტუფები, ტუფბრექჩიები) გოდერძის წყების მასალით- ლავებით, ტუფებითა და ტუფბრექჩიებით აგებულია მდ. ძინძეს ხეობა (არსიანის ქედი). რაიონის რელიეფის გაბატონებული ტიპია - ეროზიული რელიეფი. გვხვდება, აგრეთვე, ვულკანოგენური ფორმები, მეწყრული წარმონაქმნები, აკუმულაციის ფორმები (მდინარეთა ბრტყელფსკერიანი ტაფობები). ტერიტორიის ჰიფსომეტრიული განვრცობა საკმაოდ ფართოა, ზ. დ. 1000-1300 მ-დან (ქვაბულის ფსკერი) 2850 მ-მდე (მ. მეფისწყარო). რაიონის ჰიდროგრაფიული ქსელი წარმოდგენილია მდ. მტკვრით და მისი მარცხენა შენაკადებით - მდ. ქვაბლიანი, ფოცხოვი და სხვა. რაიონის მცენარეული საფარი მრავალფეროვანია. ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის გავლენა და, საერთოდ, ანთროპოგენური ზემოქმედება მდ. მტკვრისა და მისი შენაკადების ძველი ტერასების, მთის ფერდობების ქვემო ნაწილის ბუნებრივ მცენარეულობაზე ოდითგანვე ძლიერი იყო (ტყეების გაკაფვა და გადაწვა - სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების გაფართოების მიზნით; პირუტყვის მოუწესრიგებელი ძოვება ტყეში და ტყის პირებზე; საძოვრების პირუტყვით გადატვირთვა; გარეშე მტრის მრავალრიცხოვანი შემოსევები და სხვა). ამის შედეგია ის, რომ აქაური ბუნებრივი მცენარეულობა (ძირითადად მუხნარი და შერეული ფოთლოვანი ტყეები) პრაქტიკულად მთლიანად განადგურდა, ხოლო ნიადაგური საფარი ფერდობებიდან ჩამოირეცხა. უტყეო მშრალ და კლდოვან ადგილსამყოფელოებში თანდათან ფეხი მოიკიდეს ჰემიქსეროფილური და ქსეროფილური მცენარეულობის წარმომადგენლებმა (ადგილობრივმა და მეზობელი მცირე აზიის ქსეროფილური ცენტრებიდან მიგრირებულმა), რომლებმაც საფუძველი ჩაუყარეს ამჟამად ამ ადგილებში გავრცელებულ სტეპის და ქსეროფილური კომპლექსების მცენარეულობას. ბუნებრივი პირობების სპეციფიკურმა ხასიათმა და ბუნებრივ მცენარეულობაზე ანთროპოგენული პრესის მძლავრმა დაწოლამ განაპირობა მცენარეულობის სარტყლიანობის თავისებური ვარიანტის ჩამოყალიბება, რომელიც ახლოს დგას კოლხურიდან აღმოსავლეთ-კავკასიურზე გარდამავალი სარტყლიანობის ტიპთან (ამ უკანასკნელის ერთ-ერთი ვარიანტია). სარტყლიანობის აღნიშნული DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 122 of 424 ტიპი (ვარიანტი) წარმოდგენილია ტყისა და სუბალპური სარტყლებით, მ. მეფისწყაროზე განვითარებულია ალპური სარტყელიც. ახალციხე-ბეშუმის მონაკვეთის მცენარეული საფარი ტყის სარტყელი მოიცავს ტერიტორიას ქვაბულის ფსკერიდან დაწყებული ზ. დ. 1800-1850 მ-მდე. ტყის სარტყლის ქვემო ნაწილში (ზ. დ. 1200-1300 მ-მდე), რომელიც უნდა ჩაითვალოს (ჯერ კიდევ) მუხნარი ტყეების (Quercus iberica) ქვესარტყლად, ფართოდაა გავრცელებული მუხნარი და შერეული ფოთლოვანი ტყეების ანთროპოგენული დიგრესიის მეტწილად ბოლო სტადიების მცენარეულობა - ჰემიქსეროფილური და ქსეროფილური კომპლექსები, კერძოდ ტრაგაკანთული გლერძიანები (Astragalus microcephalus) და ზღარბიანები (Acantholimon armenum), ჯორის ძუიანები (Ephedra procera), ნახევრადუდაბნოს ტიპის მცენარეული დაჯგუფებები (დომინანტები - Nitraria schoberi, Reaumuria kusnetzovii), თრიმლიანები (Cotinus coggygria), შავჯაგიანები (Rhamnus pallasii), უროიანი (Botriochloa ischaemum) და ავშნიან-უროიანი (Artemisia fragrans, Botriochloa ischaemum) და ავშნიან- უროიანი (Artemisia fragrans, Botriochloa ischaemum) სტეპი და სხვა. ძირეული ტყეები - მუხნარები (Quercus iberica), რცხილნარ-მუხნარები (Carpinus caucasica, Quercus iberica) და შერეული ფოთლოვანი ტყეები (ქართული მუხა, რცხილა, მინდვრის ნეკერჩხალი - Acer campestre, იფანი - Fraxinus excelsior, უხრავი - Ostrya carpinifolia და სხვა) შემორჩენილია მეტწილად მომცრო ნაკვეთებისა და ფრაგმენტების სახით. ზ. დ. 1200-1300 მ-დან 1800-1850 მ-მდე ფიტოლანდშაფტში დომინირებს წიწვიანი ტყეები (წიწვიანი ტყეების ქვესარტყელი). ფართო გავრცელებას აღწევს ნაძვნარი (Picea orientalis) ტყეები. გვხვდება სოჭნარ-ნაძვნარები (Abies nordmanniana, Picea orientalis), წიფლნარ-ნაძვნარები (Fagus orientalis, Picea orientalis) და ფიჭვნარ-ნაძვნარები (Pinus kochiana, Picea orientalis). შედარებით შეზღუდულია წმინდა სოჭნარების (Abies nordmanniana), ხოლო კიდევ უფრო შეზღუდული-წიფლნარების (Fagus orientalis) გავრცელება (ორივე ფორმაცია ძირითადად რაიონის დასავლეთ ნაწილშია გავრცელებული). საკმაოდ ფართო გავრცელებას აღწევს ფიჭვნარი (Pinus kochiana) ტყეები. სამხრეთის, სამხრეთ-აღმოსავლეთის და სამხრეთ-დასავლეთის ექსპოზიციის მშრალ ფერდობებზე გავრცელებულია უპირატესად ძირეული ფიჭვნარები და მუხნარები (ქვემო ნაწილში-ქართული მუხა - Quercus iberica, ზემო ნაწილში-მარალმთის მუხა - Quercus macranthera). ჩრდილოეთის, დასავლეთის, ჩრდილო-აღმოსავლეთის ექსპოზიციის ფერდობებზე გაბატონებულია ზემოთ აღნიშნული მუქწიწვიანი ტყეები (ნაძვნარი, სოჭნარ-ნაძვნარი, წიფლნარ-ნაძვნარი, სოჭნარი). სხვა ფორმაციებიდან აქ აღინიშნება დროებითი (ნაწარმოები) ფიჭვნარები (Pinus kochiana), რცხილნარები (Carpinus caucasica), იშვიათად - წიფლნარებიც (Fagus orientalis). რაიონის მუქწიწვიანი და ფიჭვნარი ტყეები ტიპოლოგიურად საკმაოდ მრავალფეროვანია. სჭარბობს ტყეების მშრალი და მომშრალო ვარიანტები (ასოციაციები), რაც ძირითადად ჰავის თავისებურებითაა (სიმშრალით) განპირობებული. ტყეების ყველაზე ფართოდ გავრცელებულ ასოციაციათა შორის გვხვდება: ნაძვნარებიდან - ნაძვნარი მთის წივანას (Festuca montana) საფარით, ნაძვნარი ხავსის (Hylocomium splendens) საფარით, ნაძვნარი მჟაველას (Oxalis acetosella) საფარით, ნაძვნარი მშრალი (Piceetum siccum) და სხვა; ფიჭვნარებიდან - ფიჭვნარი ტყის ცოცხის (Cytisus caucasicus) საფარით, ფიჭვნარი არჯაკელის (Lathyrus roseus) საფარით, ფიჭვნარი ბერსელას (Brachypodium silvaticum) საფარით, ფიჭვნარი იელის (Rhododendron luteum) ქვეტყით, ფიჭვნარი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი საფარით, ფიჭვნარი მშრალი (Pinetum siccum) და სხვა. წიწვიანი ტყეების ქვესარტყელშიც ზ. დ. 1600-1700 მ სიმაღლემდე, სამხრეთისა და სამხრეთ- აღმოსავლეთის ექსპოზიციის მშრალ ფერდობებზე გავრცელებულია სტეპისა და ქსეროფილური კომპლექსების მცენარეულობა (ძირითადად იგივე, რაც მუხნარი ტყეების ქვესარტყელში), მაგრამ მათი წარმომადგენლები ფიტოლანდშაფტში უფრო ფართო მონაწილეობას ვეღარ ღებულობს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 123 of 424 ბეშუმი-სხალთის მონაკვეთის სუბალპური და ალპური ზონა სუბალპური სარტყელი ვრცელდება ზ. დ. 1800-1850 მ-დან 2500 მ-მდე. სარტყლის ქვემო ნაწილში (ზ. დ. 2000-2100 მ-დე გავრცელებულია სუბალპური (მაღალმთის) ტყეები, რომელთა შემადგენლობაში მონაწილეობს - მაღალმთის ნაძვნარი (Picea orientalis), მაღალმთის ფიჭვნარი (Pinus kochiana), მაღალმთის მუხნარი (Quercus macranthera) და არყნარი (Betula litwinowii). რაიონის დასავლეთ ნაწილში გვხვდება მაღალმთის წიფლნარიც (Fagus orientalis). სუბალპური ტყეების ფართობი ანთროპოგენური ფაქტორების გავლენით ძლიერ შემცირებულია, ხოლო ტყეების სტრუქტურა მეტ-ნაკლებად დარღვეულია. ვრცელი ტერიტორია უკავია სუბალპურ მდელოებს, რომელთა შემადგენლობაში გაბატონებულია პოლიდომინანტური მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო თავისი მრავალრიცხოვანი ვარიანტებით. ჩრდილოეთის ექსპოზიციის ფერდობებზე ფრაგმენტულად გვხვდება სუბალპური მაღალბალახეულობა. სუბალპური ბუჩქნარებიდან გვხვდება დეკიანი (Rhododendron caucasicum), რომლის ცენოზები განვითარებულია ჩრდილოეთის ექსპოზიციის ფერდობებზე. სამხრეთის ექსპოზიციის ფერდობებზე აღინიშნება ღვიიანის (Juniperus depressa) მომცრო ნაკვეთები და ფრაგმენტები. ალპური სარტყელი განვითარებულია მხოლოდ მ. მეფისწყაროს (3850მ) კალთებზე. მცენარეული საფარი წარმოდგენილია ძირითადად ალპური პოლიდომინანტური მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელოებით. რაიონში გვხვდება ბუნების იშვიათი მოვლენა - განმარხებული ტყე, ე.წ. “გოდერძის ფლორა”. ვულკანის ამოფრქვევის შედეგად ფერფლქვეშ ჩაიმარხა იმდროინდელი (ნეოგენის სარმატულ- პონტური საუკუნეები) სუბტროპიკული ტყე, რომლის შემადგენლობაში შედიოდა: მარადმწვანე მცენარეებიდან - პალმები, დაფნის სახეობები, მაგნოლიები, მირტისებრნი, საპინდურისებრნი და სხვა, სულ დაახლოებით 90 სახეობა. შემორჩენილია ხეების გაქვავებული და ნახევრად გაქვავებული ღეროები და ფოთლების ანაბეჭდები, რომლებიც ვულკანურ ტუფშია მოქცეული. სხალთა-ხელვაჩაურის მონაკვეთის მცენარეული საფარი აჭარის მცენარეული საფარი მეტად მრავალფეროვანია, რაც განპირობებულია ამ მხარის ბუნებრივი პირობების ნაირგვარობით, აგრეთვე ფლორისა და მცენარეულობის განვითარების საკმაოდ რთული ისტორიით. აჭარა, როგორც ამაზე მრავალი მკვლევარი მიუთითებს, კოლხეთის რელიქტური ტყის ფლორის ყველაზე მდიდარი კუთხეა. ამ მხარეში გვხვდება კოლხეთის ფლორის დამახასიათებელი ელემენტების უმეტესობა. ამასთანავე, არის ისეთი რელიქტური სახეობებიც, რომლებიც მხოლოდ აჭარის ტერიტორიაზეა გავრცელებული, მაგალითად - მედვედევის არყი, ეპიგეა - Epigaea gaulterioides და სხვა. კოლხეთის მცენარეულობაში უხვად არის შერეული აგრეთვე ევროპული ტყის ფლორის ელემენტებიც. აჭარის, ისევე როგორც ყველა მთიანი ქვეყნის მცენარეული საფარი, განსხვავებული ვერტიკალური სარტყლიანობით ხასიათდება. ამ მხარეში, კეცხოველის (1959) მიხედვით, გამოსახულია რამდენიმე სარტყელი: 1) ჰიდროფილური ბალახეულობისა და ტენიანი ტყეების-0-250მ ზღ. დონიდან; 2) კოლხეთის მარადმწვანე ქვეტყიანი და ლეშამბიანი ტყეების 150-250მ-დან 450-500მ-მდე; 3) მთების შუა სარტყელი, რამდენიმე ქვესარტყლით-500მ-დან 2000მ-მდე; და 4) მთამაღალი, სუბალპური და ალპური სარტყლებით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 124 of 424 აღნიშნული სარტყლებისათვის დამახასიათებელია განსხვავებული მცენარეული კომპლექსები, რომლებიც ქვემოთ განხილულია მოკლედ. აჭარის ვაკე ზღვისპირა ზოლი კოლხეთის დაბლობის სამხრეთ დაბოლოებას წარმოადგენს. ამ ვაკის სიგანე ქობულეთთან დაახლოებით 2-5 კმ-ის ფარგლებში მერყეობს, სამხრეთისკენ კიდევ უფრო ვიწროვდება და მთის წინა კალთები უშუალოდ ზღვის სანაპიროს გასდევს. აჭარის სწორედ ეს ნაწილია ყველაზე უხვნალექიანი. ნალექების გაჟონვა ხდება ნიადაგის მხოლოდ ზედა ფენებში გრუნტის წყლის დგომის მაღალი დონის არსებობის გამო. ნაწილობრივ ამითვეა გამოწვეული დიდი რაოდენობის ატმოსფერული ნალექების მიწის ზედაპირიდან სრული გადინების უქონლობა, ანდა საერთოდ სუსტი გადინება. ამ გარემოებებმა და სხვა მრავალმა მიზეზმა განაპირობა კოლხეთის დაბლობის მნიშვნელოვანი ნაწილის დაჭაობება. აჭარის ზემოხსენებული ვაკე, ისევე როგორც კოლხეთის დაბლობის ყველაზე დაბალი ნაწილი საერთოდ, დაფარული იყო ტყიანი ჭაობების, ბალახნარიანი და სფაგნუმიანი ჭაობების მცენარეული კომპლექსებით. მცენარეულობის ეს ტიპები განვითარებულია ჭაობიანი მდელოს, ტორფიან- ჭაობიან, ჭაობიან-ლამიან და დაჭაობებულ ეწერ ნიადაგებზე. მათი დიდი ნაწილი, განსაკუთრებით ტყიანი ჭაობებით დაკავებული ადგილები ამჯამად დამშრალია და მათ ნაალაგარზე გაშენებულია ჩაისა და სხვა ტექნიკური კულტურების პლანტაციები. აღნიშნული მცენარეულობის კომპლექსში უფრო დიდ ფართობზე განვითარებული იყო ტყიანი ჭაობები. ამჟამად ამ ტყეების მხოლოდ ნაშთებია შემორჩენილი მცირე ფართობზე. ამ ტიპის ტყეებში გაბატონებულია მურყანი ანუ თხმელა - Alnus barbata. ხემცენარეებიდან მასთან ერთად ხშირად გვხვდება ლაფანი - Pterocarya pterocarpa, ხოლო შედარებით მშრალ ადგილებზე - რცხილა (Carpinus caucasica) და იმერული მუხა - Quercus imeretina, ქვეტყეში ჩვეულებრივ მონაწილეობს ხეჭრელი - Frangula alnus, კუნელი - Crataegus microphylla, ძახველი-Viburnum opulus და სხვა. ზოგან, განსაკუთრებით გამეჩხერებულ ადგილებზე ამნაირი ტყე გადაბარდულია მაყვლით და ზოგი ლიანა მცენარით, როგორიცაა ეკალღიჭი - Smilax excelsa, ღვედკეცი - Periphloca graeca, კრიკინა - Vitis sylvestris, სურო - Hedera colchica და სხვა. მურყნარები ძირითადად ვითარდება ჭარბი გრუნტული დატენიანების პირობებში, მაგრამ უკიდურესად ჭაობიან ადგილსამყოფელზე მურყანი სუსტი ზრდა-განვითარებით ხასიათდება. ასეთ მურყნარებში ბალახოვან მცენარეთა სინუზია შექმნილია ჭაობის მცენარეულობის ტიპიური კომპონენტებით, როგორიცაა იმერული ისლი, ჭაობის ზამბახი, ისლები, ჭილი და სხვა. შედარებით მცირე ფართობზე განვითარებულია გვიმრიანი, შერეულბალახნარიანი და ხავსიანი მურყნარები. ხოლო იშვიათად, ჩვეულებრივ ნაკლებად ტენიან ნიადაგებზე-შქერიანი მურყნარი. მურყნის აღნიშნული სახეობა ამა თუ იმ სიმრავლით მონაწილეობს აჭარის დაბლობისა და შუამთიანეთის ტყეებში, მაგალითად რცხილნარებში და წიფლნარებში 1500მ-მდე ზღვის დონიდან, ხოლო ზოგან, განსაკუთრებით მისი გავრცელების ზედა ზოლში კონდომინანტურ ცენოზებს ქმნის მცირე ფართობზე მთის მურყანთან (Alnus incana) ერთად. აჭარის დაბლობზე და მთისწინა კალთებზე, წარსულში, ფართოდ იყო გავრცელებული საკმაოდ ნაირგვარი ფოთლოვანი ტყეები. ამჟამად მათგან მხოლოდ ნაშთებია შემორჩენილი შედარებით მცირე ფართობებზე. ამგვარ ტყეებს ქმნის რცხილა, იმერული მუხა, იფანი - Fraxinus excelsior, ჰართვისის მუხა - Quercus hartvissiana, თელა (Ulmus elliptica), ცაცხვი (Tilia caucasica), ხურმა (Diospyros lotus), ზოგან წიფელი, წაბლი და სხვა. ამ ტყეებისათვის დამახასიათებელია კარგად განვითარებული ქვეტყე, რომელსაც ზოგან ქმნის ფოთოლმცვენი ბუჩქები (იელი - Rhododendron luteum, ხეჭრელი - Rhamnus imeretina, კიდობანა - Evonymus latifolia, ჯონჯოლი - Staphylea colchica და St. pinnata, თხილი - Corylus avellana, C. pontica და სხვა), ხოლო ზოგან მარადმწვანეები, როგორიცაა ბაძგი - Ilex colchica, შქერი - Rhododendron ponticum, ძმერხლი - Ruscus hypophyllum და სხვა. ამ ტყეებში, განსაკუთრებით დაბლობებზე უხვად გვხვდება აგრეთვე ლიანა მცენარეები- კოლხური სურო, ღვედკეცი, კრიკინა და ეკალღიჭი. ზოგან, უმთავრესად გამეჩხერებულ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 125 of 424 ადგილებზე მცენარეები ისეა მოდებული ტყეს, რომ გავლა შეუძლებელია. აღწერილი ტყეები გავრცელებულია დაახლოებით 500 მ-მდე ზღვის დონიდან. აჭარის ტერიტორიაზე კოლხური ტყეების პირველადი სახე უმეტესწილად დარღვეულია. ისინი ან გაჩეხილია და კულტურულ ნაკვეთებადაა გადაქცეული, ანდა თუ ტყეა, იგი გაახლოებულზეა ხელმეორედ წამოსული, რადგან დასავლეთ საქართველოს დაბლობზე წამოზრდა ძალიან სწრაფად ხდება. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოირჩევა მურყანი და რცხილა. ამგვარი ტყეების ბალახოვანი მცენარეების საფარი, კეცხოველის (1959) მიხედვით, საკმაოდ მრავალფეროვანია. განსაკუთრებით უხვადაა გვიმრები და ნაირბალახოვანი მცენარეები. აჭარაში არ გვხვდება ქართული მუხის მუხნარები. აქ მას ენაცვლება ჭოროხის მუხა - Quercus dschorochensis. მისი დომინანტობით შექმნილი მუხნარები გავრცელებულია აჭარისწყლისა და ჭოროხის ხეობების მშრალ ფერდობებზე. ამ მუხნარების უმეტესი ნაწილი ძლიერ გამეჩხერებულია და, როგორც წესი გადაბელილია. თივის ნაკლებობის გამო მოსახლეობა ნეკერს საქონლის საკვებად იყენებს. ეს მუხნარები შენებით კოლხეთში გავრცელებული ქართული მუხის მუხნარებს მოგვაგონებს, მაგრამ კოლაკოვსკის (1961) მიხედვით, მის ფლორაში მონაწილეობს ქსეროფილური წინააზიური ელემენტები. ამ მუხნარების კომპლექსში წარმოდგენილია მთის ქსეროფილური მუხნარების ფრაგმენტები, რომლის შემადგენლობაში აღნიშნულია ტრაგაკანტული ასტრაგალის ერთი სახეობა. აღწერილი მცენარეულობის მაღლა წარმოდგენილია მთების შუასარტყელი, რომელიც, კეცხოველის (1959) მიხედვით, მოიცავს ტერიტორიას 500 მ-დან 2150მ-მდე ზღვის დონიდან. ამ სარტყელში ფიტოცენოზთა დიდი ნაირგვარობაა. ეს გამოწვეულია აქ გავრცელებული ხემცენარეებისა და ბუჩქების სახეობათა სიმრავლით, ბუნებრივი პირობების მრავალფეროვნებით და ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის ზემოქმედებით. ამ სარტყელში ლანდშაფტური მნიშვნელობა აქვს წიფლნარებს, თუმცა როგორც ამაზე დოლუხანოვი (1957) მიუთითებს, წიფლნარები ჩვეულებრივია მთების შუა სარტყელში, მაგრამ არ გვხვდება იქ, სადაც ატმოსფერული ნალექები 500მმ-ზე ნაკლებია. ამ ფორმაციის მთავარი ცენოტიპი გვხვდება ზღვის პირიდან სუბალპურ სარტყლამდე, მაგრამ გულისაშვილის (1955) მიხედვით წიფლნარის სარტყელი, სადაც წიფელი მაღალი წარმადობის კორომებს ქმნის, მდებარეობს (900) 1000მ-დან 1500 (1600) მ-დე, ხოლო დოლუხანოვის (1957) აზრით, წიფლნარის ოპტიმალური განვითარების არე ზღვის დონიდან 800-1300მ შემოიფარგლება. ამ ტიპის ტყისათვის დამახასიათებელია ძირითადი ცენოტიპის აბსოლუტური გაბატონება, თუმცა არცისე იშვიათად მასთან ერთად ფიტოცენოზში შერეულია რცხილა, თელამუში, წაბლი-განსაკუთრებით მთის ქვედა სარტყელში, ცაცხვი და სხვა. წიფელი ხშირად ქმნის კონდომინანტურ ფიტოცენოზებს ნაძვთან და სოჭთან ერთად. აჭარის მთიანეთში ფართოდაა გავრცელებული მარადმწვანე ქვეტყიანი წიფლნარები. ამგვარი წიფლნარები ტიპიურია საერთოდ კოლხეთისათვის და უმთავრესად დაკავშირებულია ტენიან რაიონებთან. ქვეტყეს ქმნის შქერი (Rhododendron ponticum), ბაძგი (Ilex colchica), წყავი (Laurocerasus officinalis), ზოგან Rhododendron ungernii და სხვა. ტენიან ადგილსამყოფელთან არის დაკავშირებული აგრეთვე გვიმრიანი წიფლნარები. ამ ტიპის წიფლნარებში ცოცხალ საფარს ქმნის გვიმრები-Matteuchia struchiopteris, Athyrium filix-femina, Driopteris filix-mas, ზოგან Phyllitis scolopendrium და სხვა. ეს უკანასკნელი სახეობა ამა თუ იმ სიმძლავრით გვხვდება სხვანაირ წიფლნარებშიც, მაგრამ მისი ხვედრითი წილი ფიტოცენოზში უმნიშვნელოა. აღნიშნული ტიპის წიფლნარების კომპლექსში, შედარებით ნაკლებად ტენიან ფერდობებზე, წარმოდგენილია ბუჩქნარი წიფლნარები. ამნაირ ტყეში ქვეტყე შექმნილია ფოთოლმცვენი ბუჩქებით, როგორიცაა იელი-(Rhododendron luteum), მოცვი (Vaccinium arctostaphyllos), თხილი (Corylus avellana), მაყვლის ზოგიერთი სახეობა და სხვა. ამ წიფლნარში საკმაოდ კარგადაა განვითარებული აგრეთვე ბალახოვან მცენარეთა სინუზია. ეს სინუზია და საერთოდ ფოთოლმცვენბუჩქნარიანი წიფლნარები სახეობრივი შემადგენლობით მდიდარია სხვა ტიპის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 126 of 424 წიფლნარებთან შედარებით. ფლორისტიკულად საკმაოდ მდიდარია აგრეთვე მაღალბალახნარიანი და წივანიანი (Festuca montana) წიფლნარები. ტყის ეს ორი ტიპი განვითარებულია განსხვავებულ ეკოლოგიურ გარემოში, მაგრამ საერთო აქვთ ის, რომ მათი როლი უმნიშვნელოა აჭარის წიფლნარების ლანდშაფტში. აჭარაში და საერთოდ დასავლეთ საქართველოში საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული მკვდარსაფრიანი წიფლნარი. კოლაკოვსკის (1961) მიხედვით, ამგვარ წიფლნარში სხვა ხემცენარეთა მონაწილეობა უმნიშვნელოა, ხოლო ბუჩქები და ბალახოვანი მცენარეები თითქმის არ გვხვდება. ასეთი ტიპის წიფლნარში, როგორც ამაზე დოლუხანოვი (1938) მიუთითებს, ვითარდება წიფლის ზრდა-განვითარებისათვის ყველაზე ხელსაყრელი ეკოლოგიური პირობები და მაღალი წარმადობით ხასიათდება. აღნიშნულ ტყეებში ლიანები ნაკლებაად გვხვდება, თუმცა ზოგი მათგანი, მაგალითად, კოლხური სურო, წიფლნარების კონსტანტურ კომპონენტებს წარმოადგენს. წიფლნარებთან კომპლექსში, განსაკუთრებით მისი გავრცელების ქვედა ნაწილში, შედარებით ნაკლებად ტენიან ფერდობებზე გვხვდება რცხილნარები, დაახლოებით 1100მ-მდე ზღვის დონიდან. რცხილა, წიფლნარში შერეული, გავრცელებულია უფრო მაღლაც. იგი ვითარდება ნაირგვარ ედაფურ პირობებში, მაგალითად, დაბლობზე იზრდება ეწერ ნიადაგებზე, ხოლო სხვა შემთხვევაში ნეშომპალა-კარბონატულ და ტყის ყომრალ ნიადაგებზე. სტრუქტურულად და ფლორისტულად წიფლნარების მსგავსია, ქმნის მის ანალოგიურ ტყის ტიპებს, მაგრამ გაცილებით ნაკლებ ფართზეა გავრცელებული: აჭარაში და საერთოდ დასავლეთ საქართველოში რცხილნარი ხშირად იცვლება მურყნით. ეს ცვლა ძირითადად ადამიანის სამეურნეო საქმიანობითაა გამოწვეული. რცხილნარის გაჩეხვისას ინტენსიურად მიმდინარეობს მურყნის განსახლება და ხშირად მურყნარ-რცხილნარი ყალიბდება. არსებული მონაცემებით (კეცხოველი, 1935, 1959; დოლუხანოვი, 1953; კოლაკოვსკი, 1961; გულისაშვილი, 1964; ჯორბენაძე, 1969), აჭარაში, განსაკუთრებით წიფლნარებისა და რცხილნარების კომპლექსში, შედარებით მცირე ფართობზე წარმოდგენილია წაბლნარები. ამასთან ერთად აღსანიშნავია, რომ წაბლი ნაკლები სიმრავლით მონაწილეობს თითქმის ტყის ყველა ტიპში, რომლებიც განვითარებულია მთის წინა კალთებზე და შუამთის სარტყელში. ამ უკანასკნელი სარტყლის ტყეებისათვის დამახასიათებელია უთხოვარი-Taxus baccata, რომელიც ჩვეულებრივ დაქვემდებარებულ იარუსშია მოქცეული. აჭარის მთიანეთში საკმაოდაა გავრცელებული წიწვიანი ტყეები, ზღვის დონიდან 900-1000მ-დან 2000მ-მდე, თუმცა ფიჭვნარი გვხვდება გაცილებით უფრო დაბლაც, აჭარისწყლის ქვემო ნაწილის სამხრეთულ ფერდობებზე. აჭარაში ფიჭვნარები ფრაგმენტულადაა გავრცელებული და შექმნილია Pinus kochiana-ს დომინირებით. ფიჭვნარების კალთა არაა შეკრული და ამიტომ კარგადაა განვითარებული ბუჩქებისა და ბალახოვანი მცენარეების სინუზიები. ნაძვი-Picea orientalis და სოჭი- Abies nordmanniana დახურულ ტყეს ქმნის. ამის გამო, ბუჩქნართა და ბალახნართა იარუსები იშვიათადაა წარმოდგენილი. ამ ტიპის ტყეები ტიპოლოგიურად დაკავშირებულია წიფლნართან. წიფელთან ერთად სოჭი ხშირად ქმნის კონდომინანტურ ცენოზებს. ამგვარი ფიტოცენოზები საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული აჭარის მთიანეთში. წიწვიანი ტყის ტიპებიდან დიდ ფართობზეა წარმოდგენილი აგრეთვე წმინდა ნაძვნარები, ნაძვნარ-სოჭნარები და წმინდა სოჭნარები. აჭარაში მეტწილად ამგვარი ცენოზები გვხვდება ტყის ზედა საზღვარში. აჭარის ზოგ ხეობაში, ზღვის დონიდან 1000მ-ის მაღლა, გავრცელებულია თავისებური ტიპის ბუჩქნარები, რომელსაც ადგილობრივი მცხოვრებნი “შქერიანს” უწოდებენ. იგი პირველად დეტალურად აღწერა გოლიცინმა (1939, 1948) და მას შემდეგ ზემოხსენებული სახელწოდება დამკვიდრდა ბოტანიკურ ლიტერატურაში. ამგვარი ფიტოცენოზების შექმნაში მონაწილეობს კოლხეთის ფლორის მესამეულისდროინდელი რელიქტი, როგორიცაა: წყავი, შქერი, მედვედევის არყი-Betula medwedewi, უნგერნის შქერი-Rhododendron ungernii, პოტური მუხა- Quercus pontica, Epigaea gaulterioides, მოცვი, იელი, ბაძგი, ძახველი, ძმერხლი და სხვა მრავალი. ბუჩქნარის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 127 of 424 შეკრულობის გამო ბალახეული საფარი სუსტადაა განვითარებული, თუმცა გვიმრები საკმაო სიუხვით გვხვდება. აღნიშნული ტიპის ბუჩქნარს გოლიცინი ძირეულ და ამასთანავე რელიქტურ ფიტოცენოზად თვლის, მესამეულის დროინდელი რელიქტების თანაპოვნიერებისა და განსაკუთრებით ეპიგეას აქ არსებობის გამო. ამასთან ერთად, იგი უარყოფს სინსკაის (1933) თვალსაზრისს, რომლის მიხედვითაც, ასეთი ბუჩქნარები ანთროპოგენური წარმოშობისაა და განვითარებულია გადამწვარი ტყეების ნაალაგარზე. სინსკაის მოსაზრებას უფრო მართებულად თვლის კეცხოველი (1959) და აღნიშნავს, რომ მასში მონაწილე ბუჩქების უმეტესობა ქვეტყის ელემენტია ისევე, როგორც ეპიგეა, რომელიც შიშკინის (1930) მონაცემებით ლაზისტანის წიფლნარების ქვეტყის ტიპიური მონაწილეა. ამასთან ერთად, კეცხოველი (1959) მიუთითებს, რომ დასავლეთ საქართველოში, შქერიანები გავრცელებულია აჭარა-იმერეთის ქედზე, ლომის მთის ფერდობებზე, ზემო სვანეთში-ნენსკრის, ნაკრას და სხვა ხეობებში. ამ ადგილებში, ტყის მოსპობის შემდეგ, დარჩა ქვეტყის ბუჩქები, რომლებიც იმდენად მომძლავრდნენ, რომ შეუძლებელი შეიქნა ტყის ძირითადი სახეობების განახლება. ზემოაღწერილი ტყეების მაღლა მდებარეობს სუბალპური სარტყელი; მისი ზედა საზღვარი ზღვის დონიდან საშუალოდ 2200-2300მ-ზე მდებარეობს. ამ სარტყელში წარმოდგენილია მდელოების, ბუჩქნარებისა და სუბალპური ტყეების კომპლექსი. აჭარაში, ისევე როგორც საქართველოს მთიანეთში, გვხვდება ორნაირი სუბალპური ტყე-ტანბრეცილი და მეჩხერი. ამ უკანასკნელი ტიპის ტყეს აჭარის მთიანეთში ძირითადად ქმნის მაღალმთის ბოკვი-Acer trattvetteri და არყი Betula litwinowii და სხვა. ამნაირ ტყეში ხეები ერთმანეთისგან მოშორებით იზრდება, მათ შორის სივრცე დაფარულია ბალახოვანი მცენარეებით და ნიადაგის ზედაპირი მეტწილად გაკორდებულია. სუბალპური მეჩხერი ტყეები აჭარაში იშვიათად გვხვდება და მეტწილად მეორეული წარმოშობისაა. აჭარის სუბალპებში უფრო მეტად გავრცელებულია ტანბრეცილი ტყეები. იგი ჩვეულებრივ განვითარებულია ჩრდილოეთის და დასავლეთის ფერდობებზე, ძირითადად ისეთ ადგილებზე, სადაც თოვლის საფარი ღრმაა და ხანგრძლივად დევს. ამ ტიპის ტყეს ძირითადად ქმნის არყის ზემოხსენებული სახეობა, ჭნავი, ტირიფის ზოგიერთი სახეობა და სხვა. კარგადაა განვითარებული ბალახოვან მცენარეთა და ბუჩქნართა სინუზიები. ამ უკანასკნელის უმთავრესი კომპონენტია დეკა- Rhododendron caucasicum, ხოლო ბალახოვან მცენარეთა სინუზია ძირითადად მაღალბალახეულობის წარმომადგენლებითაა შექმნილი. ტანბრეცილი ტყე აჭარაში, და საერთოდ დასავლეთ საქართველოში, ხშირად შექმნილია წიფლით. უმეტესად გვხვდება ტანბრეცილი არყნარების ანალოგიური ტიპები, მაგრამ უფრო მეტად გავრცელებულია ბალახნარიანი-წიფლნარები, სადაც ცოცხალი საფარი შექმნილია ნაირბალახოვანთა და გვიმრების სინუზიებით. ამგვარი წიფლნარები იმდენად განსხვავდება მთის შუა სარტყლის წიფლნარებისაგან, რომ ზოგი მკვლევარი, მაგალითად დოლუხანოვი (1957), დამოუკიდებელ ფორმაციად განიხილავს. დასავლეთ საქართველოში, განსაკუთრებით აჭარასა და გურიაში, ტანბრეცილი ტყეებს ქმნის აგრეთვე მედვედევის არყი და პონტური მუხა, თუმცა ამნაირი ტყეები ძირითადად გავრცელებულია მთის შუა სარტყელში. ტყის ამ ტიპისათვის დამახასიათებელია მარადმწვანე ბუჩქნარების სინუზია-სუბალპებში ჩვეულებრივ დეკის გაბატონებით, ხოლო ქვედა საფეხურზე- შქერის, წყავის, ბაძგის და სხვათა მონაწილეობით. აჭარის მთიანეთის სუბალპური ტყეების უდიდესი ნაწილი გაჩეხილია და მათ ნაალაგარზე განვითარებულია მეორეული მდელოები. ამიტომაა, რომ საქართველოს ამ მხარეში ტყის ზედა საზღვარი ჩვეულებრივ ნაძვნარ-სოჭნარებით თავდება. აუცილებელია სუბალპური ტყეების აღდგენა. მათი სასოფლო-სამეურნეო ღირებულება უეჭველად დიდია, რადგან ტყის ეს ტიპი ზვავებისაგან იცავს ქვემოთ მდებარე ტყეებს და აქვს ნიადაგდაცვითი და წყლის რეჟიმის მარეგულირებელი მნიშვნელობა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 128 of 424 სუბალპურ ტყეებთან კომპლექსში, აგრეთვე ალპურ სარტელში, განსაკუთრებით ჩრდილოეთ და დასავლეთ ექსპოზიციის ფერდობებზე, საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული დეკიანები, რომელსაც ქმნის Rhododendron caucasicum. იგი დაკავშირებულია მთის ტორფიან ნიადაგებთან. დეკიანები ტიპოლოგიურად შედარებით ერთგვაროვანია, ხოლო სახეობრივი შემადგენლობით- ღარიბი. ეს გამოწვეულია დეკიანის განსაკუთრებული ცენოტიკური სტრუქტურით. ამ ფლორისტიკული კომპლექსის კომპონენტებია: სელშავი-Vaccinium myrtillus, წითელი მოცვი-V. vitis-idaea, Oxalis acetosella და სხვა მრავალი. მათ შორის ხავსები და მღიერები. დეკიანები ძირითადად გვხვდება საკმაოდ დაქანებულ ფერდობებზე, მაგრამ იშვიათად, მაგალითად არსიანის ქედის ზოგიერთ მონაკვეთზე, გვხვდება ვაკე რელიეფზე. ასეთ რელიეფზე განვითარებულია განსაკუთრებული ტიპის დეკიანი, რომელიც ლიტერატურაში (კ. ქიმერიძე, 1969) ტორფობ-ბორცვიანი დეკიანის სახელწოდებითაა ცნობილი. იგი დაკავშირებულია ისეთ ადგილებთან, სადაც თოვლის საფარი ღრმაა და ხანგრძლივად დევს. სუბალპებში ფრაგმენტულად გვხვდება აგრეთვე ღვიიანები, რომელიც არსებული მონაცემებით (კეცხოველი, 1935; ნიჟარაძე, 1948; და სხვა) ფიჭვნარის დერივატს წარმოადგენს. აჭარის მთიანეთისთვის დამახასიათებელია აგრეთვე სუბალპური მაღალბალახეულობა. იგი დაკავშირებულია მცენარეთა ზრდა-განვითარებისთვის ოპტიმალურად ხელსაყრელ გარემო პირობებთან-საკმაოდ ტენიან ჰუმუსით მდიდარ ღრმა ნიადაგებთან; სავეგეტაციო პერიოდში ოპტიმალურია აგრეთვე ნიადაგის თერმული რეჟიმი. ამ ტიპის მცენარეულობა ჩვეულებრივ ვითარდება სუბალპური ტყისა და დეკიანების კომპლექსში, აგრეთვე მთის ზედა სარტყელში დამოუკიდებელი სინუზიის სახით. მაღალბალახეულობა საკმაოდ ხშირად პოლიდომინანტურია და მოიცავს: Heracleum sosnowskyi, Campanula lactiflora, Delphinium flexuosum, Inula grandiflora, Doronicm macrophyllum, Senecio platyphyloides, Pyretrum macrophyllum, Aconitum nasutum და სხვა. დამახასიათებელია, რომ ამგვარი მცენარეულობა ძირითადად შექმნილია ორლებნიანი მცენარეებით. ერთლებნიანები, განსაკუთრებით მარცვლოვნების და ისლისებრთა ოჯახის წარმომადგენლები, მეტად იშვიათად გვხვდება. ამიტომ ნიადაგის ზედაპირი, როგორც წესი, გაკორდებული არ არის. ფიტომასის დიდი სიუხვის მიუხედავად, მაღალბალახეულობა სათიბ-საძოვრად არ ვარგა, მაგრამ შესაძლებელია გამოყენებული იქნეს სასილოსედ. ამ მხრივ მისი სასოფლო-სამეურნეო ღირებულება საკმაოდ მნიშვნელოვანია. მაღალბალახეულობის ეს ტიპი მდიდარია აგრეთვე სამკურნალო, ტექნიკური და დეკორაციული მცენარეებით. აღნიშნულ სარტყელში ბალახოვანი მცენარეულობიდან უფრო ფართოდ გავრცელებულია სუბალპური მდელოები. მცენარეულობის ეს ტიპი, და საერთოდ მაღალმთის მდელოები, ტიპოლოგიურად ნაირგვარია და მდიდარია სახეობრივი შედგენილობით. მაგრამ ამ მცენარეულობის საზაფხულო საძოვრებად ხანგრძლივი გამოყენებისა და დიდი დატვირთვის გამო ბუნებრივი მცენარეულობა ნირშეცვლილია და წარმოდგენილია პასტორალური დეგრესიის შედეგად წარმოქმნილი ტიპებით. არსიანის ქედზე უმეტესად გვხვდება ძიგვიანები და ნამიკრეფიანები, აგრეთვე პოლიდომინანტური წვრილნაირბალახოვანი მდელოები მარმუჭისა და სხვათა მონაწილეობით. აღწერილი ფორმები განვითარებულია მთამდელოს გაკორდებულ ნიადაგზე. შავშეთის ქედზე და აჭარა-გურიის ქედის ტენიან ფერდობებზე საკმაოდაა გავრცელებული აგრეთვე ფართოფოთლიან ნაირბალახოვანი და მარცვლოვან ნაირბალახოვანი მდელოები. ასეთივე მდელოები შედარებით მცირე ფართობზე წარმოდგენილია არსიანის ქედზეც, უმეტესად ტყეებთან კომპლექსში, ტყის ზედა საზღვართან. ამ მდელოებისთვის დამახასიათებელია სუსტად გაკორდებული მთამდელოს მეორეული ნიადაგები. ალპური მცენარეულობა ტიპიურად დიდ კავკასიონზეა გამოსახული, აჭარის მთიანეთში იგი არსად არ ქმნის მთლიან უწყვეტ ზოლს და ძირითადად მთის მწვერვალებზეა განვითარებული ზღვის დონიდან 2300მ-ზე მაღლა. ამ სარტყელში სავეგეტაციო პერიოდი 2-3 თვეს გრძელდება და მცენარეთა განვითარებისათვის ხელსაყრელი თერმული რეჟიმი მხოლოდ მიწისპირა სივრცეზეა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 129 of 424 ამის გამო ალპური მცენარეები ჩვეულებრივ დაბალია, ხოლო ზოგიერთი ტიპის მდელოებში მიწაზეა გართხმული. მცენარეულ ლანდშაფტში დიდი მნიშვნელობა აქვს ალპურ ხალებს, რომელიც წვრილ ნაირბალახებით არის შექმნილი. მსგავსი მცენარეულობის კომპონენტებია: Sibbaldia parviflora, S. semiglabra, Campanula tridentata, Taraxacum stevenii, მარმუჭის რამდენიმე სახეობა და სხვა. მცირე სიმრავლით მონაწილეობს იელები, აგრეთვე წივანები და ძიგვები. ამ ფორმაციათა ძირითადი ცენოტიპებია Festuca sulcata და Nardus glabriculmis. შედარებით მცირე სიმრავლით ერევა Zerna adjarica, Poa alpina, Phlem alpinum და სხვა. ამ მცენარეულ კომპლექსში წარმოდგენილია სხვა ტიპის მცენარეულობაც, როგორიცაა ისლიანები, ნამიკრეფიან-მარცვლოვნები და სხვა, მაგრამ ისინი შედარებით მცირე ფართობზეა გავრცელებული. ალპური მდელოს ფორმაციათა აღნიშნულ კომპლექსში, ზოგან განვითარებულია დეკიანები, მაგრამ აქ ეს მარადმწვანე ბუჩქნარი გაცილებით დაბალია სუბალპურ დეკიანებთან შედარებით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 130 of 424 სურათი 6.2.2 პროექტის ტერიტორიაზე შესწავლილი ნაკვეთების ადგილმდებარეობა, ნაწილი 1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 131 of 424 სურათი 6.2.3 პროექტის ტერიტორიაზე შესწავლილი ნაკვეთების ადგილმდებარეობა, ნაწილი 1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 132 of 424 ნაკვეთი 1. დეგრადირებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო დეგრადირებული მარცვლოვან- მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ნაირბალახოვანი მდელო საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა არსიანის ქედი, კურორტი ბეშუმი სანიმუშო ნაკვეთის № 1 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41035’56.3’’/E42032’58.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2069მ ასპექტი აღმოსავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10-20 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60-70 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 19 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Soc Sibbaldia parviflora Cop3 Trifolium ambiguum Cop2 Phleum alpinum Cop1 Trifolium canescens Cop2 Alchemilla sp. Cop2 Plantago saxatilis Sp3 Prunella vulgaris Sp2 Sedum spurium Sol Hieracium pilosella Sp1 Ajuga orientalis Sol Plantago major Sol Scleranthus uncinatus Sol Myosotis alpestris Sol Poa alpine var. vivipera Sol Herniaria caucasica Sol Lotus caucasicus Sol Bellis perennis Sol Scrophularia olumpica Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ამ მონაკვეთზე ალაგ-ალაგ მაღალ (80-100სმ) დაჯგუფებებს ქმნიან შემდეგი სახეობები: Cirsium caucasicum, Hesperis matronalis, Helichrysum plicatum, Digitalis schischkinii (კავკასიის ენდემი), Euphorbia macroceras, Rumex arifolia, Urtica dioica. ბუჩქებიდან აღსანიშნავია-Daphne pontica. აღნიშნული ტერიტორია წარმოადგენს საშუალო საკონსერვაციო ღირებულების მქონე ჰაბიტატს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 133 of 424 ნაკვეთი 1. Helichrysum plicatum ნაკვეთი 1. Cirsium caucasicum ნაკვეთი 1. Hesperis matronalis ნაკვეთი 2. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო (დეგრადირებული ძოვებით) მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი (დეგრადირებული ძოვებით) საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ბეშუმი სანიმუშო ნაკვეთის № 2 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები N41035’59.7’’/E42034’28.7’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2184მ ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი დახრილობა 0-50 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10-40 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70-80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 15 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Cop3 Festuca ovina Cop2 Alchemilla sp. Cop3 Trifolium ambiguum Cop2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 134 of 424 Achillea millefolium Cop1 Ranunculus sp. Sp2 Taraxacum stevenii Sp1 Carex sp. Cop2 Myosotis alpestris Sol Phleum alpinum Cop1 Polygonum carneum Sol Cirsium echinus Sol Tripleurospermum caucasicum Sol Veronica gentianoides Sol Onosma caucasica Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 2. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო (დეგრადირებული ძოვებით) ნაკვეთი 3. დაჭაობებული მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი დაჭაობებული მდელო საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ბეშუმი სანიმუშო ნაკვეთის № 3 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები N41035’56.6’’/E42034’50.0’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2176 ასპექტი _ დახრილობა 00 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 10-20 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 5 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Carex sp. Cop3 Juncus effusus Sp3 Alisma plantago-aquatica Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 135 of 424 Lemna minor ტივტივებენ წყლის ზედაპირზე Lemna trisulca ტივტივებენ წყლის ზედაპირზე ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 3. დაჭაობებული მდელო ნაკვეთი 3. Juncus effusus ნაკვეთი 4. ბუჩქნარი-ჟოლოიან-მაყვლიანი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ბუჩქნარი-ჟოლოიან-მაყვლიანი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ბეშუმი, თაგოს ბინებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 4 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები N41035’49.1’’/E42035’43.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2118 ასპექტი ჩრდილო-დასავლეთი დახრილობა 0-50 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 100 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40-60 ბუჩქების დაფარულობა (%) 90 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60-70 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 13 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბუჩქები Rubus idaeus Cop3 Rubus sp. Cop3 ბალახოვანი საფარი Cirsium caucasicum Cop1 Inula grandiflora Sp3 Senecio kolenatianus-კავკასიის ენდემი Sp2 Hesperis matronalis Sp3 Rumex arifolius Sp3 Veratrum lobelianum Sp2 Driopteris filix mas Sp1 Stachys balansae Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 136 of 424 Galium verum Sol Viola kupfferi Sol Onosma caucasica Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 4. Inula grandiflora ნაკვეთი 4. Veratrum lobelianum ნაკვეთი 5. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-ჭრელწივანიანი/ Festucetum variae მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო- ჭრელწივანიანი/ Festucetum variae საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ბეშუმთან, თაგოს ბინებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 5 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41036’02.2’’/E42036’18.9’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2018 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 50 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 80-90 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 16 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Soc Cynosurus cristatus Cop3 Cares sp. Cop3 Festuca ovina Cop2 Phleum alpinum Cop1 Trifolium ambiguum Cop1 Alchemilla sp. Sp2 Ranunculus sp. Sp2 Lotus caucasicus Sp1 Tripleurospermum caucasicum Sp1 Trifolium canescens Cop1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 137 of 424 Sibbaldia parviflora Sp2 Carum caucasicum Sp1 Polygala alpicola Sp1 Polygonum carneum Cop1 Dactyllorhiza urvilleana (CITES) Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 5. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი ნაკვეთი 5. Dactyllorhiza urvilleana მდელო-ჭრელწივანიანი ნაკვეთი 6. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-ჭრელწივანიანი/Festuca vaariae მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო- ჭრელწივანიანი/Festuca vaariae საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა უდეს ბინებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 6 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41036’09.6’’/E42039’51.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2146 ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 80-90 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 14 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Soc Agrostis planifolia Cop3 Phleum pratense Cop2 Achillea millefolium Cop1 Tripleurospermum caucassicum Sp2 Cerastium polymorphum Sp2 Myosotis alpestris Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 138 of 424 Cirsium echinus Sol Rumex arifolius Sol Koeleria caucasica Cop1 Helictotrichon pratense Sp3 Pastinaca armena Sol Papaver orientale Sol Hyosciamus niger Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 6. Papaver orientale ნაკვეთი 6. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-ჭრელწივანიანი ნაკვეთი 7. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა მ. შავშიწვერთან სანიმუშო ნაკვეთის № 7 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები N41037’27.4’’/E42041’59.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2103 ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი დახრილობა 0-50 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 20-30 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70-80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca sulcata Sp1 Agrostis planifolia Sp3 Trifolium alpestre Sp2 Alchemilla sp. Cop1 Trifolium canescens Sp2 Lotus caucasicus Sp2 Sibbaldia parviflora Sp2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 139 of 424 Veronica gentianoides Sp1 Centaurea cheiranthifolia Sol Ranunculus sp. Sp2 Cirsium echinus Sol Stachys germanica Sol Nardus stricta Sp2 Koeleria caucasica Sp1 Festuca varia Sp1 Pedicularis eriantha Sol Erigeron alpinus Sol Gymnadenia conopsea (CITES) Sol (10მ2-ში 15 ეგზემპლარი) Polygonum carneum Sol Viola kupfferi Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 7. Gymnadenia conopsea ნაკვეთი 7. Centaurea cheiranthifolia ნაკვეთი 8. ფიჭვნარი ტყის ფანჯარაში განვითარებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მეზოფილური მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ფიჭვნარი ტყის ფანჯარაში განვითარებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მეზოფილური მდელო საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა მ. შავშიწვერთან სანიმუშო ნაკვეთის № 8 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10-25 GPS კოორდინატები N41037’07.4’’/E42042’09.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2076 ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი დახრილობა 0-50 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 25 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 8 საშუალო სიმაღლე (მ) 6 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 10 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 140 of 424 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 20 ბუჩქების დაფარულობა (%) 10 ბუჩქების სიმაღლე (სმ) 100 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 80-90% ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60-80სმ ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 21 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Pinus kochiana Sp3 Acer tratvetteri Sp2 ბუჩქები Juniperus depressa Sp1 ბალახოვანი საფარი Festuca varia Cop3 Koeleria caucasica Cop2 Helictotrichon pratense Cop2 Phleum pratense Cop1 Plantago lanceolota Sp3 Rhinanthus major Sp2 Trifolium canescens Sp3 Betonica grandiflora Sp1 Orobus hirsutus Sp1 Trifolium pratense Sp2 Geranium bohemicum Sp1 Pyrethrum punctatum Sp1 Cynosurus cristatus Sp3 Tephroseris subfloccosa-კავკასიის ენდემი Sol Aetheopappus pulcherrimus Sol Gladiolus dzavakheticus-კავკასიის ენდემი Sol Gymnadenia conopsea (CITES) Unic Papaver orientale Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 8. Juniperus depressa ნაკვეთი 8. Gladiolus dzavakheticus DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 141 of 424 ნაკვეთი 8. Aetheopappus pulcherrimus ნაკვეთი 8. Gladiolus dzavakheticus ნაკვეთი 8. ფიჭვნარი ტყის ფანჯარაში ნაკვეთი 8. Acer tratvetteri განვითარებული მარცვლოვან- ნაირბალახოვანი მეზოფილური მდელო ნაკვეთი 9. მუხნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მუხნარი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ადიგენის რაიონი სანიმუშო ნაკვეთის № 9 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 25 GPS კოორდინატები N41037’13.5’’/E42042’51.6’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1894 ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 25 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 12 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 50 ბუჩქების დაფარულობა (%) 60 ბუჩქების სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 142 of 424 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 50 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Quercus iberica Cop1 Pinus kochiana Sp3 Acer pseudoplatanus Sp2 Fraxinus excelsior Sp2 Acer trautvetteri Sp1 Sorbus caucasigena Sp1 ბუჩქები Corylus avellana Cop2 Rosa canina Sp3 ბალახოვანი საფარი Calamagrostis arundinacea Sp3 Geranium sylvaticum Sp3 Polygonum carneum Sp2 Verbascum blattaria Sp1 Betonica grandiflora Sp1 Rumex crispus Sp1 Cephalaria gigantea Sol Grossheimia macrocephala Sol Silene wallichiana Sol Astrantia maxima Sol Pimpinella rhodantha Sol Briza elatior Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 9. Grossheimia macrocephala ნაკვეთი 9. Silene wallichiana DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 143 of 424 ნაკვეთი 9. მუხნარი (Quercus iberica) ნაკვეთი 10. ფიჭვნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ფიჭვნარი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ადიგენის რაიონი სანიმუშო ნაკვეთის № 10 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 25 GPS კოორდინატები N41037’16.8’’/E42043’09.6’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1881 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 8-10 საშუალო სიმაღლე (მ) 7 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 7 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 20 ბუჩქების დაფარულობა (%) 30 ბუჩქების სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 40 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 12 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Pinus kochiana Sp3 Fagus orientalis (ახალგაზრდა) Sp1 Sorbus caucasigena (ახალგაზრდა) Sp1 ბუჩქები Corylus avellana Sp3 Rosa canina Sp2 ბალახოვანი საფარი Phleum pratense Sp3 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 144 of 424 Cephalaria gigantea Sp2 Coronilla varia Sp2 Pimpinella rhodantha Sp2 Thalictrum buschianum-კავკასიის ენდემი Sp1 Dactylis glomerata Sp1 Linum usitatissimum Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 10. ფიჭვნარი ნაკვეთი 11. დაჭაობებული მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი დაჭაობებული მდელო საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ადიგენის რაიონი სანიმუშო ნაკვეთის № 11 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები N41007’00.6’’/E42043’56.7’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1717 ასპექტი _ დახრილობა 00 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70-80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 2 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Juncus effusus Soc Lemna trisulca ტივტივებს წყლის ზედაპირზე ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 145 of 424 ნაკვეთი 11. დაჭაობებული მდელო ნაკვეთი 12. მუხნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მუხნარი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ადიგენის რაიონი სანიმუშო ნაკვეთის № 12 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 25 GPS კოორდინატები N41037’16.0’’/E42043’47.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1685 ასპექტი აღმოსავლეთი დახრილობა 10-200 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 7 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 8 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 60 ბუჩქების დაფარულობა (%) 50 ბუჩქების სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 30 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 11 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Quercus iberica Cop2 Acer campestre Cop1 Fraxinus excelsior Sp3 Ulmus glabra Sp1 Carpinus caucasica Sp3 Picea orientalis Sol ბუჩქები Corylus avellana Sp3 Philadelphus caucasicus Sol Rosa canina Sp3 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 146 of 424 Rubus sp. Sp3 ბალახოვანი საფარი Linaria schelkovnikowii-კავკასიის ენდემი Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 12. Linaria schelkovnikowii ნაკვეთი 12. მუხნარი (Quercus iberica) ნაკვეთი 12. Philadelphus caucasicus ნაკვეთი 13. გლერძიანი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი გლერძიანი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ს. უდეს მიდამო სანიმუშო ნაკვეთის № 13 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41037’31.9’’/E42047’32.6’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1400 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 25-300 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 50 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 20-30 ბუჩქების დაფარულობა (%) 5-10 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 10-20 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 7 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 147 of 424 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბუჩქები Astragalus microcephalus Cop2 ბალახოვანი საფარი Salvia verticillata Sp2 Achillea millefolium Sp2 Stachys atherocalyx Sp1 Salvia nemorosa Sol Teucrium polium Sol Polygala transcaucasica Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 13. გლერძიანი (Astragalus microcephalus) ნაკვეთი 14. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ს. მუგარეთთან, ახალციხის მახლობლად სანიმუშო ნაკვეთის № 14 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41041’45.4’’/E43004’31.6’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 343 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 0-30 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 30 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 30-40 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 7 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Aegilops tauschii Cop3 Medicago minima Cop3 Achillea millefolium Cop2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 148 of 424 Falcaria vulgaris Sol Phlomis tuberosa Sol Echium vulgare Sol Sanguisorba officinalis Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 14. Phlomis tuberosa ნაკვეთი 15. მეჩხერი ბუჩქნარი, ბერყენიანი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მეჩხერი ბუჩქნარი, ბერყენიანი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ს. გიორგიწმინდა, ახალციხის მახლობლად სანიმუშო ნაკვეთის № 15 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10-25 GPS კოორდინატები N41041’36.6’’/E43003’12.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 800 ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 10 საშუალო დმს (სმ) 7 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 6 საშუალო სიმაღლე (მ) 5 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 5 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 20 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბუჩქების დაფარულობა (%) 30 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Pyrus salicifolia Sp3 Prunus divaricata Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 149 of 424 ბუჩქები Crataegus pentagyna Sp2 Berberis vulgaris Sp2 Juniperus rufescens Sp1 Arceutobium oxycedri Sol Elaeagnus angustifolia Sp1 Cytisus caucasicus Sp1 Cotoneaster meyeri Sp1 Quercus iberica (დაჯაგული) Sol ბალახოვანი საფარი Teucrium polium Cop2 Botriochloa ischaemum Cop3 Cerinthe minor Sp1 Salvinia nemorosa Sp2 Rhinanthus pectinatus Sol Inula germanica Sol Plantago lanceolata Sp2 Phlomis pungens Sol Echium vulgare Sol Teucrium chamaedrys Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 15. ბერყენიანი ნაკვეთი 15. ბერყენიანი ნაკვეთი 16. ფიჭვნარი ნაძვის შერევით თრიმლის ქვეტყით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ფიჭვნარი ნაძვის შერევით თრიმლის ქვეტყით საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ს. გიორგიწმინდასთან, ახალციხის მახლობლად სანიმუშო ნაკვეთის № 16 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41041’36.6’’/E43003’12.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1000 ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი დახრილობა 70-800 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 150 of 424 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 25 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 12 საშუალო სიმაღლე (მ) 10 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) 50 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 10 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10 ხავსების დაფარულობა (%) 50 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 11 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Pinus kochiana Cop2 Picea orientalis Cop1 ბუჩქები Ligustrum vulgare Sp3 Rosa canina Sp2 Cotinus coggygria Sp2 Cotoneaster meyeri Sp1 Swida australis Sp1 ბალახოვანი საფარი Oxalis acetosella Sp1 Fragaria vesca Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp3 ნაკვეთი 16. ფიჭვნარი ნაძვის შერევით ნაკვეთი 16. ფიჭვნარი ნაძვის შერევით თრიმლის ქვეტყით თრიმლის ქვეტყით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 151 of 424 ნაკვეთი 16. ფიჭვნარი ნაძვის შერევით თრიმლის ქვეტყით ნაკვეთი 17. მეჩხერი ბუჩქნარი სათიბ-საძოვრებს შორის მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მეჩხერი ბუჩქნარი სათიბ-საძოვრებს შორის საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ს. ტატანისთან, ახალციხის მახლობლად სანიმუშო ნაკვეთის № 17 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10-25 GPS კოორდინატები N41041’41.3’’/E43003’29.7’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1028 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ბუჩქების დაფარულობა (%) 10 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 30 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 10 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბუჩქები Rosa canina Sol Cotinus coggigria Sol Pirus salicifolia (დაჯაგული) Sol ბალახოვანი საფარი Festuca sulcata Cop1 Dactylis glomerata Cop1 Onobrychis transcaucasica Sp2 Trifolium campestre Sp2 Consolida orientalis Sol Achillea millefolium Sp1 Medicago minima Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 152 of 424 ნაკვეთი 17. მეჩხერი ბუჩქნარი სათიბ-საძოვრებს შორის ნაკვეთი 18. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-საძოვარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო- საძოვარი საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა მდ. მდ. ქვაბლიანისა და ფოცხოვის გადაკვეთასთან სანიმუშო ნაკვეთის № 18 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41041’17.8’’/E42052’59.6’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1063 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 0-30 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 20-50 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70-80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca sulcata Soc Aegilops tauschii Cop3 Melandrium boissieri Sp3 Tragopogon coloratus Sp1 Salvia aethiopis Sp2 Anthemis candidissima Sp2 Conium maculatum Sol Lathyrus aphaca Sp2 Dactylis glomerata Sp2 Rumex crispus Sol Onobrychis transcaucasica Sp1 Trifolium campestre Sp2 Verbascum thapsus Sol Consolida orientalis Sol Melilotus officinalis Sp1 Achillea millefolium Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 153 of 424 Medicago minima Sp1 Sisymbrium officinale Sp1 Capsella bursa-pastoris Sp1 Convolvulus arvensis Sol Nostoc commune Sp2 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 18. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-საძოვარი ნაკვეთი 19. ბუჩქნარში მეჩხერად ნაძვი, ფიჭვი, აგროლანდშაფტი ბუჩქნარში მეჩხერად ნაძვი, ფიჭვი, მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი აგროლანდშაფტი საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ს. ღორძის მიდამოები სანიმუშო ნაკვეთის № 19 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 25-50 GPS კოორდინატები N41038’30.0’’/E42045’37.9’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1346 ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი დახრილობა 15-200 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 400 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 30 ბუჩქების დაფარულობა (%) 30 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 6 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბუჩქები Crataegus orientalis Sp2 Berberis vulgaris Sp2 Juniperus rufescens Sp1 Rosa canina Sp1 Cotoneaster meyeri Sol ბალახოვანი საფარი Astragalus microcephalus Sp1 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 154 of 424 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ამ მონაკვეთზე ბუჩქნარში მეჩხერად გვხვდება აგრეთვე Picea orientalis, პმს-70-80სმ, სიმაღლე- 8-10მ; Pinus kochiana, პმს-80სმ, სიმაღლე-8მ. ნაკვეთი 19. ბუჩქნარში მეჩხერად ნაძვი, ფიჭვი ნაკვეთი 19. კუნელიანი (Crataegus orientalis) ნაკვეთი 20. დეგრადირებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო დეგრადირებული მარცვლოვან- მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ნაირბალახოვანი მდელო საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ბეშუმი, თეთრობის ბინებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 20 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41034’47.3’’/E42031’17.4’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2089მ ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი დახრილობა 30-350 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10-20 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60-70 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Soc Sibbaldia parviflora Cop3 Trifolium ambiguum Cop2 Phleum alpinum Cop1 Trifolium canescens Cop2 Alchemilla sp. Cop2 Plantago saxatilis Sp3 Prunella vulgaris Sp2 Sedum spurium Sol Hieracium pilosella Sp1 Ajuga orientalis Sol DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 155 of 424 Plantago major Sol Scleranthus uncinatus Sol Myosotis alpestris Sol Poa alpine var. vivipera Sol Herniaria caucasica Sol Lotus caucasicus Sol Bellis perennis Sol Scrophularia olumpica Unic Nonea intermedia (კავკასიის ენდემი) Unic ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 20. Nonea intermedia ნაკვეთი 20. დეგრადირებული მარცვლოვან- ნაირბალახოვანი მდელო ნაკვეთი 21. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-საძოვარი მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო- მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი საძოვარი საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ბეშუმი, თეთრობის ბინებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 21 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41034’31.7’’/E42031’15.0’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2037მ ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი დახრილობა 25-300 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10-20 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60-70 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 20 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Festuca varia Soc Sibbaldia parviflora Cop3 Trifolium ambiguum Cop2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 156 of 424 Phleum alpinum Cop1 Trifolium canescens Cop2 Alchemilla sp. Cop2 Plantago saxatilis Sp3 Prunella vulgaris Sp2 Sedum spurium Sol Hieracium pilosella Sp1 Ajuga orientalis Sol Plantago major Sol Scleranthus uncinatus Sol Myosotis alpestris Sol Poa alpine var. vivipera Sol Herniaria caucasica Sol Lotus caucasicus Sol Bellis perennis Sol Scrophularia olumpica Unic Helichrisum plicatum Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 21. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-საძოვარი ნაკვეთი 22. იელიანი ნაძვნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი იელიანი ნაძვნარი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა მდ. სხალთისწყლის ხეობა სანიმუშო ნაკვეთის № 22 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41034’52.6’’/E42030’36.9’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1979 ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი დახრილობა 15-200 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 15 საშუალო დმს (სმ) 10 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 12 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 157 of 424 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 10 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) 50 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ხავსების დაფარულობა (%) 20 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 8 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Picea orientalis Cop1 ბუჩქები Rhododendron luteum Sp3 ბალახოვანი საფარი Sanicula europea Sp2 Fragaria vesca Sp2 Platanthera bifolia (CITES) Sol Athyrium filix-femina Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp1 ნაკვეთი 22. იელიანი ნაძვნარი ნაკვეთი 22. Rhododendron luteum ნაკვეთი 22. Platanthera bifolia DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 158 of 424 ნაკვეთი 23. გვიმრიანი ნაძვნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი გვიმრიანი ნაძვნარი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა მდ. სხალთისწყლის ხეობა სანიმუშო ნაკვეთის № 23 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41034’44.4’’/E42030’41.5’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1880 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 25-300 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 25 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 14 საშუალო სიმაღლე (მ) 12 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 7 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Picea orientalis Cop2 ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ბალახოვანი საფარი Driopteris filix mas Cop1 Pyrethrum macrophyllum Sp2 Geranium sylvaticum Sp2 Verbascum blattaria Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp2 ნაკვეთი 23. გვიმრიანი ნაძვნარი ნაკვეთი 23. Pyrethrum macrophyllum DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 159 of 424 ნაკვეთი 24. ჭაობი ნაძვნარის ფანჯარაში მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ჭაობი ნაძვნარის ფანჯარაში საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა მდ. სხალთისწყლის ხეობა სანიმუშო ნაკვეთის № 24 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 10 GPS კოორდინატები N41034’38.5’’/E42030’31.2’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1820 ასპექტი _ დახრილობა 00 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 50 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 80 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 11 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Eleocharis uniglumis Cop2 Bolboshoenus maritimus Cop1 Luzula sp. Sp3 1 2 Dactyllorhiza euxina (CITES) Sp (10მ -ში იზრდება 14-16 ეგზემპლარი) Carum carvi Cop3 Rhynanthus major Sp3 Ranunculus sp. Sp3 Centaurea salicifolia Sol Trifolium canescens Cop2 Trifolium alpestre Cop2 Prunella vulgaris Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 24. ჭაობი ნაძვნარის ფანჯარაში ნაკვეთი 24. Dactyllorhiza euxina DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 160 of 424 ნაკვეთი 25. მუხნარ-რცხილნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი მუხნარ-რცხილნარი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ს. რაგვთასა და ს. ფუშრუკაულს შორის სანიმუშო ნაკვეთის № 25 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41033’48.2’’/E42027’49.0’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1200 ასპექტი აღმოსავლეთი დახრილობა 70-800 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 23 საშუალო დმს (სმ) 17 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 10 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 80 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 20 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 7 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Carpinus caucasica Cop2 Quercus dschorochensis-კავკასიის სუბენდემი Cop1 Picea orientalis Sp2 Sorbus torminalis Sol Pinus kochiana (ახალგაზრდა ეგზემპლარებია) Sp1 ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ბალახოვანი საფარი Fragaria vesca Sp2 Poa nemoralis Sp3 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ მდინარის გაღმა ფერდობზე მოსჩანს შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით, კოლხური ქვეტყით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 161 of 424 ნაკვეთი 25. მუხნარ-რცხილნარი ნაკვეთი 25. Sorbus torminalis ნაკვეთი 26. ნაძვნარი ჭოროხის მუხის შერევით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ნაძვნარი ჭოროხის მუხის შერევით საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ს. ფუშრუკაულსა და ს. ვერანებს შორის სანიმუშო ნაკვეთის № 26 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41033’53.7’’/E42026’04.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1053 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 35-400 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 25 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 12 საშუალო სიმაღლე (მ) 10 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70-80 ბუჩქების დაფარულობა (%) 60-70 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ხავსების დაფარულობა (%) 40 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 9 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Picea orientalis Cop3 Quercus dschorochensis- კავკასიის სუბენდემი Cop2 ბუჩქები Rhododendron luteum Sp2 Rosa canina Sp1 ბალახოვანი საფარი Driopteris filix mas Sp3 Fragaria vesca Sp2 Oxalis acetosella Sp2 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Cop2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 162 of 424 მოცემული მონაკვეთის მიმდებარე ტერიტორიებზე, ხეობის ორივე მხაეს განვითარებულია ნაძვნარი ტყე მუხის შერევით, ზოგან სოფლებია (აგროლანდშაფტი). ორივე ფერდობზე (აღმოსავლეთ და დასავლეთ) დაქანება დიდია. ს. ვერნების გამოღმა გზის პირას იზრდება თუთუბო-Rhus coriaria, Juglans regia, Robinia pseudoacacia. გზის პირს სულ მოსდევს Quercus dschorochensis. ნაკვეთი 26. ნაძვნარი ჭოროხის მუხის შერევით ნაკვეთი 26. ჭოროხის მუხა (Quercus dschorochensis) ნაკვეთი 27. შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა მდ. სხალთისწყლის ხეობა სანიმუშო ნაკვეთის № 27 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41034’42.0’’/E42021’55.1’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1040 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 20-250 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70-80 ბუჩქების დაფარულობა (%) 50 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 30 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ხავსების დაფარულობა (%) 40 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 11 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Picea orientalis Sp3 Quercus dschorochensis-კავკასიის სუბენდემი Cop2 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 163 of 424 Carpinus caucasica Cop1 Fraxinus excelsior Sp1 ბუჩქები Rhododendron luteum Sp3 Rosa canina Sp1 ბალახოვანი საფარი Driopteris filix mas Sp2 Fragaria vesca Sp1 Oxalis acetosella Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp3 დასავლეთ ფერდობზე განვითარებულია შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით, აღმოსავლეთ ფერდობზე-ნაძვნარ-ფიჭვნარი (Picea orientalis, Pinus kochiana), რომელიც წარმოადგენს საშუალო საკონსერვაციო ღირებულების მქონე ჰაბიტატს. ქვევით, მდინარისპირულ ტერასებზე გავრცელებულია მურყნარი (Alnus barbata). ნაკვეთი 27. შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით ნაკვეთი 28. ეწრის გვიმრიანი მურყნარი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი ეწრის გვიმრიანი მურყნარი საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ფურტიოს ხიდთან სანიმუშო ნაკვეთის № 28 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41037’19.8’’/E42015’51.2’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 526 ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი დახრილობა 15-200 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 14 საშუალო სიმაღლე (მ) 10 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 25 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 80 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70-80 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 164 of 424 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 50 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 2 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Alnus barbata Cop3 ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ბალახოვანი საფარი Pteridium tauricum Cop3 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 28. ეწრის გვიმრიანი მურყნარი ნაკვეთი 28ა. კლდე-ტყის კომპლექსი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი კლდე-ტყის კომპლექსი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ფურტიოს ხიდთან სანიმუშო ნაკვეთის № 28ა 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 10 GPS კოორდინატები 0 N41 37’23.7’’/E42015’99.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 559 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 35-400 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 5-10 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 2 ხავსების სახეობათა რაოდენობა _ სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ბალახოვანი საფარი Amaracus rotundifolius-სამხრეთ-დასავლეთ Sp1 ამიერკავკასიის სუბენდემი Vincetoxicum amplifolium Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 165 of 424 როგორც აღწერიდან ჩანს, ამ მონაკვეთზე განვითარებულია Amaracus rotundifolius-ის პოპულაცია კლდეებზე, აქვე გვხვდება Vincetoxicum amplifolium. ნაკვეთი 28ა. Amaracus rotundifolius ნაკვეთი 28ა. Amaracus rotundifolius ნაკვეთი 28ა. Vincetoxicum amplifolium ნაკვეთი 29. კლდე-ტყის კომპლექსი მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი კლდე-ტყის კომპლექსი საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა მდ. მდ. ჭვანისწყლისა და აჭარისწყლის შესართავთან სანიმუშო ნაკვეთის № 29 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 25 GPS კოორდინატები N41038’40.4’’/E42008’06.8’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 363 ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი დახრილობა 70-800 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 25 საშუალო დმს (სმ) 18 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 6 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 30 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 166 of 424 ბუჩქების დაფარულობა (%) 20 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 10 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 30 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 5 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Pinus kochiana Sp2 Quercus dschorochensis-კავკასიის სუბენდემი Sp1 ბუჩქები Cistus salviifolius Sol Juniperus rufescens Sol ბალახოვანი საფარი Salvia nemorosa Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 29. Cistus salviifolius ნაკვეთი 29. კლდე-ტყის კომპლექსი ნაკვეთი 30. მდინარისპირული მურყნარი ტირიფის შერევით მდინარისპირული მურყნარი ტირიფის მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი შერევით საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა ს. ცხმორისი სანიმუშო ნაკვეთის № 30 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41038’33.4’’/E42004’04.7’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 313 ასპექტი _ დახრილობა 00 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 15 საშუალო დმს (სმ) 10 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 8 საშუალო სიმაღლე (მ) 6 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 25 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 80 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 167 of 424 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 30 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 20 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 3 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Alnus barbata Cop3 Salix alba Sp3 ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ბალახოვანი საფარი Equisetum arvense Sp3 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 30. მდინარისპირული მურყნარი ტირიფის შერევით ნაკვეთი 31. გზისპირა ტყეები მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი გზისპირა ტყეები საკონსერვაციო ღირებულება მაღალი ადგილმდებარეობა ს. სირაბიძეებთან სანიმუშო ნაკვეთის № 31 2 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ ) 50 GPS კოორდინატები N41038’21.3’’/E41059’40.4’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 249 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 25 საშუალო დმს (სმ) 20 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 168 of 424 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 20 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 60 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 6 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Robinia pseudoacacia Cop2 Alnus barbata Cop2 Quercus dschorochensis-კავკასიის სუბენდემი Sp3 Diospyros lotus (ერთეულად) Sol Ostrya carpinifolia (ერთეულად) Sol ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ბალახოვანი საფარი Digitalis schischkinii-კავკასიის ენდემი Sol ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 31. Ostrya carpinifolia ნაკვეთი 31. Ostrya carpinifolia ნაკვეთი 31. Digitalis schischkinii DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 169 of 424 ნაკვეთი 32. გზისპირა ფოთლოვანი ტყეები, კლდე-ტყის კომპლექსი გზისპირა ფოთლოვანი ტყეები, კლდე-ტყის მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი კომპლექსი საკონსერვაციო ღირებულება დაბალი ადგილმდებარეობა მდ. ჭოროხის ხეობა, ს. ერგეს მიდამოები სანიმუშო ნაკვეთის № 32 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41033’04.2’’/E41042’01.0’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 41 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 20-250 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 15 საშუალო დმს (სმ) 10 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 30 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 80 ბუჩქების დაფარულობა (%) _ ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) _ ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 10 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 10 ხავსების დაფარულობა (%) _ უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 5 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Alnus barbata Cop3 Salix alba Sp1 Castanea sativa (ერთეულად) Sol Ficus carica Sol ბუჩქები ბუჩქების სახეობები არ დაფიქსირებულა ბალახოვანი საფარი Fragaria vesca Sp1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები არ დაფიქსირებულა _ ნაკვეთი 32. გზისპირა ფოთლოვანი ტყეები ნაკვეთი 32. კლდე-ტყის კომპლექსი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 170 of 424 ნაკვეთი 33. გზისპირა ფოთლოვანი ტყე ბზის ქვეტყით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი გზისპირა ფოთლოვანი ტყე ბზის ქვეტყით საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ს. ქვემო ჯოჭო სანიმუშო ნაკვეთის № 33 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41034’16.6’’/E41042’06.2’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 204 ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი დახრილობა 5-100 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 20 საშუალო დმს (სმ) 18 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 12 საშუალო სიმაღლე (მ) 10 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) 50 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 300 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 40 ხავსების დაფარულობა (%) 70 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 9 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Carya pekan Sp1 Ficus carica Sp1 Robinia pseudoacacia Sp3 ბუჩქები Buxus colchica Sp3 Corylus avellana Sp2 ბალახოვანი საფარი Pteridium tauricum Cop2 Pteris cretica Cop1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Cop2 ამ მონაკვეთის ირგვლივ განვითარებულია აგროლანდშაფტი-მანდარინის და ფორთოხლის ბაღები ფერდობებზე. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 171 of 424 ნაკვეთი 33. ფოთლოვანი ტყე ნაკვეთი 33. ფოთლოვანი ტყე ბზის ქვეტყით ნაკვეთი 33. Pteris cretica ნაკვეთი 34. რცხილნარი იელის ქვეტყით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი რცხილნარი იელის ქვეტყით საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა ს. ერგეს მიდამოები სანიმუშო ნაკვეთის № 34 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41034’12.6’’/E41040’20.9’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 116 ასპექტი სამხრეთი დახრილობა 30-350 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 35 საშუალო დმს (სმ) 25 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) 80 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 200 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 60-70 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 50 ხავსების დაფარულობა (%) 30 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 6 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 172 of 424 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Carpinus caucasica Cop1 Aleurites cordata Sp1 ბუჩქები Rhododendron luteum Cop2 ბალახოვანი საფარი Pteridium tauricum Sp3 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp3 ნაკვეთი 34. იელი (Rhododendron luteum) ნაკვეთი 34. რცხილნარი იელის ქვეტყით ნაკვეთი 34. რცხილნარი იელის ქვეტყით ნაკვეთი 35. წაბლნარი ახალგაზრდა წიფლის შერევით მცენარეული თანასაზოგადოების ტიპი წაბლნარი ახალგაზრდა წიფლის შერევით საკონსერვაციო ღირებულება საშუალო ადგილმდებარეობა მახოს ხიდის ზემოთ სანიმუშო ნაკვეთის № 35 სანიმუშო ნაკვეთის ფართობი (მ2) 50 GPS კოორდინატები N41034’25.3’’/E41040’25.3’’ სიმაღლე ზ.დ. (მ) 134 ასპექტი დასავლეთი დახრილობა 15-200 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 173 of 424 თანასაზოგადოების სტრუქტურული მახასიათებლები მაქს. დმს (სმ) 30 საშუალო დმს (სმ) 25 ხის მაქს. სიმაღლე (მ) 10 საშუალო სიმაღლე (მ) 8 ხეების რაოდენობა სანიმუშო ნაკვეთზე 20 ხეების იარუსის დაფარულობა (%) 70 ბუჩქების დაფარულობა (%) 60 ბუჩქნარის სიმაღლე (სმ) 300 ბალახოვანი საფარის დაფარულობა (%) 70 ბალახოვანი საფარის სიმაღლე (სმ) 50 ხავსების დაფარულობა (%) 60 უმაღლეს მცენარეთა სახეობების რაოდენობა 7 სახეობები სიმრავლე-დაფარულობა დრუდეს შკალით ხეების იარუსი Castanea sativa Cop1 Fagus orientalis Sp3 Aleurites cordata Sp3 ბუჩქები Laurocerasus officinalis Sp3 ბალახოვანი საფარი Pteridium tauricum Cop1 ხავსის საფარი ხავსის სახეობები Sp3 ამ მონაკვეთის ირგვლივ განვითარებულია აგროლანდშაფტი, რომელიც წარმოადგენს დაბალსენსიტიურ ტერიტორიას. ნაკვეთი 35. წაბლნარი ახალგაზრდა წიფლის ნაკვეთი 35. Laurocerasus officinalis შერევით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 174 of 424 ფლორის კუთხით სენსიტიური უბნები ეგხ-ს დერეფანში დაგეგმილი საპროექტო დერეფნის დეტალური ბოტანიკური კვლევების ჩატარების შემდეგ შესაძლებელი გახდა სენსიტიური ადგილების დაზუსტება და მათი დეტალური დახასიათება. ამრიგად, ლიტერატურულ მიმოხილვაზე და საველე კვლევებზე დაყრდნობით საპროექტო დერეფანში გამოვლენილია შემდეგი საშუალო და მაღალსენსიტიური ადგილები. მაღალსენსიტიური ადგილები: ნაკვეთი 8. ფიჭვნარი ტყის ფანჯარაში განვითარებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მეზოფილური მდელო. მ. შავშიწვერთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’07.4’’/E42042’09.3’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2076, ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი, დახრილობა 0-50. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Pinus kochiana, Acer tratvetteri, ბუჩქებიდან Juniperus depressa, ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან: Festuca varia, Koeleria caucasica, Helictotrichon pratense, Phleum pratense, Plantago lanceolota, Rhinanthus major, Trifolium canescens, Betonica grandiflora, Orobus hirsutus, Trifolium pratense, Geranium bohemicum, Pyrethrum punctatum, Cynosurus cristatus, Tephroseris subfloccosa- კავკასიის ენდემი, Aetheopappus pulcherrimus, Gladiolus dzavakheticus-კავკასიის ენდემი, Gymnadenia conopsea (CITES), Papaver orientale. ნაკვეთი 15. მეჩხერი ბუჩქნარი, ბერყენიანი. ს. გიორგიწმინდასთან, ახალციხის მახლობლად. GPS-ის კოორდინატებია: N41041’36.6’’/E43003’12.1’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 800, ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი, დახრილობა 5-100. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Pyrus salicifolia, Prunus divaricata, ბუჩქებიდან იზრდება: Crataegus pentagyna, Berberis vulgaris, Juniperus rufescens, Arceutobium oxycedri, Elaeagnus angustifolia, Cytisus caucasicus, Cotoneaster meyeri, Quercus iberica (დაჯაგული), ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Teucrium polium, Botriochloa ischaemum, Cerinthe minor, Salvinia nemorosa, Rhinanthus pectinatus, Inula germanica, Plantago lanceolata, Phlomis pungens, Echium vulgare, Teucrium chamaedrys. ნაკვეთი 16. ფიჭვნარი ნაძვის შერევით თრიმლის ქვეტყით. ს. გიორგიწმინდასთან, ახალციხის მახლობლად. GPS-ის კოორდინატებია: N41041’36.6’’/E43003’12.1’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1000, ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი, დახრილობა 70-800. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Pinus kochiana, Picea orientalis, ბუჩქებიდან გვხვდება შემდეგი სახეობები Ligustrum vulgare, Rosa canina, Cotinus coggygria, Cotoneaster meyeri, Swida australis, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Oxalis acetosella, Fragaria vesca. ნაკვეთი 22. იელიანი ნაძვნარი. მდ. სხალთისწყლის ხეობა. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’52.6’’/E42030’36.9’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1979, ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი, დახრილობა 15- 200. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Picea orientalis, ბუჩქებიდან გვხვდება Rhododendron luteum, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Sanicula europea, Fragaria vesca, Platanthera bifolia (CITES), Athyrium filix-femina. ნაკვეთი 23. გვიმრიანი ნაძვნარი. მდ. სხალთისწყლის ხეობა. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’44.4’’/E42030’41.5’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1880, ასპექტი სამხრეთი, დახრილობა 25-300. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Picea orientalis, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Driopteris filix mas, Pyrethrum macrophyllum, Geranium sylvaticum, Verbascum blattaria. ნაკვეთი 24. ჭაობი ნაძვნარის ფანჯარაში. მდ. სხალთისწყლის ხეობა. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’38.5’’/E42030’31.2’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1820, დახრილობა 00. ბალახოვანი მცენარეებიდან წარმოდგენილია შემდეგი სახეობები: Eleocharis uniglumis, Bolboshoenus maritimus, Luzula sp., Dactyllorhiza euxina (CITES) კერძოდ, 10მ2-ში იზრდება 14-16 ეგზემპლარი, Carum carvi, Rhinanthus major, Ranunculus sp., Centaurea salicifolia, Trifolium canescens, Trifolium alpestre, Prunella vulgaris. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 175 of 424 ნაკვეთი 25. მუხნარ-რცხილნარი. ს. რაგვთასა და ს. ფუშრუკაულს შორის. GPS-ის კოორდინატებია: N41033’48.2’’/E42027’49.0’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1200 , ასპექტი აღმოსავლეთი, დახრილობა 70-800. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Carpinus caucásica, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), Picea orientalis, Sorbus torminalis, Pinus kochiana (ახალგაზრდა ეგზემპლარები). მდინარის გაღმა ფერდობზე მოსჩანს შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით, კოლხური ქვეტყით. ნაკვეთი 26. ნაძვნარი ჭოროხის მუხის შერევით. ს. ფუშრუკაულსა და ს. ვერანებს შორის. GPS-ის კოორდინატებია: N41033’53.7’’/E42026’04.3’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1053, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 35-400. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Picea orientalis, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), ბუჩქებიდან გვხვდება Rhododendron luteum, Rosa canina, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Driopteris filix mas, Fragaria vesca, Oxalis acetosella. ამ მონაკვეთის მიმდებარე ტერიტორიებზე, ხეობის ორივე მხაეს განვითარებულია ნაძვნარი ტყე მუხის შერევით, ზოგან სოფლებია (აგროლანდშაფტი). ორივე ფერდობზე (აღმოსავლეთ და დასავლეთ) დაქანება დიდია. ს. ვერნების გამოღმა გზის პირას იზრდება თუთუბო-Rhus coriaria, Juglans regia (საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა),, Robinia pseudoacacia. გზის პირს სულ მოსდევს Quercus dschorochensis. ნაკვეთი 28ა. კლდე-ტყის კომპლექსი. ფურტიოს ხიდთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’23.7’’/E42015’99.3’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 559, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 35-400. ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Amaracus rotundifolius (სამხრეთ-დასავლეთ ამიერკავკასიის სუბენდემი), Vincetoxicum amplifolium. ნაკვეთი 29. კლდე-ტყის კომპლექსი. მდ. მდ. ჭვანისწყლისა და აჭარისწყლის შესართავთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41038’40.4’’/E42008’06.8’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 363, ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი, დახრილობა 70-800. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Picea orientalis, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), ბუჩქებიდან გვხვდება Cistus salvifolius, Juniperus rufescens. ნაკვეთი 31. გზისპირა ტყეები. ს. სირაბიძეებთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41038’21.3’’/E41059’40.4’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 249, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 5-100. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Robinia pseudoacacia, Alnus barbata, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), Diospyros lotus (ერთეულად), Ostrya carpinifolia (ერთეულად) (საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა), ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება Digitalis schischkinii-კავკასიის ენდემი. საშუალო სენსიტიური ადგილები ნაკვეთი 4. ბუჩქნარი-ჟოლოიან-მაყვლიანი. ბეშუმი, თაგოს ბინებთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41035’49.1’’/E42035’43.1’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2118, ასპექტი ჩრდილო-დასავლეთი, დახრილობა 0-50. ბუჩქებიდან გვხვდება Rubus idaeus, Rubus sp. ბალახოვანი მცენარეებიდან წარმოდგენილია შემდეგი სახეობები: Cirsium caucasicum, Inula grandiflora, Senecio kolenatianus-კავკასიის ენდემი, Hesperis matronalis, Rumex arifolius, Veratrum lobelianum, Driopteris filix mas, Stachys balansae, Galium verum Viola kupfferi, Onosma caucasica. ნაკვეთი 5. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო-ჭრელწივანიანი/ Festucetum variae. ბეშუმთან, თაგოს ბინებთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41036’02.2’’/E42036’18.9’’, სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2018, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 50. ბალახოვანი მცენარეებიდან წარმოდგენილია შემდეგი სახეობები: Festuca varia, Cynosurus cristatus, Cares sp. Festuca ovina, Phleum alpinum, Trifolium ambiguum, Alchemilla sp., Ranunculus sp., Lotus caucasicus, Tripleurospermum caucasicum, Trifolium canescens, Sibbaldia parviflora, Carum caucasicum, Polygala alpicola, Polygonum carneum, Dactyllorhiza urvilleana (CITES). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 176 of 424 ნაკვეთი 7. მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო. მ. შავშიწვერთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’27.4’’/E42041’59.3’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2103, ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი, დახრილობა 0- 50. ბალახოვანი მცენარეებიდან წარმოდგენილია შემდეგი სახეობები: Festuca sulcata, Agrostis planifolia, Trifolium alpestre, Alchemilla sp., Trifolium canescens, Lotus caucasicus, Sibbaldia parviflora, Veronica gentianoides, Centaurea cheiranthifolia, Ranunculus sp., Cirsium echinus, Stachys germanica, Nardus stricta, Koeleria caucasica, Festuca varia, Pedicularis eriantha, Erigeron alpinus, Gymnadenia conopsea (CITES), Polygonum carneum, Viola kupfferi. ნაკვეთი 9. მუხნარი. ადიგენის რაიონი. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’13.5’’/E42042’51.6’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1894, ასპექტი სამხრეთ-აღმოსავლეთი, დახრილობა 5-100. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Quercus iberica, Pinus kochiana, Acer pseudoplatanus, Fraxinus excelsior, Acer trautvetteri, Sorbus caucasigena, ბუჩქებიდან Corylus avellana, Rosa canina, ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან: Calamagrostis arundinacea, Geranium sylvaticum, Polygonum carneum, Verbascum blattaria, Betonica grandiflora, Rumex crispus, Cephalaria gigantean, Grossheimia macrocephala, Silene wallichiana, Astrantia maxima, Pimpinella rhodantha, Briza elatior. ნაკვეთი 10. ფიჭვნარი. ადიგენის რაიონი. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’16.8’’/E42043’09.6’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1881, ასპექტი სამხრეთი, დახრილობა 5-100, ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Pinus kochiana, Fagus orientalis (ახალგაზრდა), Sorbus caucasigena (ახალგაზრდა), ბუჩქებიდან Corylus avellana, Rosa canina, ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან: Phleum pratense, Cephalaria gigantea, Coronilla varia, Pimpinella rhodantha, Thalictrum buschianum-კავკასიის ენდემი, Dactylis glomerata, Linum usitatissimum. ნაკვეთი 12. მუხნარი. ადიგენის რაიონი. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’16.0’’/E42043’47.1’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1685, ასპექტი აღმოსავლეთი, დახრილობა 10-200. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Quercus iberica, Acer campestre, Fraxinus excelsior, Ulmus glabra (საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა), Carpinus caucasica, Picea orientalis, ბუჩქებიდან იზრდება Corylus avellana, Philadelphus caucasicus, Rosa canina, Rubus sp., ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან გვხვდება Linaria schelkovnikowii-კავკასიის ენდემი. ნაკვეთი 13. გლერძიანი. ს. უდეს მიდამო. GPS-ის კოორდინატებია: N41037’31.9’’/E42047’32.6’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1400, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 25-300. ბუჩქებიდან იზრდება Astragalus microcephalus, ხოლო ბალახოვანი მცენარეებიდან გვხვდება Salvia verticillata, Achillea millefolium, Stachys atherocalyx, Salvia nemorosa, Teucrium polium, Polygala transcaucasica. ნაკვეთი 19. ბუჩქნარში მეჩხერად ნაძვი, ფიჭვი, აგროლანდშაფტი. ს. ღორძის მიდამოები. GPS-ის კოორდინატებია: N41038’30.0’’/E42045’37.9’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1346, ასპექტი ჩრდილო-აღმოსავლეთი, დახრილობა 15-200. ბუჩქებიდან იზრდება: Crataegus orientalis, Berberis vulgaris, Juniperus rufescens, Rosa canina, Cotoneaster meyeri, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Astragalus microcephalus. ამ მონაკვეთზე ბუჩქნარში მეჩხერად გვხვდება აგრეთვე Picea orientalis, პმს-70-80სმ, სიმაღლე-8-10მ; Pinus kochiana, პმს-80სმ, სიმაღლე-8მ. ნაკვეთი 20. დეგრადირებული მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელო. ბეშუმი, თეთრობის ბინებთან. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’47.3’’/E42031’17.4’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 2089, ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი, დახრილობა 30-350. ბალახოვანი მცენარეებიდან წარმოდგენილია შემდეგი სახეობები: Festuca varia, Sibbaldia parviflora, Trifolium ambiguum, Phleum alpinum, Trifolium canescens, Alchemilla sp., Plantago saxatilis, Prunella vulgaris, Sedum spurium, Hieracium pilosella, Ajuga orientalis, Plantago major, Scleranthus uncinatus, Myosotis alpestris, Poa alpine var. vivipera, Herniaria caucasica, Lotus caucasicus, Bellis perennis, Scrophularia olumpica, Nonea intermedia (კავკასიის ენდემი). ნაკვეთი 27. შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით. მდ. სხალთისწყლის ხეობა. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’42.0’’/E42021’55.1’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 1040, ასპექტი დასავლეთი, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 177 of 424 დახრილობა 20-250. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Picea orientalis, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), Carpinus caucasica, Fraxinus excelsior, ბუჩქებიდან გვხვდება Rhododendron luteum, Rosa canina, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება: Driopteris filix mas, Fragaria vesca, Oxalis acetosella. დასავლეთ ფერდობზე განვითარებულია შერეულფოთლოვანი ტყე ნაძვის შერევით, აღმოსავლეთ ფერდობზე-ნაძვნარ-ფიჭვნარი (Picea orientalis, Pinus kochiana). ქვევით, მდინარისპირულ ტერასებზე გავრცელებულია მურყნარი (Alnus barbata). ნაკვეთი 33. გზისპირა ფოთლოვანი ტყე ბზის ქვეტყით. ს. ქვემო ჯოჭო. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’16.6’’/E41042’06.2’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 204, ასპექტი სამხრეთ-დასავლეთი, დახრილობა 5-100. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Carya pecan, Ficus carica, Robinia pseudoacacia, ბუჩქებიდან გვხვდება: Buxus colchica (საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა), Corylus avellana, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება Pteridium tauricum, Pteris cretica. ნაკვეთი 34. რცხილნარი იელის ქვეტყით. ს. ერგეს მიდამოები. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’12.6’’/E41040’20.9’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 116, ასპექტი სამხრეთი, დახრილობა 30-350. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Carpinus caucasica, Aleurites cordata, ბუჩქებიდან გვხვდება Rhododendron luteum, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება Pteridium tauricum. ნაკვეთი 35. წაბლნარი ახალგაზრდა წიფლის შერევით. GPS-ის კოორდინატებია: N41034’25.3’’/E41040’25.3’’. სიმაღლე ზ.დ. (მ) 134, ასპექტი დასავლეთი, დახრილობა 15-200. ხემცენარეებიდან წარმოდგენილია: Castanea sativa (საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობა), Fagus orientalis, Aleurites cordata, ბუჩქებიდან გვხვდება Laurocerasus officinalis, ბალახოვანი მცენარეებიდან იზრდება Pteridium tauricum. საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობები პროექტის დერეფანში უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს წითელი ნუსხა, რომელიც შეიცავს მცენარეთა 56 სახეობას, არ არის სრულყოფილი. Aამჟამად მიმდინარეობს არსებული წითელი ნუსხის სახეობების შემდგომი მოდიფიცირება. კერძოდ, ბალახოვანი მცენარეების იდენტიფიცირება IUCN-ის კატეგორიების მიხედვით (მათი მდგომარეობისა და დაცულობის სტატუსის აღმნიშვნელი კატეგორიების განსაზღვრა). აღნიშნული მონაცემების ექსტრაპოლაციით საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობების რეალური რიცხვი ბევრად უფრო გაიზრდება. დეტალური საველე ბოტანიკური კვლევების ჩატარების შედეგად საპროექტო დერეფანში დაფიქსირდა საქართველოს წითელი ნუსხის მცენარეთა ხუთი სახეობა: Juglans regia L., Ostrya carpinifolia Scop., Buxus colchica Pojark., Castanea sativa Mill., Ulmus glabra Hudds. ქვემოთ მოცემულია საქართველოს წითელი ნუსხის მცენარეთა იმ სახეობების სია და სტატუსი, რომლებიც გვხვდება დაგეგმილ საპროექტო კორიდორში: მდგომარეობისა და № ლათინური დასახელება ქართული დასახელება დაცულობის სტატუსის აღმნიშვნელი კატეგორია 1 Buxus colchica Pojark. კოლხური ბზა VU 2 Castanea sativa Mill. ჩვეულებრივი წაბლი VU 3 Juglans regia L. კაკლის ხე VU 4 Ostrya carpinifolia Scop. უხრავი EN 5 Ulmus glabra Hudds. შიშველი თელადუმა VU DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 178 of 424 გარდა ამისა, აღსანიშნავია, რომ საპროექტო ტერიტორიაზე გვხვდება ზოგიერთი იშვიათი, გადაშენების საფრთხის წინაშე მდგომი და მოწყვლადი სახეობა. მაგალითად: Laurocerasus officinalis, Digitalis schisckinii (კავკასიის ენდემი), (სახეობები, რომელთა რიცხვიც მცირდება), Amaracus rotundifolius (სამხრეთ-დასავლეთ ამიერკავკასიის სუბენდემი), Quercus iberica, Diospyros lotus (იშვიათი მცენარეები), Ficus carica (სახეობა, რომელიც ისპობა); კავკასიის ენდემები Tephroseris subfloccosa, Gladiolus dzavakheticus, Senecio kolenatianus, Thalictrum buschianum, Linaria schelkovnikowii, Nonea intermedia; კავკასიის სუბენდემი Quercus dschorochensis; აგრეთვე Gymnadenia conopsea, Platanthera bifolia, Dactyllorhiza euxina, Dactyllorhiza urvilleana-ის პოპულაციები, რომელიც წარმოადგენს ველური ბუნების ფაუნისა და ფლორის საფრთხეში მყოფი სახეობებით საერთაშორისო ვაჭრობის კონვენციით (CITES 1975; universal) დაცულ სახეობას. საპროექტო დერეფანში არ იზრდება ბერნის კონვენციით დაცული სახეობები. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 179 of 424 6.2.3 ფაუნა ამ თავში აღწერილია ეგხ-ს დერეფნის რეგიონის ფაუნა, მისი სენსიტიურობა და პროექტისთვის მნიშვნელოვანი ცხოველთა სამყოფლები. ცხოველთა სამყაროს შესახებ ინფორმაციის შესაგროვებლად განხორციელებული კვლევების მეთოდები აღწერილია თავი 5-ში „ბსგზშ-ს მეთოდოლოგია“. კვლევებისთვის გამოყენებული მიდგომები და მონაცემთა ანალიზი ლიტერატურული წყაროების შესწავლის შედეგად, პროექტის რეგიონისთვის მოძიებული იქნა გარკვეული ინფორმაცია ცხოველთა სამყაროს შესახებ, ასევე გამოვლინდა ის ჰაბიტატები და სახეობები, რომლებიც განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს. უნდა აღინიშნოს, რომ გარკვეული ტერიტორიების შესახებ, საკმაოდ მწირი ინფორმაცია მოიპოვება. საცნობარო ლიტერატურის დიდი ნაწილი 1960-1990-იან წლებშია გამოქვეყნებული, რის შემდეგაც განხორციელებული კვლევების რაოდენობა საკმაოდ მწირია (იხ. ლიტერატურის ჩამონათვალი). ამას გარდა, საცნობარო მასალებში მოცემული ინფორმაცია მეტწილად ზოგადია და არ მოიცავს მონაცემებს ეგხ-ს დერეფნის კონკრეტული მონაკვეთების შესახებ. თუმცა, საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში, კერძოდ კი პროექტის დერეფნის უკიდურეს დასავლეთ მონაკვეთზე გავრცელებული მტაცებელი ფრინველების შესახებ, არსებობს რამდენიმე ახალი პუბლიკაციაც (Verhelst et al, 2011, აბულაძე, 2012). ამას გარდა, ფაუნის შესახებ გარკვეული ახალი მონაცემები მოცემულია აჭარისწყლის ჰესების ბსგზშ-ში (Mott MacDonald, 2012), სადაც ეგხ-ს დერეფნის დიდი ნაწილია აღწერილი. კამერალური კვლევით დადგინდა, რომ ეგხ-ს დერეფანი რამდენიმე სენსიტიურ უბანს, მათ შორის მაღალი ღირებულების ჰაბიტატებს და ცხოველთა სამიგრაციო დერეფნებს გადაკვეთს. WWF-ის (2006) მიხედვით, პროექტის დერეფნის დიდი ნაწილი მოქცეულია დასავლეთ მცირე კავკასიონის პრიორიტეტული საკონსერვაციო ტერიტორიის (PCA), ასევე თრიალეთისა და დასავლეთ მცირე კავკასიონის ცხოველთა სამიგრაციო დერეფნის ფარგლებში; ამას გარდა, იგი ესაზღვრება თრიალეთის პრიორიტეტულ საკონსერვაციო ტერიტორიას (PCA). კამერალური კვლევით ასევე დადგინდა, რომ პროექტის დერეფნისთვის ყველაზე სენსიტიური საკითხი ფრინველებია, მათ შორის გადამფრენი და ადგილობრივი სახეობები. ფრინველთა მრავალრიცხოვნების და მათი ზოგიერთი სახეობის მნიშვნელოვნების გამო, პროექტის დერეფნის მიმდებარე სამი უბანი (შავშეთის ქედი, კინტრიში და ბათუმი) მიჩნეულია ფრინველთა მნიშვნელოვან ადგილსამყოფლად (IBAs) (USAID, 2009). მათ შორის, ყველაზე სენსიტიური ტერიტორია ე.წ. ბათუმის „ყელი“, რომელიც გადამფრენი ფრინველების, კერძოდ კი მტაცებელი ფრინველების მნიშვნელოვანი სამიგრაციო დერეფანია. ფრინველების შესწავლა განახორციელა Batumi Raptor Count-მა (BRC), რაც Mott MacDonald-ის, ეგხ-ს დამპროექტებელი კომპანიის დაკვეთით მოხდა. ამ კვლევებმა მოიცვა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ- იანი გადამცემის დერეფანი და ჩრდილოეთი ალტერნატივა, რომელიც გოდერძის უღელტეხილზე გადის. როგორც ალტერნატივების თავშია აღწერილი, ეგხ-ს ჩრდილოეთის და შერჩეულ ალტერნატივებს შორის განსხვავება მხოლოდ გოდერძის უღელტეხილის მონაკვეთზეა. შესაბამისად, ეს კვლევები პროექტის დერეფანს საკმაოდ კარგად აღწერს. საშემოდგომო კვლევამ 2012 წლის 18 სექტემბერიდან 14 ოქტომბრამდე პერიოდი მოიცვა, ხოლო საგაზაფხულო კვლევა 2013 წლის 20 აპრილიდან 25 მაისამდე პერიოდი, რაც საკვლევი ტერიტორიის ფარგლებში დაფიქსირებულ გადამფრენ ფრინველთა დიდი ნაწილის მიგრაციის დროს ემთხვევა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 180 of 424 შემოდგომის კვლევით პროექტის დერეფანში მოცული იქნა 16 უბანი (სურათი 6.2.4), ხოლო დაკვირვების სრული დრო 106.4 სთ-ს შეადგენდა. საგაზაფხულო კვლევამ 22 დაკვირვების პუნქტი მოიცვა (სურათი 6.2.5) და დაკვირვების სრულმა დრომ 219.5 სთ შეადგინა. დაკვირვების წერტილები ისეთ ადგილებში იქნა შერჩეული, სადაც ფრინველთა გადამფრენი და/ან ადგილობრივი სახეობების შეხვედრის ალბათობა მაღალია. კერძოდ, დაკვირვების წერტილების შერჩევისას გათვალიწინებული იქნა, რომ სეზონური (საგაზაფხულო და საშემოდგომო) მიგრაცია სამხრეთიდან ჩრდილოეთით ან პირუკუ მიმართულებით ხდება. დაკვირვებები სხვადასხვა ამინდის პირობებში განხორციელდა, ამასთან, გათვალისწინებული იქნა სხვადასხვა სახეობის თავისებურებები. დაკვირვების წერტილები შეირჩა შემდეგ ადგილებში: ჰაერის აღმავალი ნაკადების უბნებში (შიშველი კლდეები, სტრატეგიულად განლაგებული ქედები), მიგრაციის მიმართულებით განლაგებული მდინარეთა ხეობებში, მდინარეთა კვეთებთან, მთის თხემებსა და ისეთ ტყიან მონაკვეთებზე, სადაც ფრინველებმა შესაძლოა ღამით დაიბუდონ. ეგხ-ს დერეფნის სხვადასხვა მონაკვეთს განსხვავებული ყურადღება დაეთმო, ფრინველებისთვის მათი მნიშვნელოვნებიდან გამომდინარე. ფრინველების დაფიქსირება თვალით, ბინოკლით ან ტელესკოპით ხდებოდა. დაკვირვებისას ხდებოდა შემდეგი პარამეტრების ჩაწერა: - ფრინველის სახეობა: შეძლებისდაგვარად ხდებოდა სახეობის იდენტიფიცირება. თუმცა, ეს რთული იყო ინტენსიური მიგრაციისას, ან როცა ფრინველები ძალიან მაღლა ან ძალიან შორს მიფრინავდნენ. ასეთ შემთხვევაში მხოლოდ ფრინველის გვარი განისაზღვრებოდა. - ფრენის სიმაღლე: ფრენის სიმაღლის ჩაწერამ შესაძლებელი გახადა ფრინველების კატეგორიზაცია ამ პარამეტრით, რომელიც განსაზღვრავს, თუ რამდენად მოექცევა ესა თუ ის ფრინველი ეგხ-ს პროექტის ზემოქმედების ქვეშ. კერძოდ, ფრინველების დაყოფა მოხდა სამ კატეგორიად: კატეგორია 1 – 0-30 მ-ზე მფრენი ფრინველები, კატეგორია 2 – 30-60 მ-ის დიაპაზონში მფრენი ფრინველები და კატეგორია 3 – 60 მ-ზე მაღლა მფრენი ფრინველები. - ფრენის მიმართულება: ფრენის მიმართულების ჩაწერა ხდებოდა იმის განსასაზღვრავად, ფრინველი ადგილობრივი იყო თუ მიგრანტი. - მეტეოროლოგიური პირობები, რომლებმაც შესაძლოა გავლენა იქონიოს ფრინველთა მიგრაციაზე. ასეთი პარამეტრებია ხილვადობა და ღრუბლიანობა. ფრინველები დაიყო ადგილობრივ და გადამფრენ სახეობებად; თუმცა, ეს დაყოფა დამკვირვებლის სუბიექტური მოსაზრებით მოხდა. გადამფრენად ჩაითვალა ის ფრინველები, რომლებიც დაკვირვების დროს მიგრირებდნენ, ანუ თერმული ნაკადების გამოყენებით ზუსტად სამხრეთისკენ/ ჩრდილოეთისკენ მიფრინავდნენ. ადგილობრივად ჩაითვალა ის ფრინველები, რომლებიც ირგვლივ დაფრინავდნენ. ეს კატეგორიზაცია არაზუსტია, რადგანაც ის გადამფრენი ფრინველები, რომლებიც ისვენებენ ან საკვების მოსაპოვებლად დაფრენენ, შეიძლება ადგილობრივად ჩაითვალოს. შერჩეულ წერტილებში განხორციელებული დაკვირვებების რაოდენობა ორიდან ხუთამდე იცვლებოდა, რაც კონკრეტული უბნის მნიშვნელოვნების გათვალისწინებით განისაზღვრა; სხვადასხვა იყო დაკვირვების ხანგრძლივობაც. ერთიდაიმავე წერტილში დაკვირვებებს შორის ინტერვალი ერთი დღიდან ერთ კვირამდე იცვლებოდა. ამას გარდა, ერთიდაიმავე წერტილში დაკვირვებები დღის სხვადასხვა მონაკვეთში ხორციელდებოდა. კვლევის მეთოდოლოგიის და შედეგების დაწვრილებითი აღწერა მოცემულია კვლევის ანგარიშებში, რომელებიც წარმოდგენილია დანართ 2-ში. მიუხედავად ფრინველების კვლევისთვის დათმობილი დიდი ძალისხმევისა, ვერ მოხერხდა ყველა საკითხის სათანადოდო შესწავლა. კერძოდ, საშემოდგომო კვლევამ სრულად ვერ მოიცვა მდელოს ძელქორის (Circus pygargus) და კრაზანჭამიას (Pernis apivorus) მიგრაციის პერიოდი; თუმცა, ბათუმის „ყელში“ ამ სახეობების საშემოდგომო მიგრაცია კარგადაა შესწავლილი Verhelst-ის მიერ (2011). ამას გარდა, ამ სახეობების შესახებ მონაცემები საგაზაფხულო კვლევით იქნა შეგროვებული. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 181 of 424 სურათი 6.2.4 ფრინველების საშემოდგომო კვლევის უბნები (მონიშნულია მწვანე წერტილებით), BRC, 2012 სურათი 6.2.5 ფრინველების საგაზაფხულო კვლევის უბნები (მონიშნულია ყვითლად), BRC 2013 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 182 of 424 საგაზაფხულო კვლევისას გოდერძის უღელტეხილთან ფრინველების გადაფრენა არასათანადოდ იქნა შესწავლილი, რადგანაც თოვლის გამო გადაიდო ამ ტერიტორიის კვლევა. საგაზაფხულო კვლევისას სხალთის ხეობაში მხოლოდ ექსპრეს-შეფასება განხორციელდა, რადგანაც ამ პერიოდისთვის ეს ალტერნატივა შემუშავებული არ ყოფილა; ეს ხეობა ასევე მოცული იქნა „დგ კონსალტინგის“ მიერ განხორციელებული ექსპრეს-კვლევით, რომელმაც 2013 წლის 30 ივნისიდან 12 ივლისამდე პერიოდი მოიცვა. თუმცა, როგორც ქვემოთაცაა აღნიშნული, ამ ტერიტორიაზე სამიგრაციო მარშრუტები არ გადის, ამასთან იგი ნაკლებმნიშვნელოვანია ადგილობრივი ფრინველების კუთხითაც. როგორც აღინიშნა, 2013 წლის ზაფხულში, „დგ კონსალტინგმა“ განახორციელა პროექტის დერეფნის ექსპრეს-კვლევა. ამ კვლევით მოცული იქნა პროექტის მთელი დერეფანი და მისი ამოცანები იყო: დერეფანში არსებული ჰაბიტატების აღწერა; დადგენა, თუ ლიტერატურულ წყაროებში მოხსენიებული სენსიტიური ჰაბიტატებიდან რომელი ხვდება პროექტის დერეფანში; იმ უბნების გამოვლენა, სადაც პროექტს ფაუნაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედების მოხდენა შეუძლია. ამ ამოცანების გადასაჭრელად გამოყენებული იქნა მარშრუტული მეთოდი. დერეფნის გასწვრივ ტრანსექტზე, ვიზუალურად ფიქსირდებოდა და ირკვეოდა ყველა შემხვედრი სახეობა. ასევე ფიქსირდებოდა ცხოველქმედების ნიშნები (კვალი, ექსკრემენტები, სოროები, ბუმბული, ბეწვი და სხვა). ქვემოთ მოცემულია პროექტის რეგიონის ზოგადი მიმოხილვა, ასევე მოცემულია საპროექტო დერეფნის ფაუნის დეტალური აღწერა. მოყვანილი ინფორმაცია წარმოადგენს კამერალური და საველე კვლევების შედეგების ერთობლიობას. საველე კვლევის შედეგები იმგვარადაა წარმოჩენილი, რომ პროექტის დერეფნის შესახებ ცხადი სურათი დაიდოს. ამას გარდა, ცალკე ქვეთავებში დერეფნისთვის შეჯამებულია ცხოველთა დაცული სახეობები და კვლევების ძირითადი შედეგები. მოპოვებული ინფორმაციის საფუძველზე, პროექტის დერეფნისთვის მომზადებულია ფაუნის სენსიტიურობის რუკები (სურათი 6.2.33-სურათი 6.2.35). პროექტის რეგიონის ზოგადი მიმოხილვა პროექტის დერეფნის სხვადასხვა მონაკვეთზე განსხვავებული ჰაბიტატები გვხვდება, რაც განპირობებულია გეოგრაფიული და ლანდშაფტური პირობებით, ასევე ადამიანის საქმიანობით. ეს ჰაბიტატები წარმოდგენილია ახალციხის ტერიტორიაზე გავრცელებული ნახევრად მშრალი მთის სტეპებით, დიდი მდინარეებითა და მათი ჭალებით, მცირე ზომის მდინარეებით, ფოთოლმცვენი, მარადმწვანე და შერეული ტყეებით, ალპური და სუბალპური მდელოებით, მთათა ფერდობებსა და ქედებზე არსებული კლდოვანი გამოვლინებებით და სხვა. ამ ჰაბიტატების ნაწილი ძლიერ მოდიფიცირებულია სასოფლო-სამეურნეო ან სხვა ეკონომიკური საქმიანობის გამო, მეორე ნაწილი კი შემონახულია ბუნებრივ მდგომარეობაში, ან მცირედ სახეცვლილია. პროექტის დერეფანში ჰაბიტატების ასეთი მრავალფეროვნება ფაუნის მრავალფეროვნებას განაპირობებს, სადაც მრავალი სახეობა პოულობს თავშესაფარს, საკვებს, გამრავლების ადგილსა თუ სამიგრაციო დერეფანს. დერეფნის დიდი ნაწილი გადის დასავლეთ მცირე კავკასიონის პრიორიტეტულ საკონსერვაციო ტერიტორიაზე (PCA), რომელიც გადაჭიმულია ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნული პარკიდან თურქეთში განლაგებულ ალტინდერეს ხეობამდე. ამას გარდა, ეგხ-ს დერეფანი გადაკვეთს ცხოველთა მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანს, ე.წ. თრიალეთი-დასავლეთ მცირე კავკასიონის დერეფანს, რომელიც ზემოთ მოხსენიებულ PCA-ს თრიალეთის PCA-თან აკავშირებს (ეს უკანასკნელი მოიცავს ბორჯომ-ხარაგაულის ეროვნულ პარკს და მის შემოგარენს) (WWF, 2006). სურათი 6.2.6-ზე ნაჩვენებია ეგხ-ს განლაგება აღნიშნული PCA-ებისა და სამიგრაციო დერეფნის მიმართ. დასავლეთ მცირე კავკასიონის PAC გამოირჩევა მცირე ძუძუმწოვრების, ამფიბიების, რეპტილიების და უხერხემლოების ენდემური სახეობებით. ბათუმის მიმდებარედ მისი ნაწილი ფრინველთა, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 183 of 424 კერძოდ კი მტაცებელ ფრინველთა სამიგრაციო დერეფანს მიეკუთვნება. თრიალეთი-დასავლეთ მცირე კავკასიონის სამიგრაციო დერეფანი მნიშვნელოვანია აღნიშნულ PAC-ებს შორის ცხოველთა სახეობების ადგილობრივი მიგრაციის და გენთა გაცვლის თვალსაზრისით. აღნიშნულ PAC-ებში მობინადრე სახეობებიდან პროექტის დერეფანში შეიძლება შეგვხვდეს: მურა დათვი (Ursus arctos), კავკასიური როჭო (Tetrao mlokosiewiczi), კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica), მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros), წავი (Lutra lutra) და ფოცხვერი (Lynx lynx). თუმცა, პროექტით, დერეფნის ამ და სხვა მონაკვეთებზე ცხოველთა სხვა მნიშვნელოვანი სახეობებიც და მათ შორის გადამფერნი ფრინველებიც გვხვდება. პროექტის დერეფნის სენსიტიურობას ასევე განაპირობებს მის მახლობლად არსებული ფრინველთა მნიშვნელოვანი ადგილსამყოფელები (IBAs) (შავშეთის ქედი, კინტრიში და ბათუმი (USAID, 2009)). კერძოდ, როგორც უკვე აღინიშნა, ბათუმი წარმოადგენს ფრინველეთა, კერძოდ კი მტაცებელ ფრინველთა სამიგრაციო დერეფნის „ყელს“ (იხ. სურათი 6.2.7). ბათუმის „ყელში“ 2008 და 2009 წლების შემოდგომის მიგრაციისას 800,000 ფრინველზე მეტი და ფრინველის 34 სახეობა დაფიქსირდა. აქედან, ათი სახეობის - კრაზანაჭამია (Pernis apivorus), ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), ძერა (Milvus migrans), ქორცქვიტა (Accipiter brevipes), მდელოს ძელქორი (Circus pygargus), ველის ძელქორი (Circus macrourus), მცირე მყივანა არწივი (Aquila pomarina), მყივანი არწივი (Aquila clanga), ჩია არწივი (Hieraaetus pennatus) და ველის არწივი (Aquila nipalensis) - შემთხვევაში ფრინველების რაოდენობამ მათი მსოფლიო პოპულაციის 1%-ზე მეტი შეადგინა. განსაკუთრებულად დიდი რაოდენობით კრაზანაჭამია დაფიქსირდა, რომლის საშუალო რაოდენობამ 453,444, ანუ მსოფლიო პოპულაციის 45%-130% შეადგინა (Verhelst et al. 2011); თუმცა, ეს შეფასება შესაძლოა გადამეტებულიც იყოს. ამას გარდა, ზემოთ ჩამოთვლილი სახეობებიდან, ველის ძელქორი (Circus macrourus) დაცულია მსოფლიოში (IUCN NT), ხოლო მყივანი არწივი (Aquila clanga) დაცულია როგორც საქართველოში (საქართველოს წითელი წიგნი, VU), ისე მსოფლიოში (IUCN VU). სურათი 6.2.6 კავკასიის რეგიონის პრიორიტეტული საკონსერვაციო ტერიტორიები და ცხოველთა სამიგრაციო დერეფნები (პროექტის დერეფანი ნაჩვენებია წითელი ზოლით) წყარო: WWF, 2006 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 184 of 424 სურათი 6.2.7 საქართველოზე გამავალი მტაცებელ ფრინველთა საშემოდგომო მიგრაციის ცნობილი დერეფნები შენიშვნა: გადაფრენის მარშრუტები ნაჩვენებია ისრებით, წრეწირებით შემოვლებულია შესვენების ადგილები, პროექტის დერეფანი ნაჩვენებია წითელი წირით. წყარო: აბულაძე, 2012 ჰაბიტატების და ფაუნის აღწერა პროექტის დერეფანში აღწერილი ცხოველთა ჰაბიტატების და სახეობების კარგად წარმოსაჩენად დერეფანი შვიდ მონაკვეთად დაიყო (სურათი 6.2.8). დაყოფისას გათვალისწინებული იყო ლანდშაფტები, მცენარეული საფარი და ჰაბიტატების ტიპები. კერძოდ, პროექტის დერეფანი დაყოფილი იქნა შემდეგ მონაკვეთებად: - მონაკვეთი 1: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი სოფ. ზიკილიადან (ქვესადგური) მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთამდე (სოფ. ღორძე) (AP1-AP30) - მონაკვეთი 2: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთიდან მთ. შავშიწვერის ჩრდილო კალთებამდე (სოფ. ღორძის მახლობლად) (AP31-AP36) - მონაკვეთი 3: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მთ. შავშიწვერის მიმდებარე ტყის მასივიდან აბანოსყელის უღელტეხილის სამხრეთით არსებულ თეთრობის საზაფხულო სადგომებამდე (AP36-AP39), 2100-2400 მზდ - მონაკვეთი 4: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი თეთრობის საზაფხულო სადგომებიდან მდ. სხალთის შუა წელში სოფ. ფუშრუკაულამდე (AP39-AP45) - მონაკვეთი 5: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. სხალთის ხეობაში, სოფ. ფუშრუკაულიდან სოფ. ფურტიომდე (მდინარის შესართავამდე) (AP45-AP60) - მონაკვეთი 6: მდ. აჭარისწყლის ხეობის მონაკვეთი სოფ. ფურტიოდან შესართავამდე (მდ. ჭოროხამდე) (AP60-AP142), 550-50 მზდ - მონაკვეთი 7: ეგხ-ს მონაკვეთი მდ. აჭარისწყლის შესართავიდან ხელვაჩაურის ქვესადგურამდე, სოფ. ერგეს და ჯოჭოს მიდამოები (AP142-Ap160), 20-400 მზდ ამ მონაკვეთების ჰაბიტატების და ცხოველთა სახეობების დახასიათება მოცემულია ქვემოთ. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 185 of 424 სურათი 6.2.8 პროექტის დერეფნის დაყოფა სახასიათო ჰაბიტატების მიხედვით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 186 of 424 მონაკვეთი 1: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი სოფ. ზიკილიადან (ქვესადგური) მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთამდე (სოფ. ღორძე) (AP1-AP30) ამ მონაკვეთზე გადის ახალციხის ქვაბული, რომელიც განლაგებულია აჭარა-იმერეთის ქედის აღმოსავლური ნახევრის სამხრეთის ფერდობების ქვედა ნაწილში. დერეფნის სიმაღლე იცვლება ზღვის დონიდან 950 მ-სა და 1200 მ-ს შორის. ახალციხის ქვაბულის ამ ნაწილში გვხვდება ტყესტეპური და მეორად- სტეპური ლანდშაფტები, რომლებიც შედარებით გვალვიანი ჰავის პირობებში განვითარდა (ლ.მარუაშვილი,1964). თავად ეგხ-ს დერეფანი ძირითადად ბაღებით, ყანებით და სათიბ-საძოვრებითაა წარმოდგენილი (სურათი 6.2.9, სურათი 6.2.10). სოფ. გიორგიწმინდასთან, ძლიერ სურათი 6.2.9 მინდვრები სოფ. მუგარეთთან დამრეც ფერდობზე შემორჩენილია ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ დაცული პატარა ტყის კორომი (სურათი 6.2.11). მდ. ფოცხოვის გადაკვეთასთან და სხვა მცირე მცინარეებთან გვხვდება ჭალისპირა ტყეების ვიწრო ზოლები. ამ მონაკვეთისთვის, განსაკუთრებით კი ზიკილიის ქვესადგურსა და ქ. ახალციხეს შორის მოქცეული უბნისთვის სახასიათოა კლდოვანი გამოვლინებები და გაშლილი ტერიტორიები, რომლებიც წარმოადგენს მტაცებელი ფრინველების საბუდარ და სანადირო ადგილებს. სურათი 6.2.10 კარტოფილის და სურათი 6.2.11 შემორჩენილი ტყის სიმინდის ყანები სოფ. ტატანისისკენ მიმავალ კორომი და სათიბი სოფ. გიორგიწმინდასთან გზასთან ძუძუმწოვრებიდან დერეფნის ამ მონაკვეთზე ძირითადად მცირე და საშუალო ძუძუმწოვრები გვხვდება. მათ შორისაა: ზღარბი (Erinaceus concolor), გრძელკუდა კბილთეთრა (Crocidura gueldenstaedtii), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), რუხი ვირთაგვა (Rattus norvegicus), კავკასიური ტყის თაგვი (Apodemus fulvipectus), კურდღელი (Lepus europaeus), ტყის ძილგუდა (Dryomys nitedula), დედოფალა (Mustela nivalis), ტყის კატა (Martes foina), მგელი (Canis lupus), მელა (Vulpes vulpes). ძუძუმწოვრებიდან ცალკე უნდა აღინიშნოს ღამურები, მათ შორის: მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros), წვეტყურა მღამიობი (Myotis blythii), ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus), რომლებიც დაცულია EUROBATS-ით და ამიერკავკასიური მემინდვრია (Mesocricetus brandti), რომელსაც IUCN- ის წითელ ნუსხაში NT სტატუსი აქვს მინიჭებული. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 187 of 424 ამ ტერიტორიაზე დაფიქსირებულია ამფიბიები: ვასაკა (Hyla arborea), ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda) და მწვანე გომბეშო (Bufo viridis). რეპტილიები წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: ბოხმეჭა (Anguis fragilis), ზოლებიანი ხვლიკი (Lacerta strigata), საშუალო ხვლიკი (Lacerta media), ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix), წყლის ანკარა (Natrix tessellata) და წყნარი ეირენისი (Eirenis modestus). არის ცნობა, რომ ქ. ახალციხის მუნიციპალური ნაგავსაყრელის მახლობლად ნაპოვნია ცხვირრქოსანი გველგესლა (Vipera transcaucasiana), რომელიც შეტანილია IUCN-ს წითელ ნუსხასა (NT) და საქართველოს წითელ ნუსხაში (EN). ფრინველებს შორის ყველაზე გავრცელებულია: ოფოფი (Upupa epops), თეთრი ბოლოქანქალა (Motacilla alba), შავი შაშვი (Turdus merula), ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), ღაჟო (Lanius collurio), დიდი წივწივა (Parus maior), შავი წიწკანა (Parus ater), წიწკანა (Parus caeruleus), კაჭკაჭი (Pica pica), რუხი ყვავი (Corvus cornix), ყორანი (Corvus corax), სახლის ბეღურა (Passer domesticus), სკვინჩა (Fringilla coelebs), ნატჩიტა (Carduelis caduelis), მწვანულა (Chloris chloris) და ჩვ.მეფეტვია (Miliaria calandra). იშვიათი სახეობებიდან ამ მონაკვეთზე დაფიქსირებულია: ფასკუნჯი (Neophron percnopterus), რომელიც შეტანილია როგორც საქართველოს წითელ ნუსხასა (VU) და IUCN-ის წითელ ნუსხაში (EN), ბექობის არწივი (Aquila heliaca) (IUCN-ს და საქართველოს წითელი ნუსხები, VU) და მთის არწივი (Aquila chrysaetos) (საქართველოს წითელი ნუსხა, VU). დერეფნის ამ მონაკვეთზე ხვდება 2013 წლის ფრინველების საგაზაფხულო კვლევის ცხრა დაკვირვების წერტილი. ეს წერტილები (E4-3-E17) ნაჩვენებია სურათი 6.2.12-ზე. საგაზაფხულო კვლევისას ყველაზე მეტი ფრინველი (ჯამში 919 ფრინველი, ან 92 ფრინველი/სთ-ში) დაფიქსირდა E15 წერტილში, რომელიც სოფ. ტატანისიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით დაახ. 2.5 კმ-შია განლაგებული. ეს ტერიტორია წარმოადგენს გაშლილ სივრცეს, სადაც მრავლადაა კლდოვანი გამოვლინებები. 2012 წლის საშემოდგომო კვლევისას, დერეფნის ამ მონაკვეთზე, ხუთი დაკვირვების წერტილი იქნა შერჩეული (River VP9, Road Crossing 2, Raptor VP4, Road Crossing 3) (იხ. სურათი 6.2.13). მათ შორის, მტაცებელი ფრინველების მაღალი ინტენსივობით (ფრინველი საათში) გამოირჩეოდა წერტილი „River VP9“, ხოლო სხვა სახეობების შემთხვევაში - წერტილი „Road Crossing 2“. როგორც ფრინველების საგაზაფხულო კვლევამ გვიჩვენა (BRC, 2013), ეგხ-ს დერეფნის ამ მონაკვეთზე მცირე მყივანა არწივი (Aquila pomarina), ჩია არწივი (Hieraaetus pennatus), მთის არწივი (Aquila chrysaetos), ფასკუნჯი (Neophron percnopterus) და ძელქორი (მდელოს და ველის) უფრო მეტი რიცხოვნებით გვხვდება, ვიდრე სხვა მონაკვეთებზე. აქედან ფასკუნჯი, მთის არწივი და ჩია არწივი ამ ტერიტორიისთვის ადგილობრივი სახეობებია, რითაც შეიძლება აიხსნას მათი შედარებით დიდი რაოდენობა ამ უბანზე. დერეფნის ამ მონაკვეთზე აღნიშნული სახეობების შედარებით დიდი რაოდენობა ასევე საშემოდგომო კვლევის დროსაც დაფიქსირდა (BRC, 2012). BRC (2013)-ს მიხედვით, ამ მონაკვეთზე ძირითადად მოლივლივე ფრინველები (60 მ-ზე მაღლა მფრენი) გვხვდება; თუმცა, გამონაკლისი იყო E8 წერტილი (მდ. ფოცხოვის გადაკვეთა), სადაც ფრინველების 45% 0-30 მ სიმაღლეზე ფრენდა, ხოლო დაახლ. 65% 0-60 მ დიაპაზონში, რადგანაც აქ ძირითადად მდინარესთან დაკავშირებული სახეობები დაფიქსირდა. უნდა აღინიშნოს, რომ ფრინველის ზოგი სახეობა ამ მონაკვეთის დაკვირვების წერტილებიდან ძირითადად დაბლა სიმაღლეებზე იქნა დაფიქსირებული. ასეთი სახეობებია ველის ძელქორი, მთის არწივი და ფასკუნჯი, რომლებიც, როგორც აღინიშნა, მოცემულ მონაკვეთზე შედარებით მაღალი რიცხოვნებით გვხვდება, ვიდრე სხვა მონაკვეთებზე; ამასთან, ისინი დაცული სახეობებია. მოცემულ მონაკვეთზე ფრინველების დაბალი ფრენის სიმაღლეს საშემოდგომო კვლევაც ადასტურებს (BRC, 2012), რომლის მიხედვითაც ფრინველების 20%-იდან 40%-მდე აქ 60 მ-ზე დაბლა დაფრინავდა. ამ კვლევის ფარგლებში ყველაზე მეტი დაბლამფრენი ფრინველი ზიკილიის ქვესადგურის მახლობლად მდებარე წერტილ „Road Crossing 3“-თან იქნა დაფიქსირებული. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 188 of 424 სურათი 6.2.12 თორმეტი დაკვირვების წერტილი გოდერძის უღელტეხილის აღმოსავლეთით, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე წყარო: BRC, 2013 სურათი 6.2.13 ხუთი დაკვირვების წერტილი გოდერძის უღელტეხილის აღმოსავლეთით, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით წყარო: BRC, 2012 საგაზაფხულო კვლევისას (BRC, 2013), E14, E15 და E16 წერტილებში (ქ. ახალციხის აღმოსავლეთით) და E13 და E11 წერტილებში (ქ. ახალციხიდან დასავლეთით) დაფიქსირდა ფასკუნჯი (Neophron percnopterus), რომელიც საფრთხეში მყოფი სახეობაა. ამ ფრინველის ერთი წყვილი დაფიქსირებული იქნა 2013 წლის ივნის-ივლისში განხორციელებული ექსპრეს-კვლევის დროსაც სოფ. აწყურთან (ქ. ახალციხის აღმოსავლეთით), სადაც ეგხ-ს დერეფანი მათ სანადირო არეალზე გადის. ამას გარდა, 2013 წლის ექსპრეს-კვლევის სურათი 6.2.14 ბექობის არწივი (Aquila დროს სოფ. ტატანისთან მინდორში ნანახი heliaca) მინდორში სოფ. ტატანსთან იქნა ერთი ბექობის არწივი (Aquila heliaca) (სურათი 6.2.14) - ეს ტერიტორია ამ ფრინველის სანადირო არეალია; სოფ. გიორგიწმინდის მიმდებარე ტყის კორომში კი დაფიქსირდა ჩვეულებრივი კაკაჩის (Buteo buteo) ერთი მობუდარი წყვილი. ჩვეულებრივ, ამ ტერიტორიაზე ჩვეულებრივი კაკაჩის შედარებით დიდი რაოდენობა ფიქსირდება, რადგანაც ეს უბანი ამ სახეობის სანადირო არეალია. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 189 of 424 მონაკვეთი 2: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთიდან მთ. შავშიწვერის ჩრდილო კალთებამდე (სოფ. ღორძის მახლობლად) (AP31-AP36) ამ მონაკვეთის სიმაღლე ზღვის დონიდან 1100 მ-სა და 2100 მ-ს შორის იცვლება. შედარებით დაბალ ზონაში ნახევრად მშრალი მთის ზომიერი ჰავაა გაბატონებული, რომელიც უფრო მაღლა მთის ზომიერად ცივი ჰავით იცვლება. ამ მონაკვეთზე პროექტის დერეფნის დაახლ. ნახევარი წარმოდგენილია სახნავ-სათესი მიწებით, რომლებიც ძირითადად დაბალ სიმაღლეებზეა განლაგებული. 1500-2100 მ-ის სიმაღლეებზე დიდი ფართობები უჭირავს ტყეებსა და მდელოებს. ტყეები ძირითადად წიწვოვანია; თუმცა, მდინარეთა ჭალებში სურათი 6.2.15 გაჩეხილი ტყე სოფ. ასევე გვხვდება ფოთლოვანი სახეობები. ღია ღორძესთან ადგილებში იზრდება ღვია. ამ მონაკვეთზე ტყეები ძირითადად მნიშვნელოვნად სახეცვილილია ტყის ჭრის გამო (სურათი 6.2.15). ადგილ- ადგილ გვხვდება კლდოვანი გამოვლინებები. ეგხ-ს დერეფანი, სოფ. ღორძედან დაწყებული დასავლეთის მიმართულებით, ზემო აღნიშნულ დასავლეთ მცირე კავკასიონის PCA-ს მიეკუთვნება. დერეფნის ამ მონაკვეთზე დაფიქსირებულია მღრღნელების მრავალი სახეობა, მათ შორის: ზღარბი (Erinaceus concolor), გრძელკუდა კბილთეთრა (Crocidura gueldenstaedtii), ჩვ. ციყვი (Sciurus vulgaris), ტყის ძილგუდა (Dryomys nitedula), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), დედოფალა (Mustela nivalis), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), კავკასიური ტყის თაგვი (Apodemus fulvipectus), კურდღელი (Lepus europaeus), ტყის კატა (Martes foina), ამიერკავკასიური მემინდვრია (Mesocricetus brandti); ეს უკანასკნელი შეტანილია IUCN-ის წითელ ნუსხაში (NT). დიდი ძუძუმწოვრებიდან შეიძლება შეგვხვდეს: მგელი (Canis lupus), მელა (Vulpes vulpes), მურა დათვი (Ursus arctos), ტყის კატა (Felis silvestris), შველი (Capreolus capreolus). მათ შორის, მურა დათვი დაცულია საქართველოს წითელი ნუსხით (VU). ადგილობრივი მოსახლეობის მტკიცებით, ახლო წარსულში ამ ტერიტორიაზე გარეული ღორის (Sus scrofa) დიდი რაოდენობა იყო. ამფიბიებიდან გვხვდება: ვასაკა (Hyla arborea), ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis) და მურა ბაყაყი (Rana macrocnemis). 2013 წლის ექსპრეს-კვლევისას გადავაწყდით გამრავლების შემდეგ ხმელეთზე გამოსულ კარელინის ტრიტონს (Trtiturus karelinii). ამ ტერიტორიებისთვის სახასიათო რეპტილიების სახეობებია: ბოხმეჭა (Anguis fragilis), ზოლებიანი ხვლიკი (Lacerta strigata), საშუალო ხვლიკი (Lacerta media) და ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix). ამას გარდა, აქ დაფიქსირებულია დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini), რომელიც დაცულია მსოფლიოში (IUCN, NT). გვხვდება ფრინველების მრავალი სახეობა, მათ შორის: გველიჭამია არწივი (Circaetus gallicus), ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), მიმინო (Accipiter nisus), ჩია არწივი (Aquila pennatus), მარჯანი (Falco subbuteo), უფეხურა (Caprimulgus europaeus), დიდი ჭრელი კოდალა (Dendrocopos major), ბუ (Strix aluco), ტყის მწყერჩიტა (Anthus trivialis), ჩვეულებრივი ბოლოცეცხლა (Phoenicurus phoenicurus), ტყის ჭვინტაკა (Prunela modularis), ჩვ.სინეგოგა (ცოცია) (Sitta europaea), გულწითელა (Erithacus rubecula), წრიპა (Turdus philomelos), ჩხართვი (Turdus viscivorus), შავი შაშვი (Turdus merula), DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 190 of 424 ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), შავთავა ასპუჭაკა (Sylvia atricapilla), ჭედია ყარანა (Phylloscopus collybita), მწვანე ყარანა (Phylloscopus trochiloides), ღაჟო (Lanius collurio), დიდი წივწივა (Parus maior), შავი წიწკანა (Parus ater), წიწკანა (Parus caeruleus), სტვენია (Pyrrchula pirrchula), ჩხიკვი (Garrulus glandarius). საველე კვლევის დროს მინდორში ხშირად გვესმოდა მწყრის ხმა. ფრინველთა საგაზაფხულო კვლევისას, (BRC, 2013) ამ მონაკვეთზე შერჩეული იქნა სამი დაკვირვების წერტილი (სურათი 6.2.12). სოფ. ღორძიდან, სამხრეთით, 1 კმ-ში არსებულ კორომში შერჩეულ დაკვირვების წერტილში, (E7) დაფიქსირდა ფრინველების ყველაზე ნაკლები რაოდენობა (82 ფრინველი, ან 8.2 ფრინველი/სთ-ში), ვიდრე სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზე სხვა დაკვირვების წერტილებში. ამას გარდა, ამ წერტილში მეტი იყო ადგილობრივი სახეობების წილი და ნაკლები იყო მოლივლივე ფრინველები. საშემოდგომო კვლევის ფარგლებში (BRC, 2012) ამ მონაკვეთზე ერთი დაკვირვების წერტილი მოეწყო, რომელიც მთა შავშიწვერის მახლობლად შეირჩა (სურათი 6.2.13). ამ წერტილში ფრინველების მცირე რაოდენობა იქნა დაფიქსირებული. აღნიშნული კვლევების მიხედვით, დაკვირვების წერტილებში, ფრინველები მეტწილად 60 მ-ზე მაღლა დაფრენდნენ; ფრინველების მხოლოდ 10 %-იდან 20 %-მდე დაფიქსირდა 0-30 მ სიმაღლეზე, ხოლო 0-60 მ ფრენის სიმაღლის დიაპაზონში ფრინველების 30-40% მოხვდა. მონაკვეთი 3: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მთ. შავშიწვერის მიმდებარე ტყის მასივიდან აბანოსყელის უღელტეხილის სამხრეთით არსებულ თეთრობის საზაფხულო სადგომებამდე (AP36-AP39), 2100- 2400 მზდ ეს მონაკვეთი მდებარეობს არსიანის ქედის ზედა ზონაში, რომელიც მდ. სხალთის ხეობისკენ ეშვება. იგი წარმოდგენილია უაღრესად დანაოჭებული ფერდობებით. ამ მონაკვეთის სიმაღლე ზღვის დონიდან 2100-2400 მ-ის ფარგლებში მერყეობს. ლანდშაფტები წარმოდგენილია სუბ-ალპური და ალპური მდელოებით, ადგილ-ადგილ გვხვდება დეკიანები და წიწვოვანი კორომები. ტერიტორია ძირითადად ზაფხულის საძოვრებად გამოიყენება. რთული რელიეფისა და გადაძოვების გამო მთის ფერდობები ძირითადად ეროზირებულია (სურათი 6.2.16, სურათი 6.2.17). სურათი 6.2.16 ეროზირებული სურათი 6.2.17 გადაძოვებული ფერდობები თეთრობის ზაფხულის მდელო მთ. ღრმანის ფერდობზე სადგომებთან ამ ალპურ და სუბ-ალპურ მდელოებზე გვხვდება სხვადასხვა მღრნელები, მათ შორის: კავკასიური თხუნელა (Talpa caucasica), რადეს ბიგა (Sorex raddei), გრძელკუდა კბილთეთრა (Crocidura gueldenstaedtii), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), დაღესტნური მემინდვრია (Terricola daghestanicus), მცირეაზიური მემინდვრია (Chionomys roberti), დედოფალა (Mustela nivalis). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 191 of 424 2013 წლის ექსპრეს-კვლევისას ბეშუმის შემოგარენში, ალტერნატივა 1.2-ისა და ალტერნატივა 2.2-ის გზაგასაყართან, გადავაწყდით ნერინგის ბრუცას (Nannospalax nehringi) სოროებს (სურათი 6.2.18). ამ ტერიტორიის კოორდინატებია 295789/4608159. მღრნელის ეს სახეობა შეტანილია საქართველოს წითელ ნუსხაში (VU). ამას გარდა, ძირითად ტრასაზე, 2115 მ სიმაღლეზე (კოორდინატები 300451/4608206) გადავეყარეთ პრომეთეს მემინდვრიას (Prometheomys schaposchnikowi) კოლონიას (სურათი 6.2.19). ეს სახეობა დაცულია საქართველოს წითელი ნუსხით (VU) და საერთაშორისო გარემოს დაცვითი ორგანიზაციის IUCN-ის წითელი ნუსხით (NT). ნერინგის ბრუცასა და პრომეთეს მემინდვრიას კოლონიების ადგილმდებარეობა ნაჩვენებია სურათი 6.2.20-ზე . დიდი ძუძუმწოვრებიდან, ამ ტერიტორიისთვის, სახასიათოა: მგელი (Canis lupus) და მელა (Vulpes vulpes). გარდა ამისა, საკვების მოსაპოვებლად ტყიდან გაზაფხულობით აქ ამოდის მურა დათვი (Ursus arctos). ეს მონაკვეთი რეპტილიების სიმწირით გამოირჩევა. თუმცა, საველე კვლევებისას გადავაწყდით ხვლიკს (Darevskia sp.), სავარაუდოდ სომხური კლდის ხვლიკს (Darevskia armeniaca). ფრინველებიდან გავრცელებულია: მწყერჩიტა (Anthus spinoletta), მინდვრის ტოროლა (Alauda arvensis), ჩვ.მეღორღია (Oenanthe oenanthe) და მეკანაფია (Carduelis cannabina). მათ შორის ყველაზე მრავალრიცხოვანია მწყერჩიტა და მინდვრის ტოროლა. ამ მონაკვეთზე გავრცელებული ფრინველების სხვა სახეობები მოცემულია დანართ 3-ში. მთა ღრმანის (თლილის) ჩრდილოეთი ფერდობები დაფარულია დეკიანებით, რომელიც კავკასიური როჭოს (Tetrao mlocosiewiczi) ჰაბიტატს წარმოადგენს. ეს სახეობა დაცულია როგორც საქართველოს წითელი ნუსხით (VU), ასევე IUCN-ის წითელი ნუსხით (NT). კავკასიური როჭოს ეს ჰაბიტატი ეგხ-ს დერეფნიდან სამხრეთით, დაახლ. 1-1.5 კმ-შია განლაგებული (სურათი 6.2.20); თუმცა, სეზონური მიგრაციისას ეს ფრინველი შესაძლოა ეგხ-ს დერეფანშიც შეგვხვდეს. იმ ადგილებში, სადაც შემორჩენილია მაღალი ბალახეულობა, საველე კვლევებისას ხშირად გვესმოდა მწყრის ხმა (Coturnix corurnix). ამას გარდა, დავაფიქსირეთ ერთი ჩია არწივი (Aquila pennata). თუმცა, ფრინველების საშემოდგომო და საგაზაფხულო კვლევების ფარგლებში ამ მონაკვეთზე დაკვირვების წერტილები შერჩეული არ ყოფილა, რადგანაც ეს ტერიტორია ნაკლებად მნიშვნელოვანია გადამფრენი ფრინველების კუთხით. სურათი 6.2.18 ნერინგის ბრუცას სურათი 6.2.19 პრომეთეს (Nannospalax nehringi) მიწის გროვები მემინდვრიას (Prometheomys schaposchnikowi) კოლონია DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 192 of 424 სურათი 6.2.20 ნერინგის ბრუცას და პრომეთეს მემინდვრიას კოლონიების ადგილმდებარეობა ბეშუმის მახლობლად პრომეთეს მემინდვრიას კოლონია ნერინგის ბრუცას კოლონია კავკასიური როჭოს ჰაბიტატი მონაკვეთი 4: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი თეთრობის საზაფხულო სადგომებიდან მდ. სხალთის შუა წელში სოფ. ფუშრუკაულამდე (AP39-AP45) ამ მონაკვეთზე სიმაღლე იცვლება 950-2300 მზდ დიაპაზონში. ზედა ზონაში გაბატონებულია მთის ცივი ჰავა, ხოლო დაბალ ზონაში მთის ნოტიო ჰავა. ფიზიკურ-გეოგრაფიული პირობების ასეთი ცვალებადობის გამო, აქ განვითარებულია რამდენიმე არსებითად განსხვავებული ჰაბიტატის ტიპი. ამ მონაკვეთის დასაწყისში, 1900-2300 მ სიმაღლეებზე, გავრცელებულია სუბ-ალპური და ალპური მდელოები. უფრო დაბლა გვხვდება წიწვოვანი ტყეები, რომლებსაც ადგილ-ადგილ ენაცვლება მაღალბალახეულობით დაფარული საკმაოდ მოზრდილი მთის მდელოები; მდელოები ადგილ- ადგილ დაჭაობებულია (სურათი 6.2.21). მონაკვეთის ბოლო ნაწილი გადის მდინარის ღრმა ხეობაში, რომელიც დაფარულია შერეული ტყეებით. ფოთლოვანი სახეობებიდან აქ დომინანტურია მუხა და რცხილა; ამას გარდა, აქ გვხვდება ნეკერჩხალი, ცაცხვი, წაბლი და სხვა. (სურათი 6.2.22). ამ მონაკვეთზე მცირე ძუძუმწოვრები წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: ზღარბი (Erinaceus concolor), კავკასიური თხუნელა (Talpa caucasica), რადეს ბიგა (Sorex raddei), სატუნინის ბიგა (Sorex satunini), კურდღელი (Lepus europaeus), ჩვ. ციყვი (Sciurus vulgaris), ტყის ძილგუდა (Driomys nitedula), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), მცირეაზიური მემინდვრია (Chionomys roberti), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), დაღესტნური მემინდვრია (Terricola daghestanicus), კავკასიური ტყის თაგვი (Sylvaemus fulvipectus), ტყის კვერნა (Martes martes), მაჩვი (Meles meles), ტყის კატა (Felis silvestris). ამას გარდა, აქ დაფიქსირებულია ღამურის ორი სახეობა: ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri) და ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus), რომლებიც დაცულია EUROBATS-ით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 193 of 424 სურათი 6.2.21 ნაირბალახული სურათი 6.2.22 ფოთლოვანი ტყე სოფ. მდელო ნაძვნარის მასივთან ფურშუკაულთან დიდი ძუძუმწოვრებიდან ხშირია მგელი (Canis lupus) და მელა (Vilpes vilpes). უფრო იშვიათია შველი (Capreolus capreolus), გარეული ღორი (Sus scrofa) და მურა დათვი(Ursus arctos). ამფიბიებიდან დაფიქსირებულია: ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda), მურა ბაყაყი (Rana macrocnemys), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis) და ჩვ. გომბეშო (Bufo bufo verucosissima), ეს უკანასკნელი შედარებით დაბალ ზონაშია გავრცელებული. რეპტილიებიდან ამ მონაკვეთზე გავრცელებულია: სპილენძა (Coronella austriaca) და ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix), ქართული ხვლიკი (Darevscia rudis), წითელმუცელა ხვლიკი (Darevskia parvula) და დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini); ეს უკანასკნელი დაცულია IUCN-ის წითელი ნუსხით (NT). ფრინველებიდან გვხვდება საშუალო და მაღალი მთისთვის დამახასითებელი სახეობები, მათ შორის: ჩია არწივი (Aquila pennatus) (ტყის ზედა ზონაში), ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), მიმინო (Accipiter nisus), ქორი (Accipiter gemtilis), ტყის ბუ (Strix aluco), უფეხურა (Caprimulgus europaeus), გუგული (Cuculus canorus), შავი კოდალა (Dryocopus martius), დიდი ჭრელი კოდალა (Dendrocopos major), მწყერჩიტა (Anthus spinoletta), ტყის მწყერჩიტა (Anthus trivialis), ტყის ჭვინტაკა (Prunella modularis), გულწითელა (Erithacus rubecula), ჩვეულებრივი ბოლოცეცხლა (Phoenicurus phoenicurus), ჩხართვი (Turdus viscivorus), შავთავა ასპუჭაკა (Silvia atricapilla), მწვანე ყარანა (Phylloscopus nitidus), ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), დიდი წივწივა (Parus maior), ყვითელთავა ღაბუაჩიტი (Regulus regulus), ჩვ.სინეგოგა (ცოცია) (Sitta europaea), სკვინჩა (Fringilla coelebs), ჭივჭავი (Spinus spinus), სტვენია (Pyrrhula pyrrhula). 2012-13 წლებში განხორციელებულ ფრინველთა საშემოდგომო და საგაზაფხულო კვლევებისას, არც ამ მონაკვეთზე მოწყობილა დაკვირვების წერტილი, რადგანაც ეგხ-სთვის დერეფნის ეს ალტერნატივა მოგვიანებით შეირჩა. ამას გარდა, ეს ტერიტორია ფრინველების კუთხით ნაკლებად სენსიტიურად ჩაითვალა. მონაკვეთი 5: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. სხალთის ხეობაში, სოფ. ფუშრუკაულიდან სოფ. ფურტიომდე (მდინარის შესართავამდე) (AP45-AP60) მდ. სხალთის ეს მონაკვეთი ძირითადად შერეული ტყეებით დაფარული ციცაბო ფერდობებითაა წარმოდგენილი (სურათი 6.2.23). დასახლებების მახლობლად, მდინარის ჭალაში, გვხვდება მცირე ზომის სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთები. ამ მონაკვეთის სიმაღლე ზღვის დონიდან 550-950 მ-ის ფარგლებში იცვლება. ჰავა მთის ნოტიოა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 194 of 424 მცირე ძუძუმწოვრებიდან აქ დაფიქსირებულია: ზღარბი (Erinaceus concolor), კავკასიური თხუნელა (Talpa caucasica), სატუნინის ბიგა (Sorex satunini), კურდღელი (Lepus europaeus), კავკასიური ციყვი (Sciurus anomalus), ჩვ. ციყვი (Sciurus vulgaris), ჩვ. ძილგუდა (Glis glis), ტყის ძილგუდა (Driomys nitedula), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), მცირეაზიური მემინდვრია (Chionomys roberti), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), დაღესტნური მემინდვრია (Terricola daghestanicus), კავკასიური ტყის თაგვი (Sylvaemus fulvipectus), ტყის კვერნა (Martes martes), ტყის სურათი 6.2.23 მდ.სხალთის ხეობა კატა (Martes foina), დედოფალა (Mustela სოფ. წიფართან nivalis), მაჩვი (Meles meles), ტყის კატა (Felis silvestris). მცირე ძუძუმწოვრებიდან ცალკე უნდა გამოიყოს წავი (Lutra lutra), რომელიც ამ მონაკვეთზე მდინარეების ნაპირებთან ბინადრობს. ეს სახეობა დაცულია საქართველოს წითელი ნუსხით (VU) და IUCN-ის წითელი ნუსხით (NT). ამას გარდა, ტყეებში გვხვდება ღამურები, რომლებიც წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros), Whiskered Bat (Myotis mystacinus, M.aurascens), ბრანდტის მღამიობი (M.brandti) ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus) და წითური მეღამურა (Nyctalus noctula); ღამურას ეს სახეობები დაცულია EUROBATS-ით. დიდი ძუძუმწოვრებიდან ამ მონაკვეთზე გავრცელებულია: ტურა (Canis aueus), მგელი (Canis lupus), მელა (Vilpes vilpes), მურა დათვი(Ursus arctos), შველი (Capreolus capreolus) და გარეული ღორი (Sus scrofa). ამფიბიებიდან გვხვდება: ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda), მურა ბაყაყი (Rana macrocnemys), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis), ჩვ. გომბეშო(Bufo bufo verucosissima) და ვასაკა (Hyla arborea). რეპტილიებიდან გვხვდება ხუთი სახეობა, კერძოდ: ქართული ხვლიკი (Darevskia rudis), წითელმუცელა ხვლიკი (Darevskia parvula), სპილენძა (Coronella austriaca), ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix), დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini); ეს უკანასკნელი დაცულია IUCN-ის წითელი ნუსხით (NT). ამ მონაკვეთზე გავრცელებული ფრინველები წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), მიმინო (Accipiter nisus), ქორი (Accipiter gemtilis), ტყის ბუ (Strix aluco), ბუკიოტი (Aegolius funereus), გუგული (Cuculus canorus), შავი კოდალა (Dryocopus martius), დიდი ჭრელი კოდალა (Dendrocopos major), საშუალო ჭრელი კოდალა (Dendrocopos medius), თეთზურგა კოდალა (Dendrocopos leucotos). ტყის მწყერჩიტა (Anthus trivialis), ტყის ჭვინტაკა (Prunella modularis), გულწითელა (Erithacus rubecula), ჩვეულებრივი ბოლოცეცხლა (Phoenicurus phoenicurus), ჩხართვი (Turdus viscivorus), წრიპა (Turdus philomelos), შავი შაშვი (Turdus merula), შავთავა ასპუჭაკა (Silvia atricapilla), მწვანე ყარანა (Phylloscopus nitidus), ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), დიდი წივწივა (Parus maior), შავი წიწკანა (Parus ater), ყვითელთავა ღაბუაჩიტი (Regulus regulus), ჩვ.სინეგოგა (ცოცია) (Sitta europaea), სკვინჩა (Fringilla coelebs), ჭივჭავი (Spinus spinus), სტვენია (Pyrrhula pyrrhula), მთის გრატა (Emberiza cia), ჩვ.მეფეტვია (Miliaria calandra). წინა მონაკვეთის მსგავსად, ამ ფრინველების უმეტესობა ადაპტირებულია ტყის ჰაბიტატებთან. ფრინველთა მრავალფეროვნება მნიშვნელოვნად იზრდება მიგრაციის სეზონზე. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 195 of 424 ფრინველების საგაზაფხულო კვლევისას, ამ მონაკვეთზე, მხოლოდ ექსპრესკვლევა იქნა განხორციელებული, რადგანაც დერეფნის ეს ალტერნატიული მონაკვეთი მოგვიანებით იქნა შერჩეული. კვლევის ფარგლებში მოცული იქნა ალტერნატივა 1.2, რომელიც ამ მონაკვეთიდან ოდნავ ჩრდილოეთით გადის; თუმცა, ჩრდილოეთის ალტერნატივის გასწვრივაც მხოლოდ ხუთი დაკვირვების წერტილი შეირჩა და ამ წერტილებში დაკვირვებას შედარებით ნაკლები დრო დაეთმო, რადგანაც ეს ტერიტორია ფრინველების თვალსაზრისით ნაკლებად სენსიტიურად ჩაითვალა. დაკვირვების წერტილების ადგილმდებარეობა ნაჩვენებია სურათი 6.2.24-ზე. მათგან სამი წერტილი (C5, C6, C7) შერჩეულ მარშრუტთან მეტ-ნაკლებად ახლოსაა. საგაზაფხულო კვლევის შედეგების მიხედვით, ამ მონაკვეთზე ფრინველების რაოდენობა ნაკლები იყო, ვიდრე დერეფნის სხვა მონაკვეთებზე. ფრინველების დიდი ნაწილი დაბალ სიმაღლეებზე დაფრინავდა. ამით განსაკუთრებით C6 წერტილი გამოირჩეოდა, სადაც ფრინველების 90% მცირე სიმაღლეზე დაფრინავდა. ამისი ერთ-ერთი მიზეზი დაკვირვებისას ცუდი ამინდი შეიძლება ყოფილო. სურათი 6.2.24 ხუთი დაკვირვების წერტილი დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე წყარო: BRC, 2013 სურათი 6.2.25 კლდოვანი ადგილები, რომლებიც მტაცებელ ფრინველთა პოტენციური საბუდარი ადგილებია, შემოხაზულია ყვითლად წყარო: BRC, 2013 სურათი 6.2.26 რვა დაკვირვების წერტილი დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით 2012 წლის საშემოდგომო კვლევისას ერთი დაკვირვების წერტილი აღებული იქნა მდ. აჭარისწყლისა და მდ. სხალთის შესართავთან, რომელიც აღნიშნული მონაკვეთის ბოლო ნაწილშია (სურათი 6.2.26). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 196 of 424 აღნიშნულ წერტილში, ამ კვლევისას, ფრინველთა დიდი ინტენსივობა დაფიქსირდა; თუმცა, ფრინველთა დიდი ნაწილი 60 მ-ზე ზემოთ დაფრინავდა. უნდა აღინიშნოს, რომ კვლევებისას ამ მონაკვეთზე ძირითადად ადგილობრივი სახეობები იქნა დაფიქსირებული. საგაზაფხულო კვლევებისას დადგინდა კლდიანი ადგილები, რომლებიც ორბის (Gyps fulvus), ფასკუნჯის (Neophron percnopterus), მთის არწივის (Aquila chrysaetos), შავარდენის (Falco peregrinus) და ზარნაშოს (Bubo bubo) პოტენციური ბუდობის ადგილებია და ამგვარად, შედარებით სენსიტიური უბნებია. ეს უბნები ნაჩვენებია სურათი 6.2.25-ზე, როგორც სურათიდან ჩანს, ეს ჰაბიტატები ძირითადად შერჩეული მარშრუტის ჩრდილოეთით, მდ. აჭარისწყლის ხეობაშია განლაგებული. ამისგან განსხვავებით, დიდი ზომის კლდოვანი ადგილები არ გვხვდება მდ. სხალთის ხეობაში, სადაც ეგხ-მ უნდა გაიაროს. მონაკვეთი 6: მდ. აჭარისწყლის ხეობის მონაკვეთი სოფ. ფურტიოდან შესართავამდე (მდ. ჭოროხამდე) (AP60-AP142), 550-50 მზდ ეს მონაკვეთი გადის ვიწრო ხეობაში, რომელიც გარშემორტყმულია ხშირი ტყეებით დაფარული ციცაბო ფერდობებით (სურათი 6.2.28). ფერდობების ქვედა ნაწილი, სადაც ეგხ-ს დერეფანი გაივლის, დაფარულია ფოთლოვანი ტყეებით, სადაც ადგილ-ადგილ წიწვოვანი სახეობებიც გვხვდება. ხეობის შედარებით ბრტყელი ადგილები დაკავებულია დასახლებებით და სასოფლო- სამეურნეო მიწებით. ამ მონაკვეთის ბოლოში ხეობა შედარებით ფართოვდება და იტოტება. მცირე ძუძუმწოვრებიდან ამ მონაკვეთზე გვხვდება: ზღარბი (Erinaceus concolor), კავკასიური თხუნელა (Talpa caucasica), რადეს ბიგა (Sorex raddei), ვოლნუხინის ბიგა (Sorex volnuchini), გრძელკუდა კბილთეთრა (Crocidura gueldenstaedti), კურდღელი (Lepus europaeus), კავკასიური ციყვი (Sciurus anomalus), ჩვ. ციყვი(Sciurus vulgaris), ჩვ. ძილგუდა (Glis glis), ტყის ძილგუდა (Driomys nitedula), ჩვეულებრივი მემინდვრია (Microtus arvalis), მცირეაზიური მემინდვრია (Chionomys roberti), ბუჩქნარის მემინდვრია (Terricola majori), თაგვი (Sylvaemus sp.), შავი ვირთაგვა (Rattus rattus), ტყის კატა (Martes foina), დედოფალა (Mustela nivalis), ტყის კვერნა (Martes martes), მაჩვი (Meles meles). ამ მონაკვეთზე ასევე გვხვდება წავი (Lutra lutra), რომელიც მდინარის ნაპირებთან ბინადრობს. ღამურების მრავალფეროვნება აქ უფრო მაღალია, ვიდრე წინა მონაკვეთზე. ღამურები წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri), წითური მეღამურა (Nyctalus noctula), მცირე მეღამურა (Nyctalus leisleri), მეგვიანე ღამურა (Eptesicus serotinus), მეგვიანე ღამურა (Eptesicus serotinus), ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus), ნათუზისეული ღამურა(Pipistrellus nathusii), მურა ყურა (Plecotus auritus), ულვაშა მღამიობი (Myotis mystacinus), ბრანდტის მღამორი (M.brandti), ოქროსფერი მღამიობი (M.aurascens), მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros). დიდი ძუძუმწოვრებიდან გავრცელებულია: ტურა (Canis aueus), მგელი (Canis lupus), მელა (Vilpes vilpes), მურა დათვი(Ursus arctos), ტყის კატა (Felis silvestris), ფოცხვერი (Lynx lynx), შველი (Capreolus capreolus) და გარეული ღორი (Sus scrofa). ამფიბიებიდან გვხვდება: ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis), ჩვ. გომბეშო (Bufo bufoverucosissima) და ვასაკა (Hyla arborea). ამას გარდა, ნაკადულებში ბინადრობს კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica). რეპტილიებიდან გავრცელებულია: დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini), ქართული ხვლიკი (Darevscia rudis), წითელმუცელა ხვლიკი (Darevskia parvula), სპილენძა (Coronella austriaca), ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix), წყლის ანკარა (Natrix tessellata), წენგოსფერი მცურავი (Coluber najadum) და ესკულაპის მცურავი (Elaphe longissima). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 197 of 424 ფრინველებიდან აქ ჩვეულებრივ გვხვდება: ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), მიმინო (Accipiter nisus), ქორი (Accipiter gemtilis), ტყის ბუ (Strix aluco), ბუკიოტი (Aegolius funereus), გუგული (Cuculus canorus), შავი კოდალა (Dryocopus martius), დიდი ჭრელი კოდალა (Dendrocopos major), საშუალო ჭრელი კოდალა (Dendrocopos medius), თეთრზურგა კოდალა (Dendrocopos leucotos), ტყის მწყერჩიტა (Anthus trivialis), ტყის ჭვინტაკა (Prunella modularis), გულწითელა (Erithacus rubecula), ჩვეულებრივი ბოლოცეცხლა (Phoenicurus phoenicurus), ჩხართვი (Turdus viscivorus), წრიპა (Turdus philomelos), შავი შაშვი (Turdus merula), შავთავა ასპუჭაკა (Silvia atricapilla), მწვანე ყარანა (Phylloscopus nitidus), ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), დიდი წივწივა (Parus maior), შავი წიწკანა (Parus ater), ყვითელთავა ღაბუაჩიტი (Regulus regulus), ჩვ.სინეგოგა (ცოცია) (Sitta europaea), სკვინჩა (Fringilla coelebs), ჭივჭავი (Spinus spinus), სტვენია (Pyrrhula pyrrhula), მთის გრატა (Emberiza cia), ჩვ.მეფეტვია (Miliaria calandra). 2013 წლის ფრინველების საგაზაფხულო კვლევისას ამ მონაკვეთს არც თუ დიდი დრო დაეთმო, რადგანაც ფრინველებისთვის იგი არც ისე მნიშვნელოვნად ჩაითვალა. კვლევისთვის შერჩეული დაკვირვების წერტილებიდან, ამ მონაკვეთის აღსაწერად შეიძლება გამოყენებული იქნას - ხუთი (სურათი 6.2.24), რომლებიც ამ მონაკვეთის ფარგლებში, ან მის სიახლოვეს ხვდება. კვლევის შედეგების მიხედვით, დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში ფრინველთა რაოდენობა ნაკლებია, ვიდრე სხვა მონაკვეთებზე. ცენტრალურ ნაწილში ყველაზე მეტი ფრინველი (80 ცალი) C1 წერტილში დაფიქსირდა, სადაც მათმა ინტენსივობამ 20 ფრინველი/სთ-ში შეადგინა. ამათგან მხოლო 15% დაფრინავდა 60 მ-ს ქვემოთ. C2 წერტილში გაცილებით ნაკლები ფრინველი დაფიქსირდა: აქ მათი რაოდენობა 25 იყო, ხოლო ინტენსივობა - 6.25 ფრინველი/სთ-ში. დაკვირვების წერტილი C6, რომელიც მდ. სხალთისა და მდ. აჭარისწყლის შესართავთანაა, გამოირჩეოდა დაბლა მფრენი ფრინველების დიდი რაოდენობით. კერძოდ, აქ ფრინველების 70% 0-30 მ სიმაღლეზე დაფიქსირდა, ხოლო 95% - 60 მ-ს ქვემოთ დაფრენდა. საერთო ჯამში, დერეფნის ამ მონაკვეთზე სულ 231 ფრინველი დაფიქსირდა, ხოლო მათმა საშუალო ინტენსივობამ 11.5 ფრინველი/სთ-ში შეადგინა. ფრენის სიმაღლე ძირითადად დაბალი იყო, 60 მ-ზე ქვემოთ მფრენი ფრინველების წილი 55% იყო. საერთო ჯამში, დერეფნის ცენტრალურ ნაწილში უფრო მეტი დაბლა მფრენი ფრინველი დაფიქსირდა, ვიდრე მის აღმოსავლეთ ან დასავლეთ მონაკვეთებზე, რაც, ნაწილობრივ, დაკვირვების დროს ცუდი ამინდით უნდა იყოს განპირობებული. სურათი 6.2.27 კლდოვანი ადგილები, რომლებიც მტაცებელ ფრინველთა პოტენციური საბუდარი ადგილებია, შემოხაზულია ყვითლად წყარო: BRC, 2013 2012 წლის საშემოდგომო კვლევებისას, დერეფნის ეს მონაკვეთი მოცული იქნა დაკვირვების ექვსი წერტილით (იხ. სურათი 6.2.26). ამ კვლევის დროს, მდ. აჭარისწყლის და მდ. სხალთის შესართავთან, (დაკვირვების წერტილი River VP7), დაფიქსირდა უფრო მეტი ფრინველი, ვიდრე საგაზაფხულო კვლევისას. ამასთან, საგაზაფხულო კვლევისგან განსხვავებით, ფრინველთა დიდი ნაწილი (75%- 95%) 60 მ-ზე მაღლა დაფრინავდა. ორი კვლევის შედეგებს შორის ასეთი განსხვავება შეიძლება გამოწვეული იყოს მეტეოროლოგიური პირობებით: როგორც აღინიშნა, საგაზაფხულო კვლევა ამ მონაკვეთზე მხოლოდ ცუდ ამინდში განხორციელდა, ამ დროს კი ფრინველები ძირითადად დაბლა დაფრინავენ, ამასთან ნაკლებად გამოდიან სანადიროდ. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 198 of 424 ფრინველების დათვლასთან ერთად, 2013 წლის საგაზაფხულო კვლევისას, შესწავლილი იქნა მტაცებელი ფრინველების ადგილობრივი სახეობების სავარაუდო ბუდობის ადგილებიც. ამ მონაკვეთზე დაფიქსირდა რამდენიმე ადგილი, სადაც შეიძლება შეგვხვდეს ორბი (Gyps fulvus), ფასკუნჯი (Neophron percnopterus), მთის არწივი (Aquila chrysaetos), შავარდენი (Falco peregrinus) და ზარნაშო (Bubo bubo). ეს ტერიტორიები ნაჩვენებია სურათი 6.2.25-სა და სურათი 6.2.27-ზე. მონაკვეთი 7: ეგხ-ს მონაკვეთი მდ. აჭარისწყლის შესართავიდან ხელვაჩაურის ქვესადგურამდე, სოფ. ერგეს და ჯოჭოს მიდამოები (AP142-Ap160), 20-400 მზდ ნაწილობრივ დატერასებული მთის ფერდობები ძირითადად ციტრუსების და სხვა სუბ- ტროპიკული კულტურებისთვისაა ათვისებული. ამის გამო, ცხოველთა ჰაბიტატების დიდი ნაწილი ძირითადად სახეცვლილია. მდ. ჯოჭოსა და მისი შენაკადების ხეობებში შემორჩენილია ბუნებრივი ჰაბიტატებიც, რომლებიც წარმოდგენილია მუხნარ-რცხილნარი ტყეებით, სადაც ასევე გვხვდება წაბლი და ბზა (სურათი 6.2.14 ). ეს ტერიტორია განთავსებულია ფრინველთა სამიგრაციო დერეფანში. სურათი 6.2.28 მდ.აჭარისწყლის შუა სურათი 6.2.29 ხედი სოფ. ჯოჭოდან დინება ხელვაჩაურის მიმართულებით მცირე ძუძუმწოვრები წარმოდგენილია შემდეგი სახეობებით: ზღარბი (Erinaceus concolor), კავკასიური თხუნელა (Talpa caucasica), Levantine Mole (Talpa levantis), რადეს ბიგა (Sorex raddei), Transcaucasian Water Shrew (Neomys teres), გრძელკუდა კბილთეთრა (Crocidura gueldenstaedti), კურდღელი (Lepus europaeus), კავკასიური ციყვი (Sciurus anomalus), ტყის ძილგუდა (Driomys nitedula), European Water Vole (Arvicola terrestris), მცირეაზიური მემინდვრია (Chionomys roberti), ბუჩქნარის მემინვრია (Terricola majori), Mouse (Sylvaemus sp.), შავი ვირთაგვა (Rattus rattus), რუხი ვირთაგვა (Rattus norvegicus), მაჩვი (Meles meles), დედოფალა (Mustela nivalis). მდინარის ნაპირებთან გვხვდება წავი (Lutra lutra), რაც ასეთი უბნების სენსიტიურობას განაპირობებს. ანთროპოგენული წნეხის გამო ამ მონაკვეთზე დიდი ძუძუმწოვრები ნაკლებად გვხვდება. მათგან აქ მეტწილად გვხვდება ტურა (Canis aueus) და მელა (Vilpes vilpes). ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri), Greater Horseshoe Bat (Rhinolophus ferrumequinum), მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros), წვეტყურა მღამიობი (Myotis blythii), ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri), წითური მეღამურა (Nyctalus noctula), მცირე მეღამურა (Nyctalus leisleri), ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus), ნათუზისეული ღამურა(Pipistrellus nathusii), მეგვიანე ღამურა (Vespertilio murinus). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 199 of 424 ამფიბიებიდან აქ ჩვეულებრივ გვხვდება: ტბის ბაყაყი (Rana ridibunda), მწვანე გომბეშო (Bufo viridis), ჩვ. გომბეშო (Bufo bufoverucosissima) და ვასაკა (Hyla arborea). ამას გარდა, მდ. ჯოჭოსწყლის მცირე შენაკადებში გვხვდება კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica). რეპტილიებიდან ფართოდაა გავრცელებული: ქართული ხვლიკი (Darevscia rudis), წითელმუცელა ხვლიკი (Darevskia parvula), სპილენძა (Coronella austriaca) ,ჩვეულებრივი ანკარა (Natrix natrix), წყლის ანკარა (Natrix tessellata) და წენგოსფერი მცურავი (Coluber najadum). ამას გარდა, აქ გვხვდება კავკასიური გველგესლა (Vipera kaznakovi) (IUCN EN, GRL EN). შესაძლოა დაფიქსირდეს თურქული ხვლიკიც (Darevskia clarkorum) (IUCN EN, GRL EN), რომელიც ნაპოვნია მთ. მტირალაზე და მის მახლობლად სოფ. ჭალნარში. ფრინველებიდან გავრცელებულია: ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo), მიმინო (Accipiter nisus), გუგული (Cuculus canorus), მწვანე კოდალა (Picus viridis), დიდი ჭრელი კოდალა (Dendrocopos major). გულწითელა (Erithacus rubecula), ჩვეულებრივი ბოლოცეცხლა (Phoenicurus phoenicurus), წრიპა (Turdus philomelos), შავი შაშვი (Turdus merula), შავთავა ასპუჭაკა (Silvia atricapilla), მწვანე ყარანა (Phylloscopus nitidus), რუხი მემატლია (Muscicapa striata), პატარა მემატლია (Ficedula parva), ჭინჭრაქა (Troglodytes troglodytes), დიდი წივწივა (Parus maior), წიწკანა (Parus caeruleus), ჩვ.სინეგოგა (ცოცია) (Sitta europaea), სკვინჩა (Fringilla coelebs), სახლის ბეღურა (Passer domesticus). 2013 წლის საგაზაფხულო კვლევისას დერეფნის ამ მონაკვეთს განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო, რადგანაც იგი ბათუმის „ყელს“ მიეკუთვნება. დერეფნის ამ 9 კმ სიგრძის მონაკვეთზე დაკვირვების ოთხი წერტილი მოეწყო, ხოლო დაკვირვების საერთო დრომ 80 სთ შეადგინა. ეს დაკვირვების წერტილები ნაჩვენებია სურათი 6.2.30-ზე. აღნიშნული კვლევისას, ამ მონაკვეთზე, საერთო ჯამში, 15,000 ფრინველი დაფიქსირდა, რაც გაცილებით აღემატება სხვა მონაკვეთის მაჩვენებლებს. ფრინველების საშუალო ინტენსივობამ 186 ფრინველი/სთ-ში შეადგინა. ფრინველების ყველაზე დიდი რაოდენობა W3 წერტილში დაფიქსირდა (4,617 ფრინველი, ან 213 ფრინველი/სთ-ში); მიმდებარე W4 წერტილში 4,500 ფრინველი იქნა დაფიქსირებული. დაკვირვების წერტილი W4 გამოირჩეოდა დაბლა მფრენი ფრინველების რაოდენობით: აქ ფრინველების 45% 60 მ-ზე ქვემოთ, ხოლო 40% - 0-30 მ სიმაღლეზე ფრენდა. სურათი 6.2.30-ზე ნაჩვენებია ქედი (ყვითელი მრავალკუთხედი), სადაც ფრინველები დაბლა დაფრენენ. 2012 წლის საშემოდგომო კვლევისას, ამ ტერიტორიაზე, სამი დაკვირვების წერტილი მოეწყო; ისინი ნაჩვენებია სურათი 6.2.32-ზე. ფრინველების დიდი რაოდენობა ამ კვლევისასაც დაფიქსირდა, მიუხედავად იმისა რომ ვერ იქნა მოცული კრაზანაჭამიას (Pernis apivoru) მიგრაციის პერიოდი, ეს სახეობა კი ამ ტერიტორიაზე შემოდგომის მიგრაციისას ყველაზე დიდი მრავალრიცხოვნებით გამოირჩევა (Verhelst და სხვა, 2011). „Raptor VP2“ წერტილში ფრინველთა 45%-ის ფრენის სიმაღლე 60 მ-ზე ნაკლები იყო, თუმცა დანარჩენ ორ წერტილში დაბლამფრენი ფრინველების რაოდენობა 10%-ს არ აღემატებოდა. მიუხედავად ამისა, შეიძლება ითქვას, რომ მდ. აჭარისწყლისა და მდ. ჭოროხის შესართავი ფრინველების კუთხით მაღალი რისკის ზონაა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 200 of 424 სურათი 6.2.30 ოთხი დაკვირვების წერტილი აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავთან, რომელიც შესწავლილი იქნა 2013 წლის გაზაფხულზე. ყვითელი პოლიგონით ნაჩვენებია ქედი, სადაც ფრინველები დაბლა დაფრენენ სურათი 6.2.31 წყარო: BRC, 2013 სურათი 6.2.32 სამი დაკვირვების წერტილი აჭარისწყლისა და ჭოროხის შესართავთან, რომელიც შესწავლილი იქნა 2012 წლის შემოდგომით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 201 of 424 6.2.5 ცხოველთა დაცული სახეობები პროექტის დერეფანში ცხრილი 6.2.1-ში წარმოდგენილია საქართველოს და/ან საერთაშორისო კავშირის (IUCN) წითელი ნუსხებით დაცული ცხოველების ის სახეობები, რომლებიც შესაძლო პროექტის დერეფანში შეგვხვდეს. ცხრილში მითითებულია მათი სტატუსიც. ამ სახეობების გავრცელება დერეფნის ფარგლებში აღწერილია წინა ნაწილში. ცხოველთა დაცული სახეობების ნუსხა ეგხ-ს დერეფნისთვის და მათი დაცვის სტატუსი სახელი დაცვის სტატუსი № საქართველო IUCN-ის ლათინური ქართული ინგლისური ს წითელი წითელი ნუსხა ნუსხა ძუძუმწოვრები 1 Lutra lutra წავი Common Otter VU NT 2 Ursus arctos მურა დათვი Brown Bear VU 3 Lynx lynx ფოცხვერი European Lynx VU 4 Sciurus anomalus კავკასიური ციყვი Caucasian squirrel VU Nannospalax Nehring’s Bland Mole 5 ნერინგის ბრუცა VU DD nehringi Rat Prometheomys პრომეთეს Long-claved mole- 6 VU NT schaposchnikowi მემინდვრია vole ამიერკავკასიური 7 Mesocricetus brandti Brandt’s Hamster VU NT მემინდვრია ფრინველები Neophron 8 ფასკუნჯი Egyptian Vulture VU EN percnopterus 9 Aquila chrysaetus მთის არწივი Golden Eagle VU 10 Aquila heliaca ბეგობის არწივი Imperial Eagle VU VU 11 Aquila clanga მყივანი არწივი Spotted Eagle VU VU 13 Accipiter brevipes ქორცქვიტა Levant Sparrow hawk VU 15 Falco cherrug გავაზი Saker Falcon CR 16 Falco vespertinus თვალშავი Red-footed Falcon EN 17 Buteo rufinus ველის კაკაჩა Long-legged Buzzard VU 18 Aegolius funereus ბუკიოტი Tengmalm’s Owl VU 19 Tadorna ferruginea წითელი იხვი Ruddy Shelduck EN DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 202 of 424 20 Circus macrourus ველის ძელქორი Pallid Harrier NT 21 Tetrao mlocosiewiczi კავკასიური როჭო Black Grouse VU NT რეპტილიები 22 Darevskia clarkorum თურქული ხვლიკი Clark's Lizard EN EN კავკასიური 23 Vipera kaznakovi Caucasian viper EN EN გველგესლა 24 Darevskia derjugini დერიუგინის ხვლიკი Derjugin’s Lizard NT ამფიბიები Mertensiella კავკასიური 25 Caucasian salamander VU VU caucasica სალამანდრა 2001 წელს საქართველო შეუერთდა ხელშეკრულებას „აფრიკა-ევრაზიის მიგრირებადი წყლის ფრინველების დაცვის შესახებ“ (AEWA). ამ ხელშეკრულებით დაცულია საქართველოში დაფიქსირებული ყველა წყლის ფრინველი. პროექტის დერეფანი ამ ხელშეკრულებით დაცული ფრინველების მრავალფეროვნებით არ გამოირჩევა; თუმცა, აქ მაინც გვხვდება მათი რამდენიმე სახეობა. ეს ძირითადად გადამფრენი სახეობებია. გამონაკლისს წარმოადგენს პატარა წინტალა (Charadrius dubius), მებორნე (Actitis hypoleucos), შავი ჭოვილო (Tringa ochropus) და თოლიები (Larus sp.), რომლებიც ადგილობრივი სახეობებია. ჭაობის ბოლობეჭედა, რომელიც მობუდარია საქართველოს უმეტეს ტერიტორიაზე, პროექტის დერეფნისთვის გადამფრენია. ცხრილი 6.2.2-ში მოცემულია AEWA-თი დაცული სახეობების ნუსხა პროექტის დერეფნისთვის. ამ სახეობებიდან არცერთი არაა საფრთხის წინაშე მყოფი. AEWA-ს სახეობების ნუსხა № ლათინური სახელი ქართული სახელი ინგლისური სახელი 1 Tachybaptus ruficollis მცირე მურტალა Little Grebe 2 Pelecanus crispus ხუჭუჭა ვარხვი Dalmatian Pelican 3 Nycticorax nycticorax ღამის ყანჩა Black-crowned Night Heron 4 Ardeola ralloides ყვითელი ყანჩა Scuacco Heron 5 Bubulcus ibis ეგვიპტური ყანჩა Cattle Egret 6 Casmerodius albus დიდი თეთრი ყანჩა Great White Egret 7 Egretta garzetta პატარა ოყარი Little Egret 8 Ardea purpurea წითური ყანჩა Purple Heron 9 Anser fabalis მეკალოე ბატი Bean Goose 10 Anser anser რუხი ბატი Greylag Goose 11 Tadorna ferruginea წითელი იხვი Ruddy Shelduck 12 Tadorna tadorna ამლაყი იხვი Common Shelduck DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 203 of 424 13 Anas penelope თეთრშუბლა იხვი Eurasian Wigeon 14 Anas strepera რუხი იხვი Gadwall 15 Anas platyrhinchos გარეული იხვი Mallard 16 Milvus migrans ძერა Black Kite 17 Circus aeruginosus ჭაობის ბოლობეჭედა Eurasian Marsh Harrier 18 Porzana porzana ქათამურა Spotted Crake 19 Crex crex ღალღა Corncrake 20 Charadrius dubius მცირე წინტალა Little Ringed Plover 21 Gallinago gallinago ჩიბუხა Common Snipe 22 Tringa ochropus შავი ჭოვილო Green Sandpiper 23 Actitis hypoleucos მებორნე Common Sandpiper 24 Larus ridibundus ჩვეულევრივი თოლია Black-headed Gull 25 Larus genei წვრილნისკარტა თოლია Slender-billed Gull 26 Larus armenicus სომხური თოლია Armenian Gull 27 Larus cacchinans ყვითელფეხა თოლია Yellow-legged Gull საქართველო ასევე მიერთებულია ბონის კონვენციის ხელშეკრულებას ევროპულ ხელფრთიანთა დაცვის შესახებ (EUROBATS). ამ შეთანხმების თანახმად, საქართველო ვალდებულია დაიცვას ქვეყანაში დაფიქსირებული ყველა ხელფრთიანი. ცხრილი 6.2.3-ში მოცემულია პროექტის არეალში მობინადრე ხელფრთიანების სახეობები. EUROPATS-ს სახეობების ნუსხა პროექტის არეალისთვის № ლათინური დასახელება ქართული დასახელება ინგლისური დასახელება 1 Rhinolophus ferrumequinum დიდი ცხვირნალა Greater horseshoe 2 Rhinolophus hipposideros მცირე ცხვირნალა Lesser horseshoe 3 Eptesicus serotinus მეგვიანე ღამურა Serotine bat 4 Myotis bechsteinii ბეხშტეინის მღამიობი Bechsteinii’s bat 5 Myotis blythii წვეტყურა მღამიობი Lesser mouse-eared bat 6 Myotis mystacinus ულვაშა მღამიობი Whiskered bat 7 Myotis brandti ბრანდტის მღამორი Brandt’s bat 8 Myotis emarginatus სამფერი მღამორი Goffroy’s bat 9 Nyctalus noctula წითური მეღამურა Common noctule 10 Nyctalus leisleri მცირე მეღამურა Lesser noctule DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 204 of 424 ხმელთაშუაზღვისეული 11 Pipistrellus kuhlii Kuhlii’s pipistrelle ღამურა 12 Pipistrellus nathusii ნათუზისეული ღამურა Nathusii’s pipistrelle 13 Pipistrellus pipistrellus ჯუჯა ღამორი Common pipistrelle 14 Barbastella barbastellus ევროპული მაჩქათელა Barbastella’s bat 15 Plecotus auritus მურა ყურა Common long-eared bat 16 Vespertilio murinus ჩვ. ღამურა Common bat 6.2.6 ფაუნის სენსიტიურობის შეჯამება პროექტისთვის განხორციელებული კამერალური და საველე კვლევების შედეგების მიხედვით, ეგხ- ს დერეფნის დიდი ნაწილი ანთროპოგენული წნეხის ქვეშაა მოქცეული; თუმცა, ზოგიერთი მონაკვეთი ფაუნის კუთხით საკმაოდ სენსიტიურია, რადგანაც ისინი დაცული სახეობებითა და /ან ცხოველთა მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. კერძოდ, პროექტის დერეფანში გამოვლენილი იქნა ფაუნის შემდეგი სენსიტიურობები: მონაკვეთი 1: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი სოფ. ზიკილიადან (ქვესადგური) მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთამდე (სოფ. ღორძე) (AP1-AP30) - ზიკილიის ქვესადგურიდან ქ. ახალციხემდე მონაკვეთზე არსებული გაშლილი და კლდოვანი უბნები მაღალი სენსიტიურობით გამოირჩევა, რადგანაც 2012 წლის საშემოდგომო და 2013 წლის საგაზაფხულო კვლევებისას ამ მონაკვეთზე დაფიქსირებულია მტაცებელ ფრინველთა ზოგიერთი სახეობის (მცირე მყივანა არწივი (Aquila pomarina), ჩია არწივი (Hieraaetus pennatus), მთის არწივი (Aquila chrysaetos), ფასკუნჯი (Neophron percnopterus) და ძელქორი (ველის და მდელოს)) შედარებით მაღალი რაოდენობა, ამასთან ამ მონაკვეთზე ისინი საკამოდ დაბალ სიმაღლეზე ფრენდნენ. ფრინველებს შორის შედარებით მრავალრიცხოვანი იყო ფასკუნჯი, ველის ძელქორი და მთის არწივი, რომლებიც დაცულია როგორც საქართველოში, ასევე საერთაშორისოდ. დაცული მტაცებელი ფრინველებიდან ამ ტერიტორიაზე ასევე დაფიქსირებულია ბექობის არწივი (Aquila heliaca). ეს სახეობები მოცემულ მონაკვეთზე ძირითადად 60 მ-ზე დაბლა დაფრინავენ, რაც განაპირობებს მათ მოწყვლადობას მოცემული პროექტის მიმართ. მონაკვეთი 2: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. ქვაბლიანის გადაკვეთიდან მთ. შავშიწვერის ჩრდილო კალთებამდე (სოფ. ღორძის მახლობლად) (AP31-AP36) - შედარებით სენსიტიურია მდ. ფოცხოვის კვეთა, სადაც დიდი რაოდენობით დაბლა მფრენი ფრინველი (ძირითადად მდინარესთან ასოცირებული სახეობები) იქნა დაფიქსირებული 2013 წლის საგაზაფხულო კვლევისას. - ამ მონაკვეთის ტყით დაფარული ბოლო ნაწილი, სოფ. ღორძეს მიმდებარედ, შედარებით სენსიტიურია, რადგანაც იგი ცხოველთა მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ამას გარდა, აქ გვხვდება მურა დათვი (Ursus arctos), რომელიც დაცულია საქართველოს და IUCN წითელი ნუსხებით. - შედარებით სენსიტიურია მთა შავშიწვერის მიდამოები, სადაც ფრინველები მეტწილად დაბალ სიმაღლეებზე დაფრინავენ; მეორეს მხრივ კი, თავად ფრინველების რაოდენობა ამ ტერიტორიაზე მცირეა. მონაკვეთი 3: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მთ. შავშიწვერის მიმდებარე ტყის მასივიდან აბანოსყელის უღელტეხილის სამხრეთით არსებულ თეთრობის საზაფხულო სადგომებამდე (AP36-AP39), 2100- 2400 მზდ - ბეშუმის მიდამოებში ეგხ-ს მონაკვეთი მაღალი სენსიტიურობით გამოირჩევა, რადგანაც: DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 205 of 424  დერეფნის ამ მონაკვეთზე და მის მიმდებარედ დაფიქსირდა ნერინგის ბრუცას და პრომეთეს მემინდვრიას კოლონიები.  AP37-დან სამხრეთით, დაახლ. 1.5 კმ-ში, დაფიქსირდა კავკასიური როჭოს ჰაბიტატი; მიგრაციისას ეს სახეობა შეიძლება აღმოჩნდეს დერეფანშიც. - მთელი ეს მონაკვეთი შედარებით სენსიტიურია, რადგანაც აქ არსებულ კლდიან უბნებსა და ტყეებში მრავალი მტაცებელი ფრინველი გვხვდება. მათ შორისაა: ადგილობრივი სახეობები: მთის არწივი (Aquila chrysaetos), ჩია არწივი (Aquila pennatus), ჩვეულებრივი კაკაჩა (Buteo buteo)) და მიგრანტი სახეობები: ბექობის არწივი (Aquila heliaca), მცირე მყივანა არწივი (Aquila pomarina), მყივანი არწივი (Aquila clanga)). ამას გარდა, გაზაფხულობით ამ ტერიტორიას სტუმრობს მურა დათვი (Ursus arctos). მონაკვეთი 4: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი თეთრობის საზაფხულო სადგომებიდან მდ. სხალთის შუა წელში სოფ. ფუშრუკაულამდე (AP39-AP45) - ეს მონაკვეთი ცხოველთა მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მათ შორის გვხვდება დაცული სახეობებიც, როგორიცაა: მურა დათვი (Ursus arctos), ღამურები (ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri), ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus)) და დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini). მონაკვეთი 5: ეგხ-ს დერეფნის მონაკვეთი მდ. სხალთის ხეობაში, სოფ. ფუშრუკაულიდან სოფ. ფურტიომდე (მდინარის შესართავამდე) (AP45-AP60) - ეს მონაკვეთი სენსიტიურია ცხოველთა მრავალფეროვნების გამო, რითაც ხასიათდება ამ მონაკვეთზე კარგად შემონახული ტყეები. დაცული სახეობებიდან აქ გვხვდება: მურა დათვი (Ursus arctos), წავი (Lutra lutra) (ბინადრობს მდინარის ნაპირებთან), დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini) და ღამურები (მცირე ცხვირნალა (Rhinolophus hipposideros), Whiskered Bat (Myotis mystacinus, M.aurascens), ბრანდტის მღამორი (M.brandti) ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus) და წითური მეღამურა (Nyctalus noctula)). - აქ გვხვდება კლდოვანი გამოვლინებები, რომლებიც მტაცებელი ფრინველების ჰაბიტატია; თუმცა, ასეთი უბნები არც თუ ბევრია. ფრინველების რიცხოვნება ამ მონაკვეთზე შედარებით დაბალია, თუმცა ისინი ძირითადად დაბალ სიმაღლეებზე დაფრინავენ, რის გამოც პროექტის მიმართ მოწყვლადნი არიან. მონაკვეთი 6: მდ. აჭარისწყლის ხეობის მონაკვეთი სოფ. ფურტიოდან შესართავამდე (მდ. ჭოროხამდე) (AP60-AP142), 550-50 მზდ - ეს მონაკვეთი ძირითადად ტყეებზე გადის, რის გამოც იგი ცხოველთა მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. დაცული სახეობებიდან აქ გვხვდება: ბუკიოტი (Aegolius funereus), მურა დათვი (Ursus arctos), ღამურები (ნატერერის მღამიობი (Myotis nattereri), წითური მეღამურა (Nyctalus noctula), მცირე მეღამურა (Nyctalus leisleri), მეგვიანე ღამურა (Eptesicus serotinus), მეგვიანე ღამურა (Eptesicus serotinus), ჯუჯა ღამორი (Pipistrellus pipistrellus), ნათუზისეული ღამურა (Pipistrellus nathusii), სხვა), დერიუგინის ხვლიკი (Darevskia derjugini). მდინარეთა და მცირე ნაკადულების ნაპირები სენსიტიურია წავისა (Lutra lutra) და კავკასიური სალამანდრას (Mertensiella caucasica) გამო. - მდ. ჭვანას შესართავთან და სოფ. ჭალახმელას მიდამოებში კარგად შემონახული ტყეები გვხვდება, რის გამოც ეს უბნები სენსიტიურია. მონაკვეთი 7: ეგხ-ს მონაკვეთი მდ. აჭარისწყლის შესართავიდან ხელვაჩაურის ქვესადგურამდე, სოფ. ერგეს და ჯოჭოს მიდამოები (AP142-Ap160), 20-400 მზდ - ეს მონაკვეთი ნაწილია ბათუმის „ყელისა“, რომელიც წარმოადგენს მტაცებელ ფრინველთა მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანს. მთელს მონაკვეთზე დაფიქსირებულია მტაცებელ ფრინველთა დიდი რაოდენობა. - მდ. ჭოროხისა და მდ. აჭარისწყლის შესართავი მაღალი სენსიტიურობით გამოირჩევა, რადგანაც აქ დაფიქსირდა დაბლა მფრენი ფრინველების დიდი რაოდენობა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 206 of 424 - აღნიშნული შესართავის ჩრდილოეთით მდებარე მთის ქედი ასევე მაღალი სენსიტიურობით ხასიათდება, რადგანაც ამ არეალში ფრინველთა დიდი რაოდენობა დაბალ სიმაღლეზე (<60 მ) დაფრინავს. - ამ მონაკვეთზე გვხვდება წავი (Lutra lutra) და კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica), რის გამოც მდინარის ნაპირები და ნაკადულები სენსიტიურ არეალებს წარმოადგენს. - ეს მონაკვეთი ასევე გამოირჩევა ღამურების მრავალფეროვნებით. - დაცული რეპტილიებიდან აქ დაფიქსირებულია კავკასიური გველგესლა (Vipera kaznakovi) და თურქული ხვლიკი (Darevskia clarkorum). სურათი 6.2.33 - სურათი 6.2.35-ზე პროექტის დერეფნისთვის წარმოდგენილია ფაუნის სენსიტიურობის რუკები, სადაც ნაჩვენებია ზემოთ აღწერილი სენსიტიური არეალების გავრცელება ეგხ-ს დერეფანში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 207 of 424 სურათი 6.2.33 ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნისთვის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 208 of 424 სურათი 6.2.34 ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნის აღმოსავლეთის მონაკვეთისთვის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 209 of 424 სურათი 6.2.35 ფაუნის სენსიტიურობის რუკა ეგხ-ს დერეფნის დასავლეთის მონაკვეთისთვის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 210 of 424 6.3 არსებული სოციალურ-ეკონომიკური გარემო 6.3.1 შესავალი მოცემულ თავში აღწერილია ბათუმი-ახალციხის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის დერეფანში არსებული სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობა. წარმოდგენილი თავში აღწერილი მონაცემები ძირითადად ეყრდნობა სტატისტიკურ მასალებთან დაკავშირებული ღია ბაზების და სხვადასხვა პუბლიკაციების/ნაშრომების კამერალურ კვლევებს. პროექტის დერეფნისთვის დამახასითებელი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის ასახვის მიზნით, ასევე ჩატარდა მცირემასშტაბიანი პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მოსახლეობის კვლევა, დამატებით ასევე განხორციელდა პროექტის დერეფნის ფარგლებში მოქცეული კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების დეტალური საველე კვლევები. სხვადასხვა სოციალურ-ეკონომიკური საკითხები როგორიცაა დემოგრაფია, ეკონომიკა, მრეწველობა, სოფლის მეურნეობა, განათლება, დასაქმება, სოციალური დაცვა, ჯანდაცვა, მიწათსარგებლობა და საკუთრება, კულტურული მემკვიდრეობა და სხვა მახასიათებლები აღწერილია სხვადასხვა დონეზე, როგორც რეგიონალურ და მუნიციპალიტეტის, ასევე პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მოსახლების დონეზე. რეგიონალურ და მუნიციპალიტეტის დონეზე მასალების მოძიების ძირითად საინფორმაციო წყაროს წარმოდგენს: 1. საქართველოს მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა, 2002, თავი. I-IV, საქართველოს სახელმწიფო სტატისტიკის დეპარტამენტი, თბილისი. 2003; 2. საქართველოს სოფლის მეურნეობის აღწერა 2004, სტატისტიკის დეპარტამენტი საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტრო, თბილისი, 2005; 3. სოფლის ინფრასტრუქტურის აღწერა, ფონდი - ათასწლეულის გამოწვევა საქართველო, საქსტატი, 2011; 4. სტატისტიკური მონაცემები, წარმოდგენილი საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური ოფიციალურ ვებგვერდზე (www.geostat.ge) 5. სამცხე ჯავახეთის განვითარების სტრატეგია 2014-2021, საქართველოს მთავრობა. აღნიშნული საინფორმაციო წყაროებიდან მიღებული მასალები ყოველთვის არ ასახავს არსებულ მდგომარეობას, თუმცა, ანგარიშის მომზადებისას მოძიებული მასალები წარმოდგენს ყველაზე ახალს და ხელმისაწვდომს. ანგარიში შემდგომ თავებში მოცემულია პროექტის სოციალური და ეკონომიკური ფონური მდგომარეობის დეტალური აღწერილობა. 6.3.2 პროექტის რეგიონის ზოგადი აღწერა შემოთავაზებული პროექტის ფარგალში დაგეგმილი საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზი გაივლის საქართველოს ორ რეგიონს: სამცხე-ჯავახეთის რეგიონს, საქართველოს სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში და აჭარის რეგიონს ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში. საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის ძირითადი ნაწილი აჭარის ტერიტორიაზე განთავსდება. ამ რეგიონების სოციალურ- ეკონომიკური მახასიათებლები მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან სოციალური სტრუქტურის, ეკონომიკური განვითარების, საზოგადო ინფრასტრუქტურის ხელმისაწვდომობის, სამეურნეო დანიშნულების მიწების და სხვა რესურსების თვალსაზრისით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 211 of 424 სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი მოიცავს ექვს მუნიციპალიტეტს, მათ შორისაა ადიგენი, ახალციხე, ახალქალაქი, ასპინძა, ბორჯომი და ნინოწმინდა, ჩამოთვლილი მუნიციპალიტეტიდან, პროექტის კორიდორი კვეთს მხოლოდ ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებს. ეს უკანასკნელი მუნიციპალიტეტები წარმდგენს მთიან რეგიონის, საერთო ფართით 6,400 კმ2, რომელიც ქვეყნის ფართობის (69,700 კმ2) 9.2%-ს შეადგენს. რეგიონის მოსახლეობის რაოდენობა დაახლოებით 213 ათას ადამიანს შეადგენს და მოსახლეობის საშუალი სიმჭიდროვე არის 32 ადამიანი/კვ2-ზე. მოსახლეობის დაახლოებით 32-35% ქალაქში ცხოვრებს. ქალაქი ახალციხე რეგიონალურ ცენტრს წარმოადგენს. ახალციხის მუნიციპალიტეტი, სადაც საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზი ქვესადგურს დაუკავშირდება, განფენილია 1010 კმ2-ზე და დაახლოებით 48,400 ადამიანი ცხოვრობს. მოსახლეობის საერთო სიმჭიდროვე მუნიციპალიტეტში არის 48 ადამიანი/კმ2-ზე რაც უფრო მაღალია, ვიდრე საშუალო რეგიონალური ინდექსი, რადგან რელიეფი და კლიმატური პირობები უფრო ხელსაყრელია საცხოვრებლად და ეკონომიკური საქმიანობა უფრო ფოკუსირებულია რეგიონალური ცენტრის გარშემო; თუმცა, აღნიშნული მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდება ანალოგიურ ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს (64 ადამიანი/კმ2-ზე) ადიგენის მუნიციპალიტეტი უფრო მცირეა როგორც ფართობით, ასევე მოსახლეობის რაოდენობის თვალსაზრისით. მუნიციპალიტეტის საერთო ფართობი დაახლოებით შეადგენს 800 კმ2-ს მისი მოსახელობაა 20.8 ათას ადამიანი, ანუ საშუალოდ 26 ადამიანი/კმ2-ზე. აჭარის რეგიონი აჭარის რეგიონი (ავტონომიური რესპუბლიკა) მოიცავს ხულოს, ქედის, ქობულეთის, ხელვაჩაურის და შუახევის მუნიციპალიტეტებს და ბათუმის თვითმმართველ ქალაქს, რომელიც აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ადმინისტრაციულ ცენტრს წარმოადგენს. აჭარის რეგიონის საერთო ფართობი 2.900 კმ2-ია, მოსახლეობა კი 394 ათასი ადამიანი. მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე რეგიონში არის 136 ადამიანი/კმ2-ზე, რომელიც ორჯერ მაღალია ქვეყნის ინდექსზე (64 ადამიანი/კმ2- ზე). თუმცა, მოსახლეობა ძალიან არათანაბრადაა გადანაწილებული რეგიონში და მოსახლეობის დაახლოებით ნახევარი ცხოვრობს ქალაქ ბათუმში. შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი ხაზი გადაკვეთს ყველა საჭირო მუნიციპალიტეტს, ქობულეთის მუნიციპალიტეტის გამოკლებით. მათ შორის ყველაზე ვრცელი ტერიტორია (710 კმ2, ანუ რეგიონის დაახლოებით 24%) იკავებს ხულოს მუნიციპალიტეტი და ყველაზე მცირე ტერიტორიას წარმოდგენს ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი. თუმცა მოსახლეობის კონცენტრაციის ყველაზე მაღალი რიცხვით გამოირჩევა ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი, სხვა ინტერესის ქვეშ მოხვედრილ მუნიციპალიტეტებისაგან შედარებით. რეგიონები და მუნიციპალიტეტები რომელიც იკვეთება საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის განხორცილებით წარმოდგენილია სურათი 6.3.1-სურათი 6.3.3-ზე. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 212 of 424 სურათი 6.3.1 სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის მუნიციპალიტეტები სურათი 6.3.2 აჭარა რეგიონის მუნიციპალიტეტები DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 213 of 424 სურათი 6.3.3 პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მუნიციპალიტეტები და ელექტროგადამცემი ხაზის გასხვისების დერეფანი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 214 of 424 6.3.3 დემოგრაფია ანგარიშის წარმოდგენილი ნაწილი ძირითადად ემყარება საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის სტატისტიკური მასალებს (NSOG). გამოყენებული ინფორმაცია წარმოდგენს საჯაროდ ხელმისაწვდომს და უახლესს. პროექტის ზეგავლენის ქვეშ მყოფი ტერიტორია მდებარეობს 6 მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე: ქედა, შუახევი, ხელვაჩაური და ხული აჭარის რეგიონში, ახალციხე და ადიგენი სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში. პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მოსახლეობის გადანაწილება რეგიონების და მუნიციპალიტეტების მიხედვით წარმოდგენილია ცხრილი 6.3.1. წარმოდგენილი მაჩვენებლების მიხედვით, საქართველოს მოსახლეობის 9% და 5% ცხოვრობს აჭარის და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებში. ერთი-ერთი მთავარი განსხვავება აჭარისა და სამცხე ჯავახეთის რეგიონებს შორის არის ეთნიკური შემადგენლობა. აჭარაში მოსახლეობის უმრავლესობა ეთნიკურად ქართველია (98%), ხოლო სამცხე-ჯავახეთში საკმაოდ დიდია ეთნიკურად სომეხი მოსახლეობის რაოდენობა, ახალციხეში, ნინოწმინდასა და ახალქალაქის მუნიციპალიტეტებში. დიაგრამები წარმოდგენილი სურათი 6.3.4 და სურათი 6.3.5 გვაძლევს მუნიციპალიტეტებს შორის მოსახლეობის გადანაწილების ვიზუალიზაციას აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებში. სურათი 6.3.4 ცხადყოფს, რომ აჭარაში მცხოვრები მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი (41%) ქალაქ ბათუმშია კონცენტრირებული, რომელიც რეგიონალურ ცენტრს წარმოადგენს და ამავე დროს აქ ხორციელდება უმეტესი ეკონომიკური აქტივობები. უნდა აღინიშნოს, რომ საცხოვრებელი პირობები აჭარის მთიან რეგიონებში საკმაოდ რთულია და პრობლემებთან არის დაკავშირებული, შესაბამისად ბევრი ადამიანი გადასახლდა ბათუმში შემოსავლის ძიებაში. გარდა ამისა, გავრცელებული ბუნებრივი კატასტროფები (ძირითადად მეწყერები და აქტიური ეროზიული პროცესები) ზემო აჭარაში ხშირად წარმოადგენს ხულოსა და ქედის მუნიციპალიტეტებიდან მიგრაციის საფუძველს. ძირითადად ეკომიგრანტები გადადიან ან სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში ან თავად აჭარის ტერიტორიაზე. თუმცა, ხელთ არსებული მონაცემები არ გვიჩვენებს მოსახლეობის რაიმე მნიშვნელოვან ხელახალ გადანაწილებას მოცემული პერიოდის განმავლობაში. ერთადერთი გამონაკლისია ბათუმი და ხელვაჩაური, სადაც ადმინისტრაციული საზღვრების ცვლილებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა ადგილობრივ დემოგრაფიულ მდგომარეობაზე. აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის მოსახლეობა ჯავახეთში ბოლო ათწლეულის განმავლობაში მოსახლეობა მუნიციპალიტეტების მიხედვით ზრდა ტერიტორიული ერთეული % % პერიოდების 2003, 2013, რეგიონალუ რეგიონალუ მიხედვით ათასი ათასი რი რი საქართველო 4,342.6 4483.8 3% 373.3 394.2 აჭარის რეგიონი 6% 121.0 32% 160.02 41% ქალაქი ბათუმი 32% 19.6 5% 20.5 5% ქედის მუნიციპალიტეტი 5% 87.4 23% 92.9 24% ქობულეთის მუნიციპალიტეტი 6% 21.6 6% 22.8 6% შუახევის მუნიციპალიტეტი 6% 2  მნიშვნელოვანი განსხვავება 2012 და 2013 წლებს შორის გამოწვეულია ბათუმისა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული საზღვრის ცვლილებით  DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 215 of 424 90.2 24% 62.11 16% ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი -31% 33.2 9% 35.9 9% ხულოს მუნიციპალიტეტი 8% 206.2 213.5 სამცხე-ჯავახეთი 4% 20.7 10% 20.8 10% ადიგენის მუნიციპალიტეტი 0% 12.9 6% 13.2 6% ასპინძის მუნიციპალიტეტი 2% 60.5 29% 64.8 30% ახალქალაქის მუნიციპალიტეტი 7% 45.8 22% 48.4 23% ახალციხის მუნიციპალიტეტი 6% 32.2 16% 31.5 15% ბორჯომის მუნიციპალიტეტი -2% 34.1 17% 34.8 16% ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტი 2% წყარო: საქართველოს ეროვნული სტატისტიკა სურათი 6.3.4 მოსახლეობის სურათი 6.3.5 მოსახლეობის გადანაწილება აჭარის ავტონომიურ გადანაწილება სამცხე-ჯავახეთის რესპუბლიკაში რეგიონში როგორც ცხრილი 6.3.1 აჩვენებს, შეინიშნება მოსახლეობის ზრდის ტენდენციაა ყველა ტერიტორიულ ერთეულში, თუმცა, ზრდის ტემპი საკმაოდ დაბალია (4-6%) ბოლო ათწლეულში (2003-2013). ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი, როგორც 2002 წლის მოსახლეობის აღწერამ აჩვენა, არის ქვეყნის გარეთ ემიგრაცია, რომელსაც საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელი აქვს და ასევე შემოსავლის მოძებნის მიზნით, მიგრაციის დონე ქვეყნის შიგნით სხვა რეგიონებში. სამწუხაროდ, მიგრაციის ბოლო მონაცემები საკვლევი რეგიონებისა და მუნიციპალიტეტებისთვის არ არის ხელმისაწვდომი. თუმცა, ქვეყანაში მიგრაციის საერთო ტენდენცია მაღალია სოფლებიდან დიდ ქალაქებში და ასევე საზღვარგარეთ სამუშაოს ძიებაში. მოსახლეობის რაოდენობრივი ზრდის დაბალია ტემპის კიდევ ერთ-ერთ მიზეზს წარმოდგენს შობადობის დაბალი მაჩვეენებლი და სიკვდილიანობის დონის ზრდა. სავარაუდოდ ამაზეც მიგრაციის მაღალმა მაჩვენებელმა იმოქმედა, რადგან ემიგრირებულთა უმრავლესობა რეპროდუქციული ასაკისაა. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 216 of 424 მონაცემები სიკვდილიანობის, შობადობის და ბუნებრივი ზრდის შესახებ წარმოდგენილია ცხრილი 6.3.2-ში, რომლის მიხედვით შობადობის რაოდენობა გაიზარდა 2007-2010 წლებში აჭარასა და სამცხე-ჯავახეთში, თუმცა, ეს მაჩვენებელი დაეცა 2011-2012 წლებში. აღნიშნულის გამო და სიკვდილიანობის მაჩვენებლის ზრდის საწინააღმდეგოდ, ბუნებრივი ზრდის მაჩვენებელი აჭარაში და სამცხე ჯავახეთში შემცირდა 27% და 75%-მდე 2009 წელთან შედარებით, ბუნებრივმა ზრდამ მაქსიმუმს მიაღწია 2007-2012 წლებში; თუმცა, დადებითი ზრდის ტემპი კვლავ შენარჩუნებულია. რეგიონების ძირითადი დემოგრაფიული მონაცემები ადმინისტრაციული ერთეული 2007 2008 2009 2010 2011 2012 სიკვდილიანობის რაოდენობა (მოკვდაობა) საქართველო 41,178 43,011 46,625 47,864 49,818 49,348 აჭარა 2,563 2,813 2,950 3,217 3,280 3,274 სამცხე-ჯავახეთი 1,574 1,647 1,884 2,184 2,167 2,162 შობადობის რაოდენობა (შობადობა) საქართველო 49,287 56,565 63,377 62,585 58,014 57,031 აჭარა 4,687 5,391 6,322 6,293 5,709 5,733 სამცხე-ჯავახეთი 2,124 2,625 2,912 2,706 2,329 2,413 ბუნებრივი მატება საქართველო 8,109 13,554 16,752 14,721 8,196 7,683 აჭარა 2,124 2,578 3,372 3,076 2,429 2,459 სამცხე-ჯავახეთი 550 978 1,028 522 162 251 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური საქართველოში, მოსახლეობის დაბერების ტენდენცია აღინიშნება, დაბალი შობადობის და ახალგაზრდა მოსახლეობის მაღალი გარე მიგრაციის გამო. თუმცა მოსახლეობის დაბერების ინდექსი განსხვავდება რეგიონების მიხედვით. როგორც წესი მთიანი და დაბალი ეკონომიკური აქტივობის მქონე რეგიონებში ინდექსი უფრო მაღალია. ცხრილი 6.3.3-ში მოცემულია მოსახლეობის ასაკობრივი გადანაწილება საკვლევი რეგიონებში. როგორც მონაცემები აჩვენებს, ქვეყნის მასშტაბთან შედარებით ინტერესის რეგიონში მოსახლეობა უფრო ახალგაზრდაა. მოსახლეობის ასაკობრივი განაწილება აჭარასა და სამცხე-ჯავახეთში (2012) საერთო მოსახლეობის ნაწილი, % ასაკობრივი ჯგუფი საქართველო აჭარა სამცხე-ჯავახეთი 0-19 24 35.2 30.6 20-39 31 31.6 28 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 217 of 424 40-59 27 22.2 24.2 20-59 58 53.8 52.2 60< 19 11 17.2 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური აჭარის და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონები განსხვავდება საშუალო შინამეურნეობის ზომითაც. ზოგადად, აჭარაში უფრო მრავალრიცხოვანი ოჯახებია წარმოდგენილი და შინამეურნეობის ზომა საშუალოდ შეადგენს 4.4 ადამიანს, ხოლო სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში 3.7 ადამიანს. ცხრილი 6.3.4 გვაჩვენებს შინამეურნეობების სიდიდეს ინტერესის რეგიონების მიხედვით. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით, 5 ადამიანისგან შემდგარი ოჯახი ჭარბობს აჭარაში, მაშინ როდესაც სამცხე- ჯავახეთში ყველაზე გავრცელებული ოჯახის ზომა 4 ადამიანისგან შედგება. შინამეურნეობები ზომების მიხედვით, % (2012) შინამეურნეობის ზომა, სული 1 2 3 4 5 5< საშუალო მოც. ზომის აჭარა შინამეურნეობის 6.6 8.0 14.9 25.2 18.8 26.5 4.4 წილი, % სამცხე- ჯავახეთი 11.8 16.1 13.8 25.6 15.6 17.1 3.7 6.3.4 ეკონომიკა საკვლევ რეგიონებში არ აღინიშნება ეკონომიკური ზრდის მაღალი დონე, განსაკუთრებით სამცხე- ჯავახეთის რეგიონში. აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონების წილი საქართველოს მთლიან შიდა პროდუქტში 2006-2012 წლებში იყო 7 %: მხოლოდ აჭარის წილი მთლიან შიდა პროდუქტში საშუალოდ არის 5.7% ხოლო სამცხე-ჯავახეთის - 1.2%. ამ ორი რეგიონის წილი ქვეყნის ეკონომიკაში ბოლო შვიდი წლის განმავლობაში მეტნაკლებად სტაბილურია თუმცა, დამატებული ღირებულების მაჩვეენებლი გაიზარდა საშუალოდ 23 %-ით აჭარის რეგიონში და 26%-ით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში (იხ. ცხრილი 6.3.5 ). საქართველოს მთლიანი დამატებული ღირებულება აჭარისა და სამცხე- ჯავახეთის რეგიონებთან მიმართებაში სამცხე- ჯავახეთი (სჯ), მლნ. ლარი წლიური ზრდა წლიური ზრდა საქართველო, აჭარის წილი სჯ-სთვის, % ინდექსში, % ინდექსში, % მლნ. ლარი მლნ. ლარი აჭარაში, % სჯ-ს წილი აჭარის არ, ეროვნულ ეროვნულ სჯ, % აარ & წელი 2006 3479 229 49 6.6 1.4 8.0 2007 4542 258 52 13% 5.7 6% 1.1 6.8 2008 5163 276 61 7% 5.3 17% 1.2 6.5 2009 5464 273 51 -1% 5.0 -16% 0.9 5.9 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 218 of 424 2010 6703 345 98 26% 5.1 92% 1.5 6.6 2011 9254 514 100 49% 5.6 2% 1.1 6.6 2012 11191 744 152 45% 6.7 52% 1.4 8.0 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური შესწავლილი რეგიონების ეკონომიკური განვითარება განპირობებულია სხვადასხვა სექტორით, როგორიცაა სოფლის მეურნეობა, ვაჭრობა, მომსახურების სექტორი, მრეწველობა, მშენებლობა და სხვა. ზოგადად, აჭარის და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონების სექტორული განვითარება მნიშვნელოვნად განსხვავდება ერთმანეთისგან. 2006-2011 წლების დამატებული ღირებულების გადანაწილება სექტორების მიხედვით, ორივე რეგიონისთვის მოცემულია ცხრილი 6.3.6 და ცხრილი 6.3.7 მოცემულ პერიოდში ყველაზე მაღალი დამატებული ღირებულება აჭარის რეგიონში საჯარო ადმინისტრაციის და მომსახურების სფეროში იყო წარმოებული (საშუალოდ დაახლოებით 17-18%). მომსახურების სექტორის ასეთი მაღალი წილი ტურიზმის განვითრების ხარჯზე არის მიღწეული. მრეწველობის, სამშენებლო სექტორისა და სოფლის მეურნეობის წილი დამატებული ღირებულებაში შედარებით დაბალია, თუმცა არსებითი და დაახლოებით შეადგენს 8-9%. 2006-2011 წლების განმავლობაში მრეწველობის და სამშენებლო სექტორში შეინიშნება ზრდა, ამ სექტორების დამატებული ღირებულება თითქმის გაორმაგდა და რეგიონის მასშტაბებით, აღნიშნული ეკონომიკური სექტორების დამატებით ღირებულების წილს, ზრდის ტენდენცია გააჩნია. ამავე პერიოდში სოფლის მეურნეობის პროდუქციის წარმოება იკლებს (ცხრილი 6.3.7, სურათი 6.3.6). აჭარისგან განსხვავებით, სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში ეკონომიკის წამყვან სექტორს სოფლის მეურნეობა წარმადგენს, რომელსაც რეგიონის დამატებული ღირებულებაში დაახლოებით 32%-ინი წილი უკავია. უკანასკნელი ხუთი წლის განმავლობაში სოფლის მეურნეობის პროდუქტების წარმოება თითქმის გაორმაგდა. სახელმწიფო სექტორი რეგიონის დამატებული ღირებულების წარმოებაში არ არის წამყვანი, თუმცა მისი წილი საკმაოდ მაღალია და საშუალოდ შეადგენ 16%-ს. სამრეწველო სექტორის როლი მნიშვნელოვნად შემცირდა, ამ პერიოდში 47 მილიონი ლარიდან 2006 წელს, შემცირდა 19 მილიონ ლარამდე 2011 წლისთვის. (ცხრილი 6.3.7, სურათი 6.3.7). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 219 of 424 სურათი 6.3.6 დამატებული ღირებულების განაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით აჭარის რეგიონში 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 სურათი 6.3.7 დამატებული ღირებულების გადანაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში 250 200 150 100 2006 2007 50 2008 2009 0 2010 2011 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 220 of 424 დამატებული ღირებულების გადანაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით აჭარაში მლნ. ლარი (მიმდინარე ფასებში) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2006 2007 2008 2009 2010 2011 მლნ. ლარი მთლიანის დამატებული ღირებულების წილი, % სოფლის მეურნეობა, ნადირობა და მეტყევეობა, თევზჭერა 94 117 84 82 76 95 13 12 7 7 5 6 მრეწველობა 51 75 69 96 88 130 7 8 6 8 6 8 პროდუქციის გადამუშავება შინამეურნეობების მიერ 27 37 39 49 50 61 4 4 3 4 4 4 მშენებლობა 96 94 179 108 142 143 13 10 15 9 10 9 ვაჭრობა; ავტომობილების შეკეთება და პროდუქცია 87 125 114 144 196 198 12 13 9 12 14 12 ტრანსპორტი და კომუნიკაცია 85 114 112 87 104 110 12 12 9 7 8 7 სახელმწიფო მმართველობა 90 149 287 207 216 284 12 15 23 17 16 18 განათლება 42 60 74 76 85 109 6 6 6 6 6 7 ჯანდაცვა და სოციალური სამსახური 48 59 79 115 117 148 6 6 6 10 9 9 სერვისის სხვა ტიპები 119 137 188 223 306 345 16 14 15 19 22 21 მთლიანი დამატებული ღირებულება, სულ 739 967 1,224 1,185 1,379 1,622 100 100 100 100 100 100 დამატებითი ღირებულების გადანაწილება ეკონომიკური სექტორების მიხედვით სამცხე-ჯავახეთში, მლნ. ლარი (მიმდინარე ფასებში) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2006 2007 2008 2009 2010 2011 მლნ. ლარი მთლიანის დამატებული ღირებულების წილი, % სოფლის მეურნეობა, ნადირობა და მეტყევეობა, თევზჭერა 126 144 164 189 173 214 30 32 31 40 31 32 მრეწველობა 47 52 55 15 10 19 11 11 10 3 2 3 პროდუქციის გადამუშავება შინამეურნეობების მიერ 25 31 32 36 35 41 6 7 6 7 6 6 მშენებლობა 3 10 17 8 32 34 1 2 3 2 6 5 ვაჭრობა; ავტომობილების შეკეთება და პროდუქცია 7 20 22 16 31 34 2 4 4 3 6 5 ტრანსპორტი და კომუნიკაცია 14 15 13 11 11 12 3 3 2 2 2 2 სახელმწიფო მმართველობა 74 81 74 64 104 109 17 18 14 13 19 16 განათლება 23 20 40 38 51 84 5 4 8 8 9 13 ჯანდაცვა და სოციალური სამსახური 33 28 38 40 27 29 8 6 7 8 5 4 სერვისის სხვა ტიპები 75 54 73 63 88 90 18 12 14 13 16 13 მთლიანი დამატებული ღირებულება, სულ 425 455 527 477 563 665 100 100 100 100 100 100 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 221 of 424 6.3.5 სოფლის მეურნეობა და სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწის ხელმისაწვდომობა როგორც წინა თავებში აღინიშნა, სოფლის მეურნეობა წარმოდგენს სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში წამყვანი ეკონომიკური სექტორს, რომლის ზრდა მუდმივად არის შენარჩუნებული, თუმცა მკვეთრი ცვლილებები არ აღინიშნება. განსხვავებით სამცხე-ჯავახეთის რეგიონისა, აჭარის რეგიონში სოფლის მეურნეობის სექტორი შედარებით მცირედ არის განვითარებული და არც ზრდის ტენდეციები არ შეინიშნება. ეს ორი რეგიონი ერთმანეთისგან ასევე განსხვავდება სოფლის მეურნეობის პროდუქციის ტიპით. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ სოფლის მეურნეობის სექტორი ორივე რეგიონში არსებითად მნიშვნელოვანია, რამდენადაც საკმაოდ შეზღუდულია ფერმერების მიერ მიწების განკარგვის შესაძლებლობა. სასოფლო-სამეურნეო მიწის ხელმისაწვდომობა უფრო მაღალია სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში, რაც შესაბამისად განსაზღვრავს ამ რეგიონში სოფლის მეურნეობის სექტორის განვითარებას აჭარის რეგიონთან შედარებით. ძირითადად მცირე ფერმერული ტიპის (სოფლის მეურნეობის პროდუქტების მოყვანა და მესაქონლეობა) მეურნეობებია გავრცელებული ორივე რეგიონში. აჭარის რეგიონი აჭარის რეგიონში, რთული ტოპოგრაფიული პირობების გამო სოფლის მეურნეობის მიწები საკმაოდ შეზღუდულია და შეადგენს მთელი ტერიტორიის 8%-ს. სახნავ-სათესი მიწები კიდევ უფრო მწირია და მთელი სოფლის მეურნეობის მიწების 35 %-ს შეადგენს. სახნავი მიწების ხელმისაწვდომობა უფრო შეზღუდულია შუა და მაღალ მთიან მუნიციპალიტეტებში როგორიცაა ხულო, ქედა, ხელვაჩაური და შუახევი, სადაც საშუალოდ ერთ საოჯახო ტიპის მეორეობას მიწის მხოლოდ 0.25- 0.5 ჰექტარი უჭირავს, რომელიც ძნელად თუ არის საკმარისი ოჯახის შესანახად. მეორეს მხრივ, მთიანი ტერიტორიების რთული რელიეფი ასევე აფერხებს მეცხოველეობის განვითარებას. ამ მხრივ სიტუაცია მეტნაკლებად ანალოგიურია შუახევისა და ხულოს მუნიციპალიტეტებში სადაც დაგეგმილია საჰაერო ელექტროგადამცემ ხაზის გაყვანა. განსხვავებული სიტუაციაა ქედის და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებში, რომლებსაც რეგიონის უფრო დაბალი ტერიტორიები უჭირავს. მიწის ნაკვეთები ქედის მუნიციპალიტეტში ძირითადად სახნავ-სათესია (სასოფლო სამეურნეო მიწების 83%), მაშინ როდესაც სოფლის მეურნეობის მიწების ნახევარზე მეტს ხელვაჩაურში ციტრუსის პლანტაციებსა და სხვა მრავალწლიანი ნარგავებს უჭირავს. დეტალური მონაცემები სოფლის მეურნეობის მიწებზე და მათ ტიპებზე აჭარის მუნიციპალიტეტებში მოცემულია ცხრილი 6.3.8-ში. მონაცემები სოფლის მეურნეობის მიწებზე აჭარის რეგიონში სამიზნე მუნიციპალიტეტების მიხედვით ადმინისტრაციული ს/სამეურნეო სახნავ-სათესი მრავალწლიან სათიბ- ერთეული ერთეული მიწა სულ სავარგულები ი ნარგავები საძოვრები ჰა 26,064 9,212 7,770 9,082 აჭარა % 100 35 30 35 ჰა 2,434 2,028 107 299 ქედის მუნიციპალიტეტი % 100 83 4 12 ჰა 6,483 1,620 54 4,809 შუახევის მუნიციპალიტეტი % 100 25 1 74 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 222 of 424 ადმინისტრაციული ს/სამეურნეო სახნავ-სათესი მრავალწლიან სათიბ- ერთეული ერთეული მიწა სულ სავარგულები ი ნარგავები საძოვრები ჰა 4,540 1,518 2,978 44 ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტი % 100 33 66 1 ჰა 5,732 2,284 13 3,435 ხულოს მუნიციპალიტეტი % 100 40 0.2 60 წყარო: სოფლის მეურნეობის აღწერა 2004 ქვემო აჭარაში მცენარეებიდან ძირითადად ციტრუსი იზრდება (ლიმონი, მანდარინი, ფორთოხალი გრეიფრუტი და ციტრონი) რაც რეგიონის 5200 ჰექტარს (სოფლის მეურნეობის მიწების 20%-ს) იკავებ, აღნიშნული ციტრუსის ძირითადად ნაწილი ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტში იზრდება. 2011-2012 წლებში დაახლოებით 72 000 ტონა ციტრუსის მოყვანა მოხდა, აქედან 80% ექსპორტირებული იყო ძირითადად აზერბაიჯანში, უკრაინასა და სომხეთში. აჭარაში ერთწლიან კულტურებს შორის ბოსტნეული და თამბაქო პრიორიტეტულია. უხვი ნალექების გამო მოსავალი უმეტესწილად მორწყვას არ საჭიროებს. სხვა წამყვანი სასოფლო-სამეურნეო სექტორს აჭარაში წარმოადგენს მეცხოველეობა. დაახლოებით 115 ათასი საქონელი არსებობს. როგორც აღინიშნა, მეცხოველეობა ძირითადად ვრცელდება მთიან ადგილებში, ხულოს და ხელვაჩაურის ჩათვლით, სადაც საძოვრები უფრო ხელმისაწვდომია; რთული რელიეფი ამ სექტორის განვითარების ერთ-ერთ ხელის შემშლელ გარემოებას წარმოადგენს, გამომდინარე აღნიშნულისა მეცხოველეობის ფერმები რეგიონში ძირითადად მცირე მასშტაბისაა. აჭარის რეგიონი ცნობილია აკვაკულტურითაც. თევზი მეურნეობებში ძირითადად კალმახი და შავი ზღვის ორაგული გამოყავთ. თევზის მეურნეობების სავარაუდო რაოდენობა დაახლოებით 100-ია, სადაც დაახლოებით 200 ადამიანია დასაქმებული და 600 ტონა კალმახი იწარმოება. სამცხე-ჯავახეთი სოფლის მეურნეობის სექტორის განვითარებისათვის სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი საკმაოდ კარგ პირობებს იძლევა, გამომდინარე აქედან სოფლის მეურნეობა შედარებით კარგად არის განვითარებული ამ რეგიონში და წამყვანი ეკონომიკური სექტორია რომელსაც რეგიონის დამატებული ღირებულების ფორმირებაში 30%-ზე მეტი შეაქვს და რეგიონის მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს ასაქმებს. სასოფლო-სამეურნეო მიწების რესურსი აქ მთელი ტერიტორიის 16%-ს შეადგენს, რომლის ნახევარიც სახნავ-სათესი დანიშნულებით გამოიყენება, ხოლო მეორე ნახევარი საძოვრებისთვის; ასევე, მცირე ნაწილი განკუთვნილია მეხილეობისთვის (ცხრილი 6.3.9). სამცხე- ჯავახეთის რეგიონში შინამეურნეობის საკუთრებაში არსებული მიწის ნაკვეთის ფართობი (0.7-1.5 ჰა) უფრო დიდი, აჭარის რეგიონთან შედარებით; თუმცა, საერთო ჯამში საკმაოდ მცირეა და მხოლოდ რამდენიმე დიდი ზომის ფერმერული მეურნეობები არის წარმოდგენილი. რეგიონში წარმოებული სოფლის მეურნეობის პროდუქტების 90% მცირე ფერმერულ მეურნეობებში არის წარმოებული, რომლიდანაც 73% წარმოებულია პირადი მოხმარებისთვის და დარჩენილი 27% ბაზარზე სარეალიზაციოდ არის განკუთვნილი. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ რეგიონის დაბალი ტერიტორიებზე ძირითადად მოყავთ მარცვლეულის და მარცვლეულის მაგვარი კულტურები, ხოლო მთიანი ტერიტორიები ხელსაყრელია მეცხოველეობისთვის. როგორც რეგიონი, ასევე ახალციხის და ადიგენის მუნიციპალიტეტები ხელსაყრელია სოფლის მეურნეობისთვის. ორივე მუნიციპალიტეტში წარმოდგენილი როგორც სახნავი მიწები მოსავლის მოსაყვანად, ასევე საძოვრები მეცხოველეობისთვის. თუმცა, ადიგენის მუნიციპალიტეტი, სადაც DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 223 of 424 უფრო მთიანი რელიეფია, მეცხოველეობისთვის უფრო ხელსაყრელ ტერიტორიას წარმოადგენს, ახალციხესთან შედარებით, სადაც სახნავ-სათესი მიწები უფრო ხელმისაწვდომია. გარდა ამისა, ახალციხის მუნიციპალიტეტი ასევე ხელსაყრელია მეხილეობისთვის, უფრო რბილი კლიმატური პირობების გამო (ცხრილი 6.3.9). სამცხე-ჯავახეთისა და სამიზნე მუნიციპალიტეტების მიხედვით სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწების შესახებ მონაცემები სას.- ადმინისტრაციული სახნავ-სათესი მრავალწლიანი სათიბ- ერთეული სამეურნეო ერთეული სავარგულები ნარგავები საძოვრები მიწა სულ ჰა 105,811 45,940 1,540 58,331 სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი % 100 43 1 55 ჰა 24,282 3,673 413 20,196 ადიგენის მუნიციპალიტეტი % 100 15 2 83 ჰა 7,339 5,417 616 1,306 ახალციხის მუნიციპალიტეტი % 100 74 8 18 სამცხე ჯავახეთის რეგიონში პრიორიტეტულს წარმოდგენს ერთწლიანი კულტურების მოყვანა, ასევე ადიგენისა და ახალციხის მუნიციპალიტეტებში მნიშვნელოვან კულტურებს წარმოდგენს კარტოფილი, მარცვლეული, ლობიო, სიმინდი, ბოსტნეული, რომელიც ამავე დროს მთელს რეგიონში მოდის. მათ შორის განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს კარტოფილი და ქერი, რადგან მათი ჯამური რაოდენობა უკანასკნელი წლების ქვეყანის საერთო მოსავლის, კარტოფილი შემთხვევაში 50%-ს, ხოლო ქერის საერთო მოსავლის 40%-ს შეადგენს. თითქმის ყველა ოჯახში იზრდება ბოსტნეული, თუმცა ძირითადად თვით მოხმარებისთვის, ბოსტნეულის მხოლოდ მცირე ნაწილის გატანა ხდება ბაზარზე. ერთ-ერთი მთავარი პრობლემა მიწათმოქმედებისთვის არის სარწყავის სისტემების არქონა. შედარებით აჭარის რეგიონისა, სამცხე-ჯავახეთში მეცხოველეობაც უფრო განვითარებულია, რეგიონის წილი მეცხოველეობაში შეადგენს საერთოს მაჩვნეებლის 8-11% -ს 2000-2010 წლების პერიოდში და აღნიშნული სექტორი მუდმივად განიცდის ზრდას. როგორც აჭარის რეგიონში, ასევე სამცხე ჯავახეთში ძირითადად მცირე ზომის ფერმები ჭარბობს და მხოლოდ რამდენიმე დიდი მეცხოველეობის ფერმა არის წარმოდგენილი. სამცხე-ჯავახეთში მეცხვარეობა მცირედ არის განვითარებული და კიდევ უფრო განიცდის შემცირებას, თუმცა მისი წილი ქვეყნის მასშტაბით კვლავ რჩება საკმაოდ მაღალი. როგორც ჩანს, მეფუტკრეობა პოპულარული ხდება რეგიონში, 2000- 2010 წლებში სკების რაოდენობა გაორმაგდა. სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში მეცხოველეობის შესახებ დეტალური სტატისტიკური ინფორმაცია მოცემულია ცხრილი 6.3.10. რაიონში მეცხოველეობის განვითრების ძირითად პრობლემას არის გადაძოვების გამო საძოვრების დეგრადაცია. სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში მეცხოველეობის შესახებ მონაცემები 2000 წ 2005 წ 2010 წ პირუტყვის რაოდენობა (ათასი პირუტყვი) საქართველო 1,177 1,191 1,049 სამცხე-ჯავახეთი 99 93 111 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 224 of 424 2000 წ 2005 წ 2010 წ წილი რეგიონში 8% 8% 11% ცხვრების რაოდენობა (ათასი ცხვარი) საქართველო 547 720 597 სამცხე-ჯავახეთი 115 88 75 წილი რეგიონში 21% 12% 13% საფუტკრეები (ათასი სკა) საქართველო 98 150 312 სამცხე-ჯავახეთი 11 16 22 წილი რეგიონში 11% 11% 7% წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 6.3.6 მრეწველობა და არასასოფლო სამეურნეო სექტორი ზოგადად, უნდა აღინიშნოს, რომ არასასოფლო სექტორი უფრო განვითარებული აჭარაში, ვიდრე სამცხე-ჯავახეთში, სადაც ფულადი ბრუნვა არასასოფლო სექტორში 2007-2012 პერიოდში საშუალოდ სამჯერ დაბალი იყო. ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი 6.3.11 და ცხრილი 6.3.11 წარმოდგენილია სტატისტიკური ინფორმაცია საკვლევ რეგიონებში არასასოფლო სამეურნეო სექტორში ფულადი სახსრების ბრუნვის შესახებ. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით შეიძება ითქვას, რომ ორივე რეგიონში, ბოლო 5 წლის განმავლობაში ბრუნვა ყველა სექტორში რამოდენიმეჯერ გაიზარდა. 2007-2012 წლებში სავაჭრო სექტორი წამყვანი იყო აჭარაში, მაშინ როცა სამცხე- ჯავახეთში სამრეწველო პროდუქციის წარმოება დომინირებდა, სადაც ვაჭრობა მეორე ადგილზე დგას ბრუნვის მიხედვით. მიუხედავად ამისა, ჯავახეთი არ არის უფრო სამრეწველო რეგიონი, ვიდრე აჭარა რადგან ბრუნვა მრეწველობის ორივე რეგიონში თითქმის თანაბარია. როგორც ცხრილი 6.3.11 აჩვენებს სამშენებლო სექტორი საკმაოდ აქტიურად ვითარდებოდა აჭარაში ბოლო 5 წლის განმავლობაში. ამის მიზეზი შესაძლოა სახელმწიფო და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ინიცირებული მასშტაბური სამშენებლო პროექტების განხორიცელება იყოს . ბრუნვა არასასოფლო სამეურნეო სექტორში, აჭარის რეგიონში 2007-2012 წლებში ვაჭრობის, სატრანსპ. სასტუმროები და მრეწველობა მშენებლობა მომსახურების, რესტორნები სულ ბრუნვა ბრუნვა საყოფაცხოვრებო წლები ბრუნვა ნივთების ბრუნვა მლნ % მლნ % მლნ მლნ % მლნ % საერთო ლარი საერთო ლარი საერთო ლარი ლარი საერთო ლარი 2007 120 17% 138 20% 425 60% 20 3% 703 2008 108 13% 239 29% 447 55% 21 3% 814 2009 172 20% 184 22% 456 54% 27 3% 838 2010 159 17% 208 22% 544 57% 38 4% 949 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 225 of 424 ვაჭრობის, სატრანსპ. სასტუმროები და მრეწველობა მშენებლობა მომსახურების, რესტორნები სულ ბრუნვა ბრუნვა საყოფაცხოვრებო წლები ბრუნვა ნივთების ბრუნვა მლნ % მლნ % მლნ მლნ % მლნ % საერთო ლარი საერთო ლარი საერთო ლარი ლარი საერთო ლარი 2011 260 16% 327 21% 939 59% 54 3% 1579 2012 280 15% 495 26% 1060 55% 95 5% 1930 საშუალო პერიოდ 171 17% 241 22% 601 58% 38 3% 1051 ზე წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური ბრუნვა არასასოფლო სამეურნეო სექტორში, სამცხე ჯავახეთის რეგიონში 2007-2012 წლებში ვაჭრობის, სატრანსპ. სასტუმროები მრეწველობა მშენებლობა მომსახურების, და რესტორნები სულ ბრუნვა ბრუნვა საყოფაცხოვრებო ბრუნვა წლები ნივთების ბრუნვა მლნ ლარი მლნ ლარი მლნ ლარი % საერთო % საერთო % საერთო % საერთო მლნ ლარი მლნ ლარი 2007 73 46% 13 8% 65 42% 6 4% 157 2008 92 53% 23.2 13% 48 28% 9 5% 172 2009 92 62% 7.6 5% 42 28% 7 4% 148 2010 119 49% 32 13% 83 34% 7 3% 241 2011 152 44% 57.4 17% 132 38% 7 2% 348 2012 205 46% 63.1 14% 163 37% 15 3% 446 საშუალო მოცემულ 115 51% 30 12% 81 33% 8 4% 235 პერიოდში წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 6.3.7 სამუშაო ძალა და დასაქმება მუნიციპალიტეტების დონეზე ინფორმაცია სამუშაო ძალისა და მათი დასაქმების სტატუსზე არ არის ხელმისაწვდომი. აქედან გამომდინარე, ეს საკითხი რეგიონალურ დონეზე განიხილება. 2012 წლის მონაცემების მიხედვით (საქსტატი), ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობა შედგება 208 ათასი ადამიანს აჭარაში 227 ათასი ადამიანს სამცხე ჯავახეთში (ცხრილი 6.3.13). ინფორმაცია სამიზნე რეგიონებში სხვადასხვა სექტორში დასაქმების შესახებ არ არის ხელმისაწვდომი. თუმცა არსებული ინფორმაციაზე დაყრდნობით, რეგიონებში არსებული სხვადსხვა სექტორში ფულადი სახსრების DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 226 of 424 ბრუნვასთან დაკავშირებით, ასევე ცხრილი 6.3.13-ში წარმოდგენილი ინფორმაციით შესაძლებელი გარკვეული ანალიზის გაკეთება. როგორც ზემოთ იქნა აღწერილი, წამყვანი სექტორი აჭარის რეგიონში არის სახელმწიფო მმართველობა, ვაჭრობისა და მომსახურების სფეროები (ტურიზმის ჩათვლით). შესაბამისად, მოსახლეობის უმრავლესობა ამ სექტორში უნდა იყოს ჩართული. აჭარისგან განსხვავებით, სამცხე- ჯავახეთის რეგიონში დასაქმებათა უმრავლესობა სოფლის მეურნეობის სექტორზე გადის, თუმცა, მომსახურების და სახელმწიფო მმართველობის სექტორები ასევე მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს დასაქმებას. უნდა აღინიშნოს, რომ დაქირავებული შრომა ძირითადად წარმოდგენილია ქალაქებში, მაშინ როდესაც სოფლად მცხოვრები მოსახლეობა ძირითადად თვითდასაქმებულები არიან, ან უახლოეს ქალაქებში ეძებენ ანაზღაურებად სამუშაოს. როგორც ცხრილი 6.3.13 აჩვენებს, დასაქმების დიდი ნაწილი ორივე რეგიონში განსაზღვრულია სხვადასხვა სექტორში თვითდასაქმებით. ფაქტიურად, ეს ასახავს სიტუაციას ქვეყნის მასშტაბით; თუმცა, თვითდასაქმების მაჩვენებელი ბევრად უფრო მაღალია სამცხე ჯავახეთში, ვიდრე საქართველოში მთლიანად ან აჭარის რეგიონში. სავარაუდოდ, ეს ძირითადად ის ადამიანებია, რომლებიც სოფლის მეურნეობით არიან დაკავებულნი, რომელიც UNDP კლასიფიკაციით (2010) შეიძლება განვიხილოთ როგორც „მოწყვლადი“ ჯგუფი. მეორეს მხრივ, დასაქმების დონე სამცხე ჯავახეთში უფრო მაღალია, ვიდრე აჭარასა და საქართველოში. ზოგადად, საქართველოში დასაქმებულთა 62%-ზე მეტი, მათ შორის არა ანაზღაურებადი ოჯახში მომუშავეები ან თვითდასაქმებულნი, ითვლება „მოწყვლად“ ჯგუფად, რომლის 17.4% 1.25US$-ზე ნაკლებს ხარჯავს დღეში (UNDP, 2010). სამუშაო ძალა და დასაქმების სტატუსი აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებისთვის (2012) საქართველო აჭარა სამცხე-ჯავახეთი დასაქმებულთა % დასაქმებულთა% დასაქმებულთა% ათასი ადამიანი ათასი ადამიანი ათასი ადამიანი აღწერა სულ სულ სულ აქტიური მოსახლეობა (სამუშაო ძალა), სულ 208 227 2029 დასაქმებული 174 209 1724 დაქირავებული 34% 17% 60 35 663 38% თვითდასაქმებული 65% 75% 113 157 1054 61% გაურკვეველი 20% 8% 34 17 305 18% უმუშევრობის დონე (%) 16 7 15 აქტიურობის დონე (%) 71 73 67 დასაქმების დონე (%) 59 67 57 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 227 of 424 6.3.8 მოსახლეობის შემოსავლებისა და ხარჯების სტრუქტურა შინამეურნეობები შემოსავლების ფორმირება სხვადასხვა წყაროდან ხდება, როგორიცაა დაქირავებული შრომა, თვითდასაქმება, სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გაყიდვა საკუთარი ფერმიდან, ფინანსური დახმარება სახელმწიფოსა და ახლობელი ადამიანების მხრიდან და ა.შ. როგორც სტატისტიკური მონაცემები აჩვენებს, მოსახლეობა საკვლევ რეგიონში დამოკიდებული ფულადი და ნატურალური სახით შემოსავლებზე სხვადასხვა წყაროებიდან. ამ მხრივ, სიტუაცია სამცხე-ჯავახეთში და აჭარაში მნიშვნელოვნად განსხვავდება. აჭარაში ოჯახის შემოსავლის ძირითადი ნაწილი (63%) ძირითადად წარმოდგენს მონეტარულს/ფულადი სახით, სამცხე- ჯავახეთისგან განსხვავებით, სადაც ფულადი შემოსავალი შეადგენს ოჯახის შემოსავლის მხოლოდ ნახევარს. ამის მიზეზი სავარაუდოდ სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში სოფლის მეურნეობის სექტორში უფრო ფართო ჩართულობაა, რომელიც იწვევს თვითდასაქმების და ნატურით შემოსავლის მაღალ დონეს ამ რეგიონში. მეორეს მხრივ, როგორც წინა თავებში იქნა აღწერილი, აჭარაში დაქირავებული მუშახელის მაღალი მაჩვეენებლი ფიქსირდება რომელთა ანაზღაურება ძირითადად ფულადი ანაზღაურდება ხდება (ცხრილი 6.3.14). უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვეულებრივ, შემოსავლის სტრუქტურა მნიშვნელოვნად განსხვავდება სოფელსა და ქალაქში. ზოგადად ოჯახების შემოსავალი ურბანულ მხარეებში მონეტარული ხასიათისაა, ხოლო სოფლად მაცხოვრებლები ნატურალური ფორმის შემოსავალზე არიან ძირითადად დამოკიდებულნი. უნდა აღინიშნოს რომ სხვადასხვა სახის ფინანსურ დახმარების წილი (მაგ. სახელმწიფო დახმარება, ნათესავების მხარდაჭერა) მეტ-ნაკლებად მსგავსია ორივე მუნიციპალიტეტში. ოჯახის შემოსავლის სტრუქტურა (%, 2012) აჭარა, % სამცხე-ჯავახეთი, % აღწერა ფულადი შემოსავალი და გადარიცხვები 63.4 49.0 დაქირავებული სამუშაოდან 26.9 15.4 თვითდასაქმებიდან 20.6 9 სოფლის მეურნეობის პროდუქტის გაყიდვიდან 10.0 17.2 საკუთრებიდან 0.1 0.1 პენსიები, სტიპენდიები, დახმარებები 3.1 3.7 საზღვარგარეთიდან გადარიცხვები 0.5 1.6 ნათესავებისგან ფინანსური დახმარება 2.2 2.0 არაფულადი შემოსავალი 17.6 42.0 შემოსავალი სულ 81.0 91.0 სხვა წყაროები 19 9.0 ქონების გაყიდვა 7.4 1.2 სესხი, დანაზოგები 11.6 7.8 სულ ფულადი შემოსავალი 82.4 58 ფულადი და არაფულადი შემოსავლები 100 100 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 228 of 424 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური ტიპიური შინამეურნეობის ხარჯების სტრუქტურა პროექტის ზეგავლენის არელაში მოცემულია ცხრილი 6.3.15. ცხრილი აჩვენებს, რომ დაახლოებით შინამეურნეობის მთელი ხარჯების 90% ორივე რეგიონში სამომხმარებლო ტიპისაა და ძალიან მცირე ნაწილის დაზოგვა ან ინვესტირება ხდება სოფლის მეურნეობაში. ორივე რეგიონში ფულადი შემოსავლის დაახლოებით 50% იხარჯება საჭმელზე და კომუნალურ გადასახადებზე (საწვავი, ელექტროენერგია); თუმცა, საჭმელზე დანახარჯის წილი გაცილებით დაბალია სამცხე-ჯავახეთში, სავარაუდოდ სოფლის მეურნეობის პროდუქციის თვითმოხმარების მაღალი წილის გამო. უნდა აღინიშნოს, რომ ჯანდაცვაზე, განათლებაზე და დასვენებაზე დახარჯული ფულის წილი საკმაოდ დაბალია ამ რეგიონში. შინამეურნეობის შემოსავლისა და დანახარჯის აღწერილი სტრუქტურა აჩვენებს, რომ სიღარიბის დონე საკვლევ რეგიონებში მაღალია. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სიღარიბის დონე დაახლოებით 25-30%-ია მედიანური მოხმარების 60%-თვის და 10-15%-ია მედიანური მოხმარების 40%-თვის. საერთო შემოსავლის GINI-ს ინდექსი არის 0.40-0.45, რაც მიუთითებს შემოსავლების საკმაოდ მაღალ უთანასწორო განაწილებაზე. საყოფაცხოვრებო ხარჯების სტრუქტურა (%, 2012) აჭარა სამცხე-ჯავახეთი აღწერა სამომხმარებლო ხარჯები ნაღდი 80.8 64.0 სურსათი, სასმელი, თამბაქო 45.4 28.6 ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი 5.6 3.8 საყოფაცხოვრებო ნივთები 8.5 8.3 ჯანდაცვა 1.9 1.9 საწვავი და ელექტროენერგი 5.3 14.3 ტრანსპორტი 7.9 2.6 განათლება, კულტურა, დასვენება 2.4 1.7 სხვა სამომხმარებლო დანახარჯები ნაღდი ფულით 3.8 2.8 სამომხმარებლო არაფულადი ხარჯები 10.7 26.8 სულ სამომხმარებლო ხარჯები 91.5 90.8 არა-სამომხმარებლო ხარჯები 8.5 9.2 სოფლის მეურნეობის წილი 0.6 2.4 ფულადი გზავნილები 1.2 1.2 დანაზოგი, სესხები და ა.შ. 6.7 5.6 სულ ფულადი ხარჯი 89.3 73.2 სულ ხარჯი 100 100 წყარო: საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 229 of 424 6.3.9 პროექტის დერეფნის სოციალურ-ეკონომიკური პროფილი დაგეგმილი საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის სიახლოვეს დაახლოებით 150 დასახლება ხვდება. პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მოსახლეობის (PAC) უფრო დეტალური სოციალ- ეკონომიკური პროფილის ასახვის მიზნით, მხოლოდ 25 დასახლების და 120 შინამეურნეობის (HH) კვლევა განხორციელდა. მათგან 60 შინამეურნეობა გამოიკითხა სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის 10 დასახლებიდან და 60-აჭარის 15 დასახლებიდან. პროექტის დერეფანში მოხვედრილი მუნიციპალიტეტში შერჩეული საკვლევი ტერიტორიების კრიტერიუმად განისაზღვრა ელექტროგადამცემი ხაზიდან 2 კილომეტრის რადიუსში დასახლებების რაოდენობა და შესაბამისად საკვლევი დასახლებები შეირჩა შემთხვევით შერჩევის მეთოდით. შინამეურნეობების რაოდენობა თითოეულ საკვლევ დასახლებაში განისაზღვრა მოსახლეობის ზომის საფუძველზე და პროექტის დერეფანთან სიახლოვეზე დაყრდნობით; ინტერვიუერებმა შემთხვევით პრინციპით შეარჩიეს შინამეურნეობები, რომელთა დეტალური გამოკითხვა მოხდა წინასწარ მომზადებული კითხვარის მიხედვით. გამოკითხული დასახლებებისა და გამოკითხული შინამეურნეობების სია მოცემულია 0. დასახლებების ადგილმდებარეობა მოცემულია სურათი 6.3.8. ე ლე ქ ტ რ ო გ ა დ ა მცემი ხ ა ზი ს პ რ ო ე ქ ტ ი ს თვ გამოკითხული გამოკითხული ის მუნიციპალიტეტი დასახლება შინამეურნეობების შინამეურნეობების გ ა მ ო კ ი თხ ულ რიცხვი რიცხვი მთლიანად ი და ს ა ხ ლე ბ ე ბ ი ს ს ი ა რეგიონი ქვემო ჯოჭო 4 ხელვაჩაური 12 აჭარისწყალი 4 მაღლაკონი 4 ქედა 4 დოლოგანი 4 ქედა 20 კოლათაური 4 ქვედა მახუნცეთი 4 აჭარა კორომხეთი 4 ხიჭაური 4 შუახევი 12 ბესელაშვილები 4 კლდისუბანი 4 ოქტომბერი 4 რაქვთა 4 ხულო 16 ფუშკურაული 4 ვერნები 4 სამცხე-ჯავახეთი ადიგენი 30 ადიგენი 6 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 230 of 424 ბენარა 6 შორაველი 6 ღორძე 6 უდე 6 მუგარეთი 6 გიორგიწმინდა 6 ახალციხე 30 წყრუთი 6 წირა 6 მიქელწმინდა 6 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 231 of 424 სურათი 6.3.8 პროექტის მიზნებისთვის გამოკითხული დასახლებების ადგილმდებარეობა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 232 of 424 6.3.10 დემოგრაფია პროექტის დერეფანში გამოკითხული შინამეურნეობების დემოგრაფიული მონაცემები მსგავსია აჭარასა და სამცხე-ჯავახეთში და მხოლოდ მცირა განსხვავებები გამოვლინდა. დემოგრაფიული მონაცემების გასაშუალოებულ მოკლე და რეგიონალურ დონეზე ინფორმაცია მოცემულია ცხრილი 6.3.16. როგორც ცხრილშია ნაჩვენები, საშუალო ოჯახის ზომა პროექტის კორიდორისთვის არის 5.37 ადამიანი; ოჯახები ზომის მიხედვით სამცხე-ჯავახეთში უფრო მცირეა ვიდრე აჭარაში, სამცხე- ჯავახეთში შეადგენს 5.07 ადამიანს, ხოლო აჭარაში 5.66 ადამიანს. ელექტროგადამცემი ხაზის გასწვრივ საშუალო ოჯახი შეადგენს 3.5 ზრდასრულს, 1.2 ბავშვს და 0.6 ხანდაზმულ ადამიანს. მამაკაცების საშუალო რაოდენობა გამოკითხულ შინამეურნეობებში უმნიშვნელოდ მაღალია ვიდრე ქალების რაოდენობა. გამოკითხული შინამეურნეობების ასაკობრივი და სქესობრივი სტრუქტურა შინამეურნეობის სტრუქტურა კაცი ქალი სულ ასაკობრივი ჯგუფი სამცხე-ჯავახეთი ბავშვები (<15 წელი) 0.68 0.41 1.09 ზრდასრულები (15-65 წელი) 1.86 1.57 3.43 ხანდაზმული (>65 წელი) 0.32 0.23 0.55 სულ 2.86 2.21 5.07 ასაკობრივი ჯგუფი აჭარა ბავშვები (<15 წელი) 0.59 0.70 1.29 ზრდასრულები (15-65 წელი) 2.09 1.70 3.79 ხანდაზმული (>65 წელი) 0.22 0.36 0.58 სულ 2.90 2.76 5.66 ასაკობრივი ჯგუფი კვლევის საშუალო ბავშვები (<15 წელი) 0.65 0.58 1.23 ზრდასრულები (15-65 წელი) 1.91 1.61 3.52 ხანდაზმული (>65 წელი) 0.29 0.33 0.62 სულ 2.85 2.52 5.37 კვლევამ აჩვენა რომ პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მყოფი ოჯახებში ძირითადად ოჯახის წამყვანი არის მამაკაცი (89% აჭარაში და 82% სამცხე-ჯავახეთში. ოჯახის მთავარი პირის საშუალო ასაკი არის 52.9 აჭარაში (51 წელი მამაკაცებისთვის და 70 წელი ქალებისთვის). და 53.5 სამცხე- ჯავახეთში (53 წელი მამაკაცებისთვის და 54 წელი ქალებისთვის). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 233 of 424 შინამეურნეობების/ადგილობრივი მოსახლეობის უმრავლესობა (98%) აჭარაში ეთნიკურად ქართველია; ანალოგიური მაჩვენებელი სამცხე-ჯავახეთში შეადგენს 73%-ს. რელიგიური კუთვნილობის თვალსაზრისით, დომინირებს მართლმადიდებლური ქრისტიანობა (საშუალოდ 40%) და მუსულმანები (საშუალოდ 42%); მართლმადიდებლები ჭარბობენ სამცხე-ჯავახეთს რეგიონში, ხოლო მუსულმანები-აჭარაში. სხვა სარწმუნოებების მიმდევრები (ძირითადად კათოლიკეები და გრიგორიანელი ქრისტიანები) ასევე გვხვდებიან პროექტის გასხვისების ზოლში. ოჯახის მმართველთა გადანაწილება რელიგიური კუთვნილობის მიხედვით წარმოდგენილია ცხრილი 6.3.17-ში. ოჯახის უფროსის რელიგიური კუთვნილობა მართლმადიდებელი კათოლიკე გრიგორიანელი რელიგია მუსულმანი სხვა ქრისტიანი ქრისტიანი ქრისტიანი სამცხე-ჯავახეთი 57% 15% 17% 10% 2% აჭარა 25% 0% 0% 72% 3% საშუალოდ 40% 7% 8% 42% 2% 6.3.11 განათლება გამოკითხულ ოჯახის წევრთა 28-29% სკოლამდელი ან სასკოლო ასაკისაა. პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილ ზრდასრულთა ნახევარს საშუალო განათლება აქვს, დაახლოებით მეხუთედს კი გააჩნია უმაღლესი განათლება. პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მოსახლეობის გადანაწილება განათლების დონის მიხედვით წარმოდგენილია ცხრილი 6.3.18. მოსახლეობის გადანაწილება განათლების დონის მიხედვით განათლების დონე კაცი ქალი საშუალოდ სამცხე-ჯავახეთი სკოლამდელი 16% 13% 15% დაწყებით 12% 13% 13% საშუალო 50% 52% 51% უმაღლესი 23% 21% 22% სულ რეგიონში 100% 100% 100% აჭარა სკოლამდელი 10% 16% 13% დაწყებით 19% 14% 16% საშუალო 51% 51% 51% უმაღლესი 20% 19% 19% სულ რეგიონში 100% 100% 100% DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 234 of 424 6.3.12 ეკონომიკური საქმიანობა და დასაქმება შინამეურნეობათა დაახლოებით 67% სამუშაო ასაკისაა (15-65 წელი). 15 წელს ზემოთ მყოფი შინამეურნეობების წევრთა დაახლოებით 13%-მა აღნიშნა რომ იგი დაქირავებით მუშაობს, 56%- თვითდასაქმებული, 19% თავს მიიჩნევს უმუშევრად ხოლო 13% ეკონომიკურად არააქტიურ პირად (ამ უკანასკნელი აღნიშნული ჯგუფის პროცენტული მაჩვენებელი შესაბამისობაშია ხანდაზმულთა რაოდენობასთან (>65) , რა გამოკითხულთა 11%-ს შეადგენს). როგორც კვლევებმა აჩვენეს, პროექტის დერეფანში მცხოვრები ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის დაახლოებით 63% დასაქმებულია სოფლის მეურნეობაში, ან საკუთარ ფერმაში (59%) ან სხვა ფერმებში (3%). სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში მაჩვენებელი 70%-ს შეადგენს ხოლო აჭარაში 56%-ს. დასაქმება სახელმწიფო მმართველობის სფეროში ან სხვა სახელმწიფო დაფინანსების ქვეშ არსებულ სამუშაო ადგილებზე მეორე ადგილზეა და შეადგენს საშუალოდ 22 %-ს. კვლავ ნიშანდობლივია განსხვავება სამცხე-ჯავახეთსა (15%) და აჭარას (29%) რეგიონებს შორის. დასაქმებულთა დარჩენილი 15% მუშაობს სხვადასხვა სექტორში, როგორიცაა მცირე ბიზნესი, დასაქმება მცირე საწარმოებში ან კომერციულ სექტორში და სხვა. ზემოთ წარმოდგენილ მასალებზე დაყრდნობით შეჯამებულია ინფორმაცია და წარმოდგენილია ცხრილი 6.3.19-ში. დასაქმებულთა განაწილება ეკონომიკური საქმიანობის მიხედვით ორგანიზაციები ანაზღაურებად მცირე ბიზნესი საათობრივად ბიზნესისა და კომერციული სხვა ფერმები ი სამსახური საბიუჯეტო საკუთარი საკუთარი სექტორი ფერმები ადმინისტრაციული სხვა ერთეული სამცხე-ჯავახეთი 64% 6% 1% 15% 4% 4% 5% აჭარა 56% 1% 3% 29% 4% 5% 4% სულ 59% 3% 2% 22% 4% 4% 4% 6.3.13 შემოსავალი და ხარჯები გადამცემი ხაზის საპროექტო კორიდორში ან კორიდორის სიახლოვეს მცხოვრები ოჯახების საშუალო შემოსავალი შეადგენს 692 ლარს თვეში, შესაბამისად 129 ლარი თვეში ერთ სულ მოსახლეზე. საშუალო შემოსავალი შინამეურნეობისათვის უფრო მაღალია ვიდრე საქართველოში დადგენილი საარსებო მინიმუმი, რაც 2013 წლის აგვისტოსთვის შეადგენდა 291 ლარს 5 ადამიანისგან შემდგარი ოჯახისთვის; თუმცა, შემოსავალი ერთ ადამიანზე, საშუალო მომხმარებლის საარსებო მინიმუმს უდრის იგივე პერიოდისთვის (129 ლარი). შინამეურნეობების შემოსავალი უმნიშვნელოდ უფრო მაღალია სამცხე-ჯავახეთში, სადაც საშუალო შემოსავალი ოჯახზე თვეში შეადგენს 849 ლარს, ანუ 167 ლარს თვეში ერთ სულ მოსახლეზე, ხოლო აჭარაში თითო ოჯახზე თვეში შემოსავალი არის 545 ლარი, ხოლო ერთი ადამიანს თვეში საშუალოდ 96 ლარი აქვს შემოსავალი. კვლევის მონაცემების თანახმად, პროექტის დერეფანში მცხოვრები მოსახლეობისთვის შემოსავლის ძირითადი წყაროს წარმოდგენს ანაზღაურებადი სამსახური (შემოსავლის 37%), სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გაყიდვა (39%) და სახელმწიფოს მხრიდან სოციალური დახმარება (17%). DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 235 of 424 თუმცა, ამ წყაროებიდან მიღებული შემოსავლების თანაფარდობა განსხვავდება შესწავლილ რეგიონებში: მაგალითად გაყიდული სოფლის მეურნეობის პროდუქციიდან მიღებული შემოსავალი სამცხე-ჯავახეთის რეგიონში უფრო მაღალია, რადგან სოფლის მეურნეობის სექტორი უფრო განვითარებულია აჭარის რეგიონთან შედარებით. ამის საპირისპიროდ, აჭარაში ჭარბობს ანაზღაურებადი სამსახურის შემოსავლების წილი. ცხრილი 6.3.20-ში უფრო დეტალურადაა აღწერილი პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მყოფი მოსახლეობის შემოსავლების სტრუქტურა. უნდა აღინიშნოს, რომ ამ ცხრილში მოყვანილი მონაცემები მნიშვნელოვნად განსხვავდება სტატისტიკის დეპარტამენტის მიერ გამოქვეყნებული ანალოგიური გასაშუალოებული მაჩვენებლებისგან. შინამეურნეობების შემოსავლების სტრუქტურა პროექტის შემოსავლის წყარო სამცხე-ჯავახეთი აჭარა დეერფანი დაქირავებული შრომის ანაზღაურება 32.7% 43.3% 37.0% სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გაყიდვა 47.5% 29.9% 39.6% შემოსავალი არასასოფლო-სამეურნეო 6.1% 2.1% 4.4% საქმიანობიდან პენსიები და სხვა სოციალური დახმარებები 12.1% 23.8% 16.9% ფულადი დახმარება ნათესავებისგან 1.5% 2.9% 1.1% როგორც კვლევამ აჩვენა, შემოსავლების ძირითადი ნაწილი (42%) იხარჯება საკვებ პროდუქციაზე, 13% ჯანდაცვაზე და 12% სატრანსპორტო ხარჯებს წარმდგენს. კვლავ გვხვდება განსხვავება აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებს შორის. კერძოდ, აჭარაში საკვებზე დანახარჯი უფრო მაღალია და შინამეურნეობებისთვის საჭირო ხელსაწყო-დანადგარებზე ხარჯი უფრო დაბალია. სავარაუდოდ ეს შეიძლება აიხსნას აჭარის რეგიონში ოჯახის უფრო დაბალი შემოსავლით. ქვემოთ მოყვანილი ცხრილი 6.3.21 აჩვენებს დეტალურ შინამეურნეობათა ხარჯების სტატისტიკას. პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მყოფ შინამეურნეობათა ხარჯების სტრუქტურა ხარჯის კატეგორია სამცხე-ჯავახეთი აჭარა პროექტის დერეფანი კვება / სასმელები / თამბაქო 39% 45% 42% ტანსაცმელი და ფეხსაცმელი 9% 10% 9% საოჯახო ტექნიკა 4% 0.5% 3% ჯანდაცვა 12% 14% 13% განათლება 1% 4% 2% კომუნიკაცია 5% 4% 4% ელექტროენერგიის საფასური 2% 3% 3% ტრანსპორტი 13% 11% 12% საწვავი გათბობისათვის 7% 6% 7% დასვენება 0.2% 0.2% 0.2% DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 236 of 424 ხარჯის კატეგორია სამცხე-ჯავახეთი აჭარა პროექტის დერეფანი სოფლის მეურნეობის წილი 7% 1% 5% სხვა 1% 0% 0.3% 6.3.14 ოჯახის საკუთრება უძრავი ქონება/სახლები როგორც ჩატარებულმა შინამეურნეობების კვლევამ უჩვენა, ოჯახის საკუთრებაში მყოფი სახლები საშუალოდ 45 წლის წინ არის ნაგები. უმრავლესობა ორსართულიანი აგურის ან ქვის შენობებია (სართულების საშუალო რაოდენობა არის 1.8). მიწის ფართობი, რომელზეც სახლია აშენებული საშუალოდ შეადგენს 112 მ2-ს, ხოლო სახლის ოთახების რაოდენობა საშუალოდ 6 ოთახია. ყველა სახლი უზრუნველყოფილია ელექტრობით, თუმცა, სხვა კომუნალური მომსახურება, როგორიცაა ბუნებრივი აირი და წყალი არ მიეწოდებათ ცენტრალიზებული სისტემით. მოსახლეობა ძირითადად წყაროებს და ჭაბურღილებს იყენებს წყლის მოსაპოვებლად. რაც შეეხება სანიტარულ საშუალებებს ძირითადად გავრცელებულია ორმული ტიპის ტუალეტი. ყველა შინამეურნეობა ძირთადად გასათბობად შეშას იყენებს. რესპოდენტების შეფასების მიხედვით, სახლის საშუალო ღირებულება შეადგენს 351 ლარს მ2-ზე. ხანგრძლივი მოხმარების საგნები და შინაური პირუტყვი შინამეურნეობების კვლევამ აჩვენა რომ პრაქტიკულად ყველა პროქტის ზეგავლენის ქვეშ მყოფ ოჯახში არის ტელევიზორი. სხვა საყოფაცხოვრებო ტექნიკა როგორიცაა არის ქურა, მაცივარი, სარეცხი მანქანა, კონდიციონერი, არ არის ხელმისაწვდომი რიგი ოჯახებისთვის, მაგრამ მათ უმრავლესობას გააჩნია მაცივარი (79%), ქურა (74%) და სარეცხი მანქანა (58%); კონდიციონერი ძალიან იშვიათია; კონდიციონერი შინამეურნეობების მხოლოდ 1 %-ს გააჩნია. აღნიშნული გრძელვადიანი მოხმარების საქონლის ხელმისაწვდომობა, ქურის გამოკლებით ასე თუ ისე თანაბრადაა გადანაწილებული საკვლევ რეგიონებს შორის. ოჯახთა 40% ყავს მანქანა, 7%-ს გააჩნია მოტოციკლეტი, 16% კი - ველოსიპედი. სამცხე-ჯავახეთში მანქანის ან მოტოციკლეტის მფლობელი ოჯახების წილი უფრო მაღალია. გრძელვადიანი მოხმარების საქონლის საკუთრების შესახებ დაწვრილებითი ინფორმაცია მოცემულია ცხრილი 6.3.22-ში. გრძელვადიანი მოხმარების საქონლის საკუთრება შინამეურნეობების შორის აღწერა სამცხე-ჯავახეთი აჭარა პროექტის კორიდორი ტელევიზორი 97% 98% 98% რადიო 20% 8% 14% გაზქურა 85% 64% 74% მაცივარი 78% 80% 79% სარეცხი მანქანა 57% 59% 58% კონდიციონერი 2% 0% 1% კომპიუტერი 35% 34% 35% DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 237 of 424 მანქანა 47% 34% 40% მოტოციკლეტი 15% 0% 7% ველო 27% 6% 16% ცხრილი 6.3.23-ში წარმოდგენილია მონაცემები პროექტის ზეგავლენის ქვეშ მოხვედრილ მეურნეობებში შინაური ცხოველების მფლობელობის შესახებ. როგორც ცხრილშია ნაჩვენები სამცხე- ჯავახეთში, ოჯახები უფრო მეტ სულ შინაურ ცხოველს ინახავს, ვიდრე აჭარაში. პირუტყვის მოშენება მეტნაკლებად თანაბრად ხდება აჭარისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონებში, სადაც შინამეურნეობათა დაახლოებით 80% და 90% ინახავს პირუტყვს, მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის საშუალო რაოდენობა თითო ოჯახზე მცირედით განსხვავდება რეგიონებს შორის (საშუალოდ 4.5 პირუტყვი სამცხე-ჯავახეთში და 3.1 აჭარის რეგიონში). ცხვრის და ღორის ფერმები ძირითადად მხოლოდ სამცხე-ჯავახეთში გვხვდება, მეფრინველეობის განვითრების მაჩვენებელიც აქ გაცილებით მაღალია ვიდრე აჭარის რეგიონში (იხილეთ ცხრილი 6.3.23). შინაური ცხოველების მფლობელობა შინა მეურნეობებს შორის პროექტის კორიდორი სამცხე-ჯავახეთი აჭარა აღწერა საშუალო საშუალო საშუალო % % % შინამეურნეობაზე შინამეურნეობაზე ოჯახზე მსხვილფეხა 90% 4.5 80% 3.1 85% 3.8 რქოსანი პირუტყვი ცხვარი / თხა 10% 0.4 0% 0.0 5% 0.2 ღორი 62% 1.0 0% 0.0 30% 0.5 ფრინველი 88% 14.0 55% 3.8 71% 8.8 სხვა 7% 0.1 0% 0.0 3% 0.03 მიწის საკუთრება კვლევის მონაცემების მიხედვით, შინამეურნეობები საშუალოდ 1.21 ჰა. მიწას ფლობს, აქედან 0.98 ჰა სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულების მიწაა და 0.23 არასასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებით გამოიყენება, ძირითადად აღნიშნული ტიპის მიწებს განეკუთვნა ის მიწები, სადაც საცხოვრებელი სახლი არის განთავსებული და გაშენებულია მცირე ბაღები საცხოვრებელი სახლების სიახლოვეს. პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მყოფი შინამეურნეობების დაახლოებით 90% ფლობს სასოფლო- სამეურნეო მიწის ნაკვეთს, და დაახლოებით 95% არასასოფლო-სამეურნეო მიწას (ძირითადად სახლისა და ბაღის გასაშენებელი). სასოფლო-სამეურნეო მიწებს შორის ძირითადი ნაწილი სახნავ- სათესია, რაც შეადგენს შინამეურნეობების 0.78 ჰა-ს; დარჩენილი 0.20 ჰა წარმოდგენილია მრავალწლიანი ნარგავებით და საძოვრებით, სადაც ძირითადად საძოვრები ჭარბობს. როგორც კვლევამ აჩვენა, მნიშვნელოვანი განსხვავება შეინიშნება მიწის საკუთრების თვალსაზრისით აჭარასა და სამცხე-ჯავახეთს შორის. კერძოდ, საკუთრებაში მყოფი მიწის საშუალო ზომა სამცხე-ჯავახეთში უფრო მაღალია და შეადგენს 1.63 ჰა, ვიდრე აჭარაში, სადაც შეადგენს 0.83 ჰა-ს. მნიშვნელოვანია განსხვავება ამ ორ რეგიონს შორის სასოფლო-სამეურნეო მიწების თვალსაზრისითაც - 1.43 ჰა. სამცხე-ჯავახეთში და 0.55 ჰა აჭარაში. გარდა ამისა, სამცხე-ჯავახეთში პრაქტიკულად ყველა შინამეურნეობას აქვს საკუთრებაში სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთი და მათ შორის სახნავ-სათესი მიწების. აჭარაში კი შინამეურნეობების მხოლოდ 80%-ს აქვს სასოფლო- სამეურნეო მიწა და სახნავ-სათესი მიწები 48%-ს გააჩნია მხოლოდ. საკვლევი მუნიციპალიტეტების მიწების ფლობის და საკუთრებების შესახებ დეტალური ინფორმაცია მოცემულია ცხრილი 6.3.24 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 238 of 424 ქვემოთ შინამეურნეობების მიწების ფლობა და საკუთრება სამცხე-ჯავახეთის აჭარა პროექტის დერეფანი შინამეურნეობა შინამეურნეობა შინამეურნეობა შინამეურნეობა შინამეურნეობა შინამეურნეობა მიწის საკუთრება ზე, ჰა ზე, ჰა ზე, ჰა თა % თა % თა % ერთ ერთ ერთ სარწყავი 0.10 20% 0.07 20% 0.1 20% სავარგულები ურწყავი 1.18 97% 0.26 38% 0.71 82% სულ სახნავ- სასოფლო- 1.26 100% 0.32 48% 0.78 80% სათესი სამეურნეო მიწა მრავალწლიანი 0.08 24% 0.04 9% 0.06 16% ნარგავები სათიბ-საძოვრები 0.07 8% 0.18 39% 0.12 24% სულ სასოფლო- 1.43 100% 0.55 80% 0.98 90% სამეურნეო სახლი & ეზო 0.19 95% 0.27 95% 0.23 95% არა- კომერციული 0.003 1.7% 0.003 1.60% 0.006 1.60% სასოფლო- სამეურნეო სხვა 0.001 1.7% 0.004 1.60% 0.005 1.60% სულ არასასოფლო- 0.19 95% 0.28 95% 0.23 95% სამეურნეო საშუალო მიწის ზომა თითოეულ 1.63 - 0.83 - 1.21 - შინამეურნეობაზე 6.3.15 მოსახლეობის მოწყვლადი ჯგუფები და სიღარიბის დონე მოძიებულ საკვლევ მონაცემებზე დაყრდნობით პროექტის ზეგავლენის ქვეშ მყოფი მოსახლეობის 31% მოწყვლადობის სხვადასხვა სტატუსი გააჩნია, მათგან 15% პენსიონერი, 4% - შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირი და 12% სიღარიბის ზღვარს ქვევით მყოფი. რესპოდენტებს ეთხოვათ დაეხასიათებინათ მათი ოჯახების ეკონომიკური მდგომარეობა. შინამეურნეობების დაახლოებით 84% ამბობს რომ აქვთ არარეგულარული შემოსავალი, 43 % აცხადებს რომ არ აქვთ საკმარისი საკვები, 14 % -ს არ ყოფნის სახსრები გათბობისთვის, 26%-ს არ ყოფნის შემოსავალი ბავშვებისთვის განათლების უზრუნველსაყოფად, და 56% -ს კი არ ყოფნის შემოსავალი ტანსაცმლის შესაძენად. ცხრილი 6.3.25 წარმოდგენილია მონაცემები სამიზნე რეგიონებში შინამეურნეობების ეკონომიკური სტატუსის აღქმის შესახებ. როგორც ცხრილშია მოცემული, ეკონომიკური სიტუაციით მნიშვნელოვნად განსხვავდება რეგიონები ერთმანეთისგან. ზოგადად, ორივე რეგიონში DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 239 of 424 შინამეურნეობების თანაბარი ნაწილი აცხადებს რომ გააჩნიათ არარეგულარული შემოსავალი; თუმცა, შინამეურნეობების პროცენტული მაჩვენებელი რომელსაც მიაჩნია, რომ საჭმლისთვის, განათლებისა და ტანსაცმლისთვის საკმარისი ფული არ აქვს საგრძნობლად მაღალია აჭარაში. აღნიშნული განსხვავებები რეგიონებს შორის კარგად და ლოგიკურად ასახავს გამოკითხვის შედეგებს, რომელიც დაკავშირებულია რეგიონებს შორის შემოსავლის დონის განსხვავებებზე. გამოკითხვის შედეგებზე დაყრდნობით პროექტის ზეგავლენის ქვეშ მყოფი ოჯახების ეკონომიკური მდგომარეობა სამცხე- პროექტის აღწერა აჭარა ჯავახეთი კორიდორი არალეგალური შემოსავალი 83% 84% 84% არასაკმარისი საკვები 32% 53% 43% არასაკმარისი ფული გათბობისთვის 13% 14% 14% არასაკმარისი თანხები ბავშვთა განათლებისთვის 17% 34% 26% არასაკმარისი ფული ტანსაცმელის შესაძენად 42% 69% 56% 6.3.16 პროექტისადმი დამოკიდებულება გამოკითხვის პასუხების მიხედვით, რესპოდენტთა 10% ნეგატიურად აფასებს პროექტს, 20%-ს აქვს ნეიტრალური დამოკიდებულება, 52% პოზიტიურ შეფასებას აძლევს პროექტს, 18% კი არ ან ვერ აფიქსირებს მის დამოკიდებულებას პროექტთან მიმართებაში. რესპოდენტთა დაახლოებით 12% მიიჩნევს რომ პროექტი ნეგატიურ გავლენას მოახდენს სოციალურ-ეკონომიკურ სიტუაციაზე მათ დასახლებაში, 7% ფიქრობს რომ ზეგავლენა ნეიტრალური იქნებ, 53%-ს სჯერა რომ პროექტი გააუმჯობესებს სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობას, ხოლო 28% არ ან ვერ აფიქსირებს აზრს საკითხთან დაკავშირებით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 240 of 424 6.4 კულტურული მემკვიდრეობა ამ თავში მოცემულია პროექტის რეგიონის ზოგადი ისტორიული მიმოხილვა, აღწერილია ეგხ-ს დერეფნიდან 5-6 კმ-ის რადიუსში ცნობილი თუ პოტენციური კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები და აღწერილია მათი ისტორიული ღირებულება. 6.4.1 კვლევის მეთოდოლოგია ინფორმაცია არქეოლოგიური და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების შესახებ მოძიებული იქნა სამეცნიერო პუბლიკაციებიდან, გზშ-ს ფარგლებში განხორციელებული საველე სამუშაოების შედეგად, საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს საკანონმდებლო აქტებიდან, ინტერნეტ-წყაროებიდან და ადგილობრივ მოსახლეობასთან ინტერვიუებით. მოპოვებული ინფორმაციის მიხედვით პროექტის დერეფნისთვის მომზადდა კულტურული ობიექტების რუკები. კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები შესწავლილი იქნა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ეგხ- დან 5-6 კმ რადიუსში. რუკებზე ვარსკვლავით (*) მონიშნულია ის ობიექტები, რომელთა გადატანაც დაუშვებელია საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს 2006 წლის 30 მარტის დადგენილება #3/133-ის მიხედვით. 6.4.2 პროექტის რეგიონის ისტორიული მიმოხილვა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ გადამცემი ხაზის პროექტი გადის ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში (ექვსიდან ორი მუნიციპალიტეტი საქართველოს ისტორიულ მხარე სამცხე- ჯავახეთში), და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხუთ მუნიციპალიტეტში (ხულოს, შუახევის, ქედას, ხელვაჩაურისა და ბათუმის). მიუხედავად იმისა, რომ ამჟამად სამცხე-ჯავახეთი საქართველოს ერთ-ერთი ეთნიკურად ყველაზე არაერთგვაროვანი რეგიონია, ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტების ავტოქტონური მოსახლეობის უმრავლესობა, ასევე მთიანი აჭარის მოსახლეობა ეთნიკური მესხებია (აღმოსავლეთ საქართველოს ქართულენოვანი მოსახლეობა) და შესაბამისად, სხვადასხვა პერიოდების განმავლობაში მათ საერთო ისტორია ჰქონდათ. აჭარის სხვა ავტოქტონური ერი, რომელსაც ძირითადად რესპუბლიკის საზღვაო ნაპირისკენ და თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ პროვინციებში ცხოვრობს ლაზებია, რომლებიც დასავლეთ საქართველოს ენობრივ ჯგუფზე, მეგრულ-ჭანურზე, ლაპარაკობენ. სამცხე (იგივე მესხეთი) მრავალი ისტორიკოსის მიერ განიხილება, როგორც ქართველი ერის შექმნის ადგილი. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, მესხების წინაპრები არიან მუშკები, ქ.წ. მე-12 - მე-9 სს ასურულ წერილობით წყაროებში მოხსენებული რკინის ხანის ანატოლიური ერი, რომელმაც შემდეგ ანატოლიიდან საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთში გადაინაცვლა. ჩვ. წ-მდე მე-6 - მე-5 სს ბერძენი ავტორები, მილეთოსის ჰეკატოსი და ჰეროდოტე, მოშხებს კოლხებთან აიგივებს (დასავლეთ საქართველოს ქართულენოვანი ტომი), ჩვ. წ-ით რომაელ-ებრაელი მწიგნობარი ტიტუს იოსებ ფლავიუსი, თავის „ერების გენიალოგიაში“ მოშხოის ტომებს ბიბლიური ეთნარქის მეშეხის შთამომავლებად იხსენიებს. არქეოლოგიური მონაცემების მიხედვით, პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი რეგიონები (მესხეთი და აჭარა) უკვე ნეოლითის ხანიდან ყოფილა დასახლებული. ადრეული ბრინჯაოს ხანის მტკვარ-არაქსის კულტურის არქეოლოგიური უბნები (ქ.წ. მე-3 ათასწლეულის პირველი ნახევარი) გვხვდება როგორც სამცხე-ჯავახეთში, ასევე მთიან აჭარაში. თუმცა, სამცხე-ჯავახეთისთვის დამახასიათებელი ჩვ. წ-მდე მე-3 - მე-2 ათასწლეულების ე.წ. ადრეული ყორღანული კულტურები აღარ გვხდება ბეშუმის დასავლეთით (გოდერძის უღელტეხილი). აჭარის ბრინჯაოს ხანის დროინდელი ობიექტების უმეტესობა წამოადგენს კოლხური ბრინჯაოს ხანის კულტურას და DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 241 of 424 ძირითადად წარმოდგენილია ბრინჯაოს ნივთებითა და იარაღებით - როგორიცაა კოლხური ნაჯახები, სეგმენტის ფორმის იარაღები და სხვ. კლასიკურ პერიოდში აჭარა წარმოადგენს კოლხების სამეფოს ერთ-ერთ ძირითად ნაწილს. შავი ზღვის სანაპირო ზოლის ნაწილი, ძველი წელთაღრიცხვით მე-5 - მე-4 საუკუნეებში, დაპყრობილ იქნა ბერძენი მეწარმეების მიერ, რომლებიც მშვიდობიანად ცხოვრობდნენ ადგილობრივ მოსახლეობასთან (კოლხებთან) ერთად. ეს ფაქტი ნათლად დასტურდება თანამედროვე არქეოლოგიური კვლევებით, ბერძნულ-კოლხური სასაფლაოების გათხრების დროს, ფიჭვნარის ტერიტორიაზე, ქალაქ ქობულეთთან ახლოს. სამცხე-ჯავახეთი (შესაბამისად ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტები) ძველი წელთაღრიცხვით მე-4 საუკუნიდან წარმოადგენს აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოს - ქართლის (ბერძნულად - იბერიის) ერთ-ერთ ძირითად ნაწილს. ამავე სამეფოს ნაწილს წარმოადგენდა ასევე აჭარის ნაწილიც. აჭარის სანაპირო ზოლი შემდგომ ექცევა რომის იმპერიის ქვეშ. ბათუსი (ბათუმი) და აფსაროსი (გონიო) წარმოადგენდნენ ცენტრალურ ქალაქებს და ციხესიმაგრეებს რომის იმპერიის პერიოდში. ქრისტიანობის გავრცელების პერიოდში, აჭარა და სამცხე-ჯავახეთი, დაკავშირებულია წმინდანების სახელებთან. საქართველოს ქრისტიანული ეკლესიის მიხედვით, წმინდა ანდრია პირველწოდებული მიჩნეულია საქართველოში ქრისტიანობის შემომტანად და პირველ გამავრცელებლად. ის სიმონ კანანელთან ერთად შემოვიდა საქართველოში აჭარისა და სამცხეს გავლით. ამავე დროს, ბერძნული წყაროების ინფორმაციით, წმინდა მათეს ნაწილები დაკრძალულია აფსაროსის ციხესიმაგრეში, რომელიც გონიოში მდებარეობს. ქ.წ. მე-2 საუკუნეში, აჭარის სანაპირო ზოლი შევიდა ლაზიკა-ეგრისის (ბიზანტიის სტრატეგიულ ვასალ სახელმწიფოში), ამავე დროს მთიანი აჭარის ნაწილი მდინარე აჭარისწყლის ხეობის ჩათვლით მესხეთთან ერთად შედიოდა ქართლის სამეფოს (იბერიის) შემადგენლობაში. 542-562 წლებში, ბიზანტიასა და ირანს შორის ლაზური ომის დროს, პეტრის ციხე, რომელიც განლაგებულია ციხისძირის ტერიტორიაზე, გარდაიქმნა ცენტრალურ გამაგრებულ დასახლებად და წარმოადგენდა ძირითადი ბრძოლების ადგილს. აჭარისა და მესხეთის რეგიონებს ასევე ერთობლივი ისტორია აქვთ კათოლიციზმისა და ისლამის გავრცელების პერიოდშიც. მე-8 საუკუნის შემდეგ, როდესაც არაბეთის ზეგავლენა შესუსტდა, მესხეთი მოექცა ბიზანტიის ზეგავლენების ქვეშ; ამ პერიოდში მნიშვნელოვნად ძლიერდება მესხეთის პოლიტიკური მნიშვნელობა. მე-10 საუკუნეში, მესხეთი, რომელიც შედიოდა დღეისათვის თურქეთის ტერიტორიაზე განლაგებული ტაო-კლარჯეთის ტერიტორიაში, წარმოადგენდა საქართველოს ერთ- ერთ ყველაზე ძლიერ და გავლენიან ფეოდალურ სამთავროს. მე-11 საუკუნეში კი, როდესაც საქართველო გაერთიანდა ბაგრატიონების მიერ, აჭარა შევიდა სამცხე-საათაბაგოს საზღვრებში (მესხეთი). მე-13 საუკუნიდან, როდესაც თამარ მეფის პერიოდში ურთიერთობა რომთან მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა, იზრდება კათოლიციზმის პოპულარობა. თუმცა ეს პროცესი შეწყდა ჯელალ ედ დინის და მონღოლების შემოსევით, რომლის შემდეგაც მოხდა საქართველოს დანაწევრება გიორგი ბრწყინვალის მეფობის პერიოდის გამოკლებით. ქვეყნის დანაწევრება პატარა სამთავროებად დასრულდა მე-15 - მე-16 საუკუნეებში. კონსტანტინოპოლის დაცემისა და მე-16 საუკუნეში, საქართველოს ოტომანთა მიერ დაპყრობის შემდეგ, მესხეთი გარდაიქმნა თურქეთის იმპერიის ჩილდირის (ჩრდილის) ვილაიეთად, ხოლო აჭარა გაიყო ორ ნაწილად, და შევიდა ამავე ვილაიეთის შემადგენლობაში, რომლის სამთავრო ქალაქსაც ახალციხე წარმოადგენდა. მე-19 საუკუნის პირველ ნაწილამდე, აჭარასა და მესხეთს მართავდნენ ქარელი მუსულმანები, ამ დროისათვის მოსახლეობის უმრავლესობამ ძალდატანებით მიიღო მუსულმანური რწმენა. 1828 DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 242 of 424 წელს, რუსეთ-თურქეთის ომის დროს ახალციხის ციტადელი დაეცა და დაპყრობილ იქნა გენერალ პასკევიჩის მიერ. მესხეთისა და აჭარის დიდი ნაწილი, აღნიშნულის შემდეგ, შევიდა რუსეთის იმპერიის ფარგლებში. 6.4.3 კულტურული მემკვიდრეობის კვლევის ძირითადი შედეგები სტატისტიკური მიმოხილვა ლიტერატურის მიმოხილვის, არქეოლოგიური და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების აღწერის საველე სამუშაოების ფარგლებში, ადგილობრივ მოსახლეობასთან ინტერვიუებით მოპოვებული ინფორმაციის საფუძველზე და ინტერნეტში მოცემული ინფორმაციის განხილვის შედეგად დადგინდა კულტურული მემკვიდრეობის 129 ობიექტი, რომლებიც განლაგებულია შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი ხაზის კორიდორის 5-6 კმ-იან ზოლში. აღნიშნული 129 ობიექტიდან 63 წარმოადგენს ეროვნული მნიშვნელობის ობიექტებს, რომელთა გადატანაც დაუშვებელია. ისინი რუკებზე აღნიშნულია ვარსკვლავით. ხსენებული 63 ობიექტიდან არცერთი არ წარმოადგენს არქეოლოგიურ ობიექტს. ობიექტები, კატეგორიების მიხედვით შემდეგნაირად დაიყო:  კულტურული და რელიგიური ობიექტები - ეკლესიები და მონასტრები - 18; მეჩეთი - 17, მედრესე - 1, ორნამენტული ქვის სტელა -1.  საფორტიფიკაციო ნაგებობები - ციხეები და კოშკები -18  ინფრასტრუქტურული ობიექტები - ხიდები -5  ეთნოგრაფიული - საწნახელი -1.  იდენტიფიცირებულია 38 არქეოლოგიური ობიექტი, რომელთა ასაკი მერყეობს ქვის ხანიდან შუა საუკუნეებამდე:  ნასახლარი - 13  სასაფლაო -6  სამარხები -10  ყორღანული სამარხები - 2  აკვედუკი -1  კულტური ნაგებობა - 2  სხვა არქეოლოგიური ობიექტის ნარჩენები - 4. გამოვლენილი ობიექტების ადგილები ნაჩვენებია სურათი 6.4.6 - სურათი 6.4.8-ზე. დადგენილი კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების სია მოცემულია ცხრილი 6.4.1-ში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 243 of 424 არქეოლოგიურად სენსიტიური უბნები ჩატარებული სამუშაოების შედეგად დადგინდა, რომ არცერთი კულტურული მემკვიდრეობის ან არქეოლოგიური ობიექტი არ არის განლაგებული გადამცემი ხაზების ანძების განთავსების ტერიტორიაზე. მიუხედავად ამისა, გადამცემი ხაზის კორიდორი გადის არქეოლოგიური კუთხით სენსიტიურ უბნებზე, რომელთაც ესაჭიროება განსაკუთრებული ყურადღება. არქეოლოგიური ობიექტები განლაგებულია AP 26 და AP 27-ს, AP 29 და AP 30-ს შორის და AP 30-ის შემდეგ. გვიან კლასიკური - ადრე შუასაუკუნეების დასახლება ბენარა (რუკებზე კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტი N27) განლაგებულია AP 26 და AP 27-ს შორის, თუმცა მანძილი ანძებიდან შეადგენს დაახლოებით 300 მეტრს. მშენებლობის დროს აღნიშნულ უბანზე დიდი ზომის ტექნიკის გამოყენებამ, შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს აღნიშნულ არქეოლოგიურ ობიექტზე. ბენარას ობიექტის ცნობილი საზღვრები დაცილებულია პროექტის დერეფნიდან 25 მ-ით. ამავე დროს მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ობიექტის საზღვრები შესაძლოა გაცილებით დიდი იყოს და მოექცეს AP 26 ან AP 27-ის ზემოქმედების ზონაში. სურათი 6.4.1 ბენარას ნამოსახლარი ბორცვი, გვიანი კლასიკური-ადრეული შუასაუკუნეების (N27) ერთ-ერთი სენსიტიური უბანი, რომელიც ზემოთ იყო აღნიშნული, განლაგებულია კუთხურ ანძებს AP29-სა და AP30-ს შორის. ამ მონაკვეთზე შეინიშნება ნამოსახლარი ბორცვი, რომელიც მდებარეობს სოფელ უდესკენ მიმავალი გზის მიმდებარედ. ობიექტი მიეკუთვნება ბრინჯაოს და რკინის ხანას (რუკზე აღნიშნულია ნომრით N35). გზის მშენებლობის შედეგად ჩამოჭრილია ბორცვის დასავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთ კალთები. სამშენებლო ტექნიკის გამოყენებამ აღნიშნულ უბანზე შესაძლოა უარყოფითი ზემოქმედება იქონიოს აღნიშნულ ობიექტზე, შესაბამისად, აღნიშნული საკითხი გათვალისწინებული უნდა იყოს სამშენებლო სამუშაოების დაგეგმვისას. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 244 of 424 სურათი 6.4.2 ნამოსახლარი ბორცვი უდეს ჩრდილოეთით, ბრინჯაოს-ადრეული რკინის ხანა (N35) კლასიკური პერიოდის მესამე ნამოსახლარი ბორცვი (რუკაზე ობიექტი N36) ბოლაჯურის სამხრეთით, 50 მ-ზე ნაკლებით დაშორებულია AP30 ანძას. დიდად შესაძლებელია, რომ AP30 ანძასთან ჩასატარებელმა მიწის სამუშაოებმა არქეოლოგიური ნაშთები გამოავლინოს. სურათი 6.4.3 ნამოსახლარი ბორცვი ბოლაჯურის სამხრეთით, კლასიკური პერიოდი (N36) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 245 of 424 სურათი 6.4.4 ქვის ნაგებობა ნამოსახლარი ბორცვის თავზე, ბოლაჯურის სამხრეთით, თანამედროვე და კლასიკური პერიოდი (?), (N36) იმავე ადგილას, ბოლაჯურის სამხრეთით, მეორე ობიექტია, შუასაუკუნეების დანგრეული ეკლესია, რომელიც მართალია მდებარეობს დაგეგმილი AP30 ანძიდან 350 მ ჩრდილო-დასავლეთით, თუმცა ეს ობიექტი შესაძლოა მიუთითებდეს ამ ადგილის სიახლოვეზე შუასაუკუნოვან ნამოსახლარზე. სურათი 6.4.5 ეკლესიის ნანგრევები ბოლაჯურის სამხრეთით, შუასაუკუნეები DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 246 of 424 სურათი 6.4.6 კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 247 of 424 სურათი 6.4.7 კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 248 of 424 სურათი 6.4.8 კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 249 of 424 კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების სია ახალციხე-ბათუმის 220 კვ გადამცემი საპროექტო ხაზის 5-6 კმ დერეფანში ეროვნული მნიშვნელობის კულტურული მემკვიდრეობის უბნები ვარსკვლავით (*) არის მონიშნული DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 250 of 424 მოქცეულია თუ არა პოტენციური ზემოქმედების N ობიექტის დასახელება ადგილმდებარეობა ასაკი/თარიღი ზონაში 1* წმ. გიორგის ეკლესია საყუნეთი XV-XVI c. არა 2* წმ. გიორგის ეკლესია საყუნეთი შუასაუკუნეები არა 3* მონასტერი ბიეთი გუმბათოვანი ეკლესია (XIV ს), შრაინი (1493), არა სამრეკლო და ხიდი (განვითარებული შუასაუკუნეები) 4 ეკლესიის ნანგრევები ზიკილიას სამხრეთ- შუასაუკუნეები არა დასავლეთით 5 ეკლესიის ნანგრევები მუგარეთი შუასაუკუნეები არა 6 სასაფლაო წნისი კლასიკური არა 7* კოშკის ნანგრევები წნისი განვითარებული შუასაუკუნეები არა 8 წმ. ნინოს ეკლესია კლდე 2007 არა 9 საკულტო ნაგებობა სოფ. კლდის სამხრეთ- ადრეული ბრინჯაოს ხანა არა დასავლეთი 10 ნამოსახლარი სოფ. კლდის სამხრეთ- ადრეული ბრინჯაოს ხანა არა დასავლეთი 11 ნამოსახლარი ახალციხის ადრეული ბრინჯაოს ხანა არა ჩრდილოეთი 12 აქვედუქტი ახალციხის შუასაუკუნეები არა ჩრდილოეთი 13* რაბატის კომპლექსი ახალციხე XIV ს, XVII ს, არა 1865, 1912 14 წმ. ივლიტას და ივლიტა გვიანი შუასაუკუნეები არა კვირიკეს ეკლესია 15 არქეოლოგიური ჩრდილოეთით სპილენძის ხანა არა ნაშთები ახალციხე 16 ეკლესიის ნანგრევები მიქელწმინდას შუასაუკუნეები არა აღმოსავლეთით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 251 of 424 17 ეკლესიის ნანგრევები მიქელწმინდას შუასაუკუნეები არა სამხრეთით 18* ეკლესიის ნანგრევები წყრუთის ჩრდილო- განვითარებული შუასაუკუნეები არა აღმოსავლეთით 19 ეკლესიის ნანგრევები წყრუთი შუასაუკუნეები არა 20 ეკლესია წყრუთის სასაფლაო შუასაუკუნეები არა 21 ეკლესიის ნანგრევები წყრუთის შუასაუკუნეები არა აღმოსავლეთით 22 ფარეხას გორა ფარეხას ადრეული ბრინჯაოს ხანა, მტკვარ-არაქსის არა აღმოსავლეთით კულტურა 23* ციკლოპური ნაგებობები ბენარა ბრინჯაოს ხანა არა 24* კათოლიკური ეკლესია არალი XIX ს არა 25* ჩუქურთმებიანი სვეტი არალი ადრეული შუასაუკუნეები არა 26 ეკლესიის ნანგრევები არალი შუასაუკუნეები არა 27 ნამოსახლარი ბორცვი ბენარას დასავლეთით გვიანი კლასიკური - ადრეული შუა-საუკუნეები ეს არქეოლოგიური უბანი მდებარეობს AP 26-ესა და AP 27-ს შორის, ანძებიდან 300 მეტრის დაშორებით. 28* ეკლესია შორაველი განვითარებული შუასაუკუნეები არა 29* შუშან ქალის ეკლესია უდესა და არალს გვიანი შუასაუკუნეები არა შორის 30* ღმრთისმშობლის უდესა და არალს XIV-XVI c. არა ეკლესია შორის 31* ზურგიანის კოშკი უდე გვიანი შუასაუკუნეები არა 32* ღმრთისმშობლის უდე 1904-1912 არა ამაღლების ეკლესია 33* კოშკი უდე გვიანი შუასაუკუნეები არა 34 უდეს სამარხი უდე XIV-XII ქ.წ. არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 252 of 424 35 ნამოსახლარი ბორცვი უდეს ჩრდილოეთით, ბრინჯაოს ხანა – ადრეული რკინის ხანა პროექტისთვის გამოყენებული იქნება ამ მდ. ქვაბლიანის არქეოლოგიურ უბანზე გამავალი გზა მარჯვენა ტერასაზე, უდე-ადიგენის გზასთან 36 ნამოსახლარი ბორცვი უდეს ჩრდილო- კლასიკური (რომაული ?) ეს ობიექტი განლაგებულია AP30-დან 50 მ-ით დასავლეთით, მდ. დასავლეთით, გადამცემი ხაზის 25 მ დერეფანში ქვაბლიანის მარჯვენა არქეოლოგიური ნაშთების დასავლეთის ტერასა, მიმართულებით გავრცელებაც მაღალი ალბათობით შესაძლებელია. 37* ეკლესიის ნანგრევები ბოლაჯურის განვითარებული შუასაუკუნეები არა სამხრეთით 38* ეკლესია ბოლაჯური XIII ს არა 39* ეკლესია პატარა სმადა 1467 არა 40* მეჩეთი კახარეთი XIX ს არა 41 ეკლესიის ნანგრევები ღორძეს ჩრდილო- შუასაუკუნეები არა დასავლეთით 42 ყორღანული სამარხი ღორძეს ჩრდილო- ბრინჯაოს ხანა (?) არა დასავლეთით 43 ეკლესიის ნანგრევები ამხერი შუასაუკუნეები არა 44 ეკლესიის ნანგრევები ზაზალო შუასაუკუნეები არა 45 ირმიჭალის ციხე ზაზალოს შუასაუკუნეები არა დასავლეთით, დაახლ 1.5 კმ 46 მეზოლუღების დიდი უტკისუბნის ადრეული შუასაუკუნეები არა ნამოსახლარი სამხრეთით 47 ბეშუმი I, ნამოსახლარი გოდერძის ადრეული შუასაუკუნეები არა უღელტეხილი-დან 6 კმ სამხრეთ- დასავლეთით DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 253 of 424 48 ლეკნარის ნამოსახლარი გოდერძის შუასაუკუნეები არა უღელტეხილი-დან 5 კმ სამხრეთ- აღმოსავლეთით 49 შქერნალის ბეშუმთან ქვის ხანის დროინდელი ობიექტი არა 50 ბეშუმის ყორღანული ბეშუმთან ბრინჯაოს ხანა არა სამარხი 51 ჯანჯღნარის გოდერძის სპილენძის ხანა, არა ნამოსახლარი უღელტეხილიდან 3 V-IV mill. ქ.წ. კმ სამხრეთ- დასავლეთით 52 ეკლესიის ნანგრევები და თხილვანა ეკლესია - XIII ს სასაფლაო - XI-XIII სს არა სასაფლაო XIII ს და სასაფლაო XI-XIII სს. 53 ხიხაძირის ნეოლითური ხიხაძირი ნეოლითური არა უბანი 54 ეკლესიის ნანგრევები ხიხაძირი შუასაუკუნეები არა 55* ხიხაძირის ციხე ხიხაძირი შუასაუკუნეები არა 56 იბოდებეს სამარხი ხიხაძირი VIII-VII ქ.წ. არა 57 ციხისყელის ციხე ხიხაძირის XI-XIII ს არა დასავლეთით 58* ხიხაძირის ციხე კალოტასა და XI-XIII ს არა ხიხანისწყლის მდინარეების შესართავი 59 კალოტას წარმართული კალოტა X-VIII ქ.წ. არა სალოცავი 60 კალოტას სამარხი კალოტა VIII-VII ქ.წ. არა 61 ეკლესია კალოტა XI-XIII ს არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 254 of 424 62 ხიზანაანთ ღელეს ოშანახევის VIII-VII ს ქ.წ. არა სამარხი აღმოსავლეთით 63* ეკლესია ვერნები XI ს ეკლესიის გარშემო არის ძველი საფლავებიც არა 64 ფუშრუკაულის მდ. აჭარისწყლის გვიანი ბრინჯაოს ხანა – ადრეული რკინის ხანა არა სასაფლაო მარჯვენა ნაპირი, მახალაქურის ჩრდილო- აღმოსავლეთი 65 ნეოლითური ადგილი წაბლანა ნეოლითური იარაღები არა 66 ეკლესია წაბლანა შუასაუკუნეები არა 67 ქვის ხანის უბანი წაბლანა ქვის ხანის იარაღები არა 68* სხვადასხვა ნაგებობები სხალთა შუასაუკუნეები არა 69* მონასტერი და სხალთა შუასაუკუნეები არა სასაფლაო 70* მცირე ეკლესია სხალთა IX-XI ს არა 71 ტაგოს სამარხი ტაგო ბრინჯაოს ხანა. ბრინჯაოს ნივთები არა 72 ფურტიოს თაღოვანი ზამლეთის XI-XII სს არა ხიდი სამხრეთით 73* ციხე ნიგაზეული გვიანი შუასაუკუნეები არა 74 ციხე წინარეთი შუასაუკუნეები არა 75* კავიანის ციხე დანდალო, “კალივაკე” XII-XIII ს არა 76* ციხე ტაკიძეები შუასაუკუნეები ელინისტური პერიოდის არა კულტურული შრეები 77 სასაფლაო და სამარხი ტაკიძეები გვიანი ბრინჯაოს ხანა არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 255 of 424 78* დანდალოს ხიდი დანდალო XI-XII სს ეს ხიდი ხვდება პროექტის 25 მ დერეფანში. AP85 ხიდიდან 100 მ დასავლეთით განლაგდება, მდინარის მარჯვენა მხარეს. არქეოლოგიური ნაშთების პოვნის ალბათობა მაღალია. 79 ციხე ტაკიძეები შუასაუკუნეებისა და ელინისტური შრეები არა 80 სამარხი ტაკიძეები გვიანი ბრინჯაოს ხანა არა 81* მეჩეთი გეგელიძეები XIX ს არა 82* კოშკის ნანგრევები გეგელიძეები შუასაუკუნეები არა 83* საწნახელი კოკოტაური გვიანი შუასაუკუნეები არა 84* მეჩეთი კოკოტაური XIX ს არა 85* მეჩეთი ახო გვიანი შუასაუკუნეები არა 86* ცხმორისის ხიდი ცხმორისი გვიანი შუასაუკუნეები არა 87* მეჩეთი ცხმორისი XIX ს არა 88* მეჩეთი აბუკეთა XIX ს არა 89* წონარისის ხიდი წონარისი გვიანი შუასაუკუნეები არა 90* მეჩეთი ცხმორისი XIX ს არა 91 სასაფლაო ცხმორისი VIII-VII ს ქ.წ. არა 92* მეჩეთი ვარჯანისი XIX ს არა 93* მეჩეთი კვაშტა XIX ს არა 94 ნამოსახლარი კვაშტა V-IV ქ.წ. არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 256 of 424 95* კოშკი ზვარე გვიანი შუასაუკუნეები არა 96 ეკლესია თანამედროვე არა 97* მეჩეთი ზვარე 1834 არა 98 ციხე აკუსტა შუასაუკუნეები არა 99* კოშკი ზესოფელი შუასაუკუნეები არა 100* მეჩეთი გულები XIX ს არა 101* ეკლესია ზენდიდი განვითარებული შუასაუკუნეები არა 102* ციხე ზენდიდი გვიანი შუასაუკუნეები არა 103* ციხის ნანგრევები ზენდიდი განვითარებული შუასაუკუნეები არა 104* ციხე ძენწმანი შუასაუკუნეები არა 105* მეჩეთი ძენწმანი XIX ს არა 106* ცივასულას ციხე პირველი მაისის შუასაუკუნეები არა აღმოსავლეთით 107* მეჩეთი კოლოტაური XIX ს არა 108 სასაფლაო კოლოტაური ადრეული ბრინჯაოს ხანა, მტკვარ-არაქსის არა კულტურა 109 სასაფლაო კოლოტაური ადრეული რკინის ხანა არა 110 მიწისხიდის ხიდი პირველი მაისის შუასაუკუნეები არა ჩრდილო- აღმოსავლეთით 111 საღორეთის სამარხი პირველი მაისის XIII-XII ს ქ.წ. არა სამხრეთით 112* კოშკი ზედა მახუნწეთი შუასაუკუნეები არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 257 of 424 113 მახუნწეთის სამარხი მახუნწეთი XVIII-XVI ქ.წ. არა 114* მახუნწეთის ხიდი მახუნწეთი XI-XII ს არა 115* მეჩეთი ზედა ბზუბზუ XIX ს არა 116* ქვედა მახუნწეთის ხიდი ქვედა მახუნწეთი გვიანი შუასაუკუნეები არა 117* მეჩეთი ქვედა მახუნწეთი XIX ს არა 118 ზუნდაგის სამარხი ზუნდაგი XII-XI ქ.წ. არა 119* მედრესე მილისა XIX ს არა 120* მეჩეთი უჩხუთი XIX ს არა 121* მეჩეთი დოლოგანი XIX ს არა 122* მეჩეთი ჩინკაძეები XIX ს არა 123 ნამოსახლარი კაპნისთავი კლასიკური არა 124 საწნახელი ხერთვისი (ზედუბანი) გვიანი შუასაუკუნეები არა 125 ხერთვისის ხერთვისი XX ს არა (აჭარისწყალის) ხიდი 126* ციხე მირვეთი გვიანი შუასაუკუნეები არა 127 ციხე ზედა ერგე განვითარებული შუასაუკუნეები არა 128* ციხე მახო გვიანი შუასაუკუნეები არა 129* ციხე ხელვაჩაური გვიანი შუასაუკუნეები არა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 258 of 424 7. სენსიტიური რეცეპტორები და პოტენციური ზემოქმედება ბსგზშ-ს ამ თავში განსაზღვრულია და შეძლებისდაგვარად შეფასებულია პროექტის მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებზე მოსალოდნელი ზემოქმედება ბუნებრივ და სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე. შეფასება განხორციელებულია მე-5 თავში აღწერილი მეთოდოლოგიის მიხედვით. პოტენციური ზემოქმედების ტიპების გამოსავლენად პროექტის ფარგლებში დაგეგმილი საქმიანობა განხილული იქნა მე-6 თავში აღწერილი ფონურ მონაცემებთან და სენსიტიურ რეცეპტორებთან მიმართებაში. ამ თავის თითოეულ ქვეთავში მოცემულია მოსალოდნელი ზემოქმედების დეტალური აღწერა, ასევე ზემოქმედების შედარება პროექტის დაგეგმარებისა და გზშ-ს ეტაპზე შემუშავებული ყველა ალტერნატივისთვის. ზემოქმედების ყოველი ტიპისთვის შეფასებულია მისი მნიშვნელოვნება, როგორც რეცეპტორების სენსიტიურობისა და ზემოქმედების სიდიდის ფუნქცია. იმ შემთხვევებისთვის, როცა უარყოფითი ზემოქმედების დონე სავარაუდოდ მაღალი იქნება, შემუშავებული იქნა ზემოქმედების თავიდან აცილების, შემცირების ან შერბილების ღონისძიებები, რომლებიც წარმოდგენილია მე-8თავში და ასევე მე-9 თავში წარმოდგენილ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის და მონიტორინგის გეგმებში. როგორც მშენებლობის, ასევე ექსპლოატაციის ფაზებისთვის ზემოქმედება შეფასებულია ყველა მნიშვნელოვანი რეცეპტორისთვის. ეგხ-ს ექსპლუატაციიდან გამოყვანის ფაზის შეფასება დეტალურად არ მომხდარა, რადგანაც უცნობია თუ რა მეთოდები იქნება გამოყენებული ამ სამუშაოებისთვის და რა ვადებში განხორციელდება დემონტაჟის სამუშაოები (შესაბამისად, ვერ შეფასდება ზემოქმედების სიდიდე და რეცეპტორების სენსიტიურობა). თუმცა, როგორც წესი, სადემონტაჟო სამუშაოების ზემოქმედება ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედების მსგავსია. 7.1 პოტენციური ზემოქმედება ფიზიკურ გარემოზე 7.1.1 პოტენციური ზემოქმედება ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე მოცემულ ქვე-თავში აღწერილია პირდაპირი და არაპირდაპირი ზემოქმედება ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე. საკვლევ ტერიტორიაზე ზედაპირული წყლების, ჭალების, ჭარბტენიანი ტერიტორიების და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების შესაფასებლად გამოყენებული იქნა გეო- საინფორმაციო სისტემის (GIS) რუკები. პროექტის საქმიანობის შეფასება მოხდა ჰიდროლოგიურ მახასიათებლებზე პირდაპირი და არაპირდაპირი ზემოქმედების პოტენციალის გათვალისწინებით. ზემოქმედების შეფასებისას გათვალისწინებული იქნა პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ტერიტორია, რეცეპტორების სენსიტიურობა, ზემოქმედების ალბათობა, ხანგრძლივობა და მოსალოდნელი შედეგები, მეხუთე თავში მოცმული ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგიის შესაბამისად. პროექტის ხასიათიდან გამომდინარე, მიწისქვეშა წყლებზე პირდაპირი ზემოქმედება, სავარაუდოდ, მინიმალური იქნება; თუმცა, შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს მიწისქვეშა წყალზე არაპირდაპირი ზემოქმედებას, რაც შეფასებულია ქვემოთ. ზემოქმედება ზედაპირულ წყლებზე, მდინარის ჭალებსა და ჭარბტენიან ტერიტორიებზე განისაზღცრა და შეფასდა ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი რესურსების მნიშვნელოვნების, ფართობის (მაგ, ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ჭარბტენიანი ტერიტორიების ფართობი/მთლიანად ჭარბტენიანი ტერიტორიების ფართობი), მოსალოდნელი შედეგების და ცვლილებების (მაგ, ზედაპირული ჩამონადენის ხარჯის მატება, წყალდიდობის რისკის ზრდა, წყლის ხარისხის გაუარესება და სხვა) გათვალისწინებით. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 259 of 424 ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე სამუშაოები პროექტის ძირითადი სამუშაოები, რომლებსაც ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების მაღალი პოტენციალი გააჩნია, მოიცავს მისასვლელი გზების მშენებლობას, ანძების საძირკვლისთვის საჭირო მიწის სამუშაოებს, ასევე მცენარეული საფარისგან გაწმენდას ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნისა და მისასვლელი გზების მოსაწყობად. ამ სამუშაოებმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს პროექტის რეგიონში არსებული წყლის ობიექტების წყლის ხარისხსა და ჰიდროლოგიაზე. ეს პოტენციური ზემოქმედება აღწერილია ქვემოთ.  მისასვლელი გზები. გზების მშენებლობამ, ექსპლუატაციამ და ტექ. მომსახურებამ, სათანადო მენეჯმენტისა და შემარბილებელი ღონისძებების გარეშე, შეიძლება ნიადაგის მნიშვნელოვანი დაზიანება გამოიწვიოს, რასაც მოყვება სიმღვრვის მატება ზედაპირულ ჩამონდადენში და ამ ჩამონადენის მიმღებ წყლის ობიექტებში. მცენარეულ საფარს მოკლებულ გზების ზედაპირზე ჩამოდენილი ატმოსფერული წყლები ამ ზედაპირის ეროზიას და დახრამვას, ასევე მიმღებ წყლის ობიექტებში ნატანის მატებას გამოიწვევს. მცენარეული საფარისგან გაწმენდა და გზის ზედაპირის დატკეპნა შეამცირებს გრუნტის ინფილტრაციის მაჩვენებელს და შესაბამისად, ზედაპირული ჩამონადენის მატებას, რაც ნიადაგის ეროზიის გამომწვევი კიდევ ერთი ფაქტორია და მიმღებ წყლის ობიექტებში წყლის ხარჯის გაზრდასაც გამოიწვევს. გზების მშენებლობისას მიწის სამუშაოებმა შეიძლება ცვლილებები გამოიწვიოს მიწისქვეშა წყლების ჰიდროლოგიაზე და შესაძლოა შეცვალოს მიწისქვეშა წყლების გამოსავლები; გარდა ამისა, მცენარეული საფარის მოცილება შეცვლის გრუნტის ინფილტრაციის მახასიათებლების და შესაბამისად, მიწისქვეშა წყლების კვებას.  ანძის საძირკვლისთვის საჭირო მიწის სამუშაოები. ეგხ-ს ანძების მოსაწყობად საჭირო მიწის სამუშაოების წინ ანძების უბნები მცენარეული საფარისგან უნდა გაიწმინდოს, რის გამოც მოშიშვლებულმა ნიადაგმა შესაძლოა ქარისმიერი და წვიმისმიერი ეროზია განიცადოს. ამოღებული გრუნტის დროებითი სანაყროები შეიძლება ნიაღვრებმა ჩამორეცხოს. როგორც აღნიშნა, ეს ფაქტორები იწვევს ზედაპირული ჩამონადენის ზრდას და მათში ნატანის მატებას, რასაც შედეგად მიმღებ წყლის ობიექტებში სიმღვრივის მატება მოსდევს. ისეთ ადგილებში, სადაც მიწისქვეშა წყლის ჰორიზინტი მიწის ზედაპირთან ახლოსაა, საძირკვლის მოსაწყობად შესაძლოა საჭირო გახდეს მიწისქვეშა წყლის დონის დროებით დაწევა. მდინარის ჭალაში განლაგებულმა ანძებმა შესაძლოა წყლის დინებაზე იმოქმედოს და გამოიწვიოს ნარჩენების დაგროვება; ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, დაბრკოლებას შეუქმნის წყლის დინებას და გაზრდის წყალდიდობის რისკს.  ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის გასუფთავება. ტყიან უბნებზე მცენარეული საფარის გაწმენდამ, მათ შორის ხეებისა და ბუჩქების გაკაფვამ, შესაძლოა ნიადაგის ეროზია გაზარდოს, რაც მიმღებ წყლის ობიექტებში დროებით გაზრდის ნატანის მოცულობას და სიმღვრივეს. ეს, თავის მხრივ, მდინარეთა კალაპოტის დასილვას და წყალდიდობის რისკის ზრდას გამოიწვევს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ზემოქმედების კიდევ ერთი ფაქტორი ნიადაგის ინფლირტაციის მაჩვენებლის ცვლილება (შემცირება) და შესაბამისად, სანიაღვრე წყლებისა და მიმღები წყლის ობიექტების ჩამონადენის ზრდა იქნება. ზემოთ განხილული ზემოქმედების ფაქტორების გარდა, არსებობს ნავთობპროდუქტების/საწვავის და სხვა ქიმიკატების წყალში ჩაღვრის რისკი, რაც მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების დროს წყლის დაბინძურებას გამოიწვევს. წყლის დაბინძურება შეიძლება გამოიწვიოს ასევე ბეტონის სამუშაოებმა, მათი არამართებულად განხორციელების შემთხვევაში. საზოგადოდ, წყალმოხმარება ამ პროექტისთვის მნიშვნელოვან საკითხს არ წარმოადგენს, რადგან მშენებლობის, ტექ. მომსახურების და ექსპლუატაციის სამუშაოების განსახორციელებლად მცირე მოცულობის წყალია საჭირო. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 260 of 424 მოცემული პროექტით გამოწვეული ზემოქმედების სიდიდე, მასშტაბი და სხვა მახასიათებლები მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ფაზებისთვის შეჯამებულია ამ ქვე-თავის ბოლოს, ცხრილი 7.1.2- ში. ზედაპირული და მიწისქვეშა წყლების სენსიტიურობა, რაც საჭიროა ზემოქმედების დონის დასადგენად, შეფასებული იქნა მათი არსებული მდგომარეობის, მათ შორის წყლის ხარისხის, ანთროპოგენური წნეხის, წყლის ჰაბიტატების, თევზის სახეობების და პოპულაციის, წყალმოხმარების ტიპების და ა.შ. გათვალისწინებით, რომლებიც აღწერილია ფონური მდგომარეობის თავში. სენსიტიურობისთვის შემუშავებული იქნა კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც წყლის ობიექტების სენსიტიურობა სამ დონედ დაიყო. ეს კრიტერიუმები წარმოდგენილია ცხრილი 7.1.1-ში. წყლის გარემოს სენსიტიური კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმები მაღალი - მდინარეები, სადაც გვხვდება თევზის დაცული სახეობები, ან მნიშვნელოვანია თევზრეწვის კუთხით. - წყლის მაღალი ხარისხით გამორჩეული მდინარეები (დაბინძურების წყაროები არ გვხვდება) - სასმელად გამოყენებული ზედაპირული ან მიწისქვეშა წყლები. - ვრცელი ჭალა. საშუალო - მდინარეები, სადაც გვხვდება ფართოდ გავრცელებული თევზის სახეობები, თუმცა თევზჭერა მცირე მასშტაბისაა. - წყლის საშუალო ხარისხით გამორჩეული მდინარეები (დაბინძურების წყაროები ადგილ-ადგილ გვხვდება) - ზედაპირული ან მიწისქვეშა წყლები, რომელიც გამოიყენება მრეწველობისთვის ან სოფლის მეურნეობისთვის. - მცირე ზომის ჭალები დაბალი - მდინარეები, რომლებშიც თევზი არ გვხვდება, ან მათი სახეობრივი შემადგენლობა და პოპულაცია ძალიან მწირია. - წყლის ცუდი ხარისხით გამორჩეული მდინარეები (დაბინძურების მრავალრიცხოვანი წყაროები არსებობს). - ზედაპირული ან მიწისქვეშა წყლები არ გამოიყენება ადამიანის მიერ - ჭალები არ გვხვდება. წყლის ობიექტებზე შესაძლო ზემოქმედება მშენებლობის ფაზაზე როგორც ზემოთ აღინიშნა, მშენებლობის ფაზაზე ზედაპირული წყლების ხარისხზე ზემოქმედება შეიძლება გამოიწვიოს მცენარეული საფარს მოკლებული ან დაზიანებული ნიადაგის ეროზიამ, ასევე გრუნტის სანაყროებიდან ჩარეცხილმა ლამმა. ნიადაგის ეროზია და წყალში ნატანის ზრდა შესაძლოა განაპირობოს მიწის სამუშაოებმა, მცენარეული საფარის გაწმენდამ და მძიმე ტექნიკის მოძრაობამ გრუნტოვან ზედაპირზე. ამ სამუშაოების შედეგად ნიადაგი ზიანდება, დაზიანებული ნიადაგი კი ნიაღვრებს გადააქვს ახლომდებარე ზედაპირულ წყლებში და იწვევს მათი ნატანის, მათ შორის სიმღვრივის მატებას; ნატანის გაზრდილი რაოდენობის გამო შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს მდინარის გარკვეული მონაკვეთების დალამვას. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 261 of 424 ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ნიადაგზე ზემოქმედება სამშენებლო უბნებიდან 100 მ-ზე მეტად დაშორებულ ტერიტორიებზე მოხდეს. შესაბამისად, ზემოქმედების რეცეპტორებად შეიძლება მოვიაზროთ მხოლოდ ანძის უბნიდან 100 მ-ის ფარგლებში არსებული წყლის ობიექტები. დიდი მდინარეებიდან 100 მეტრის დაშორებით მთლიანობაში დაახლოებით 40 ანძა განთავსდება. აჭარის რეგიონში ატმოსფერული ნალექების დონე საკმაოდ მაღალია, რის გამოც პროექტის დერეფანში მრავლად გვხვდება მცირე ხევები და ნაკადულები. თუმცა, ზედაპირულ წყლებზე ეს ზემოქმედება მნიშვნელოვნად არ უნდა ჩაითვალოს, რადგან ზედაპირული ჩამონადენის სიმღვრივე დიდ მდინარეებთან მიერთებამდე დაიკლებს (დალექვის ან განზავების გამო). ამ ტიპის ზემოქმედება ზედაპირულ წყლებზე ხანმოკლე იქნება და სამშენებლო სამუშაოების დასრულებისთანავე აღმოიფხვრება. სხვა მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რამაც შეიძლება ეროზიისა და ნატანის ზრდა გამოიწვიოს, ტყის გაკაფვაა. ხე-ტყის ჭრა საერთო ჯამში დერეფნის 40-50 კმ-იან მონაკვეთზე იქნება საჭირო. გასხვისების დერეფნის გასწვრივ ტყიანი ადგილები თავმოყრილია ადიგენის, ხულოს, შუახევის და ქედას მუნიციპალიტეტებში. მცენარეულობისგან გაწმენდის სამუშაოებმა შესაძლოა გამოიწვიოს ნატანის ზრდა და წყლის ხარისხის დაქვეითება, თუ ეს სამუშაოების მდინარის მახლობლად განხორციელდება. უნდა აღინიშნოს, რომ პროექტის ყველა ალტერნატივის შემთხვევაში მდინარეთა გადაკვეთის ადგილებში საჭირო იქნება ტყის გაკაფვა. იქ, სადაც ხაზი არ კვეთს მუდმივ მდინარეებს, ტყის/მცენარეული საფარის გაწმენდით გამოწვეული ზემოქმედება წყლის ხარისხზე მინიმალური იქნება. გასხვისების დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდით გამოწვეული ზემოქმედება მუდმივი იქნება, რადგან ექსპლუატაციის ფაზაზე საჭირო იქნება მცენარეული საფარის ზრდის კონტროლი. ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, აჭარის რეგიონის ზედაპირული წყლები აღწერილი ზემოქმედების მიმართ უფრო მგრძნობიარე იქნება, რადგან ამ რეგიონში გასხვისების დერეფანი შედარებით მეტ მდინარეს გადაკვეთს. ამას გარდა, აჭარის რეგიონის წყლის რესურსებს ზემოქმედების მიმართ უფრო მოწყვლადს ხდის ადგილობრივი გეოლოგიური პირობები და რთული რელიეფი. ეროზიული ნიადაგისა და ციცაბო ფერდობების გამო (იხ. გეოლოგიური პირობებისა და გეოლოგიური რისკებისადმი მიძღვნილი თავი) აჭარის რეგიონში ეროზიის განვითარების ალბათობა ძალიან მაღალია. გარდა ამისა, ამ რეგიონში ანძების საკმაოდ დიდი რაოდენობა (40 ერთეული) დიდი მდინარეების მახლობლად განთავსდება. ამიტომ, მაღალი დონის ზემოქმედებების თავიდან ასაცილებლად საჭირო იქნება შემოთავაზებული შემარბილებელი ზომების (იხ. თავი 8) და საუკეთესო გამოცდილებით გათვალისწინებული სხვა ღონისძიებების გატარება. გარდა აღნიშნულისა, მშენებლობის, ექსპლუატაციის და ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას წყლის ობიექტები შესაძლოა დაბინძურდეს საწვავის/ზეთის დაღვრის გამო. დიდი დაღვრების შემთხვევაში დამაბინძურებლები ზედაპირულმა თუ მიწისქვეშა წყლებმა შესაძლოა დიდ ტერიტორიაზე გაავრცელონ. რთული რელიეფის გამო პროექტისთვის გამოყენებული გზების დიდი რაოდენობა მდინარეების მახლობლად გადის. ასე მაგალითად, აჭარის რეგიონში მთავარი და პრაქტიკულად ერთადერთი გზა (სასოფლო-სამეურნეო მიწებთან მისასვლელი სოფლის გზების გარდა) მდ. აჭარისწყალსა და მდ. სხალთას მიუყვება. ამიტომაც, სამშენებლო სამუშაოების ძირითადი ნაწილი სავარაუდოდ წყლის ობიექტების მახლობლად განხორციელდება. თუმცა, დაღვრების შედეგად მდინარის დაბინძურების რისკი შეიძლება ადვილად გაკონტროლდეს შესაბამისი სამენეჯმენტო ღონისძიებების მეშვეობით. მცენარეული საფარის ცვლილებამ შეიძლება გამოიწვიოს სანიაღვრე წყლების ჩამონადენის და შესაბამისად, ზედაპირული წყლის ხარჯის გაზრდა. ამ ზემოქმედებისა და დალამვის პოტენციალის ზრდის გამო მდინარის გარკვეულ მონაკვეთებზე გაიზრდება წყალდიდობის რისკიც. ასეთი რისკი განსაკუთრებით ყურადსაღებია ციცაბო ფერდობების შემთხვევაში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 262 of 424 წყლის ობიექტებზე შესაძლო ზემოქმედება ექსპლუატაციის ფაზაზე პროექტის ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურების ფაზებზე ზედაპირული წყლის ჰიდროლოგიაზე ზემოქმედება დაკავშირებული იქნება ანძების ბეტონის საძირკვლებისა და მუდმივი მისასვლელი გზების არსებობასთან, ასევე მცენარეული საფარის კონტროლთან, რაც იწვევს მიწის საფარის ცვლილებას და ზრდის ეროზიის რისკებს, რაც, თავის მხრივ, მოქმედებს ზედაპირული წყლების ჰიდროლოგიაზე. ამ ფაქტორების ზემოქმედება წყლის ობიექტებზე და წყლის ობიექტების სენსიტიურობა მშენებლობის ფაზის მსგავსი იქნება. კერძოდ, ზემოქმედება შეიძლება გამოიხატოს ზედაპირული ჩამონადენის გაზრდაში, მდინარეთა კალაპოტის დალამვაში, მიწისქვეშა წყლების განტვირთვის შემცირებაში, მდინარეებსა და მათ შენაკადების სიმღვრივის მატებაში. პროექტის ექსპლუატაციის ფაზის შემთხვევაში წყლის ობიექტებზე უარყოფითი ზემოქმედება დაწვრილებით ქვემოთაა აღწერილი:  ანძების საძირკვლები ხელს შეუშლის ატმოსფერული წყლების ინფილტრაციას და გაზრდის ზედაპირულ ჩამონადენს, რაც ხელს შეუწყობს ეროზიას და გაზრდის ნატანის რაოდენობას მდინარეებში. უნდა აღინიშნოს, რომ ანძები საკმაოდ დიდ ტერიტორიაზე გადანაწილდება, ხოლო ბეტონით დაფარული ფართობი პროექტის რეგიონისა თუ გასხვისების დერეფნის მასშტაბით უმნიშვნელო იქნება. შესაბამისად, ანძების საძირკვლების ზემოქმედება მიწისქვეშა წყლებზის კვებაზე, ზედაპირულ ჩამონადენზე და მდინარეებზე შეიძლება უმნიშვნელოდ ჩაითვალოს.  ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას ტექნიკის მუშაობამ შეიძლება ნიადაგი დააზიანოს და ხელი შეუწყოს ინერტული მასალების გადატანას ნიაღვრებისა მეშვეობით, რაც, თავის მხრივ, გამოწვევს მდინარეებში ნატანის გაზრდას და მათი კალაპოტების დალამვას. ტექ. მომსახურების სამუშაოების დროს ტექნიკის გამოყენების საჭიროება საკმაოდ მცირე იქნება; გარდა ამისა, ტექნიკა გადაადგილდება მხოლოდ მისასვლელ გზებზე, რათა თავიდან იქნას აცილებული ზემოქმედება ხელუხლებელ ტერიტორიაზე.  გასხვისების დერეფანში და მუდმივი მისასვლელი გზების გასწვრივ მცენარეული საფარის პერიოდული გაწმენდა ხელს შეუწყობს ნიადაგის ეროზიას, შეამცირებს ნიადაგის ინფილტრაციის უნარს და გაზრდის ზედაპირულ ჩამონადენს. გასხვისების დერეფნის იმ მონაკვეთებზე, რომელებიც ამჟამად ბუჩქნარითა და ტყითაა დაფარული, ამ ზემოქმედება ხანგრძლივი ან მუდმივი იქნება, რადგან ამ უბნებზე ჰაბიტატების სრული აღდგენა არ მოხდება. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ელექტროგადამცემი ხაზის ასეთი მონაკვეთების საერთო სიგრძე დაახლ. 40-50 კმ-ს შეადგენს.  წყლის უშუალო დაბინძურება, ან მისი მეორადი დაბინძურება ნიადაგის დაბინძურების გამო, შესაძლოა გამოიწვიოს ეგხ-ს ექსპლუატაციისა და ტექ. მომსახურებითვის საჭირო სახიფათო ნივთიერებების, მაგ, საიზოლაციო ზეთები, საღებავები და სხვა ქიმიკატების არასწორმა გამოყენებამ ან დაღვრამ. პროექტის ფარგლებში დაგეგმილი არაა ჰერბიციდების გამოყენება მცენარეული საფარის კონტროლისთვის. დაღვრების შემთხვევაში წყლის დაბინძურება ხანმოკლე იქნება, ხოლო ზემოქმედება - მცირე მასშტაბის; თუმცა, შემარბილებელი ღონისძიებების გატარების გარეშე ეს ზემოქმედება შესაძლოა ხანგრძლივი და დიდი მასშტაბის იყოს. ზემოქმედებების შეჯამება და მნიშვნელოვნება არაქმედების ალტერნატივის გარდა, ყველა განხილული ალტერნატივის შემთხვევაში ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების დონე დაახლოებით ერთნაირი იქნება; ეს ზემოქმედება შეჯამებულია ცხრილი 7.1.2-ში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 263 of 424 ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილ ტერიტორიაზე მდინარეები მტკვარი და ქვაბლიანი გვხვდება. ზედაპირული წყლის ამ ობიექტებზე მოსალოდნელი ზემოქმედება ძალიან მცირე იქნება, რადგან გასხვისების დერეფანი მათგან მეტწილად საკმარისი მანძილითაა დაშორებული; თუმცა, ელექტროგადამცემი ხაზი ერთ ადგილას კვეთს მდ. ქვაბლიანს, მიუხედავად ამისა, ამ მდინარეზე ზემოქმედება მცირე იქნება, რადგან მდინარის ჭალაში ანძების განთავსება მოსალოდნელი არ არის, ამასთან მდინარის გადაკვეთასთან არსებობს ინფრასტრუქტურა (გზები და ხიდები), რომელიც საჭიროა სამშენებლო ტექნიკის სამოძრაოდ. აჭარაში სიტუაცია განსხვავებულია. როგორც აღინიშნა, ეგხ-ს ამ მონაკვეთზე პრაქტიკულად ყველა მისასვლელი გზა მთავარი მდინარეების - სხალთისა და აჭარისწყლის ახლოს გადის. სავარაუდოდ, ზოგიერთი ანძის სამშენებლო სამუშაოები წყლის ობიექტებთან ძალიან ახლოს, ან სულაც მდინარეთა ჭალაში განხორციელდება. ამას გარდა, მიუვალობის გამო ზოგიერთ ანძასთან მისასვლელად საჭირო იქნება მანქანებით მდინარეების გადაკვეთა. ასეთ შემთხვევებში ზემოქმედების სიდიდე შეიძლება მაღალი იყოს; თუმცა, ზემოქმედება ძალიან ხანმოკლე იქნება, რის გამოც ზემოქმედება მცირე დონისად ჩაითვალა. პროექტის რეგიონში მდინარეებს საშუალო სენსიტიურობა მიენიჭა, რადგან ისინი ხელუხლებელია, ან უმნიშვნელო დაბინძურებით ხასიათდება. წყლის ხარისხი, განსაკუთრებით კი მდინარეთა ზემო დინებებში ძალიან კარგია: იგი ჟანგბადის მაღალი შემცველობით და ორგანული ნივთიერებების დაბალი კონცენტრაციით ხასიათდება, რაც დაბინძურების დაბალ დონეზე მიუთითებს. სამრეწველო ობიექტები ამ ტერიტორიაზე არ გვხვდება და წყლის დაბინძურება მხოლოდ საყოფაცხოვრებო ჩამდინარე წყლებით ხდება; თუმცა, დაბინძურების ეს წყარო მცირეა ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ მოსახლეობის სიმცირის გამო. მდინარეებში გვხვდება თევზების სხვადასხვა სახეობა, მათ შორის დაცული სახეობებიც. ტოპოგრაფიული პირობების გამო, მდინარეთა ზედა წელში ჭალები პრაქტიკულად არ გვხვდება. წყალსარგებლობა ძირითადად სასმელ-სამეურნეო და სასოფლო-სამეურნეო მიზნით ხდება. ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი წყლის რესურსები მთელი რესურსის 0%-ს აღემატება, თუმცა 5%- ზე ნაკლებია, რაც ძალიან მცირე მასშტაბის ცვლილებას გულისხმობს. შედეგად, წყლის ობიექტებზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნება პროექტის ყველა ალტერნატივისთვის უმნიშვნელოდ ჩაითვალა. ცხრილი 7.1.2-ში შეჯამებულია წყლის რესურსებზე ზემოქმედების მთავარი ტიპები და ამ ზემოქმედების მახასიათებლები. ზედაპირულ და მიწისქვეშა წყლებზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნება მასშტაბი/ შესაძლო რეცეპტორი სენსიტიურობა ინტენსივობა/ შენიშვნები ზემოქმედება ალბათობა ნატანის ზრდა პროექტისთვის საჭირო მიწის მდინარეებში, რაც სამუშაოების მოცულობა უკავშირდება უმნიშვნელო იქნება და ეს მიწის სამუშაოებს სამუშაოები ძირითადად მდინარეები და ტექნიკის ლოკალური/ ანძების უბნებზე და საშუალო მუშაობას/ საშუალო/ განხორციელდება. ნაკადულები მოძრაობას გარდაუვალი შესაბამისად, მოსალოდნელი პროექტის ზემოქმედება ძალიან მცირე, დერეფანსა და ლოკალიზებული და დიდ მისასვლელი ტერიტორიაზე გაფანტული გზების გასწვრივ იქნება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 264 of 424 მასშტაბი/ შესაძლო რეცეპტორი სენსიტიურობა ინტენსივობა/ შენიშვნები ზემოქმედება ალბათობა პროექტის დერეფნის შესწავლამ გვიჩვენა, რომ ანძების უმრავლესობა დიდი მდინარეებიდან მოშორებით განთავსდება. შესაბამისად, ჭალებში განთავსებული ჭალებში ანძების ანძების რაოდენობა ძალიან განლაგებამ მცირე იქნება. დიდი მდინარის წყალდიდობისას მახლობლად ანძები მდინარეები შესაძლოა ლოკალური/ ძირითადად მდ. აჭარისწყლის და საშუალო დაბრკოლება დაბალი/ შუა წელში მოხვდება, სადაც ნაკადულები შეუქმნას წყლის შესაძლებელი გასხვისების დერეფანი დინებას და მდინარესთან ახლოს გადის. წყალდიდობა პროექტის დაგეგმვის დროს გამოიწვიოს. ანძებისთვის ჭალიდან მოშორებული ბუნებრივად შემაღლებული უბნები შეირჩა (მაღალი ნაპირები, ან ფერდობები). ამიტომ, წყალდიდობის რისკი ზრდის ალბათობა ძალიან დაბალია. პროექტის დერეფანში მცენარეული საფარისგან გაწმენდის შემდეგ გაიზრდება ზედაპირული ჩამონადენის სიმღვრივე. ეგხ-ს მონაკვეთზე, რომელიც მოქცეულია სოფ. ზიკილიადან სოფ. ღორძემდე ნატანის და ხეების ჭრა ფაქტიურად არაა სიმღვრივის საჭირო; შესაბამისად, ამ ზრდა მონაკვეთზე ზემოქმედება მდინარეებში, რაც უმნიშვნელო იქნება. გოდერძის უკავშირდება უღელტეხილიდან პროექტის სოფ. რაკვთამდე (მდ. სხალთის დერეფნისა და ხეობა) ეგხ ტყეებს და ალპურ მდინარეები მისასვლელი ლოკალური/ მდელოებს გადაკვეთს, სადაც და საშუალო გზების დაბალი მცენარეული საფარისგან ნაკადულები მოსაწყობად გარდაუვალი გაწმენდამ და ნიადაგის ხეების და დაზიანებამ შეიძლება ბუჩქების ჭრით მნიშვნელოვანი ეროზია გამოწვეულ გამოიწვიოს. მეორეს მხრივ, ამ ნიადაგის მონაკვეთზე წყლის ობიექტები ეროზიას. საკმაოდ დაშორებულია ეგხ- დან და ჩამორეცხილი ნიადაგი სავარაუდოდ დაილექება, ვიდრე ზედაპირული ჩამონადენი მდინარეებს შეუერთდება. სოფ. რაკვთის დასავლეთით ეგხ მდინარეებთან ახლოს გაივლის. შესაბამისად, DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 265 of 424 მასშტაბი/ შესაძლო რეცეპტორი სენსიტიურობა ინტენსივობა/ შენიშვნები ზემოქმედება ალბათობა ზემოქმედება მნიშვნელოვანი, მაგრამ ხანმოკლე იქნება, რადგან სუბტროპიკული კლიმატის და ნაყოფიერი ნიადაგის პირობებში მცენარეულობა (ბალახი და ბუჩქნარი) საკმაოდ სწრაფად აღდგება. მნიშვნელოვანია, რომ რეკულტივაციის სამუშაოები ყველა სამშენებლო უბანზე სამუშაოების დასრულებისთანავე განხორციელდეს. პროექტის ტექნიკის სამოძრაოდ გამოყენებული იქნება გრუნტის გზები. იქ, სადაც ნიადაგის ეროზიის მაღალი იქნება, გატარდება ეროზიის მაკონტროლებელი ზომები. ეგხ-ს მშენებლობისა და ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას გამოყენებული სახიფათო ზედაპირული მასალების რაოდენობა ძალიან წყლების მცირე იქნება, რადგან პროექტი დაბინძურება არ საჭიროებს დიდი დამაბინძურებელ რაოდენობით სატვირთო ი ნივთიერების მანქანებს ან სპეც. ტექნიკას. წყლის ობიექტში ზემოქმედების ალბათობა მდინარეები ლოკალური/ ჩაღვრის გამო, ან ყველაზე მაღალი იქნება და საშუალო დაბალი ზედაპირული მცენარეულობისგან გაწმენდის ნაკადულები შესაძლებელი ჩამონადენის და სადენების გაჭიმვის მიერ სამუშაოების დროს, როცა დაბინძურებული შედარებით დიდი რაოდენობის ნიადაგის ტექნიკის გამოყენება იქნება ჩამორეცხვის საჭირო. თუმცა, დაბინძურების შედეგად რისკი შეიძლება გაკონტროლდეს ტექნიკასა და ქიმიკატებთან სათანადო მოპყრობით. მცენარეული მცენარეული საფარის ზრდის საფარის კონტროლის საწინააღმდეგოდ კონტროლისთვის ჰერბიციდების გამოყენება ჰერბიციდების გარემოს დაბინძურებას გამოყენების გამოიწვევს. ეს მნიშვნელოვანი მდინარეები ლოკალური/ შემთხვევაში საკითხია, რადგან ხაზის დიდი და საშუალო დაბალი მოსალოდნელია ნაწილი გაივლის ნაკადულები შესაძლებელი ნიადაგის და ტერიტორიაზე, სადაც ზედაპირული/ ატმოსფერული ნალექები და მიწისქვეშა ტენიანობა საკმაოდ მაღალია. წყლების ჰერბიციდების გამოყენება დაბინძურება სამშენებლო სამუშაოების DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 266 of 424 მასშტაბი/ შესაძლო რეცეპტორი სენსიტიურობა ინტენსივობა/ შენიშვნები ზემოქმედება ალბათობა დროს დაგეგმილი არაა; თუმცა, ისინი შესაძლოა გამოყენებული იქნას ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე. დაბინძურების თავიდან აცილების მიზნით რეკომენდირებულია ჰერბიციდების მოხმარებისგან თავის შეკავება. მდინარეებში ან მდინარეებთან ახლოს მომუშავე ტექნიკის მუშაობით გამოწვეული ზემოქმედება წყლის ობიექტებზე მცირე იქნება, რადგან მდინარეზე გადასვლა მხოლოდ ათიოდე ანძისთვის იქნება საჭირო. მდინარის ზემოქმედება, კალაპოტში ტექნიკის მუშაობა რომელიც დაგეგმილი არაა და ჭალებში უკავშირდება განთავსებული ანძების სამშენებლო რაოდენობაც ძალიან მცირე მდინარეები ლოკალური/ ტექნიკის იქნება. მდინარის კალაპოტის და საშუალო დაბალი მუშაობას გადაკვეთას შესაძლოა ადგილი ნაკადულები სავარაუდო მდინარის ჰქონდეს სადენების გაჭიმვისას, კალაპოტში ან როდესაც სამშენებლო მდინარის ტექნიკით უნდა მოხდეს გადაკვეთას სადენების გათრევა გასხვისების დერეფნის გასწვრივ. მდინარეთა კალაპოტის თავიდან ასაცილებლად სადენების გასაჭიმად რეკომენდირებულია ალტერნატიული მეთოდების გამოყენება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 267 of 424 7.1.2 შესაძლო ზემოქმედება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე მოცემულ ქვე-თავში განხილულია პროექტის შესაძლო ზემოქმედება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე. საზოგადოდ, როდესაც არსებული ატმოსფერული გაფრქვევების გამო ჰაერი უკვე დაბინძურებულია, გარემოს ამ კომპონენტის მგრძნობელობა დამატებითი ზემოქმედების მიმართ უფრო მაღალია. კერძოდ, ასეთ შემთხვევებში ჰაერის ხარისხის სტანდარტის უზრუნველსაყოფად (მაგ, საქართველოს ან ჯანმოს (2000) ნორმები), რომლებიც დაწესდა ადამიანის ჯანმრთელობისა და ველური ბუნების დასაცავად, ნაკლები მოცულობის ატმოსფერული გაფრქვევებია დასაშვები. საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, გზშ-ს დაქვემდებარებული ყველა საქმიანობისთვის საჭიროა ატმოსფერული გაფრქვევების მოდელირება, ემისიის წყაროების ინვენტარიზაცია და ატმოსფერული ემისიების ზღვრულად დასაშვები ნორმების დადგენა. შესაბამისი ფორმატით მომზადებული ატმოსფერული გაფრქვევების მოდელირების ანგარიში დამოუკიდებელ დოკუმენტს წარმოადგენს, რომელიც გზშ-ს დოკუმენტაციის ნაწილია და მასთან ერთად წარედგინება სახელმწიფო უწყებებს. ქვეყნის კანონმდებლობის ამ მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად და ჰაერზე ზემოქმედების შესაფასებლად წინამდებარე პროექტისთვის შესრულებული იქნა ატმოსფერული გაფრქვევების მოდელირება (იხ. დანართი 4). ამ ქვე-თავში ასევე შეფასებული იქნა პოტენციური ზემოქმედება კლიმატის ცვლილებებზე, კერძოდ კი სათბურის აირების გაფრქვევა, რაც ხელს უწყობს გლობალურ დათბობას. გლობალური კლიმატს სენსიტიურობას მაღალი დონე მიენიჭა. ქვემოთ დეტალურადაა განხილული პროექტის შესაძლო ზემოქმედება ატმოსფერულ ჰაერზე და შესაბამისი გაფრქვევის წყაროები. ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე სამუშაოები ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობისას ჰაერის ხარისხის დაქვეითებას გამოიწვევს მტვერი და ნამწვი აირები, რომელიც წარმოიქმნება მიწის სამუშაოებისას, ტრანსპორტის/სამშენებლო ტექნიკის გადაადგილებისას. გადამცემი ხაზის ექსპლუატაცია არ საჭიროებს წვის სტაციონალური წყაროებს, რომლებიც საჭიროა სხვა სამრეწველო ობიექტების ფუნქციონირებისთვის. ექსპლუატაციისას მტვერის და ჰაერის სხვა დამაბინძურებლების ემისია შეიძლება დაკავშირებული იყოს ტექ. მომსახურების სამუშაოებთან, რომელთა დროსაც საჭირო იქნება ტექნიკის გამოყენება (როგორიცაა ბენზინზე მომუშავე ბალახის საკრეჭი, სატრანსპორტო საშუალებები და სხვა). ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე ჰაერის დაბინძურება შესაძლოა დაკავშირებული იყოს გოგირდის ჰექსაფტორიდის (SF6) გაჟონვასთანაც, რომელიც, როგორც წესი, მცირეა ხოლმე. SF6 გლობალური დათბობის მაღალი პოტენციალის მქონე სათბურის აირია, რომელიც მილისებრი კაბელების და ქვესადგურების ელგაზური ამომრთველების საიზოლაციოდ გამოიყენება. მოცემული პროექტის შემთხვევაში ამ აირის გამოყენება საჭირო არაა და ეს საკითხი სცდება წინამდებარე ანგარიშის ფარგლებს. აღნიშნულის გამო, მოცემული პროექტის შემთხვევაში ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედების შეფასებისას განხილული იქნა მხოლოდ მტვრის და ნამწვი აირების გაფრქვევა. ზემოქმედების შესაფასებლად გამოყენებულია მე-5 თავში აღწერილი მეთოდოლოგია. ჰაერის ხარისხის მოსალოდნელი ზემოქმედება აღწერილია ხანგრძლივობის და გაფრქვევების მოცულობის კუთხით; ზემოქმედების შესაფასებლად ასევე შემოღებული იქნა ზემოქმედების რეცეპტორების სენსიტიურობის კრიტერიუმები. რეცეპტორების სენსიტიურობის შესაფასებლად გამოყენებული მთავარი DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 268 of 424 პარამეტრია ჰაერის ფონური მდგომარეობა, რომელიც გვიჩვენებს, თუ რამდენად შეიძლება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედება ადამიანის ჯანმრთელობისა და გარემოს სიჯანსაღის საფრთხის ქვეშ დაყენების გარეშე. ატმოსფერული ჰაერის სენსიტიურობის აღსაწერად შემოთავაზებული კრიტერიუმები წარმოდგენილია ცხრილი 7.1.3-ში. ატმოსფერული ჰაერის სენსიტიურობის კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმები მაღალი ცუდი ხარისხის ჰაერი ქალაქებში და სამრეწველო ტერიტორიებზე, სადაც მავნე ნივთიერებათა (SO2, CO2, PM10 და სხვა) ფონური კონცენტრაცია აღემატება/სავარაუდოდ აღემატება საერთაშორისო/ქვეყნის სტანდარტებს. საშუალო მისაღები ხარისხის ჰაერი მცირე დასახლებებში ან მათ მახლობლად, სადაც ემისიის წყაროები მცირე რაოდენობითაა წარმოდგენილი და მავნე ნივთიერებათა ფონური კონცენტრაცია არ აღემატება საერთაშორისო/ ქვეყნის სტანდარტებს. დაბალი კარგი ხარისხის ჰაერი დასახლებებიდან მოშორებულ ადგილებში ან სოფლად, სადაც ემისიის მუდმივი წყაროები მცირე რაოდენობითაა წარმოდგენილი. ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე შესაძლო ზემოქმედება მშენებლობის ფაზაზე როგორც ზემოთ ითქვა, მშენებლობის ფაზაზე ჰაერის ხარისხის გაუარესება შეიძლება დაკავშირებული იყოს მიწის სამუშაოებისა და ტრანსპორტის/სამშენებლო ტექნიკის მუშაობის დროს წარმოქმნილ მტვერთან. სტაციონარული გაფრქვევის წყაროები (მაგ, ბეტონის ქარხანა, დიზელის გენერატორი და სხვა) მშენებლობის ფაზაზე გამოყენებული არ იქნება, რადგან ცალკეულ სამშენებლო უბნებზე მხოლოდ მცირე მოცულობის სამუშაოებია გათვალისწინებული. ატმოსფერული ემისიების გამომწვევი სამუშაოები და ამ ემისიების ინტენსივობის განმსაზღვრელი ფაქტორები აღწერილია ქვემოთ. მტვრის უკონტროლო წყაროები. სამშენებლო სამუშაოებმა, რომლებიც მოიცავს მასალების გადატანას, ადგილის მომზადებას და ტრანსპორტის მოძრაობას, სათანადო მონიტორინგისა და კონტროლის გარეშე შეიძლება დიდი რაოდენობით მტვერი წარმოქმნას. ეგხ-ს მშენებლობისას მტვერწარმომქმნელი სამუშაოები შემდეგ ტიპებად შეიძლება დაიყოს:  დერეფნის გაწმენდა. დერეფნის გაწმენდა გულისხმობს დერეფნიდან ხელოვნური ან ბუნებრივი დაბრკოლების (მაგ, შენობა-ნაგებობის, ტყის ან ბუჩქნარის) მოშორებას. გარკვეულ ადგილებში შესაძლოა საჭირო გახდეს აფეთქების წარმოება; თუმცა, ასეთი საჭიროება მცირე იქნება. ამას გარდა, დერეფნის გაწმენდის სამუშაოები გულისხმობს წარმოქმნილი ნარჩენების დატვირთვა/ჩამოტვირთვას მანქანებზე და გატანას გრუნტის გზების გამოყენებით, რაც, როგორც წესი, მტვრის წარმოქმნას განაპირობებს.  ადგილის მომზადება. ადგილის მომზადება ეგხ-ს შემთხვევაში მოიცავს ანძების უბნებზე მიწის მოსწორებას, გრუნტის სტაბილიზაციას, გრუნტის მოჭრას, მისასვლელი გზების მოწყობას და სხვა. ამ სამუშაოებისას მტვრის ემისია შესაძლოა გამოიწვიოს მიწის სამუშაოების შესასრულებელმა ტექნიკამ (მაგ, ექსკავატორებმა და ბულდოზერებმა), ინერტული მასალის დატვირთვა-გადმოტვირთვამ და გრუნტის გზებზე ტექნიკის მოძრაობამ. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 269 of 424  სამშენებლო სამუშაოები. სამშენებლო სამუშაოები მოიცავს ანძების საძირკვლების და ფოლადის კონსტრუქციების მოწყობას, სადენების გატარება-გაჭიმვას, ელექტრო-ტექნიკურ სამუშაოებს და ტერიტორიის რეკულტივაციას. ამ სამუშაოების დროსაც მტვრის წარმოქმნა ტექნიკის მუშაობას და სამშენებლო მასალების გამოყენებას უკავშირდება. აღწერილი სამშენებლო სამუშაოებისას მტვრის უკონტროლო გაფრქვევების წყაროები, როგორც წესი, დაზიანებული ნიადაგი, ღია სანაყაროები, მიწის სამუშაოები და ტექნიკის მოძრაობაა. მტვრის ამ წყაროების აღწერა მოცემულია ქვემოთ:  დაზიანებული ნიადაგი. ეგხ-ს დერეფანში, კერძოდ კი ანძების უბნებზე სხვადასხვა სამშენებლო სამუშაოები გამოიწვევს ნიადაგის დაზიანებას. დაზიანებული ნიადაგი ადვილად განიცდის ქარისმიერ/წყლისმიერ ეროზიას და ქარიან ამინდში თუ ტექნიკის მოძრაობისას ემისიის წყაროს წარმოადგენს. ემისიის სიდიდე დამოკიდებულია ნიადაგის ტენიანობასა და ქარის/მანქანების სიჩქარეზე.  ღია სანაყროები. მიწის სამუშაოებისას/საძირკვლების მოწყობისას მოჭრილი გრუნტი ხშირად ღიად საწყობდება და მტვრის უკონტროლო წყაროს წარმოადგენს. მტვერის ემისიები შეიძლება წარმოიქმნას ამ მასალის მოხმარებისას, ან ღია სანაყროებზე ქარის ზემოქმედების შედეგად. ემისიების ინტენსიურობა დამოკიდებულია სანაყროების მასალის ტენიანობასა და ქარის სიჩქარეზე.  მიწის სამუშაოები. მიწის სამუშაოები ტექნიკის გამოყენებით სრულდება. მიწის სამუშაოები გამო ნიადაგი/გრუნტი ქარის ზემოქმედებით მტვრის წყარო ხდება. მტვრის ემისიის ინტენსიურობა დამოკიდებულია სამუშაოების შესრულების მეთოდზე, ტენიანობაზე, ქარის სიჩქარეზე და სხვა.  ტექნიკის მოძრაობა. სამშენებლო სამუშაოებთან დაკავშირებული ტექნიკის მოძრაობა გულისხმობს მუშახელის გადასაყვანად თუ ტექნიკის გადასატანად გამოყენებული მანქანების, ასევე მძიმე სამშენებლო ტექნიკის გადაადგილებას. ტექნიკის მოძრაობისთვის ძირითადად გრუნტის გზები იქნება გამოყენებული, რაც მშრალი პირობებისას მტვრის წარმოქმნას გამოიწვევს; მტვრის ემისიები ასევე ტექნიკის გადაადგილების სიჩქარეზე იქნება დამოკიდებული. უნდა აღინიშნოს, რომ ცალკეულ სამშენებლო უბნებზე მტვერწარმომქმნელი სამუშაოების მოცულობა დიდი არ იქნება. მიუხედავად ამისა, მოსახლეობასა და გარემოზე ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად საჭირო იქნება შემარბილებელი ღონისძიებების გატარება. ამ პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები აღწერილია მე-8 თავში.  ემისიები მანქანა-დანადგარებიდან. ეგხ-ს მშენებლობისას გამოყენებული იქნება ბენზინსა თუ დიზელზე მომუშავე მანქანების და ტექნიკა, რომლებიც საჭიროა მუშახელის გადაყვანად, მოწყობილობების გადასატანად, სამუშაო უბნებიდან ნარჩენების გასატანად, მიწის სამუშაოების საწარმოებლად, კონსტრუქციების აღსამართად, სადენების გასაჭიმად და სხვა. მანქანებისა და ტექნიკის ექსპლუატაცია ნამწვი აირების (ნახშირჟანგის, NOx-ის, SO2- ის), ნახშირწყალბადების და მტვერის ემისიებს უკავშირდება. ემისიების ინტენსივობა დამოკიდებული იქნება სხვადასხვა პარამეტრზე, მათ შორის მანქანა-დანადგარების რაოდენობაზე, მათ სიმძლავრეზე, ნამუშევარ საათებზე, ტექნიკურ მდგომარეობაზე და სხვა. ჰაერზე მოსალოდნელი ზემოქმედების დონის შესაფასებლად მშენებლობის ფაზისთვის შესრულებული იქნა ატმოსფერული ჰაერის ხარისხის მოდელირება. მოდელირება განხორციელდა ქ. ხელვაჩაურზე გამავალი მცირე მონაკვეთისთვის; გაანგარიშებისას გათვალისწინებული იქნა ტექნიკა, რომელიც სავარაუდოდ გამოყენებული იქნება დაგეგმილი სამუშაოების შესრულებისას. თითოეული ანძის სამშენებლო სამუშაოები, ასევე მცენარეული საფარის გაწმენდისა და სადენების გაჭიმვის სამუშაოები შეფასებული იქნა საჭირო ტექნიკისა და სამუშაოების ხანგრძლივობის კუთხით. ატმოსფერული გაფრქვევის მოცულობა განისაზღვრა ტექნიკის ტიპის და რაოდენობის, მიწის სამუშაოების მოცულობის, მისატანი ინერტული მასალის მოცულობის, სადენების გაჭიმვის DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 270 of 424 სამუშაოების, რეკულტივაციის სამუშაოების მოცულობის გათვალისწინებით. ატმოსფერული ემისიების მოდელირების მიზანი იყო ადგილობრივ მოსახლეობაზე პოტენციური ზემოქმედების შეფასება. გაანგარიშებამ გვიჩვენა, რომ ტექნიკის სამუშაო უბნებიდან 150-200 მეტრით დაცილებულ საცხოვრებელ სახლებთან ნამწვი აირების მაქსიმალური კონცენტრაცია ამ ნივთიერებებისთვის საქართველოში დასაშვები მაქსიმალური კონცენტრაციის 0.01-0.32 წილს შეადგენს. სიტუაცია მსგავსი იქნება ელექტროგადამცემი ხაზის სხვა მონაკვეთებისთვისაც. შესაბამისად, შეიძლება ითქვას, რომ მანქანების (ნამწვი აირების) ემისიების ზემოქმედება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე უმნიშვნელო იქნება. ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე შესაძლო ზემოქმედება ექსპლუატაციის ფაზაზე ზემოქმედების ფაქტორები, რომლებმაც ექსპლუატაციის ფაზაზე შეიძლება გავლენა იქონიოს ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე, უფრო მცირერიცხოვანია, ვიდრე მშენებლობის ფაზის შემთხვევაში. ატმოსფერულ ჰაერზე ზემოქმედება ძირითადად დაკავშირებული იქნება გეგმიური და ავარიული ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას, ასევე მცენარეული საფარის კონტროლისას გამოყენებული ტექნიკის ემისიებთან. ეს ტექნიკა მოიცავს ბენზინზე ან დიზელზე მომუშავე სატვირთო მანქანებს, გაზონსაკრეჭებს და სხვა, რომელთა მუშაობისასაც ჰაერში გაიფრქვევა ნახშირჟანგი, NOx, SO2, ნახშირწყალბადები და მტვერი. თუმცა, ეს ემისიები დროებითი და მოკლევადიანი იქნება. გასხვისების დერეფანში მცენარეული საფარის კონტროლი ყოველ 5-8 წელიწადში ერთხელ განხორციელდება. ანძებისა და სადენების გეგმიური ტექ. მომსახურების სამუშაოები ჩატარდება ანძებისა და სადენების დაზიანების შემთხვევაში, ამ სამუშაოების სიხშირე და ხანგრძლივობა სავარაუდოდ საკმაოდ მცირე იქნება. აღნიშნულის გამო და პროექტის გასხვისების დერეფანში ატმოსფერული ჰაერის საშუალო სენსიტიურობის გათვალისწინებით, ატმოსფერული ჰაერის ხარისხის გაუარესება ექსპლუატაციის ფაზაზე უმნიშვნელოდ შეიძლება ჩაითვალოს. როგორც ზემოთ აღინიშნა, გოგირდის ჰექსაფტორიდის (SF6) ემისიას, რომელიც სათბურის აირია, პროექტის შემთხვევაში ადგილი არ იქნება, რადგანაც აირით იზოლირებული კაბელების გამოყენება არ იგეგმება. თუმცა, პროექტი მაინც შეიძლება შეფასდეს კლიმატის ცვლილების კუთხით. კერძოდ, პროექტი გაზრდის ჰიდროელექტროენერგიის მისაწვდომობას ადგილობრივი მოსახლეობისთვის, რაც შეამცირებს ხე-ტყის წვას. გარდა ამისა, იგი იძლევა ამიერკავკასიის რეგიონის ბაზარზე ჰიდროელექტროენერგიის გატანის საშუალებას, რამაც შეიძლება შეამციროს ქვანახშირზე/ბუნებრივ აირზე მომუშავე ელექტროსადგურების მიერ სათბურის აირების ემისია. თუმცა, ეს დადებითი ზემოქმედება რეგიონის მასშტაბით უმნიშვნელო იქნება. ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეჯამება როგორც აღინიშნა, ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანი რამდენიმე მცირე და საშუალო ზომის დასახლებას გადაკვეთს, სადაც ემისიების სტაციონარული წყაროების მცირე რაოდენობა გვხვდება და მათი ემისიები მცირე მოცულობისაა. გასხვისების დერეფანში ემისიების სამრეწველო წყაროები ფაქტიურად არ არსებობს. იმის გამო, რომ პროექტი არ გაივლის ურბანულ ცენტრებზე, დერეფნის გასწვრივ ატმოსფერული ჰაერის ხარისხი ზოგადად კარგია. დერეფნის გასწვრივ არსებული მოსახლეობის რაოდენობის გათვალისწინებით, ატმოსფერული ჰაერს სენსიტიურობის საშუალო და დაბალი დონეები მიენიჭა. კერძოდ, ჰაერი დაბალსენსიტიურად ჩაითვალა მცირე სოფლების მახლობლად და დაუსახლებელი ტერიტორიებისთვის, რადგან ჰაერის დაბინძურების წყაროები ასეთ ადგილებში ფაქტიურად არ არსებობს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 271 of 424 სამშენებლო სამუშაოების მოცულობა და ხანგრძლივობა თითოეულ სამშენებლო უბანზე საკმაოდ მცირე იქნება; მცირე იქნება ემისიის წყაროების რაოდენობაც. ექსპლუატაციის ფაზაზე ატმოსფერული ემისიები კიდევ უფრო მცირე იქნება. ემისიებს ადგილი ექნება დროის მოკლე მონაკვეთში, სავარაუდოდ რამდენიმე დღეს ან რამდენიმე კვირას. პროექტის სამუშაოების დასრულებისთანავე ჰაერის ხარისხი ფონურ მდგომარეობას დაუბრუნდება. აღნიშნულის გათვალისწინებით, ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედებას მშენებლობის ფაზის შემთხვევაში ძალიან დაბალი დონე მიენიჭა, ხოლო ექსპლუატაციის ფაზის შემთხვევაში იგი უმნიშვნელოდ ჩაითვალა. ეგხ-ს პროექტის ზემოქმედება ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ყველა ალტერნატივისთვის მსგავსი იქნება (არაქმედების ალტერნატივის გარდა). ეს ზემოქმედება შეჯამებულია ცხრილი 7.1.4-ში. ატმოსფერული ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეჯამება მასშტაბი/ სენსიტი პოტენციური ინტენსივობა რეცეპტორი შენიშვნები ურობა ზემოქმედება / ალბათობა პროექტისთვის საჭირო მიწის სამუშაოების მოცულობა უმნიშვნელო იქნება. მათ ლოკალური ხასიათ ექნება და დიდ ტერიტორიაზე იქნება გაბნეული. შესაბამისად, მტვრის მოსალოდნელი ემისიები კონკრეტულ უბანზე ძალიან მცირე იქნება. დასახლებულ ტერიტორიებთან გამავალი საზოგადოებრივი გზების უმეტესობა მოასფალტებულია. გამონაკლისს წარმოადგენს ხულო-ადიგენის (მოხრეშილი) მტვრის და ზამლეთი-რაკვთა-ბეშუმის (სხალთის ლოკალური/ გამოყოფა ხეობა, ნაწილობრივ მოხრეშილი და საშუალო/ მოსახლეობა საშუალო სამშენებლო ნაწილობრივ გრუნტის) გზის მონაკვეთები. გარდაუვალი სამუშაოებისას სამშენებლო მანქანების მოძრაობა ინტენსიური არ იქნება და შესაბამისად, ზემოქმედებაც მცირე იქნება. იმ ადგილებში, სადაც სამშენებლო მანქანები იმოძრავებს პატარა სოფლებთან გამავალ გრუნტის გზებზე, მოსახლეობაზე ზემოქმედება მტვრის ემისიების გამო ხანმოკლე იქნება და კონკრეტულ უბანზე მხოლოდ რამდენიმე დღეს გასტანს, რის შემდეგაც სამშენებლო ჯგუფი შემდეგ უბანზე გადაინაცვლებს. ზემოქმედების მინიმუმამდე დასაყვანად საჭირო იქნება მოძრაობის მართვის ღონისძიებების გატარება. მტვრის ტექ. მომსახურების სამუშაოები არ მოითხოვს გამოყოფა ტექ. ლოკალური/ დიდი რაოდენობით ტექნიკას. სამუშაოები მოსახლეობა დაბალი მომსახურების საშუალო/ ძირითადად ერთი ან მაქსიმუმ ორი უბნით სამუშაოების სავარაუდო შემოიფარგლება. შესაბამისად, ზემოქმედება დროს უმნიშვნელო იქნება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 272 of 424 მასშტაბი/ სენსიტი პოტენციური ინტენსივობა რეცეპტორი შენიშვნები ურობა ზემოქმედება / ალბათობა ტექ. მომსახურებისას გამოყენებული მანქანების რაოდენობა და შესაბამისად, მანქანების ნამწვი აირების ემისია ძალიან მცირე იქნება. (ნამწვი ლოკალური/ ჰაერის ხარისხი ეგხ-ს დერეფანში აირების) ძალიან მოსახლეობა დაბალი ძირითადად კარგია და დაბალი ემისია ტექ. დაბალი/ სენსიტიურობით ხასიათდება. აქედან მომსახურების გარდაუვალი გამომდინარე, ჰაერის ხარისხის დაქვეითება სამუშაოებისას შეუმჩნეველი იქნება. ჰიდროელექტრ ოენერგიის ხელმისაწვდომ ობის ზრდა, რეგიონული/ ეს ზემოქმედება დადებითი, თუმცა, მოსახლეობა დაბალი ასევე თერმულ დაბალი/ რეგიონის მასშტაბით უმნიშვნელო იქნება. და ხე-ტყის შესაძლო რესურსებზე დამოკიდებულ ების შემცირება სამშენებლო და ტექ. მომსახურების სამუშაოების შესასრულებლად ზემოქმედება გამოყენებული ტექნიკის ემისიებმა შესაძლოა ბიომრავალფერ ზემოქმედება იქონიოს ოვნებაზე რეგიონული/ ბიომრავალფეროვნებაზე. ჰაერის ხარისხის ბიომრავალფე დაბალი ჰაერის დაბალი/ მოდელირებამ გვიჩვენა, რომ სამუშაო როვნება ხარისხის შესაძლო უბნიდან 50 მ-ის დაშორებით ჰაერის გაუარესების ხარისხის დაქვეითება შეუმჩნეველი იქნება გამო და შესაბამისად, ბიომრავალფეროვნებაზე ზემოქმედება უმნიშვნელოდ შეიძლება ჩაითვალოს. 7.1.3 პოტენციური ზემოქმედება გეოლოგიურ პირობებზე, ნიადაგზე და გეოსაშიშროებებზე მოცემულ ქვე-თავში აღწერილია პროექტის უშუალო და ირიბი ზემოქმედება გეოლოგიურ პირობებზე და ნიადაგზე. თითოეული ალტერნატივისთვის გეოლოგიური პირობები და ნიადაგის ტიპები შეფასებული იქნა გეოსაინფორმაციო რუკების და გადამცემი ხაზის დერეფნის კვლევის ანგარიშის (Mott MacDonald, 2012) საფუძველზე. პროექტის რეგიონის გეოლოგიური აღწერა წარმოდგენილია წინამდებარე ანგარიშის თავი 6.1.3-ში, ხოლო ნიადაგის მახასიათებლები აღწერილია თავი 6.1.4-ში. მოპოვებული ინფორმაციის საფუძველზე ეგხ-ს დერეფნისთვის მომზადდა გეოლოგიური და ნიადაგის რუკები (იხ. სურათი 6.1.9 - სურათი 6.1.25), რომლებიც გამოყენებული იქნა სხვადასხვა საშენებელო თუ მოსამზადებელი სამუშაოების განხორცილებებისას ნიადაგსა და გეოლოგიურ პირობებზე პოტენციური ზემოქმედების შესაფასებლად. გეოლოგიაზე, ნიადაგებზე და გეოსაშიშროებებზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე საქმიანობა პროექტის საქმიანობა, რომელსაც გეოლოგიურ პირობებზე და ნიადაგებზე ზემოქმედების პოტენციალი გააჩნია, მოიცავს გადამცემი ხაზის გასხვისების ზოლში და მისასვლელი გზებზე არსებული მცენარეული საფარის მოცილებას და კონტროლს, თხრილების მოწყობას ანძების საძირკვლისთვის, ტექნიკის ოპერირებას და გადაადგილებას, მძიმე კონსტრუქციების (ანძების) DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 273 of 424 მოწყობას (რაც ქანებზე დატვირთვას გაზრდის), მიმდინარე ტექ. მომსახურების სამუშაოებს და სხვა. კერძოდ, ამ საქმიანობამ გეოლოგიურ და ნიადაგურ პირობებზე შესაძლოა შემდეგი ზემოქმედება იქონიოს:  მცენარეული საფარის მოცილება და კონტროლი. ხეების და ბუჩქნარის გაკაფვის გამო ნიადაგი ეროზიის მიმართ უფრო მგძნობიარე ხდება, რამდენადაც მცენარეული საფარი ნიადაგს იცავს ქარისა და ატმოსფერული ნალექების ზემოქმედებისგან. გადამცემი ხაზის დერეფანში და მისასვლელ გზებზე მცენარეული საფარის ჭრამ ასევე შესაძლოა გაზარდოს ზედაპირული ჩამონადენი, რაც, თავის მხრივ, ეროზიული პროცესების გააქტიურებას გამოიწვევს. შედეგად, ამ ტერიტორიებზე შესაძლოა გაიზარდოს დამეწყვრის და ღვარცოფის რისკი. გადამცემი ხაზის გასხვისების ზოლის და მისასვლელი გზების უსაფრთხო მდგომარეობაში შენარჩუნების მიზნით ამ ტერიტორიაზე საჭირო იქნება მცენარეული საფარის კონტროლი და დაუშვებელია მცენარეული საფარის (კერძოდ ტყის) აღდგენა, რაც ეროზიის რისკს მუდმივას ხდის.  გრუნტის ამოღების სამუშაოები. ანძების საძირკვლისთვის თხრილების მოსაწყობად საჭიროა მცენარეული საფარის მოცილება, რაც ნიადაგის გაშიშვლებას და ეროზიული პროცესების გააქტიურებას იწვევს. კლდოვან ქანებში ანძების საძირკვლის მოსაწყობად შესაძლებელია საჭირო გახდეს აფეთქებითი სამუშაოები. აფეთქებითი სამუშაოები წარმოქმნის სეისმური ტალღებს, რამაც გეოლოგიურად არასტაბილურ არეალებში შესაძლოა ლოკალური ქვათაცვენა, მეწყერი ან ღვარცოფი გამოიწვიოს. ზამთრის ბოლოს ან გაზაფხულის დასაწყისში მაღალმთიან ზონაში, სადაც თოვლის დიდი რაოდენობა მოდის, აფეთქებითმა სამუშაოებმა შესაძლებელია თოვლზვავი გამოიწვიოს.  ანძების მოწყობა: მძიმე ანძების მოწყობა ქანებზე დატვირთვას გაზრდის, რამაც შესაძლოა გრუნტის ცოცვა (მეწყერი) გამოიწვიოს, თუ ძირითადი ქანის მზიდუნარიანობა ვერ გაუძლებს ასეთ დატვირთვას.  ტექნიკის მუშაობა: მშენებლობისა და ტექ. მომსახურების დროს გამოყენებულმა ტექნიკამ შესაძლოა გადამცემი ხაზის გასხვისების ზოლში გამოიწვიოს ნიადაგის დაზიანება და დატკეპვნა. ამას შესაძლოა მოჰყვეს ნიადაგის ეროზია და ხელი შეეშალოს მცენარეული საფარის აღდგენას. არსებობს ნიადაგის დაბინძურების საშიშროებაც, რაც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს საწვავის/ზეთი გაჟონვასთან ან დაღვრასთან. როგორც ნიადაგზე და გეოლოგიურ პირობებზე პოტენციური ზემოქმედების აღწერა გვიჩვენებს, პროექტმა შესაძლოა გამოიწვიოს ნიადაგის ეროზია, ნიადაგის დაბინძურება და გეოსაშიშროებები (მეწყერი, ღვარცოფი). ზემოქმედების ეს ტიპები უფრო დეტალურად ქვემოთაა განხილული. ნიადაგზე, გეოლოგიურ პირობებსა და გეოსაშიშროებებზე ეგხ-ს პროექტებისთვის სახასიათო ზემოქმედების ზოგად აღწერას მოსდევს ზემოქმედების ფაქტორების და ზემოქმედების განხილვა მოცემული პროექტისთვის. სხვა ტიპის ზემოქმედების მსგავსად, ნიადაგზე, გეოლოგიური პირობებზე და გეოსაშიშროებებზე ზემოქმედების შეფასება ეფუძნება მოცემული ბსგზშ-სთვის შემოღებულ მეთოდოლოგიურ მიდგომას, რომელიც ითვალისწინებს ზემოქმედების არეალს, ხანგრძლივობას, ალბათობას და სხვა სათანადო მახასიათებლებს. ნიადაგის და გეოლოგიურ პირობების სენსიტიურობის დასადგენად, რომლიც ზემოქმედების დონის ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია, შემოღებული იქნა კრიტერიუმები. ეს კრიტერიუმები, რომლებიც ითვალისწინებს ნიადაგის ეროზიის პოტენციალს, მცენარეული საფარის პირობებს, მეწყერების არსებობას და სხვას, მოცემულის ცხრილი 7.1.5-ში. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 274 of 424 გეოლოგიური პირობების, ნიადაგის და გეოსაშიშროებების სენსიტიურობის კრიტერიუმი სენსიტიურობა კრიტერიუმი მაღალი - ციცაბო ქანაობები, სადაც გაიჩეხება ხეები/ბუჩქნარი - დიდი მეწყერული წარმონაქმნი, რომლის ზომაც აღემატება ორ ანძას შორის დასაშვებ მანძილს - ღრმა მეწყერული წარმონაქმნი, სადაც ძირითად ქანებამდე მიღწევა პრაქტიკულად შეუძლებელია - ხშირი ტყეებით ან/და ბუჩქნარით დაფარული ტეროტორია - ალპური მდელოები, სადაც ნიადაგი განსაკუთრებით მგრძნობიარეა ზემოქმედების მიმართ საშუალო - საშუალო ქანაობები, სადაც გაიჩეხება ხეები/ბუჩქნარი - საშუალო ზომის მეწყერული წარმონაქმნი, რომელის სიდიდე არ აღემატება ორ ანძას შორის დასაშვებ მანძილს - საშუალო სიღრმის მეწყერული წარმონაქმნი, სადაც ძირითადი ქანები საკმაო ღრმადაა განლაგებული - ტყეებით ან/და ბუჩქნარით დაფარული ტეროტორია დაბალი - უმნიშვნელო დახრილობის ქანაობები ან ბრტყელი ტერიტორიები, სადაც გაიჩეხება ხეები/ბუჩქნარი - მცირე ზომის მეწყრული წარმონაქმნი, რომელზე გადასვლაც მარტივია, ან სადაც მეწყრული პროცესები ადვილად კონტროლირებადია - უბნები, სადაც მცენარეული საფარის გაწმენდა არაა საჭირო, ან მცენარეული საფარი აღდგება მშენებლობის დასრულების შემდგომ ნიადაგის ეროზია როგორც ზემოთ აღინიშნა, მცენარეული საფარის გაწმენდა, სამშენებლო მოედნის მოსამზადებლად გრუნტის მოსწორება და მოჭრა, მძიმე ტექნიკის გადაადგილება გრუნტის გზაზე გრუნტის მთლიანობას დაარღვევს. მცენარეული საფარის დაკარგვამ და გრუნტის მთლიანობის დარღვევამ შესაძლებელია გაზარდოს ეროზია. ამას გარდა, მძიმე ტექნიკით დატკეპნილ გრუნტზე მცენარეულ საფარს აღდგენა გაუჭირდება. ზემოქმედების ამ ფაქტორების მიმართ ნიადაგი განსაკუთრებით მოწყვლადია ნალექიან ამინდებში, ან თოვლის დადნობის შემდგომ - ამ პერიოდებში სატვირთო მანქანების მოძრაობამ შესაძლოა ყველაზე დიდი ზიანი გამოიწვიოს. ეროზიის რისკი იზრდება თუ პროექტის ინფრასტურქტურა განლაგდება ციცაბო ქანობებზე, არასტაბილური გრუნტზე (როგორიცაა ტორფი, ჰუმუსი, ალუვიური ქანები და წვრილმარცვლოვანი თიხნარი). ნიადაგის მაღალი მოწყვლადობით გამოირჩევა ალპურ მდელოებზე, სადაც ნიადაგი ადვილად ზიანდება ზემოქმედებისას და ცუდადაა დაცული მცენარეული საფარის მიერ. ნიადაგის დაბინძურება ნიადაგის დაბინძურება შესაძლებელია გამოიწვიოს მშენებლობისა და ტექ. მომსახურების სამუშაოების განსახორციელებლად საჭირო საშიში მასალების, მათ შორის საწვავ-საპოხი მასალების, საღებავების, ჰერბიციდების და სხვა ტოქსიკური მასალების არასწორმა გამოყენებამ. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 275 of 424 მძიმე ტექნიკისა და აღჭურვილობისთვის განკუთვნილი თხევადი საწვავი და საცხებ-საპოხი მასალა დაღვრის/გაჟონვის შემთხვევაში ნიადაგის დაბინძურებას გამოიწვევს. გასხვისების ზოლში მცენარეული საფარის კონტროლმა შესაძლოა ნიადაგის დაბინძურება გამოიწვიოს, თუ ამ მიზნით ჰერბიციდები იქნება გამოყენებული. შესაბამისად, მცენარეული საფარის კონტროლის მიზნით აღნიშნული მეთოდის გამოყენების შემთხვევაში აუცილებელია დაბინძურების თავიდან აცილების/შერბილების ღონისძიებების გატარება. ლითონის ანძები და ალუმინის კაბელები ნიადაგის დაბინძურებას არ იწვევს. ამ ელემენტების სხვადასხვა ნაერთები ნიადაგში ბუნებრივად ისედაც გვხვდება. ანძებიდან და კაბალებიდან მათი გამოტუტვის ალბათობა ძალიან დაბალია. ანძების შეღებვისას შესაძლებელია ადგილი ჰქონდეს ნიადაგის დაბინძურებას, თუ საღებავი დაიღვარა. გეოსაშიშროებები გეოლოგიური საფრთხეების რისკი უკავშირდება ანძების მოწყობას ისეთ ადგილებში, რომლებიც არასტაბილური გეოლოგიური პირობებით ხასიათდება და სადაც შესაძლებელია განვითარდეს კატასტროფული გეოლოგიური მოვლენები, როგორიცაა მეწყერი და ღვარცოფი. ქანების ასეთმა მასიურმა გადაადგილებამ შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას ანძებს, კერძო მიწის ნაკვეთებს და მოსახლეობას. მეწყერის/ღვარცოფის გამომწვევი ფაქტორები შეიძლება ბუნებრივი იყოს ან პროექტს უკავშირდებოდეს და შესაძლოა წარმოდგენილი იყოს შემდეგით:  პროექტთან დაკავშირებულ ფაქტორები: o კონსტრუქციების გამო ქანებზე გაზრდილი დატვირთვა o ნიადაგის შემაკავებელი ფესვთა სისტემის განადგურება o ფერდობებისთვის ძირის გამოცლა მიწის სამუშაოების დროს  ბუნებრივი ფაქტორები: o ნიადაგის ტენიანობის ზრდა წვიმების ან თოვლის დნობის გამო (შესაძლებელია გამოიწვიოს ღვარცოფი) o სეისმური რყევები o გრუნტის გამოფიტვა ყინვის ზემოქმედებით o ბიოტურბაცია (ნიადაგის გადაადგილება მცენარეებისა და ცხოველების მიერ). პროექტის დაგეგმარებისა და განხორციელების ეტაპზე გათვალისწინებულ უნდა იქნას ყველა ზემოთ აღნიშნული ფაქტორი, რათა მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი დაგეგმილი სამუშაოების, მოსახლეობისა და სხვა რეცეპტორების უსაფრთხოების რისკები. პოტენციური ზემოქმედება გეოლოგიაზე, ნიადაგზე და გეოსაშიშროებებზე მშენებლობის ფაზაზე მოცემული პროექტის შემთხვევაში ნიადაგის ეროზია, მეწყერის გააქტიურება და ნიადაგის დაბინძურება შეიძლება შემდეგი ტიპის სამშენებლო სამუშაოებმა გამოიწვიოს:  მისასვლელ გზებზე და გასხვისების ზოლში სატვირთო მანქანებისა და სხვა სამშენებლო ტექნიკის მოძრაობამ შესაძლოა გამოიწვიოს გრუნტის დატკეპვნა და დახრამვა. აღნიშნული ზემოქმედება მოკლევადიანი იქნება; თუმცა, შემარბილებელი ღონისძიებების გატარების DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 276 of 424 გარეშე იგი შესაძლოა გრძელვადიანი გახდეს. სატვირთო მანქანებისა და ტექნიკის მოძრაობის სათანადო მენეჯმენტის გარეშე ზემოქმედება შესაძლოა მაღალი იყოს, განსაკუთრებით კი ისეთ ადგილებში სადაც ნიადაგურმა, ტოპოგრაფიულმა და კლიმატურმა პირობებმა შესაძლოა ზემოქმედება გაამწვავოს. დაგეგმილი გადამცემი ხაზის შემთხვევაში მსგავსი სენსიტიური ადგილები მოიცავს სუბ- ალპურ და ალპურ მდელოებს, ასევე ღორძე-რაკვთას მონაკვეთზე არსებულ ციცაბო ფერდობებს. მთის მოწყვლადი ნიადაგის, რთული ტოპოგრაფიული პირობების, ატმოსფერული ნალექების მაღალი დონისა და გადაძოვების გამო ეს ტერიტორია ეროზიის მაღალი რისკით ხასიათდება. აღნიშნული ზემოქმედების შედეგები ამ ტერიტორიაზე შეიძლება შეფასებული იქნას უკვე არსებული ზემოქმედების შედეგების მიხედვით: როგორ ჩანს, მოსახლეობა მაღალი გამავლობის ავტოსატრანსპორტო საშუალებებით გადაადგილდება საძოვრებზე, რადგან არსებული გრუნტის გზები ცუდ მდგომარეობაშია. ამის შედეგად დაზიანებული ნიადაგი და ეროზია ნაჩვენებია სურათი 7.1.1-ზე, რომელიც 2013 წლის ივლისის თვეში, საველე კვლევებისას იქნა გადაღებული. როგორც ამ სურათიდან ჩანს, ნიადაგის დაზიანება და შემდგომი ეროზია შესაძლოა მნიშვნელოვანი იქნას, თუ პროექტის ტექნიკა უკონტროლოდ იმოძრავებს.  გასხვისების ზოლის, სამშენებლო ბანაკის, ანძების საძირკვლის, დამხმარე სამუშაო მოედნებიდან და მისასვლელი გზების ტერიტორიიდან მცენარეული საფარის და განსაკუთრებით კი ხეების/ბუჩქნარის მოშორება გაზრდის ეროზიის მიმართ ნიადაგის მოწყვლადობას და შესაძლოა გამოიწვიოს ქანების გადაადგილება. გარდა ამისა, ეს გამოიწვევს ნიადაგის ინფილტრაციის უნარის შემცირებას და შესაბამისად, გაიზრდება ზედაპირული ჩამონადენი. ანძების უბნებზე, გასხვისების ზოლში და მუდმივი მისასვლელი გზების გასწვრივ ეს ზემოქმედება მუდმივი იქნება, ვინაიდან მშენებლობის დასრულების შემდეგ ამ ტერიტორიებზე არ მოხდება მცენარეული საფარის აღდგენა. სამშენებლო ბანაკების უბნებზე ზემოქმედება ხანმოკლე იქნება, რადგან ეს ტერიტორიები გამოყენებული იქნება მხოლოდ მშენებლობის პერიოდში, ხოლო მშენებლობის დასრულების შემდგომ მოხდება მათი რეკულტივაცია. უნდა აღინიშნოს, რომ სამშენებლო ბანაკებისთვის შეირჩევა ისეთი ტერიტორია, სადაც მცენარეული საფარის წმენდის საჭიროება მინიმალური იქნება. სენსიტიური საკითხი იქნება მცენარეული საფარის მოცილება ეროზიულ და მეწყერულ უბნებზე, მაგალითად ციცაბო ქანობებზე. როგორც სურათი 6.1.18-დან და სურათი 6.1.20-დან ჩანს, მდ. სხალთა და მდ. აჭარისწყალის ხეობები, სადაც ყველაზე მეტი ხე-ტყე გაიჩეხება, მაღალი რისკის მეწყერული ზონა. ამ მონაკვეთზე აღინიშნება რამდენიმე დიდი მასშტაბის მეწყერული წარმონაქმნი. სურათი 6.1.19 გვიჩვენებს, რომ ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში გეოსაშიშროების რისკი უფრო დაბალია, ვიდრე აჭარის რეგიონში. ღვარცოფის საფრთხე ეგხ-ს დერეფანში შედარებით დაბალია, რადგანაც მაღალი რისკის ზონაში მცენარეული საფარი ხშირია; თუმცა, რისკი შესაძლოა მნიშვნელოვნად გაიზარდოს მცენარეული საფარის გაწმენდის გამო. პროექტის რეგიონში გეოსაშიშროების რისკების შესახებ დეტალური ინფორმაცია მე-6 თავში.  კლდოვან ადგილებში (მყარ ვულკანურ ქანებზე) ანძის საძირკვლის მოწყობისას შესაძლოა საჭირო გახდეს აფეთქების სამუშაოები. დიდ ქანობებზე აფეთქების სამუშაოებმა შესაძლოა ხმოვანი ან სეისმური ტალღები გამოიწვიოს, რამაც, თავის მხრივ, შესაძლოა გრუნტის გადაადგილება ან დიდი თოვლის საფარის შემთხვევაში, ზვავებიც გამოიწვიოს. მაღალი სენსიტიურობით გამორჩეულ ადგილებში აფეთქებამ შესაძლოა ძირითადი ქანის რღვევა და მისი გრუნტის საფარის მოძრაობა გამოიწვიოს. უნდა აღინიშნოს, რომ პროექტისთვის მცირე მოცულობის აფეთქებითი სამუშაოები თუ იქნება საჭირო. ასეთი საჭიროების გამოვლენის შემთხვევაში სათანადოდ იქნება შეფასებული გეოსაშიშროების რისკები და აფეთქებისთვის საჭირო მუხტი, რათა თავიდან DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 277 of 424 იქნას აცილებული გრუნტის/კლდოვანი ქანების მოძრაობა. აღნიშნული კუთხით ეგხ-ს დერეფნის სენსიტიურობა აღწერილია წინა პუნქტში.  ნიადაგის დაბინძურება შესაძლოა გამოწვეული იყოს სამშენებლო თუ ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას გამოყენებული სახიფათო მასალების, მათ შორის საღებავებისა და სხვა ტოქსიკური ნივთიერების დაღვრით. შემარბილებელი ღონისძიებების გათვალისწინებით, ეს ზემოქმედება მოკლევადიანი იქნება; თუმცა, შემარბილებელი ღონისძიებების გარეშე მას შესაძლოა გრძელვადიანი ხასიათი ჰქონდეს. უნდა აღნიშნოს, რომ ნიადაგზე, გეოლოგიური პირობებსა და გეოსაშიშროებებზე პოტენციური ზემოქმედება პროექტის ალტერნატივების მიხედვით მნიშვნელოვნად განსხვავდება, რადგანაც ალტერნატივების მიხედვით მნიშვნელოვნად განსხვავდება ტყის ჭრის საჭიროება და დამეწყვრის რისკები. ეს საკითხები დეტალურად შეფასდა ეგხ-ს მარშრუტის კვლევისას და ალტერნატივების ანალიზის დროს, რათა გამოვლენილი ყოფილიყო დაბალი გეოსაშიშროების რისკებით გამორჩეული ვარიანტები. ალტერნატივების ანალიზის საფუძველზე შერჩეული იქნა მარშრუტი, რომლის შემთხვევაშიც მცენარეული საფარის წმენდის სამუშაოები ნიადაგს ნაკლებად დააზიანებს და რომელიც არ გადაკვეთს მაღალი რისკის მეწყერულ ზონებს, რათა თავიდან იქნას აცილებული პროექტის უსაფრთხოების რისკები და გარემოზე ზემოქმედება. სურათი 7.1.1 მანქანების მიერ დაზიანებული ნიადაგი პროექტის დერეფანში პოტენციური ზემოქმედება გეოლოგიაზე, ნიადაგებზე და გეოსაშიშროებებზე ექპლუატაციის ფაზაზე გადამცემი ხაზის ექსპლუატაციამ და ტექ. მომსახურების სამუშაოებმა შესაძლოა გამოიწვიოს ნიადაგის ეროზია, ნიადაგის დაბინძურება და მეწყერი. ექსპლუატაციის და ტექ. მომსახურების ფაზაზე ამ ზემოქმედების გამომწვევი საქმიანობა იქნება:  მისასვლელ გზებზე და გასხვისების ზოლში სატრანსპორტო საშუალებების მოძრაობა ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების შესრულებისას, რაც გამოიწვევს ნიადაგის დატკეპვნას და დაკვალვას. ტექ. მომსახურების სამუშაოები სავარაუდოდ 5 წელში ერთხელ იქნება საჭირო და ეს მოსალოდნელი ზემოქმედება მოკლევადიანი იქნება. თუმცა, დასახლებული პუნქტების მახლობლად მისასვლელ გზებს სავარაუდოდ ადგილობრივი მოსახლეობაც გამოიყენებს და ზემოქმედება სავარაუდოდ მუდმივი იქნება. უნდა DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 278 of 424 აღინიშნოს, რომ პროექტისთვის შეძლებისდაგვარად გამოყენებული იქნება არსებული მისასვლელი გზები, რათა გარემოზე ზემოქმედება მინიმალური იყოს.  მცენარეული საფარის პერიოდული წმენდა, რასაც გადამცემი ხაზის დერეფნის და მისასვლელი გზების ტექ. მომსახურება გულისხმობს. ეს გამოიწვევს ნიადაგის ეროზიას და გაზრდის ზედაპირული ჩამონადენს, ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ, კიდევ გააქტიურებს ეროზიულ პროცესებს. ეს ზემოქმედება გადამცემი ხაზის გასხვისების ზოლს და მუდმივი მისასვლელი გზების იმ მონაკვეთებზე, რომლებიც დღეის მდგომარეობით ტყითა და ბუჩქნარითაა დაფარული, მუდმივი იქნება, რადგანაც ასეთი მცენარეული საფარის აღდგენა დაუშვებელია. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ალტერნატივების შერჩევისას თვიდან იქნა აცილებული მაღალსენსიტიურ ტერიტორიაზე მცენარეული საფარს მოცილების საჭიროება.  მძიმე ანძების მონტაჟი, რაც გაზრდის ქანების დატვირთვას, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ძირითადი ქანის მზიდუნარიანობა არასაკმარისი აღმოჩნდა, შესაძლოა გრუნტის ცოცვაც (მეწყერი) გამოიწვიოს. ეს ზემოქმედება თავიდან იქნება აცილებული გეოლოგიური პირობების დეტალური შესწავლით და ანძებისთვის სათანადო უბნების შერჩევით.  სამშენებლო თუ ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას გამოყენებული სახიფათო მასალების, მათ შორის საღებავებისა და სხვა ტოქსიკური ნივთიერების დაღვრამ, რაც გამოიწვევს ნიადაგის დაბინძურებას. მცენარეულ საფარის კონტროლისთვის მექანიკური საშუალებების გამოყენება იგეგმება; ამ მიზნით ჰერბიციდების გამოყენების შემთხვევაში მოსალოდნელია ნიადაგისა და გარემოს სხვა ელემენტების დაბინძურება. შემარბილებელი ღონისძიებების გათვალისწინებით, ნიადაგის დაბინძურება მოკლევადიანი იქნება; თუმცა, შემარბილებელი ღონისძიებების გარეშე მას შესაძლოა გრძელვადიანი ხასიათი ჰქონდეს. გეოსაშიშროების აღწერილი რისკების გარდა, გადამცემი ხაზის ექსპლუატაციისას გასათვალისწინებელი იქნება მიწისძვრის რისკიც. ეგხ-ს დერეფანში მიწისძვრის მაღალი რისკით ხულოს და შუახევის მუნიციპალიტეტები გამოირჩევა. აღნიშნული საკითხი გათვალისწინებული უნდა იქნას გადამცემი ანძების და მათი საძირკვლების პროექტირებისას, რათა ეს კონსტრუქციები სეისმომედეგი იყოს. ზემოქმედების შეჯამება და მნიშვნელოვნება ცხრილი 7.1.6-ში შეჯამებულია პროექტის ზემოქმედება ნიადაგზე, გეოლოგიური პირობებსა და გეოსაშიშროებებზე. უნდა აღინიშნოს, რომ გეოლოგიურ პირობებზე ზემოქმედება მნიშვნელოვანი საკითხია, რადგანაც აჭარის რეგიონი მაღალი გეოლოგიური რისკებით გამოირჩევა. აქ მრავლად გვხვდება მეწყერული წარმონაქმნები და ღვარცოფები. ამ კუთხით განსაკურებით მოწყვლადია მდ. სხალთის ხეობა. გეოსაშიშროების რისკები შედარებით ნაკლებია ადიგენის და ახალციხის მუნიციპალიტეტებში, სადაც მაღალი რისკის უბნებზე ანძების მოწყობა შესაძლებელია ადვილად იქნას თავიდან აცილებული. გადამცემი ხაზის დერეფანი საშუალო და მაღალი რისკის მიწისძვრის ზონებზე გადის. მნიშვნელოვანია აღნიშნოს, რომ შერჩეული მარშრუტი გეოლოგიური პირობების თვალსაზრისით წარმოდგენს ნაკლებად საშიშია, რამდენადაც ალტერნატივის შერჩევისას ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კრიტერიუმი მაღალი რისკის მეწყრული უბნების თავიდან აცილება იყო. ის ფაქტორები, რომლებმაც შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს ნიადაგზე, გეოლოგიურ პირობებსა და გეოსაშიშროებებზე, შეჯამებულია ცხრილი 7.1.6-ში, სადაც ასევე ხაზგასმულია გარემოს ის მახასიათებლები, რომელებსაც შეუძლია ზემოქმედების გაზრდა გამოიწვიოს. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 279 of 424 გეოლოგიურ პირობებზე, ნიადაგზე და გეოსაშიშროებებზე პოტენციური ზემოქმედებების მნიშვნელოვნება სენსიტიურობა რეცეპტორების რეცეპტორები მასშტაბი/ პოტენციური ინტენსივობა/ კომენტარები ზემოქმედება ალბათობა სამშენებლო სამუშაოებისას საგზაო მოძრაობას ადგილობრივი და დროებითი ხასიათი ექნება. ანძების უბნებზე მცირე მისასვლელი გზისა მოცულობის სამშენებლო სამუშაოები იქნება გასხვისების ზოლის საჭირო. შესაბამისად, ამ უბნებზე ნიადაგზე გასწვრივ ნიადაგის ნიადაგი ლოკალური/ ზემოქმედება იქნება ხანმოკლე, თუ დატკეპნა და მაღალი დაბალი/ მშენებლობისას გამოყენებული იქნა დაკვალვა სატვირთო გარდაუვალი შესაბამისი პრევენციული/ შემარბილებელი მანქანებისა და სხვა ღონისძიებები. აღნიშნული ზემოქმედების სამშენებლო მიმართ განსაკუთრებით მგრძნობიარეა ტექნიკის მიერ ალპური მდელოები და ციცაბო ქანობები, სადაც ნიადაგი ეროზიის მიმართ საკმაოდ მოწყვლადია. მცენარეული საფარის მოცილების შემდგომ ნიადაგი წვიმისა და ქარის ზემოქმედებისგან დაუცველი დარჩება და დეგრადირდება. გასხვისების ზოლის დიდი ნაწილისთვის ეს ხეების და ბუჩქების ზემოქმედება სავარაუდოდ მნიშვნელოვანი ნიადაგი გაკაფვა, რაც ზრდის ლოკალური/ არ იქნება. პროექტის ტერიტორიაზე მაღალი ნიადაგის ეროზიის საშუალო/ მცენარეული საფარის სწრაფად იზრდება და და დამეწყვრის გარდაუვალი მოშიშვლებული უბნები სწრაფად დაიფარება რისკებს ბალახით. თუმცა ხეების ზრდა გასხვისების ზოლში და მუდმივი მისასვლელი გზების გასწვრივ დაუშვებელი იქნება. ამის გამო, ზოგიერთ ადგილას შესამჩნევად გაიზრდება ეროზიისა და დამეწყვრის რისკები. ანძების საძირკვლის დიდი მოცულობის აფეთქებითი მოსაწყობად სამუშაოების წარმოება მოსალოდნელი არაა. ნიადაგი აფეთქებითი ლოკალური/ შესაძლო ზემოქმედებას ლოკალური ხასიათი მაღალი სამუშაოების დაბალი/ ექნება. აფეთქებისთვის მცირე მუხტები წარმოებამ შესაძლოა შესაძლო იქნება გამოყენებულ, ვინაიდან ანძის მეწყერი ან ზვავი საძირკვლის მოსაწყობად მცირე ზომის გამოიწვიოს თხრილია საჭირო. ნიადაგის საშიში მასალების არასწორი მენეჯმენტისა დაბინძურება, რაც და გამოყენების გამო ნიადაგის შესაძლოა დაბინძურების რისკი ყოველთვის არსებობს. დაკავშირებული აღნიშნული დაბინძურების მასშტაბი იყოს მშენებლობის დამოკიდებულია დაღვრის მოცულობაზე, და ტექ. ნიადაგის მახასიათებლებზე და დაღვრაზე ნიადაგი მომსახურების ლოკალური/ რეაგირებისას გატარებულ ღონისძიებებზე. მაღალი სამუშაოებისას მცირე/ ამ რისკების თავიდან ასაცილებლად ან სახიფათო მასალების შესაძლო შესამცირებლად საჭიროა საშიში მასალების (საწვავის, საპოხ- სათანადო მენეჯმენტი. საცხების, საღებავების და სხვა) არასწორი მოხმარებასა და დაღვრასთან DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 280 of 424 სენსიტიურობა რეცეპტორების რეცეპტორები მასშტაბი/ პოტენციური ინტენსივობა/ კომენტარები ზემოქმედება ალბათობა ნიადაგის პროექტის შემთხვევაში მცენარეული საფარის დაბინძურება კონტროლის განხორციელება მცენარეული ლოკალური/ გათვალისწინებულია მექანიკური ნიადაგი საფარის მცირე/ საშუალებებით. სსე-მ უნდა გააკონტროლოს, მაღალი კონტროლისთვის ნაკლებსავარა რომ მისმა სამუშაო გუნდმა ან ჰერბიციდების უდო კონტრაქტორებმა ამ მიზნით ჰერბიციდები გამოყენების არ მოიხმარონ. შემთხვევაში საძირკვლების ანძების საძირკვლებისთვის გრუნტის მოწყობისას მოჭრილ მოჭრის სამუშაოები ლოკალური ხასიათის ნიადაგი გრუნტზე ქარისა და ლოკალური/ იქნება, რადგანაც ანძები დერეფანში 300-400 მაღალი ზედაპირული საშუალო/ მ-ის ინტერვალით განთავსდება. დაგეგმილი ჩამონადენის სავარაუდო რეკულტივაციის სამუშაოები ხანგრძლივად ითვალისწინებს მოჭრილი გრუნტის ზემოქმედება დატკეპვნას და რეკულტივაციას. სოფ. ღორძესა და სხალთის ხეობას (სოფ. რაკვთას) შორის მოქცეული ალპური ნიადაგის მდელოები მაღალი სენსიტიურობით ნიადაგი ლოკალური/ ძალიან სტრუქტურის გამოირჩევა. შესაბამისად, ნიადაგზე ამგვარი საშუალო/ მაღალი დაზიანება ალპურ ზემოქმედება მაღალალბათურია. ამ შესაძლო მდელოებზე ზემოქმედების ინტენსივობას საშუალო დონე შეიძლება მიენიჭოს, ხოლო მისი ხანგრძლივობა მცირე იქნება. ეგხ-ს დერეფანში გეოლოგიური საშიშროების რისკი მაღალია, რითაც განსაკუთრებით ხულოსა და შუახევის მუნიციპალიტეტები გეოსაშიშროებები ანძების მონტაჟმა გამოირჩევა. ეს რისკი მინიმუმამდეა არასტაბილურ, დაყვანილი დერეფნისთვის სათანადო ლოკალური/ გეოსაშიშროების მარშრუტის შერჩევით და ისეთი მაღალი მაღალი/ მაღალი რისკის ალტერნატიული მარშრუტების შესაძლო უბანებზე შესაძლოა შემუშავებით, რომლებიც არ გადაკვეთს მეწყერი გამოიწვიოს მაღალი რისკის უბნებს. თუმცა, დაგეგმილმა საქმიანობამ შესაძლოა მაინც გამოიწვიოს საშიში გეოლოგიური პროცესების განვითარება. DG Consulting Ltd  41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 281 of 424 7.1.4 მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედება ამ ქვე-თავში აღწერილია პროექტის შესაძლო ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე. გასხვისების დერეფანში არსებული მიწათსარგებლობის კატეგორიები აღწერილია მე-6 თავში. პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი თითოეული კატეგორიის მიწის მიახლოებითი ფართობი კომპიუტერული პროგრამა „Google Earth“-ის გამოყენებით შეფასდა, რის საფუძველზეც მიწათსარგებლობის თითოეული ტიპისთვის განისაზღვრა მოსალოდნელი ზემოქმედება. ამ ქვე- თავში ასევე მოცემულია მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის შესაფასებლად შემუშავებული კრიტერიუმებიც, რომლებიც ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგიით გათვალისწინებულ სხვა მახასიათებლებთან ერთად (მაგ, ცვლილების მასშტაბი, ხანგრძლივობა, შექცევადობა და სხვა), გამოყენებული იქნა პოტენციური ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შესაფასებლად. მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე სამუშაოები ეგხ-ს პროექტების ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე შეიძლება დაკავშირებული იყოს გადამცემი ხაზის დერეფნის, ასევე დროებითი და მუდმივი მისასვლელი გზების მოწყობასთან. მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედება შეიძლება გულისხმობდეს:  არსებული მიწათსარგებლობის ტიპის სამუდამოდ შეცვლას: ასეთ ზემოქმედებას ადგილი ექნება ეგხ-ს ანძების განთავსების უბნებზე და მუდმივი მისასვლელი გზების მოსაწყობად საჭირო ტერიტორიაზე, რომელთა სხვა მიზნით გამოყენებაც შეუძლებელი გახდება. მიწათსარგებლობის ტიპი შეიძლება სამუდამოდ შეიცვალოს გასხვისების დერეფნის იმ მონაკვეთებზეც, რომლებიც ტყეებსა და ხეხილის ბაღებზე გაივლის, სადაც ხაზის უსაფრთხოებისთვის საჭირო გახდება ხეების მოჭრა, ხოლო ტყის აღდგენა და ახალი ხეების დარგვა კი დაუშვებელი იქნება. მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზების (>=330 კვ) მშენებლობის შემთხვევაში შესაძლოა ასევე საჭირო გახდეს მიწათსარგებლობის კატეგორიის შეცვლა საცხოვრებელი ტერიტორიისთვის და მოსახლეობის გადასახლება, თუ ეგხ-სა და საცხოვრებელი სახლებს შორის დაშორება არასაკმარისი აღმოჩნდება მოსახლეობის უსაფრთხოების და ჯანმრთელობის უზრუნველსაყოფად.  არსებული მიწათსარგებლობის დროებითი შეზღუდვას: ასეთი შეზღუდვა შეიძლება დაწესდეს სამშენებლო სამუშაოების დროს, როდესაც დაგეგმილი სამუშაოების შესრულებისას დროებით ხდება მიწის ფართობის დაკავება. მიწათსარგებლობა დროებით შეჩერდება დროებითი მისასვლელი გზებისთვის გამოყენებულ ფართობებზეც. როგორც წესი, მიწათსარგებლობის პირვანდელი სახით აღდგენა შესაძლებელია ხოლმე მხოლოდ იმ მიწის ნაკვეთებზე, რომლებიც პროექტისთვის მხოლოდ დროებითაა საჭირო. გასხვისების დერეფნის ძირითად ნაწილს, ზემოთ აღნიშნული შემთხვევების გარდა, თავის პირვანდელი დანიშნულება უბრუნდება ხოლმე; თუმცაღა, შესაძლოა გარკვეული შეზღუდვები მაინც დაწესდეს. კერძოდ, ეს შეზღუდვები შეიძლება გულისხმობდეს მიწით მოსარგებლეებისთვის/ადგილობრივი მცხოვრებლებისთვის მაღალი ძაბვის ეგხ-ს სიახლოვეს გატარებული დროის შეზღუდვის დაწესებას, ეგხ-ს მახლობლად მაღალი ნაგებობების აგების ან ხეების დარგვის აკრძალვასა და სხვა.  მიწის ნაკვეთებთან და/ან სხვა რესურსებთან მისასვლელების დროებითი ან მუდმივად შეზღუდვას: სამშენებლო/ტექ. მომსახურების სამუშაოების წარმოებისა და მძიმე ტექნიკის გამოყენების გამო ზოგ ტერიტორიასთან ან რესურსთან (მაგ., ტყეები, საძოვრები და სხვა) მისვლა შიძლება დროებით შეიზღუდოს. ეგხ პროექტების შემთხვევაში, როგორც წესი, ასეთი ზემოქმედება მოკლევადიანია, რადგანაც ცალკეულ უბნებზე სამშენებლო სამუშაოების ხანგრძლივობა მცირეა. ამ ტიპის სხვა ზემოქმედება შეიძლება იყოს სხვადასხვა რესურსების (მაგ.: ხე-ტყე, სამკურნალო მცენარეები, საძოვრები და სხვა) ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა, რაც შესაძლოა გამოწვეული იყოს პროექტის სხვადასხვა საქმიანობით (მცენარეულობისგან გაწმენდა, ეროზია და სხვა). ეს ზემოქმედება შეიძლება იყოს მუდმივი ან დროებითი, ზემოქმედების ფაქტორებიდან და ადგილმდებარეობიდან გამომდინარე. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 282 of 424 პირდაპირი ზემოქმედების ზემოთჩამოთვლილი ფაქტორების გარდა ეგხ-ს პროექტებს მიწათსარგებლობაზე შესაძლოა ირიბი ზემოქმედებაც ჰქონდეს. ეს შესაძლოა უკავშირდებოდეს მცენარეულობისგან გაწმენდას, ეროზიას, ნალექების აკუმულაციას, დამეწყვრას, ნიადაგისა და წყლის დაბინძურება და სხვა, რაც შესაბამის თავებშია განხილული. დაგეგმილი პროექტის მშენებლობისა და ექსპლუატაციის ფაზებზე მიწათსარგებლობაზე მოსალოდნელი ზემოქმედება ქვემოთაა განხილული. პროექტისთვის შემოღებული ზემოქმედების შეფასების მითოლოგიის მიხედვით მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედების შესაფასებლად განისაზღვრა მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის კრიტერიუმები, რომლებიც ითვალისწინებს მიწათსარგებლობის ტიპს, ასევე მიწათსარგებლობის მოცემული კატეგორიის ფარდობით მნიშვნელობას ბუნებრივი თუ სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოსთვის. წინამდებარე ბსგზშ-სთვის შემოღებული კრიტერიუმები, რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრა მიწათსარგებლობის სენსიტიურობა, მოცემულია ცხრილი 7.1.7-ში. მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმი მაღალი - ეროვნული ან რეგიონული მნიშვნელობის მქონე დაცული ტერიტორია და მისი მიმდებარე ტერიტორიები - ხშირი და ხელუხლებელი ტყეები - ალპური მდელოები და ჭალისპირა ტყეები - საცხოვრებელი ტერიტორია საშუალო - მიწათსარგებლობის ტიპი, რომელიც მნიშვნელოვანია რეგიონის მასშტაბით, ან მნიშვნელოვანია ეკონომიკისთვის - მოდიფიცირებული და/ან ფრაგმენტირებული ტყეები და ბუჩქნარი - საძოვრები, სახნავები და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები. დაბალი - მიტოვებული განაშენიანებული ადგილები და დეგრადირებული ლანდშაფტები - ურბანული ადგილები, ან უკონტროლო განაშენიანების ადგილები სოფლებში. მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედება მშენებლობის პერიოდში როგორც ზემოთ აღნინიშნა, მცენარეულობისგან გაწმენდა, ეგხ-ს გაყვანა და მისასვლელი გზების მოწყობა წარმოადგენს ელექტროგადამცემი ხაზების მშენებლობებისათვის ტიპიურ სამუშაოებს, რომლებსაც შეუძლიათ ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე. დაგეგმილი ეგხ-ს შესაძლო ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მიწათსარგებლობის ძირითადი კატეგორიები მოიცავს სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს (სახნავებს და მესაქონლეობისთვის გამოყენებულ მიწებს, სათიბებს და საძოვრებს), საკარმიდამო ნაკვეთებსა და ტყეებს. მიწათსარგებლობის ამ ტიპების თანაფარდობა და მათი სენსიტიურობა განსხვავებულია ეგხ-ს დერეფნის სხვადასხვა მონაკვეთზე. ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მიწათსარგებლობის ძირითადი კატეგორიების მიხედვით მომზადებული ჯამური შეფასება მოცემულია ცხრილი 7.1.8- ში. ეს ცხრილი არ მოიცავს მთლიან გასხვისების დერეფანს, არამედ ითვალისწინებს მხოლოდ მცენარეულობისგან გაწმენდის ან/და სამშენებლო სამუშაოების წარმოების ადგილებს. როგორც ეს ცხრილშია ნაჩვენები, დაახლოებით 425 ჰა ფართობი ხვდება ეგხ-ს მშენებლობის ზემოქმედების ქვეშ. საიდანაც 320 ჰა (80%) ტყიანი ფართობია, რომელიც თავის მხრივ შედგება დაახლოებით 80 ჰა (20%) ფრაგმენტებული ტყეებსა და 240 ჰა (60%) არაფრაგმენეტირებულ ტყეებს მოიცავს. საერთო ჯამში, DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 283 of 424 ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის 150 კმ სიგრძიდან ტყიანია 45 კმ. უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ხშირი ტყეების უმეტესობამ უკვე განიცადა ზემოქმედება კომერციული და კერძო ჭრის შედეგად და მხოლოდ მცირე ნაწილი დარჩა ხელუხლებელი. ყოველივე ზემოთქმულთან გამომდინარე, ცხრილი 7.1.8-ის მონაცემებთან და ცხრილი 7.1.7-ში მოცემულ კრიტერიუმებთან ერთად, მცენარეულობისგან გაწმენდისა და სამშენებლო სამუშაოების ზემოქმედებაში მოხვედრილ მიწებს მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის კუთხით საშუალო კატეგორია მიენიჭა. შესაბამისად, ზოგიერთი მაღალი სენსიტიურობის მქონე მიწები (მაგალითად.: ხელუხლებელი ხშირი ტყეები, ჭალისპირა ტყეები, ალპური მდელოები, საკარმიდამო ნაკვეთები) ასევე შეიძლება მოხვდეს ზემოქმედების ქვეშ. უნდა აღინიშნოს, რომ მაღალი სენსიტიურობის მქონე მიწებზე ზემოქმედება მისაღებ დონემდე შემცირდა ეგხ-ს მარშრუტის შერჩევის დროს, რადგან აღნიშნული პარამეტრი გათვალისწინებული იყო მარშრუტის შერჩევის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კრიტერიუმს. როგორც უკვე ითქვა, მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედების ერთ-ერთი ფაქტორი ეგხ-ს დერეფნის უსაფრთხოების მიზნით მისი მცენარეულობისგან გაწმენდაა. მცენარეულობისგან გაწმენდის საჭიროება და შესაბამისად, ეგხ-ს დერეფნის სიგანე იცვლება სხვადასხვა ადგილას და დამოკიდებულია მცენარეულ საფარსა (სიმაღლეზე) და რელიეფზე, განსაკუთრებით, სადენებსა და მცენარეებს შორის 12 მ ვერტიკალური მანძილის დაცვის საჭიროების შემთხვევაში. ყოველივე ზემოთქმულისა და შესაბამისი მანძილების დაცვის აუცილებლობის გამო, ხშირი ტყით დაფარულ ზოგიერთ ადგილებში დერეფნის გაწმენდა საჭირო გახდება დაახლოებით 65 მ სიგანეზე, ხოლო სხვა ადგილებში შედარებით ვიწრო დერეფანიც საკმარისი იქნება. ანძებისთვის საჭირო იქნება დაახლოებით 200 მ2-ის ფართობის მცენარეულობისგან გაწმენდა. დაახლოებით 6 მ სიგანის დერეფანი გათვალისწინებულია ახალი მისასვლელი გზებისათვის. პროექტის ფარგლებში დაგეგმილია რომ მაქსიმალურად მოხდეს არსებული გზების გამოყენება, ან ახალი გზების გაჭრა მოხდება უკვე არსებული ზემოქმედების მქონე ადგილებში, მაშინ ხეების/ბუჩქნარების გაჩეხვა შედარებით მცირე მოცულობით იქნება საჭირო. მიმდინარე გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ფარგლებში შემუშავებული და შეფასებულია მისასვლელი გზების განთავსების ადგილები, ინფორმაცია გამოყენებულ იქნა მისასვლელი გზების მოწყობით მოსალოდნელი გარემოზე ზემოქმედების შესაფასებლად. მიწათსარგებლობაზე ყველაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედება მოსალოდნელია ტყიან ადგილებში, სადაც საჭირო გახდება ხეებისა და ტყის ქვედა იარუსის მოჭრა 65 მ სიგანეზე. იმ მონაკვეთებზე, სადაც რელიეფის გამო სადენები მიწის ზედაპირიდან 20-35 მ ან მეტ სიმაღლეზეა განთავსებული, საჭირო იქნება მხოლოდ ვიწრო დერეფნის გასუფთავება მცენარეულობისგან რომელიც გამოყენებული იქნება სადენების გასატანად და გასაჭიმად. როგორც ცხრილი 7.1.8-შია მოცემული, ეგხ-ს მშენებლობისა და უსაფრთხოებისთვის ტყის გაჭრა სულ დაახლოებით 320 ჰა-ზე იქნება საჭირო. ტყეებზე ზემოქმედება იქნება მუდმივი, რადგან ეგხ-ს უსაფრთხოებისთვის საჭირო იქნება ექსპლუატაციის პერიოდში მცენარეულობის ზრდის კონტროლი. სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ ტყის საფარის აღდგენა დაშვებული იქნება მხოლოდ ადგილებში, სადაც ტექნოლოგიურად არ იმოძრავებს ხაზების მომსახურების და ინსპექტირებისათვის განკუთვნილი ტექნიკა. მისასვლელი გზების მოსაწყობად საჭირო იქნება დაახლოებით 50 ჰა ფართობის გაწმენდა, ამ ფართობის დაახლოებით 30% ტყიანია, 25% საძოვარი და მდელოები, 20% არის სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, ხოლო დანარჩენი - მდინარის ჭალები. დამატებითი მისასვლელი გზების გაყვანა არ მოხდება დასახლებულ ადგილებში, რადგან, როგორც წესი აქ არსებობს გზები, რომელთა გამოყენებაც მოხდება პროექტის ფარგლებში. აღნიშნული გზების გაფართოვებისათვის და მოწესრიგებისათვის საჭირო მცირე მოცულობის სამუშაოები. ცხრილი 7.1.8-დან ჩანს, რომ ტყის ჭრა, ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ტყეების სენსიტიურობა და შესაბამისად, მიწის ამ კატეგორიაზე ზემოქმედება არათანაბრად განაწილდება ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილ მუნიციპალიტეტებში. ტყიანი ადგილების უმეტესობა, დაახლოებით 200 ჰა უნდა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 284 of 424 გაიჩეხოს ხულოსა და ქედას მუნიციპალიტეტებში. მათ შორისაა ისეთი ადგილები, რომლებსაც შეიძლება მიენიჭოს მაღალი სენსიტიურობა, რადგან ტყის გარკვეულ უბნებზე აღინიშნებოდა მხოლოდ შეზღუდული ანთროპოგენული ზემოქმედება და შესაბამისად, ტყეების ბუნებრივი მდგომარეობა სხვა უბნებთან შედარებით კარგად არის შენარჩუნებული; აღსანიშნავია, რომ ასეთი ტყიანი ადგილების ფართობი ძალიან მცირეა. მიწათსარგებლობის სენსიტიურობის, ზემოქმედების სიდიდისა და ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, ხულოსა და ქედას მუნიციპალიტეტებში ტყიან ფართობებს მიენიჭა სენსიტიურობის მაღალი მნიშვნელობა, საშუალო მნიშვნელობა - ადიგენის, შუახევისა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებში და ძალიან დაბალი - ახალციხის მუნიციპალიტეტში. ღია მინდვრების, ბუჩქნარების, მდელოების და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების (სახნავი და საძოვარი) მიწათსარგებლობა დროებით შეიზღუდება სამშენებლო სამუშაოების წარმოების დროს. მიუხედავად ამისა, დროებითი შეზღუდვის ფართობებზე, პირვანდელი სახით მიწათსარგებლობა აღდგება ეგხ-ს გაყვანის შემდეგ; ზოგიერთ შემთხვევაში ზემოქმედება გაგრძელდება საექსპლუატაციო პერიოდშიც, რადგან მიწის პირვანდელ მდგომარეობამდე აღდგენას გარკვეული დრო სჭირდება. მიწათსარგებლობის აღწერილი კატეგორიების გარკვეული (მცირე) ნაწილი ასევე ექცევა მუდმივი ზემოქმედების ქვეშ, რაც გულისხმობს შემდეგს: ანძების განლაგების ადგილები და მათთან მისასვლელი გზების მუდმივად შენარჩუნდება. ამ ტერიტორიებზე მუდმივად იქნება შეზღუდული მაღალი ხეების დარგვა, ხეხილის ბაღების, სამრეწველო უბნების გაშენებაა და მაღალი ნაგებობების აგება მუდმივად შეიზღუდება; გადამცემი ხაზის ქვეშ დარჩენილ ვიწრო ზოლში შეიზღუდება ადამიანებისთვის იქ ყოფნის დროც ჯანმრთელობის რისკების თავიდან ასაცილებლად. სენსიტიურობის კრიტერიუმებიდან გამომდინარე, მიწათსარგებლობის ამ ტიპებს (სასოფლო- სამეურნეო სავარგულები, სათიბები და სხვა) საშუალო სენსიტიურობა აქვს მინიჭებული; ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მაღალი სენსიტიურობის ალპური მდელოების საერთო ფართობი შედარებით მცირეა. ზემოქმედების სიდიდის (ცხრილი 7.1.8), ხანგრძლივობის, მიწათსარგებლობის ამ ტიპების სოციალურ-ეკონომიკური მნიშვნელობებისა და მოსალოდნელი შედეგების გათვალისწინებით, საბოლოო ზემოქმედების სიდიდე საკმაოდ დაბალია. ზემოქმედების სიდიდე განსხვავებულია თითოეული მუნიციპალიტეტისთვის. ეგხ-ს ზემოქმედებაში მოხვედრილი მიწათსარგებლობის ტიპები ს/სამეურნეო ჭალის- საკარმი- ტყეები, ჰა სავარგული, ჰა პირა მუნიციპალიტეტი დამო სულ, ჰა სათიბ- ფრაგმენტ ტყეები, სახნავი ნაკვეთი, ჰა მასიური საძოვარი ირებული ჰა ახალციხე 10.4 3.1 0.1 6.9 0.0 0.0 20.4 ადიგენი 8.8 1.1 1.1 9.0 26.0 0.0 46.1 ხულო 4.9 0.0 0.8 16.4 99.4 1.3 122.6 შუახევი 1.3 0.0 0.2 13.9 22.7 10.1 51.6 ქედა 1.7 1.1 0.5 27.3 72.3 25.4 150.7 ხელვაჩაური 1.9 0.8 0.6 11.1 15.3 2.0 32.3 სულ, ჰა 28.9 6.1 3.2 81.6 238.7 38.7 423.7 სულ ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მიწის % 7% 2% 1% 21% 60% 10% 100% DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 285 of 424 ცალკე იქნა განხილული სამშენებლო პერიოდის განმავლობაში მოსალოდნელი ზემოქმედება საკარმიდამო ნაკვეთებზე. საკარმიდამო ნაკვეთებზე ზემოქმედება გამოიხატება საცხოვრებელი ადგილის ფიზიკურ ადგილმონაცვლეობაში მისი ეგხ-დან არასაკმარისი მანძილით დაშორების შემთხვევაში, მაცხოვრებლების ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით. ზემოქმედება მუდმივი იქნება, თუმცა, ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი საკარმიდამო ნაკვეთების ფართის სიმცირის გამო ჯამური ზემოქმედება დაგეგმილი ოპროექტის მასშტაბის გათვალისწინებით არ იქნება დიდი (იხ. ცხრილი 7.1.8Error! Reference source not found.). გასხვისების დერეფნის დეტალური შესწავლის შედეგად დადგინდა, რომ პროექტის ზემოქმედების ქვეშ მოყვება მხოლოდ რამოდნიმე ათეული კომლი. მიწათსარგებლობაზე მაღალი ზემოქმედების მიუხედავად საკომპენსაციო/ შემარბილებელი ზომების გათვალისწინებით ზემოქმედებას დაბალი დონე მიენიჭა. მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედება ექსპლუატაციის პერიოდში ეგხ-ს გეგმიური ექსპლუატაციისა და მოვლის სამუშაოების მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედებაში შედის სამშენებლო პერიოდისთვის ნახსენები მუდმივი ხასიათის ზემოქმედებაც. ძირითადად ეს იქნება:  გასხვისების დერეფნის ტყიანი ადგილები, სადაც საჭიროა მცენარეულობის ზრდის გაკონტროლება, რათა არ მოხდეს გაწმენდილ ზოლებში მაღალი ხეების ზრდა.  სასოფლო-სამეურნეო მიწათსარგებლობა (მემცენარეობა, მესაქონლეობა) ვეღარ განხორციელდება პირვანდელი სახით ანძების განლაგების ადგილებსა და მუდმივი მისასვლელი გზების ტერიტორიაზე;  გასხვისების დერეფანში მოხვედრილ ბაღებსა და სამრეწველო ეზოებზე შეიზღუდება ხეების დარგვა და მაღალი ნაგებობების აღმართვა.  ეგხ-ს ქვეშ მოხვედრილ სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე (სახნავი, საძოვარი) შეიზღუდება ადამიანების იქ ყოფნის დრო ჯანმრთელობაზე უარყოფითი ზემოქმედების თვიდან აცილების მიზნით.  საკარმიდამო ნაკვეთები, რომელთა ფიზიკური ადგილმონაცვლეობა მოხდება სამშენებლო პერიოდში. ეს ზემოქმედებები და მათთვის მინიჭებული მნიშვნელობები დეტალურად არის განხილული სამშენებლო პერიოდის ნაწილში. ზემოქმედების შეჯამება და მნიშვნელოვნება როგორც ზემოთ აღიწერა, პროქტის ზემოქმედება მიწათსარგებლობაზე ძირითადად მოიცავს ზემოქმედებას სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებსა და ტყიან ადგილებზე; ზემოქმედების ქვეშ შესაძლოა ასევე მოყვეს რამდენიმე საკარმიდამო ნაკვეთიც. ეგხ-ს გასხვისების დერეფნის უხეში შეფასებით, ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი მიწათსარგებლობის ძირითადი ტიპი ტყეთსარგებლობაზე მოვა, რადგან ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ტერიტორიის 80%-ს ტყეები შეადგენს. მიწათსარგებლობის სხვა ტიპებზე ზემოქმედების განსხვავებით, ტყეებზე ზემოქმედება ძირითადად მუდმივი იქნება ეგხ-სა და ხეებს შორის უსაფრთხო მანძილის დაცვის აუცილებლობის გამო. ზემოქმედება ტყეებსა და სხვა მიწებზე შეფასდა ცხრილი 7.1.7-ში მოცემული სენსიტიურობის კრიტერიუმების, ზემოქმედების მასშტაბისა და პროექტით გამოწვეული ცვლილების გათვალისწინებით. სენსიტიურობის კრიტერიუმების მიხედვით, ტყიანი ადგილები, მდელოები, ბუჩქნარი და სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები (სახნავი, საძოვარი) საშუალო ან მაღალი სენსიტიურობის ადგილებადაა მიჩნეული მათი სოციალურ-ეკონომიკური მნიშვნელობის გამო; ხოლო საკარმიდამო ნაკვეთებს სენსიტიურობის მაღალი დონე მიენიჭა. ზემოქმედების მასშტაბი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 286 of 424 მიწათსარგებლობის თითოეული კატეგორიისთვის უხეშად იქნა შეფასებული კომპიუტერული პროგრამა Google Earth-ის გამოყენებით. მიწათსარგებლობის თითოეული კატეგორიისთვის მოსალოდნელი ცვლილებები შეფასდა ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი საერთო ფართობის და ზემოქმედების ხანგრძლივობის გათვალისწინებით. შეფასებამ გვიჩვენა, რომ ცვლილების სიდიდე მიწათსარგებლობის თითოეული კატეგორიისთვის 0-1 %-ის ფარგლებში იქნება. ამის გამო, ტყეთსარგებლობის გამოკლებით, მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედებას დაბალი დონე მიენიჭა. ტყეთსარგებლობის შემთხვევაში კი, ტყეების სენსიტიურობის, ზემოქმედების (მცენარეულობისგან გაწმენდის) მასშტაბისა და ხანგრძლივობის გათვალისწინებით, ტყეთსარგებლობაზე ზემოქმედებას მაღალი დონე მიენიჭა ხულოსა და ქედას მუნიციპალიტეტებში, საშუალო - ადიგენის, შუახევისა და ხელვაჩაურის მუნიციპალიტეტებში და დაბალი - ახალციხის მუნიციპალიტეტში. მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედების შეფასების ძირითადი შედეგები, მათ შორის ზემოქმედების ფაქტორები, შესაძლო ზემოქმედების ტიპები და მათი მახასიათებლები, ზემოქმედების რეცეპტორები, მოსალოდნელი შედეგები და სხვა, შეჯამებულია ცხრილი 7.1.9-ში. მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედების შეჯამება რეცეპტო- მასშტაბი/ რეცეპ- პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა/ კომენტარები ტორები ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა ფიზიკური განსახლების საჭიროება დადგინდება ეგხ-ს საინჟინრო პროექტის მომზადების შემდეგ. პროექტისთვის შესაძლოა საჭირო გახდეს მხოლოდ ათიოდე ოჯახის განსახლება. განსახლების საჭიროება ლოკალური/ საცხოვრებე მოსახლეობის ძირითადად აჭარის რეგიონში დაბალი/ ლი მაღალი ფიზიკური წამოიჭრება, სადაც ამ ზემოქმედების სავარაუდო სახლები განსახლება თავიდან აცილება შესაძლოა შეუძლებელი იყოს რთული რელიეფისა და გეოლოგიური პირობების გამო. განსახლების შემთხვევაში ყველა გადასახლებულ კომლისათვის მოხდება პირვანდელი საცხოვრებელი პირობების აღდგენა. შეფასებების მიხედვით, ზემოქმედების ქვეშ სასოფლო- სამეურნეო სავარგულების მცირე ფართობი მოყვება. ეს ძირითადად საძოვრები იქნება, სადაც სასოფ.- სახნავების და ლოკალური/ ზემოქმედებას ადგილი ექნება სამეურნეო საძოვრების დაბალი/ საშუალო სადენების გაჭიმვის დროს და იგი სავარგულე მუდმივად ან გარდაუვალი ხანმოკლე ხასიათის იქნება. მუდმივ ბი დროებით დაკარგვა ზემოქმედებას ადგილი ექნება მხოლოდ ანძებისთვის გამოყოფილი მცირე უბნებზე. ამ კატეგორიის მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედებას დაბალი დონე მიენიჭა. ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი ტყის ჭრა მიწათსარგებლობის კატეგორიებიდან სამმშენებლო და ყველაზე დიდი ზემოქმედება სატყეო სადენების გაჭიმვის მეურნეობაზე მოვა, რადგან ეგხ-ს სამუშაოების საშუალო დერეფანში სადენების გასაჭიმად ტყეები შესასრულებლად, ან მაღალი საჭირო ტექნიკის სამოძრაოდ და ეგხ- ასევე ეგხ-ს სა და ხეებს შორის საკმარისი დერეფნის დაშორების უზრუნველსაყოფად უსაფრთხოების საკმაოდ დიდი მოცულობით ხე-ტყის უზრუნველსაყოფად ჭრა იქნება საჭირო. რელიეფური DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 287 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი/ რეცეპ- პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა/ კომენტარები ტორები ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა პირობებიდან გამომდინარე, ტყის ზოგიერთ უბანზე საჭირო იქნება მხოლოდ მინიმალური სიგანის (6 მ) ზოლის გაჭრა. თუმცა, ეგხ-ს უსაფრთხოების უზრუნველყოფის მიზნით, ტყიან ადგილებში ძირითადად 65 მ სიგანის დერეფანი გაიწმინდება. ტყიანი ფართობები ყველაზე დიდი ზემოქმედების ქვეშ ხულოსა და ქედას მუნიციპალიტეტებში მოყვება, სადაც ტყის ჭრის საჭიროება უფრო მაღალია და ტყეებიც უფრო მაღალი ღირებულებით გამოირჩევა. ტყეებზე ზემოქმედება ძირითადად მუდმივი იქნება, რადგანაც ტყის საფარის აღდგენა ეგხ-ს გასხვისების ზოლში დაუშვებელია, რისთვისაც დაახლოებით 6-8 წელიწადში ერთხელ საჭირო გახდება განმეორებითი სანიტარული ჭრა. ალპურ საძოვრებს მიენიჭა მაღალი სენსიტიურობა ნიადაგის მგრძნობიარე ფენის გამო, რომელიც შეიძლება ადვილად დაზიანდეს და მკაცრი კლიმატური პირობების გამო, რომელიც ხელს უშლის მცენარეული საფარის აღდგენას. გასხვისების დერეფნის მხოლოდ 15 კმ-იანი გასხვისების მონაკვეთი კვეთს ადიგენისა და დერეფანში ალპური ხულოს მუნიციპალიტეტებში მდელოების არსებულ ალპურ/სუბ-ალპურ დროებითი მდელოებს. ამ სენსიტიურ დეგრადაცია ლოკალური/ ტერიტორიაზე ზემოქმედება მცირე ალპური მაღალი სამშენებლო და დაბალი/ იქნება, რადგან ზემოქმედებას მდელოები სადენების გაჭიმვის გარდაუვალი ადგილი ექნება მხოლოდ 6 მ სიგანის სამუშაოების გამო, დერეფანში, ამასთან იგი დროებითი ასევე ანძებისთვის ხასიათის იქნება. ზემოქმედება შერჩეული უბნების ძირითადად გამოწვეული იქნება დაკარგვა სადენების გაჭიმვის სამუშაოებით. მშენებლობის დასრულებისთანავე მოხდება პროექტის დერეფნის, მათ შორის სამშენებლო სამუშაოებისას დაზიანებული ცალკეული დაზიანებულ უბნების რეკულტივაცია. ზემოქმედება მუდმივი მხოლოდ ანძების განლაგების ადგილებში იქნება. ჭალისპირა ტყის ჭალისპირა/მდინარის ნაპირებზე მოჭრა სამშენებლო არსებულ ტყეებზე ზემოქმედება და სადენების ლოკალური/ შედარებით მცირე იქნება, რადგან ჭალისპირა მაღალი გაჭიმვის დაბალი, ასეთ ადგილებზე ზემოქმედება ტყეები სამუშაოების შესაძლო შეძლებისდაგვარად თავიდან იქნება შესასრულებლად, აცილებული. ასეთ ზემოქმედებას ასევე ეგხ-ს ძირითადად ადგილი ექნება DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 288 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი/ რეცეპ- პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა/ კომენტარები ტორები ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა უსაფრთხოების შუახევისა და ქედას უზრუნველსაყოფად მუნიციპალიტეტებში, სადაც ეგხ მდინარეების სხალთისა და აჭარისწყლის ხეობებში გაივლის. 7.1.5 პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტსა და ხედებზე მოცემულ ქვე-თავში განხილულია პროექტის მოსალოდნელი ზემოქმედება ლანდშაფტზე და ვიზუალურ რეცეპტორებზე. გასხვისების დერეფნის ლანდშაფტების აღწერა მოცემულია მეექვსე თავში. ლანდშაფტისა და ვიზუალური რეცეპტორის სენსიტიურობის შეფასება შედის ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგიაში და აღწერილის ანგარიშის მეხუთე თავში. ლანდშაფტზე ვიზუალური ზემოქმედებების შეფასება მოხდა ხედების ანალიზის და ლანშაფტის მოდელირების გამოყენებით. პროექტის დერეფნის სენსიტიური მონაკვეთებისთვის გამოყენებული იყო დედამიწის ზედაპირის ტოპოგრაფიული მოდელი, რომელიც დამუშავებულ იქნა GIS სისტემების გამოყენებით, რის შედეგადაც მომზადდა პროექტის კორიდორის ცალკეული მონაკვეთების ვიზუალური ზემოქმედების რუკები. აღნიშნული რუკების საშუალებით შეფასდა ხილვადობის უბნები, სადაც ნაჩვენებია საავტომობილო გზის მონაკვეთები და ტურისტული ადგილებიდან, რომლიდანაც ხილვადი იქნება აშენებული ელექტროგადამცემი ხაზის მონაკვეთები. მოდელი გამოყენებულ იქნა ჯამური ვიზუალური ეფექტის შესაფასებლად, და საჭიროების შემთხვევაში სპეციფიური ზომების დასადგენად. თუკი გავითვალისწინებთ ანძების კარკასულ კონსტრუქციას, კაბელების სისქეს, გარემოს სხვა ელემენტებთან (ხეები და შენობები) შედარებით სიმაღლესა და ადამიანის თვალის მგრძნობიარობას ნაკლებად სავარაუდოა, რომ დამკვირვებლების უმეტესობამ ეგხ-ს დანახვა შეძლოს 5 კილომეტრზე მეტი მანძილიდან. შესაბამისად, ვიზუალური მოდელირება განხორციელდა მაქსიმუმ 5 კილომეტრიანი ზონისათვის. ვიზუალური რეცეპტორების სენსიტიურობა დამოკიდებულია გარემოს პარამეტრებზე. გადამცემი ხაზის გასწვრივ ვიზუალური რეცეპტორების სენსიტიურობა, ისევე როგორც ელექტროგადამცემი ხაზის ხედი, დამოკიდებული იქნება ხედვის ადგილის მდებარეობაზე, ფონზე და ვიზუალური რეცეპტორების აქტივობებზე. ლანდშაფტზე ვიზუალური ზემოქმედების შესაძლო რეცეპტორები შემდეგია: ადგილობრივი მაცხოვრებლები, მოგზაურები და ტურისტები. მოდიფიცირებული ლანდშაფტის ხასიათი გამომდინარეობს ადამიანის მიერ ბუნებრივ ფიზიკურ რელიეფში ჩარევის ხარისხიდან. ლანდშაფტური პირობები ძირითადად ყალიბდება გეოლოგიური ქანების სპეციფიკიდან, და ისეთი ფიზიკური პროცესებიდან, როგორიცაა ქანების გამოფიტვა, დანაწევრება და დალექვა. ლანდშაფტის თავისებურებები თავის მხრივ გავლენას ახდენს ადამიანის მიერ მიწის გამოყენებაზე, და საბოლოო ჯამში ქმნის ანთროპოგენური ზემოქმედების ქვეშ მყოფ გარემოს. ლანდშაფტზე ზემოქმედების შეფასება დაკავშირებულია შემდეგ ფაქტორებთან:  ზემოქმედება ლანდშაფტურ ელემენტებზე ან ელემენტების ერთობლიობაზე, რაც განაპირობებს ლანდშაფტის რეგიონალურ და ადგილობრივ თავისებურებებს.  ზემოქმედება განსაკუთრებული ინტერესის მქონე ცნობილ ობიექტებზე, როგორიცაა დაცული ლანდშაფტები, დაცული ტერიტორიები და კულტურული მემკვიდრეობის ადგილები და სხვა. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 289 of 424 ვიზუალური რეცეპტორები და მათი ცვლილების სენსიტიურობა ვიზუალური რეცეპტორები/ პრობლემური სენსიტიურობა ცვლილების მიმართ რეცეპტორები ადგილები მაცხოვრებლები საშუალო – მაცხოვრებლები როგორც ხედების შეცვლა – დასახლებული წესი, მაღალი სენსიტიურობის მქონე ადგილები რეცეპტორებია, რადგან მათი ხედის ხედების დაფარვა – ადგილობრივი შეცვლას და ხედის დაფარვას მაცხოვრებლები. პერმანენტული ხასიათი აქვს. ტურისტები მაღალი – ბევრი ტურისტი, რომელიც ეროვნული პარკები, ნაკრძალები ჩამოდის რეგიონში საქართველოს რეგიონების ლანდშაფტით და რეგიონის რეკრეაციული შესაძლებლობებით სიამოვნების მიღების გამო. მოგზაურები დაბალი – მოგზაურები წარმოადგენენ მთავარი გზატკეცილი საიდანაც დაბალი სენსიტიურობის რეცეპტორს, ხილვადია პროექტი რადგან ვიზუალურ შეფერხებებს დროებითი ხანმოკლე ხასიათი აქვს. ვიზუალური ზემოქმედება წარმოადგენს ლანდშაფტის შეფასების ფაქტორს და დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ აღიქვამს ადამიანი (ანუ რეცეპტორი) ლანდშაფტს. ზემოქმედების ხარისხი იქნება სუბიექტური და შესაბამისად სხვადასხვა ინდივიდებისთვის განსხვავებული. თუმცა, ზემოქმედების მნიშვნელობის წინასწარი ზოგადი ვარაუდი მაინც შეიძლება გაკეთდეს. შესაბამისად, ვიზუალური ზემოქმედება შემდეგ ფაქტორებთან არის დაკავშირებული:  პირდაპირი ზემოქმედება ლანდშაფტის ხედებში ჩარევის ან მათი დაფარვის გზით.  ლანდშაფტის ცვლილების ზემოქმედების ქვეშ მყოფი დამთვალიერებლების რეაქცია; ვიზუალური ზემოქმედება შესაძლებელია იყოს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი. გადამცემი ხაზის და ხაზის ალტერნატივების გასწვრივ ახალციხის მუნიციპალიტეტში ტყის კორომები და ბუჩქნარი მხოლოდ ალაგ-ალაგ გვხვდება. ძირითადად ადიგენის და ხულოს მუნიციპალიტეტებში გვხვდება ტყეები და ალპური მდელოები, შუახევში, ქედასა და ხელვაჩაურში ლანდშაფტები წარმოდგენილია ტყიანი მთის ფერდობების სახით. ლანდშაფტზე და ხედებზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე სამუშაოები ახალი 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის საყრდენი ანძები და სადენები დამონტაჟდება პროექტის მთელ კორიდორში. პროექტის მიხედვით გათვალისწინებულია 150 კმ სიგრძის ახალი ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობა, დაახლოებით 360 ანძის მონტაჟს საშუალო სიმაღლით 25- 32 მეტრი. გაწმენდითი სამუშაოების მხრივ გათვალისწინებულია 65მ სიგანის კორიდორის მაღალი მცენარეებისაგან გაწმენდა ასეთი მცენარეების გავრცელების უბნებზე სადაც სადენები განლაგებულია მიწის ზედაპირიდან 10-25 მეტრის ინტერვალში. სხვა ტერიტორიებზე გასუფთავდება მხოლო 6 მეტრი სიგანის კორიდორი. პროექტის ზომისა და მასშტაბის გამო, სამშენებლო სამუშაოებს ვიზუალური ზემოქმედება ექნება ლანდშაფტზე, ხოლო უმთავრესი შესაძლო ზემოქმედება გამოიხატება შემდეგში: ა) სადენების ხაზებითა და გასხვისების დერეფნის გაწმენდით გამოწვეული ბუნებრივი ხედების წონასწორობის დარღვევა, რომელიც ვიზუალურ ეფექტს იქონიებს რაიონის ხედებზე და გავლენას მოახდენს ტურისტებზე, მგზავრებზე და ადგილობრივ მოსახლეობაზე და ბ) ელექტროგადამცემი ხაზის ანძების განთავსებით გამოწვეული ვიზუალური ზემოქმედება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 290 of 424 ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობით გამოწვეული პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე ადგილობრივ მოსახლეობაზე ზემოქმედება იქნება მუდმივი, რადგან ხაზი ექსპლუატაციაში იქნება ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, ხოლო ანძებით, გაჭიმული სადენებითა და ტყისგან გაწმენდილი დერეფნით არსებული ხედის ცვლილება იქნება მუდმივი. მოსალოდნელია მეტი ზემოქმედება მშენებლობისა და დაბალი მცენარეულობის აღდგენის პერიოდში (დაახლოებით 6-10 თვე თითოეულ 20-30 კმ სიგრძის მონაკვეთზე). ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის მთელ სიგრძეზე კორიდორის გასვრივ განლაგებულლია დასახლებული პუნქტები, რომლებიც 1-3კმ-ის მანძილითაა დაცილებული ელექტროგადამცემ ხაზს და ხშირ შემთხვევაში ხაზი ხილვადი იქნება ადგილობრივი მოსახლეობისათვის. მიუხედავად აღნიშნულისა, ყველაზე ყველაზე მნიშვნელოვანი ვიზუალური ზემოქმედება მოსალოდნელია სოფლებსა და ქალაქებში, რომელთა სიახლოვეშიც გადის დაგეგმილი გადამცემი ხაზი. მიუხედავად იმისა, რომ ანძები ხვდება ადგილობრივი მოსახლეობის, მოგზაურების და ტურისტების თვალსაწიერში, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ კორიდორმა დაფაროს ზოგადი ხედები და შესაბამისად ზემოქმედება არ არის მნიშვნელოვანი, თუმცა გააუარესებს ბუნებრივი ლანდშაფტის საერთო ხედს. შემოთავაზებული ანძები კარკასული კონსტრუქციისაა, რაც ხედის მთლიანად დაფარვას არ იწვევს. ანძების განლაგება მოხდება 65 მეტრის სიგანის გასხვისების დერეფანში ახლომდებარე დასახლებიდან არანაკლებ 30 მეტრის დაშორებით, რაც საკმაოდ დიდი მანძილია იმისათვის, რომ არ მოხდეს ხედების გადაფარვა (როგორც ზემოთაც აღინიშნა, მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად შესაძლებელია ხაზები ჩანდეს 5 კილომეტრზე მეტ დაშორებაზე, მათი კარკასული კონსტრუქცია და წვრილი სადენები ამ დაშორებაზე სავარაუდოდ არ გამოჩნდება). უფრო მეტიც, ხედი სავარაუდოდ არ იქნება თვალშისაცემი ერთი ან რამდენიმე კილომეტრის მანძილზეც კი). პროექტთან დაკავშირებული ლანდშაფტის ცვლილება ნეგატიურ ზემოქმედებას მოახდენს ტურისტებსა და ტურიზმზე. ელექტროგადამცემი ხაზის და ანძების არსებობა ცვლის ლანდშაფტის ვიზუალურ მხარეს და აკარგვინებს მას ბუნებრივი ლანდშაფტის სტატუსს. ზემოქმედება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აჭარის რეგიონში, სადაც ტურისტული მარშრუტი მდინარე აჭარისწყლის გასწვრივ, ბეშუმის ახლად აშენებულ სათხილამურო კურორტთან ახლოს და ქალაქ ახალციხის მომხიბლვლელ ხედებზე გადის. შემოთავაზებული ელექტროგადამცემი ხაზი არ კვეთს საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილ, რომელიმე დაცულ ტერიტორიას. თუმცა, ეს ზემოქმედება შეიძლება მოხდეს ტურისტულად მნიშვნელოვან ადგილებზე, საიდანაც შეიძლება გამოჩნდეს ელექტროგადამცემი ხაზი. ხედის ცვლილება მუდმივი იქნება, თუმცა ტურისტებისთვის ხედზე ზეგავლენა დროებითი იქნება და გაგრძელდება მხოლოდ ის პერიოდი, გრძელდება სანამ ისინი მოცემულ ტერიტორიაზე იმყოფებიან. ელექტროგადამცემი ხაზის პოტენციური ზემოქმედება ლანდშაფტზე ექსპლუატაციის ფაზაზე შესაძლო ზემოქმედება ლანდშაფტზე პროექტის ექსპლუატაციისა და ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების დროს უმეტესწილად იგივეა, რაც მშენებლობის ფაზაზე, რადგან შენარჩუნებული იქნება ეგხ-ს დერეფანი და აქ დამონტაჟებული კონსტრუქციები. თუმცა, არსებობს აქტივობები, რომლებიც სპეციფიურად ექსპლუატაციის ფაზისთვის არის დამახასიათებელი და ზემოქმედებას ახდენს ლანდშაფტზე:  მანქანებისა და მუშების და მუშაობა გასხვისების დერეფნის და ანძების რეგულარული შემოწმებისა და ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების ჩატარების დროს რამდენიმე წელიწადში ერთხელ.  გასხვისების დერეფანში მანქანებისა და პერსონალის მუშაობა 5-8 წელიწადში ერთხელ მცენარეულობის კონტროლის მიზნით (მაღალტანიანი მცენარეების გაჩეხვა) DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 291 of 424  მანქანებისა და პერსონალის მუშაობა გასხვისების ტერიტორიაზე ყოველ 30-40 წელიწადში ხაზის რეკონსტრუქციის თვალსაზრისით. ყველა ამ შემთხვევაში ზემოქმედება არის იგივე: როგორც ადგილობრივი მოსახლეობისთვის, ასევე ტურისტებისა და მოგზაურებისთვის. ხაზზე მიმდინარე სამუშაოების ხილვადობა ხანმოკლე იქნება, შესაბამისად ზემოქმედება იქნება დროებითი. გაწმენდილი დერეფნის ხედი ნაკლებ შესამჩნევია, რადგან გასხვისების დერეფანში ბალახი და ბუჩქები იზრდება, თუმცა ვიზუალური ეფექტი მნიშვნელოვანი იქნება ტყით დაფარული ტერიტორიებისთვის. ახალციხის მახლობლად არსებული ელექტროგადამცემი ხაზები, როგორც ეს წარმოდგენილი ანგარიშის ფონური მდგომარეობის თავშია აღწერილი, თავმოყრილია ზიკილიის ქვესადგურთან ახლოს. სამი არსებული მთავარი ხაზი: გარდაბანი-ახალციხე, ზესტაფონი-ახალციხე (500 კვ) და ახალციხე-თურქეთის საზღვარი (400კვ) უკვე ახდენენ ზემოქმედებას ხედზე. ადიგენის მონაკვეთზე მდებარეობს ახალციხე-ბეშუმის 110 კვ და 400 კვ ახალციხე-თურქეთის საზღვარი ელექტრო- გადამცემი ხაზები. აჭარის რეგიონში მხოლოდ ერთი 35 კვ-იანი ხაზი არსებობს, რომელიც მიუყვება გოდერძის უღელტეხილიდან ბათუმისკენ მიმავალ საავტომობილო გზას. ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი საჰაერო გადამცემი ხაზის განთავსებით და ოპერირებით გამოწვეული რაოდენობრივი და ნახევრად-რაოდენობრივი ზემოქმედებების შეფასების მიზნით გაკეთდა ხედვის / ხილვადობის (ხედვის წვდომის) არეალის მოდელირება. ვიზუალიზაციის გაუმჯობესების მიზნით, გარკვეული ადგილების ასახვისათვის გამოყენებული იქნა კომპიუტერული პროგრამა „Google Earth“-ის გამოსახულებები, ხოლო გადამცემი ანძების და სადენების მოდელირებული გამოსახულება დატანილ იქნა შესაბამისი ლანდშაფტის ამსახველ სურათებზე. უნდა აღინიშნოს, რომ საავტომობილო გზის გასწვრივ ხედების მოდელირება ძალზედ რთულია და ხედვის წვდომის არეალის მოდელები მომზადებულია მხოლოდ კონკრეტული ადგილებისათვის, რომლებიც ვიზუალური ზემოქმედების თვალსაზრისით შედარებით უფრო სენსიტიურ უბნებად არის მიჩნეულია. ვიზუალური მოდელირების შედეგები მოცემულია ქვემოთ. უახლოესი მონაკვეთი, სადაც მანძილი ახალციხე-ბათუმის გზიდან დაგეგმილ გადამცემ ხაზამდე მინიმალურია, ხოლო ვიზუალური ზემოქმედება - მნიშვნელოვანი, არის ბენარას დასახლება, სადაც საჰაერო გადამცემი ხაზები კვეთს გზას და მდინარეს. აღნიშნულ მონაკვეთზე მდებარეობს კუთხური ანძები AP 27 – AP 29 , რომლის ვიზუალური მოდელირება გაკეთდა ზემოქმედების მნიშვნელობის შესაფასებლად. სურათი 7.1.2 ნაჩვენებია ხედი საავტომობილო გზიდან, სადაც მანძილი გადამცემი ხაზის ანძებამდე დაახლოებით 500 მეტრია. სურათი 7.1.3 ნაჩვენებია იგივე ანძები უფრო ახლო მანძილიდან (300მ). წარმოდგენილ სურათებზე ჩანს, რომ შერჩეული ხედვის წერტილიდან შემდგომი 3 ანძა მოხვდება ხილვადობის არეში. აღნიშნული სურათების მიხედვით, გადამცემი ხაზის ხილვადობა იქნება მაღალი; თუმცა, ამით ზოგადი ხედების მნიშვნელოვან გაუარესებას არ ექნება ადგილი. AP27-სა და AP29 -ს კუთხოვან ანძებს შორის არსებული მონაკვეთი ასევე ხილვადია, სოფელი უდეს გამოსასვლელიდან. გადამცემი ხაზის დანახვა ასევე შესაძლებელი იქნება ადგილობრივი მოსახლეობისსათვის ახალციხე ბათუმის საავტომობილო გზის ახალციხე უდეს მონაკვეთის პრაქტიკულად ყველა წერტილიდან. ძირითადი საავტომობილო გზიდან სოფელ უდემდე. ხილვადობა იზრდება სოფელთან მიახლოებასთან ერთად, თუმცა მინიმალური მანძილი გადამცემ ხაზებამდე 3 კმ-ზე მეტია, შესაბამისად ვიზუალური ზემოქმედება უნდა იყოს შედარებით მცირე (იხ. სურათი 7.1.4). ვიზუალური ზემოქმედების თავალსაზრისით მნიშვნელოვანი მონაკვეთი მდებარეობს სათხილამურო კურორტ ბეშუმთან ახლოს. საპროექტო დერეფანი გადატანილ იქნა საკურორტო ზონიდან შორ მანძილზე, სწორედ ლანდშატური ზემოქმედების თავიდან აცილების მიზნით. მიუხედავად ამისა საჰაერო გადამცემი ხაზები ხილვადი იქნება სათხილამურო კურორტის მიმდებარე ტერიტორიის გარკვეული უბნებიდან. ვიზუალური მოდელირების შედეგების DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 292 of 424 მიხედვით, ზემოქმედება ტურისტებზე, რომლებიც სტუმრობენ სათხილამურო კურორტს არ იქნება მნიშვნელოვანი (იხ. სურათი 7.1.5, სურათი 7.1.9). ასევე შეფასდა ლანდშაფტის მოსალოდნელი ცვლილების საკითხი, უბნისათვის, სადაც საჰაერო გადამცემი ხაზების დერეფანი ეშვება ბეშუმის მიმდებარე ალპური ზონიდან სოფელ რაქვთამდე. მოდელირებული ხედი სრულად მოიცავს მონაკვეთს რაქვთიდან, კურორტ ბეშუმამდე. მდ. სხალთის ხეობიდან სტუმრებისა და ტურისტებისთვის ბეშუმის სუბ-ალპური და ალპური ზონის მიმართულებით თვალწარმტაცი სურათი იშლება ანძების განთავსებით გამოწვეული ვიზუალური ზემოქმედება შეცვლის არსებულ ულამაზეს ხედს. თუმცა, გადამცემი ხაზის განლაგება და ანძების განთავსების ადგილები ისე არის შერჩეული, რომ უარყოფითი ვიზუალური ზემოქმედება მინიმუმამდე შემცირდეს. შემდგომ სენსიტიური უბანს წარმოდგენს AP 44 – AP 45 კუთხის ანძების უბანი. ხილვადობის არეალის ანალიზის შედეგების მიხედვით, გადამცემი ხაზი ნაწილობრივ ხილვადი იქნება ხიხაძირის კულტურული მემკვიდრეობის უბნიდან. გადამცემი ხაზის დანახვა შესაძლებელია კულტურული მემკვიდრეობის ადგილის სამხრეთ ნაწილიდან და ნაწილობრივ ხილვადია ძირითადი ტურისტული ადგილებიდან. უარყოფილ იქნა გადამცემი ხაზის დერეფნის ჩრდილოეთით გადატანის ალტერნატივა. ამ შემთხვევაში, იზრდება ზემოქმედება ტყიან ფართობზე და გაიზრდება ვიზუალური ზემოქმედებაც, რადგან გადამცემი ხაზის დანახვა შესაძლებელი იქნება ბათუმი-ახალციხის გზის უდიდესი მონაკვეთიდან. სურათი 7.1.9-ზე ნაჩვენებია ხედების მოსალოდნელი ცვლილებები. საპროექტო ზონაში მნახველებისა და ტურისტების უდიდესი ნაკადი სტუმრობს სხალთის მონასტერს. აღნიშნულ ტერიტორიაზე გადამცემი ხაზის ზემოქმედების შეფასების მიზნით, გაკეთდა ხილვადობის არეალის მოდელირება. ლანდშაფტისა და ხედის დაკარგვის კუთხით სხალთის მონასტერი მიჩნეულ იქნა სენსიტიურ რეცეპტორად. პროექტის ადრეულ ეტაპზე გაკეთებული რეკომენდაციები შემდგომში იქნა გათვალისწინებულ გადამცემი ხაზის მარშრუტის შერჩევისას. მონასტრის ადგილიდან ნაწილობრივ შესამჩნევი იქნება კუთხური ანძები AP 52-AP 54; დანარჩენი ანძები და სადენები დაფარული იქნება გორეკებით და არსებული მცენარეული საფარით. ამგვარად, საჰაერო გადამცემი ხაზების მშენებლობა აღნიშნულ ტერიტორიაზე არ გამოიწვევს მნიშვნელოვან დანაკარგს ლანდშაფტისა და ხედების კარგვის კუთხით. შერჩეული გადამცემი ხაზების განლაგება აღნიშნულ უბანზე შეიძლება ჩაითვალოს ერთ-ერთ საუკეთესო ვარიანტად (სურათი 7.1.7). ლანდშაფტის ღირებულებიდან გამომდინარე ბოლო სენსიტიურ ტერიტორიად განხილულ იქნა ადგილი მდ. აჭარისწყლის და მდ. სხალთის შესართავის უბანი. გზიდან და დასახლებული ზონიდან ხილვადი იქნება კუთხური ანძების AP59-დან AP60 უბნები და მათ შორის განლაგებული მონაკვეთი. აღნიშნულ უბანზე გადამცემი ხაზის პროექტი ისეთნაირად უნდა იქნას მომზადებული, რომ სადენების საჭირო გახდეს მხოლოდ ვიწრო, 6 მეტრის სიგანის დერეფნის გასუფთავება და აუცილებელი არ გახდეს სრული სიგანის ზოლის გაჭრა, რისი მიღწევაც შესაძლებელია რელიეფის ეფექტურად ბამოყენების შემთხვევაში. ამის უზრუნველყოფა შესაძლებელია, თუ სადენები მიწის ზედაპირიდან დიდ სიმაღლეზე განთავსებით. ხედების კარგვა გაცილებით მნიშვნელოვანია 65 მეტრი სიგანის დერეფნის მაღალი მცენარეებისაგან გასუფთავების პირობებში. აღნიშნულ მონაკვეთზე უნდა მოხდეს მცენარეული საფარის აღდგენა დაბალი ბუჩქნარებით და ბალახით. რემედიაციისათვის გამოყენებული ბუჩქების ჯიშები ისე უნდა იქნას შერჩეული, რომ ახლად დარგული ბუჩქების ფერი შეესაბამებოდეს არსებული ტყის ფონს. AP 59 კუთხური ანძის ადგილმდებარეობა ისეთნაირად არის შერჩეული, რომ მინიმუმამდე დაყვანილ იქნას ვიზუალური ზემოქმედება ტურისტებისა და მოგზაურებისათვის. საავტომობილო გზიდან კუთხური ანძების დანახვა შესაძლებელი იქნება, გზიდან 1კმ მანძილზე. გზის სხვა მონაკვეთებიდან ნახსენები ანძები აღნიშნული ანძები არ გამოჩნდება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 293 of 424 სურათი 7.1.2 AP27 - AP29 ანძების ხედი ახალციხე-ბათუმის საავტომობილო გზიდან (დაშორება უახლოეს ანძამდე 500 მ-ია) ე სურათი 7.1.3 AP27 - AP29 ანძების ხედი 300 მ მანძილიდან DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 294 of 424 სურათი 7.1.4 AP27 - AP29 ანძები სოფ. უდედან ჩრდილო-აღმოსავლეთით 1 კმ-ში სურათი 7.1.5 ეგხ კურორტ ბეშუმის მიმდებარედ, AP38 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 295 of 424 სურათი 7.1.6 ხედი სოფ. რაქვთადან ბეშუმის მიმართულებით: ეგხ განთავსდება ფერდობებზე (AP40-AP 39) DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 296 of 424 სურათი 7.1.7 ეგხ-ს AP 60 - AP56 მონაკვეთის ხედი ფურტიოდან, ჩრდილო-აღმოსავლეთის მიმართულება DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 297 of 424 სურათი 7.1.8 AP85-AP86-ს ხედი დანდალოდან კოკოთაურის მიმართულებით, სამხრეთ-დასავლეთის ხედი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 298 of 424 გოდერძის უღელტეხილი სათხილამურო კურორტი კურორტი ბეშუმი სურათი 7.1.9 AP44-ის ხილვადობის ანალიზი, ბეშუმის შემოგარენი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 299 of 424 ვერნები სკვანა ვერნები ხიხაძირის კულტურული მემკვიდრეობის ადგილი სურათი 7.1.10 ეგხ-ს ხილვადობა ხიხაძირის კულტურული მემკვიდრეობის უბნისთვის, AP44 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 300 of 424 სურათი 7.1.11 ეგხ-ს ხილვადობის ანალიზი AP51-AP57 მონაკვეთისთვის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 301 of 424 ფურტიოს ხიდი სურათი 7.1.12 AP 59-ს ხილვადობის ანალიზი (ფურტიოს შემოგარენი) DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 302 of 424 ზემოქმედების შეჯამება და მნიშვნელობა ლანდშაფტზე პოტენციური ზემოქმედების შეჯამება მშენებლობის, ექსპლუატაციის და მოვლის სამუშაოების პერიოდებისთვის. იმ ადგილობრივი მაცხოვრებლებისთვის, რომლებიც ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობით, ანძების დამონტაჟებითა და გასხვისების დერეფნის გასუფთავებით შეცვლილი ბუნებრივი ხედის მუდმივი მხილველები არიან, ლანდშაფტზე უარყოფითი ზემოქმედებაც მუდმივი იქნება. მუდმივი ზემოქმედება იქნება ასევე ტურისტებზე (მაგრამ დროებითი იქნება ზემოქმედება კონკრეტული ტურისტებისთვის), რომლებსაც გადამცემი ხაზის, ანძების და გასხვისების დერეფნის გასუფთავების გამო დაერღვევა ბუნებრივი ხედები დაცულ ტერიტორიებზე. დროებითი ზემოქმედება მოხდება მოგზაურებზე, რომელიც გაივლიან ტერიტორიებს, საიდანაც ხილვადია პროექტის ინფრასტრუქტურა. ელექტროგადამცემი ხაზის ვიზუალური აღქმის ზონაში დასახლებულ ადგილობრივ მაცხოვრებლებს შორის, ლანდშაფტის ცვლილება ყველაზე მნიშვნელოვანი იქნება იმათთვის, ვინც ელექტროგადამცემი ხაზის ახალი მონაკვეთებისგან ორი კილომეტრის დაშორებით ცხოვრობს. ამ მაცხოვრებლებისთვის, ცვლილებები ხილვადი იქნება ლანდშაფტში ხედების 10-25 პროცენტის შემთხვევაში. შესაბამისად, მეხუთე თავში განხილული რანჟირების კრიტერიუმის მიხედვით, ცვლილების მასშტაბი დახასიათებულია, როგორც დაბალი და მცირე სიდიდის უარყოფითი ზემოქმედებით. მოგზაურები, რომლებიც რეგიონში გაივლიან, პროექტის ობიექტებს დაინახავენ ძირითადი ზემოქმედების არეალში მყოფი მთავარი ქალაქების დამაკავშირებელი გზიდან (ახალციხიდან ბათუმამდე). მოგზაურისათვის ეს იქნება დროებითი ზემოქმედება, რომელიც მხოლოდ მოგზაურის მიერ ამ ადგილას ჩავლისას ვლინდება, თუმცა ხედვის არეალი მოიცავს მარშრუტის თითქმის მთლიან ტერიტორიას ზამლეთიდან ბათუმამდე (მთლიანი მარშრუტის თითქმის ნახევარი). ზოგიერთი მონაკვეთი ხილვადი იქნება ბორჯომიდან ახალციხისკენ მიმავალი მოგზაურებისთვის, თუმცა ეს მონაკვეთები საკმაოდ მოკლეა. ზემოთ აღნიშნულზე დაყრდნობით, ცვლილების მასშტაბი ხასიათდება როგორც „მაღალი“ და ზემოქმედების მნიშვნელობა ადგილობრივ მოსახლეობაზე საშუალოდ უარყოფითია. ხედვის არეალის თვალსაზრისით ორი განხილული მთავარი ალტერნატივა არის შესადარებელი, ერთ შემთხვევაში ვიზუალური ზემოქმედება იქნება უფრო გოდერძის უღელტეხილის გავლით მოგზაურებისთვის. ხაზის ხილვადობის არეალი პრაქტიკულად შენარჩუნებულია მთელი 40 კმ-ის სიგრძის მონაკვეთზე. არჩეული მარშრუტისთვის ხაზი ნაკლებად ხილულია ბეშუმის სათხილამურო კურორტზე დამსვენებელი ტურისტებისთვის, ვიზუალური ზემოქმედება ამ შემთხვევაში ნაკლებია. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 303 of 424 7.2 ზემოქმედება ბიოლოგიურ გარემოზე წინამდებარე თავში აღწერილია ზემოქმედება ეკოსისტემებზე, ფლორასა და ფაუნაზე დაგეგმილი პროექტის სამშენებლო, ექსპლუატაციის და ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას. კერძოდ, თითოეული ეკოსისტემისთვის შეფასებულია ზემოქმედება დომინანტურ ფლორაზე, მოცემულ ეკოსისტემაში დაფიქსირებულ ფაუნაზე და მაღალი ეკოლოგიური ღირებულების სახეობებზე (მაგ, IUCN-ის და საქართველოს წითელი ნუსხის სახეობები) და განხილულია დაცული სახეობებისთვის საჭირო ჰაბიტატები. ზემოქმედება ეკოსისტემებზე და სახეობებზე განხილულია ყველა შემოთავაზებული ალტერნატივისთვის. პროექტის უშუალო და ირიბი ზემოქმედება აღწერილია ჰაბიტატების მოსალოდნელი ცვლილების, ხანძრის გაზრდილი რისკის (ზემოქმედება ჰაბიტატებზე/ეკოსისტემებზე) და ფრინველებზე ზემოქმედების კუთხით, „გარემოს დაცვის, ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების სახელმძღვანელო ელექტროგადამცემი და გამანაწილებელი ხაზებისთვის“ (WBG, 2007) მიხედვით. ბიოლოგიურ გარემოზე პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები და მართვის საუკეთესო მეთოდები აღწერილია წინამდებარე ანგარიშის მე-8 თავში. გადამცემი ხაზის დერეფნის ეკოლოგიური ღირებულება აღწერილია მე-6 თავში „ფონური მონაცემები“. ფონური მონაცემები გამოყენებულია პროექტის დერეფანში დაფიქსირებულ ჰიტატის ყოველ ტიპზე პოტენციური ზემოქმედების შესაფასებლად, ასევე იმ ტერიტორიების, ჰაბიტატების და სახეობების გამოსავლენად, რომლებიც შესაძლოა სენსიტიური იყოს მოსალოდნელი ზემოქმედებისადმი. ბიოლოგიურ გარემოზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე საქმიანობა პროექტის საქმიანობა, რომელსაც შეუძლია ზემოქმედება იქონიოს ეკოსისტემებზე, ფლორასა და ფაუნაზე, მოიცავს ეგხ-ს დერფნის მოწყობას, მცენარეული საფარის წმენდას, მისასვლელი გზების მოწყობას, კაბელების მონტაჟსა და ტექ. მომსახურების სამუშაოებს. ამ სამუშაოებთან დაკავშირებული ზემოქმედება ქვემოთაა დეტალურად აღწერილი.  მცენარეული საფარის წმენდა და სამშენებლო სამუშაოები. ეგხ-ს გასხვისების დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდამ, ასევე ანძებისა და მისასვლელი გზების მოწყობამ შეიძლება გამოიწვიოს ჰაბიტატების ცვლილება. ეს პოტენციური ზემოქმედება დამოკიდებულია მცენარეულ საფარზე, ტოპოგრაფიული პირობებსა და ეგხ-ს სიმაღლეზე. აღნიშნული სამუშაოების ზემოქმედება ჰაბიტატებზე შეიძლება მოიცავდეს: ტყეების მთლიან ან ნაწილობრივ ფრაგმენტაციას, მცენარეთა ენდემური ან იშვიათი სახეობების განადგურებას, სხვადასხვა სახეობის ცხოველთა საცხოვრებელი, გამრავლების თუ სანადირო ადგილების განადგურებას და არაადგილობრივი/ ინვაზიური სახეობების გავრცელებას. ამას გარდა, ამ სამუშაოებისას შესაძლებელია დაზიანდეს მცენარეულობა და ცხოველები, ცხოველები შესაძლოა მანქანების და მუშახელის დანახვისას ან მათი ხმაურით დაფრთხნენ. ჰაბიტატებზე და ცხოველებზე ირიბი ზემოქმედება შეიძლება დაკავშირებული იყოს წყლის ობიექტებში წყლის ხარისხის დაქვეითებასთან, რაც, თავის მხრივ, შესაძლოა გამოწვეული იყოს ტექნიკის მოძრაობით, მიწის სამუშაოებით და მცენარეული საფარის გაწმენდით გამოწვეული ეროზიით. ამ ზემოქმედების რეცეპტორები ძირითადად წყლის და ჭალისპირა სახეობები იქნება; თუმცა, ხმელეთის სახეობებიც შეიძლება მოექცეს ზემოქმედების ქვეშ. ზოგიერთ შემთხვევაში ზემოქმედება მუდმივი იქნება (მაგ, ხეების ამოღება გასხვისების ზოლიდან, მიწის ნაკვეთის გამოყენება ანძებისთვის), ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში - დროებითი (მაგ, მცენარეული საფარის გაწმენდა/დაზიანება მასალების განთავსების უბანზე).  კაბელების მონტაჟი. კაბელების გაჭიმვისთვის საჭირო სატრანსპორტო ოპერაციებმა და კაბელების დასაწყობებამ შესაძლოა გამოიწვიოს მცენარეების და ცხოველების დაზიანება ან DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 304 of 424 განადგურება. კაბელების სამონტაჟო სამუშაოებით გამოწვეულმა ხმაურმა და ტექნიკის/ მუშახელის დანახვამ შეიძლება დააფრთხოს ცხოველები; ამას გარდა, ამ სამუშაოებს შესაძლოა ახლდეს ცხოველთა გამრავლების თუ კვების ადგილების შეშფოთება/ განადგურება. კაბელების სამონტაჟო სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედება დროებითი და ძირითადად ხანმოკლეა, რადგანაც კაბელების გაჭიმვა ერთჯერადი საქმიანობაა (ავარიულ სიტუაციებში ცალკეული უბნების გამოკლებით, თუ დაზიანებული კაბელის გამოცვლა იქნება საჭირო) და ცალკეულ მონაკვეთზე ერთ კვირაზე მეტხანს არ გასტანს. ექსპლუატაციის ფაზაზე კაბელები, როგორც წესი, საფრთხეს უქმნის ფრინველებს და ღამურებს, რადგანაც ისინი შეიძლება დაიღუპონ კაბელებთან შეჯახებისას, ან დენის დარტყმის გამო, თუ ორ ძაბვიან კაბელს ერთდროულად შეეხებიან; ამას გარდა, ღამურებზე შეიძლება ზემოქმედება იქონიოს ელექტრომაგნიტურმა ველმა.  ტექ. მომსახურების სამუშაოები. ტექ. მომსახურების სამუშაოებს გადამცემი ხაზის დერეფანში ეროზიის გამოწვევა შეუძლია, რამაც, თავის მხრივ, შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს ზედაპირული წყლის ხარისხზე. ხეების გადაბელვისას, დერეფნის ინსპექტირებისას, ანძების და საძირკვლების შეკეთებისას/ ტექ. მომსახურებისას გამოყენებული ტექნიკის და მუშახელის ხმაურმა შესაძლოა დააფრთხოს ცხოველები; ამას გარდა, ტექნიკამ და აღნიშნულმა სამუშაოებმა შესაძლოა დააზიანოს ისინი. ტექ. მომსახურებისას ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედება ასევე გამოწვეული იქნება გზებზე ტექნიკის გადაადგილებასთან და მისასვლელი გზების ტექ. მომსახურებასთან; ეს უკანასკნელი არ მოიცავს ახალი გზების მოწყობას, ან არსებული გზების გაფართოებას. მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოები შემოიფარგლება „სანიტარულ ჭრებით“, რაც მოიცავს მაღალი ხეების გადაბელვას ან ჭრას, რათა უზრუნველყოფილი იქნას უსაფრთხო დაცილება კაბელებამდე. სანიტარული ჭრები საჭირო იქნება მხოლოდ იმ ტყიან უბნებზე, სადაც კაბელები მიწის ზედაპირთან ახლოსაა და სადაც მცენარეული საფარის აღდგენას ხელს უწყობს ტენიანი კლიმატი და ნაყოფიერი ნიადაგი. ჩვეულებრივ, ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტერიტორია და ზემოქმედების მასშტაბი ნაკლებია, ვიდრე მშენებლობის ფაზაზე, რადგანაც ნაკლები მოცულობის სამუშაოების განხორციელებაა საჭირო. ჩამოთვლილი პოტენციური ზემოქმედების სახეების აღწერა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ეგხ-ს პროექტისთვის მოცემულია მომდევნო ქვეთავებში. ზემოქმედების დახასიათებისას მოყვანილია პროექტის სახასიათო დეტალები, რომლებიც განსაზღვრავს მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზების პოტენციური ზემოქმედების მასშტაბს, სიდიდეს, ხანგრძლივობას და სხვა მახასიათებლებს. ეკოლოგიური რეცეპტორების სენსიტიურობა განსაზღვრულია ბიოლოგიური გარემოს შესახებ ფონური მონაცემების გათვალისწინებით, კერძოდ კი რეცეპტორების ეკოლოგიური ღირებულების, დაცვის სტატუსის, ენდემურების, რიცხოვნების, ზემოქმედების შემდეგ აღდგენის პოტენციალის საფუძველზე. სენსიტიურობის ეს კრიტერიუმები მოცემულია ცხრილი 7.2.1-ში. ბიოლოგიური გარემოს სენსიტიურობის კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმები მაღალი - კრიტიკული ჰაბიტატები WBG-ს განმარტებისა და კრიტერიუმების მიხედვით, ანუ: (i) კრიტიკულ საფრთხეში და/ან საფრთხეში მყოფი სახეობისთვის მნიშვნელოვანი ჰაბიტატები (ii) ენდემური და/ან მცირე გავრცელების არეალის მქონე სახეობისთვის მნიშვნელოვანი ჰაბიტატები (iii) ჰაბიტატები, სადაც თავს იყრის ცხოველთა მიგრანტი და/ან ჯოგური/ ხროვული/ გუნდური სახეობების მსოფლიო მასშტაბით მნიშვნელოვანი რაოდენობა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 305 of 424 სენსიტიურობა კრიტერიუმები (iv) დიდი საფრთხის წინაშე მყოფი და/ან უნიკალური ეკოსისტემები (v) ევოლუციური პროცესებისთვის საკვანძო ადგილები - სახელმწიფო, რეგიონულ ან საერთაშორისო დონეზე დაცული ტერიტორია - გეგმარებითი დაცული ტერიტორიები, ბიომრავალფეროვნებით და/ან ენდემური/დაცული სახეობებით განსაკუთრებით მდიდარი ტერიტორიები - ქვეყანაში ან საერთაშორისოდ დაცული ფლორისა და ფაუნის სახეობები საშუალო - მოწყვლადი ჰაბიტატები, რომელთაც ზემოქმედების შემდეგ თვითაღდგენის ნაკლები პოტენციალი გააჩნიათ (მაგ, სუბ-ალპური და ალპური მდელოები, სუბ-ალპური ტყეები) - ბიომრავალფეროვნებით გამორჩეული ის ჰაბიტატები და ეკოსისტემები, რომლებიც ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებისთვის კრიტიკული არაა დაბალი - ფართოდ გავრცელებული ჰაბიტატები და ფლორის/ფაუნის მრავალრიცხოვანი სახეობები, რომლებიც არ არის უნიკალური (ენდემური, იშვიათი) და რომლებიც ნაკლებად მნიშვნელოვანია ბიომრავალფეროვნების შენარჩუნებისთვის 7.2.2 პოტენციური ზემოქმედება ხმელეთის ჰაბიტატებზე ფლორის და ფაუნის სახეობების სიცოცხლისუნარიანობის შესანარჩუნებლად სათანადო ხმელეთის ჰაბიტატების არსებობაა საჭირო, რომლებიც უზრუნველყოფს მათთვის საჭირო ტერიტორიას და რესურსებს, სადაც ცხოველები იპოვიან თავიანთ საკვებს, საბუნაგე/საბუდარ თუ დასასვენებელ ადგილებს. პროექტის ძირითადი ზემოქმედება ფაუნაზე მათი ჰაბიტატების დაკარგვასთან იქნება დაკავშირებული, რაც შეიძლება გამოწვეული იყოს ტყეების ფრაგმენტაციით, ტყის ხანძრებით და ინვაზიური სახეობების გავრცელებით. ამ პოტენციური ზემოქმედების წყაროებია სამშენებლო ტექნიკა, მცენარეული საფარის გაწმენდა, განაკაფების მოწყობა, მუშახელი და სხვა. პოტენციური ზემოქმედების დეტალური აღწერა მოცემულია ქვემოთ. ზემოქმედება ხმელეთის ჰაბიტატებზე ეგხ-ს და მისი გასხვისების ზოლის მოწყობის, ექსპლუატაციის და ტექ. მომსახურების სამუშაოებმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს ხმელეთის ჰაბიტატებზე, განსაკუთრებით კი ეგხ-ს იმ მონაკვეთებზე, რომლებიც ტყიან უბნებზე გადის. კერძოდ, ჰაბიტატებზე ზემოქმედება შეიძლება გამოიწვიოს შემდეგმა საქმიანობამ: - მცენარეული საფარის გაწმენდამ, რასაც შეიძლება მოყვეს: ჰაბიტატების განადგურება და/ან ფრაგმენტაცია, განსაკუთრებით ტყით და ბუჩქნარით დაფარულ ადგილებში; ინვაზიური სახეობების გავრცელება, ან ადგილობრივ სახეობებს შორის არსებული ბალანსის დარღვევა; ეროზია და ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის დაკარგვა. - თხრილების მოწყობამ, გრუნტის მოსწორებამ და სხვა მიწის სამუშაოებმა, რომელთა დროსაც ხდება ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის მოხსნა და დაზიანება. ნიადაგის ნაყოფიერი ფენა შეიცავს მცენარეთა თესლს და უხერხემლოებს, რომლებიც მნიშვნელოვანია ეკოსისტემების სიჯანსაღისთვის. - პროექტის ტრანსპორტის/ტექნიკის გადაადგილებამ, რამაც შესაძლოა გამოიწვიოს ზემოქმედება ნიადაგის ნაყოფიერ ფენაზე და ამგვარად, საფრთხე შეუქმნას ეკოსისტემების სიჯანსაღეს. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 306 of 424 - ეგხ-ს ექსპლუატაციამ, რამაც შესაძლოა სხვადასხვა ზემოქმედება გამოიწვიოს (მაგ, ვიზუალური ზემოქმედება, ხმაური, ელექტრომაგნიტური ველი, ფრინველების შეჯახების რისკი და სხვა). მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოები მოიცავს მცენარეული საფარის მოცილებას ანძების უბნებზე, ანძების/მასალების დასაწყობების უბნებზე, ხეების/ბუჩქნარის გაკაფვას გასხვისების დერეფნის გასწვრივ კაბელების გაჭიმვის სამუშაოების განსახორციელებლად და ხეების გაკაფვას გასხვისების დერეფნის მთელს სიგანეზე ეგხ-ს უსაფრთხო ექსპლუატაციის უზრუნველსაყოფად და ტექნიკური ნორმების დასაკმაყოფილებლად. ანძებისა და მასალების დასაწყობების უბნების ფართობი საკმაოდ მცირე იქნება. თითოეული ანძის მონტაჟისთვის დაახლოებით 200 მ2 ფართობი იქნება საჭირო. ამისგან განსხვავებით, კაბელების გაჭიმვისა და გასხვისების დერეფნის მოწყობის სამუშაოები დიდ ფართობზე იქონიებს ზემოქმედებას. მცენარეული საფარის გაკაფვის გარდა თავად გადამცემი ხაზიც იქონიებს ზემოქმედებას ზოგიერთი ცხოველის ჰაბიტატზე (მაგ, ფრინველების). ჰაბიტატების ძირითადი ტიპები, რომლებზეც პროექტი ზემოქმედებას იქონიებს, წარმოდგენილია შემდეგით: - დაბალ სიმაღლეებზე გავრცელებული მდელოები და საძოვრები, რომლებიც ძირითადად გადაძოვებულია - ალპური/სუბ-ალპური მდელოები, რომლებიც ადგილ-ადგილ მოდიფიცირებულია ძოვების შედეგად - წიწვოვანი, ფოთლოვანი და შერეული ტყეები - ჭალისპირა ტყეები როგორც ეგხ-ს დერეფნის კვლევამ გვიჩვენა, პროექტის დერეფანი არ გადაკვეთს ცხრილი 7.2.1-ის კრიტერიუმებით კრიტიკულ და მაღალ სენსიტიურ ჰაბიტატებს, როგორიცაა არსებული/გეგმარებითი დაცული ტერიტორიები, ან ბიომრავალფეროვნებით განსაკუთრებით გამორჩეული ტერიტორიები. შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს ზემოქმედებას ფლორის/ფაუნის ზოგიერთი დაცული სახეობის ჰიტატზე; თუმცა, არცერთი ეს ჰაბიტატი არ წარმოადგენს კრიტიკულს საფრთხეში მყოფი ან შეზღუდული გავრცელების არეალის მქონე სახეობებისთვის. აღნიშნული კრიტერიუმების მიხედვით, პროექტის დერეფნის გასწვრივ ჰაბიტატების დიდი ნაწილი საშუალო ან დაბალ სენსიტიურად იქნა მიჩნეული. ეგხ-ს დერეფნის გასწვრივ ყველაზე გამორჩეული და ფაქტიურად ერთადერთი მაღალსენსიტიური ჰაბიტატია ბათუმის „ყელი“, რომელიც წარმოადგენს მრავალი მტაცებელი ფრინველის სამიგრაციო დერეფანს. ეს სამიგრაციო დერეფანი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კრაზანაჭერიასათვის (Penis apivorus), რადგანაც, არსებული მონაცემების მიხედვით, ამ სახეობის მსოფლიო პოპულაციის 45- 130% იყენებს მას შემოდგომის მიგრაციისას; უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ფრინველი არაა დაცული არც საქართველოში და არც მსოფლიოში. ამ ჰაბიტატზე ყველაზე დიდი ზემოქმედება დაკავშირებული იქნება ეგხ-ს არსებობასთან, რომელიც საფრთხეს შეუქმნის ფრინველებს. ბათუმის სამიგრაციო დერეფნის მთლიანი სიგანე 15 კმ-ი, საიდანაც პროექტის ზემოქმედების ქვეშ AP142-სა და AP 150-ს (მდ. აჭარისწყლის შესართავი - სოფ. ზემო ჯოჭო) შორის მოქცეული დაახლ. 5 კმ-იანი მონაკვეთი მოექცევა. ეგხ-ს მთლიანად მოცილება ამ სენსიტიური ტერიტორიიდან შეუძლებელია, რადგანაც საბოლო ჩართვის წერტილი - ხელვაჩაურის ქვესადგური - აქ უკვე ათწლეულებია რაც არსებობს და ფუნქციონირებს. ამიტომაც, ერთადერთი გამოსავალია ეგხ-ს ანძების და კაბელების დაპროექტება და მოწყობა საუკეთესო გამოცდილების შესაბამისად, რათა მინიმუმამდე იქნას შემცირებული ეგხ- სთან ფრინველების დაჯახების და დენის დარტყმის რისკები. კერძოდ, კაბელებს შორის უზრუნველყოფილი იქნება საკმარისი დაშორების, რათა ფრინველებს არ დაარტყას დენმა თუ შემთხვევით ორთავე კაბელს შეეხებიან; ასევე, კაბელები აღიჭურვება ამრეკლებით, რაც გაზრდის მათ ხილვადობას და შეამცირებს ფრინველების დაჯახების ალბათობას. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების ფართობის შესაფასებლად პროექტის დერეფანი დეტალურად იქნა შესწავლილი; კერძოდ, გაანალიზებული იქნა კონკრეტულ მონაკვეთებზე რა ტიპის ჰაბიტატებზე ექნება ადგილი ზემოქმედებას და რა სახის იქნება ეს ზემოქმედება. ამისთვის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 307 of 424 მომზადებული იქნა მთელი დერეფნის გრძივი ჭრილი, რომელმაც გვიჩვენა ეგხ-ს კაბელების დაშორება მიწის ზედაპირიდან. ამ ჭრილისა და მცენარეული საფარის გათვალისწინებით ტყიანი მონაკვეთებისთვის შეფასდა სანიტარული ჭრების საჭიროება და მთელი დერეფნისთვის შეჯამდა ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების ფართობი. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყის ჰაბიტატების ფართობი მუნიციპალიტეტების მიხედვით მოცემულია ცხრილი 7.2.2 -ში. დეტალური ინფორმაცია მოცემულია დანართ 5-სა და სურათი 7.2.1- სურათი 7.2.4-ზე. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეები მუნიციპალიტეტების მიხედვით ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი ტყეები მუნიციპალიტეტი ერთეული არაფრაგმენტირებული ფრაგმენტირებული ჭალისპირა ახალციხე მ2 38510 29900 0 ჰა 3.851 2.99 0 ადიგენი მ2 90450 260480 0 ჰა 9.045 26.048 0 ხულო მ2 163800 993530 13000 ჰა 16.38 99.353 1.3 შუახევი მ2 139100 243560 101230 ჰა 13.91 24.356 10.1 ქედა მ2 273100 769105 277658 ჰა 27.31 76.9105 27.7 ხელვაჩაური მ2 111150 152750 19500 ჰა 11.115 15.275 1.9 სულ მ2 816110 2449325 411388 ჰა 81.611 244.9325 41.1 ტყეებზე ზემოქმედებას ასევე მისასვლელი გზების მოწყობისას ექნება ადგილი. დეტალური ინფორმაცია მოცემულია დანართ 5-ში. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების ფართობის გარდა მნიშვნელოვანია ამ ტყეების ტიპის, კატეგორიის და მათი გავრცელების არეალის შეფასება. ეგხ-ს დერეფანში გავრცელებული ტყეების ტიპები და მათი სენსიტიურობა აღწერილია ფონური მონაცემების თავში. როგორც აღინიშნა, ეგხ არ გადაკვეთს დაცულ ტერიტორიებს და შესაბამისად, ზემოქმედებას არ იქონიებს მაღალი დაცვითი ღირებულების ტყეებზე. შედარებით მაღალი ღირებულების ტყეებით გამოირჩევა ალტერნატივა 2.1, რომელიც უარყოფილი ამ მიზეზით და დაცულ მღრღნელებზე პოტენციური ზემოქმედების გამო. ეგხ-თი გადაკვეთილი ტყეების დიდი ნაწილი სახელმწიფო ტყის ფონდში შედის. ამ ტყეებზე ანთროპოგენული ზემოქმედების დონე მეტ-ნაკლებად ერთნაირია აჭარის მთელს მონაკვეთზე. გამონაკლისს წარმოადგენს შედარებით მიუვალი ტყეები; თუმცა, ასეთ უბნებზე ეგხ არ გავა. მდგომარეობა განსხვავებულია ადიგენის მუნიციპალიტეტში, სადაც ტყეები უფრო მეტადაა მოდიფიცირებული, რადგანაც აქ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში მიდის ინტენსიური ტყის ჭრა. ამ მონაკვეთზე საპროექტო ეგხ გაივლის უკვე არსებული ახალციხე-ბათუმის 110 კვ-იანი გადამცემი ხაზის მიმდებარედ. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 308 of 424 სურათი 7.2.1 მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 1 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 309 of 424 სურათი 7.2.2 მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 2 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 310 of 424 სურათი 7.2.3 მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 3 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 311 of 424 სურათი 7.2.4 მცენარეული საფარის გაწმენდა ტყიან უბნებზე – ნაწილი 4 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 312 of 424 ეგხ-ს დერეფნის მოწყობის გარდა მცენარეული საფარის გაკაფვა საჭირო იქნება ანძებამდე მისასვლელი გზების მოსაწყობად. ახალი მისასვლელი გზების საჭიროების შესაფასებლად მოხდა თითოეულ ანძამდე მისასვლელი მარშრუტების შეფასება. კერძოდ, თითოეული ანძისთვის განისაზღვრა თუ რა ტერიტორიამდე შეიძლება მისვლა არსებული სოფლის გზების თუ გრუნტის გზების გამოყენებით. ჩაითვალა, რომ სამშენებლო მანქანების გადაადგილების ინტენსივობა ძალიან დაბალი და დროებითი იქნება (არა უმეტეს 10 მანქანისა დღეში რამდენიმე დღის განმავლობაში და 2-5 მანქანა ორიოდე კვირის განმავლობაში). შეფასდა მანძილი ანძასა და იმ უბნამდე, სადამდეც მიდის არსებული მისასვლელი გზა. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტერიტორიის ფართობი დათვლილი იქნა 6 მ სიგანის გზისთვის; თუმცა, ახალი მისასვლელი გზების რეალური სიგანე 3.5 მ იქნება. განაკაფის ფართობი დათვლილი იქნა GIS-ის მოდელის გამოყენებით და არსებული მცენარეული საფარის ტიპის გათვალისწინებით. შეფასების შედეგები მოცემულია ცხრილი 7.2.3-ში. მისასვლელი გზების მოსაწყობად გასაკაფი ტყეების სავარაუდო ფართობი ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი ტყეები, თანაფარდობა მუნიციპალიტეტი მუნიციპალიტეტის არაფრაგმენ- ფრაგმენტი- სულ სულ ტყის რესურსთან, % ტირებული, მ2 რებული, მ2 ტყეები, მ2 ტყეები, ჰა ახალციხე 0 0 0 0 0 ადიგენი 0 0 0 0 0 ხულო 12300 30960 43260 4.326 0.012% შუახევი 17400 9000 26400 2.64 0.007% ქედა 31200 38100 69300 6.93 0.018% ხელვაჩაური 9000 10800 19800 1.98 0.008% ეს მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების ფართობი ძალიან მცირე იქნება თითოეული მუნიციპალიტეტის ტყის ფონდთან შედარებით. ახალციხისა და ადიგენის მუნიციპალიტეტებში ანძების უბანზე მისასვლელად ახალი მისასვლელი გზების მოწყობა საჭირო არ იქნება. ეგხ-ს დარჩენილ მონაკვეთისთვის მისასვლელი გზების მოსაწყობად ძალიან მცირე ფართობის ტყეები მოყვება ზემოქმედების ქვეშ და ამ საჭიროებით გამოწვეული ზემოქმედება ეგხ-ს დერეფნის მოწყობით გამოწვეულ ზემოქმედებასთან შედარებით უმნიშვნელო იქნება. გეოგრაფიული მონაცემების ანალიზი და ტყეებზე ეგხ-ს პროექტის პოტენციური ზემოქმედების რაოდენობრივი შეფასება გვიჩვენებს, რომ ყველაზე მეტი ტყე შუახევის მუნიციპალიტეტში გაიჩეხება; თუმცა, გაჩეხილი ტყეების საერთო ფართობი ამ მუნიციპალიტეტის ტყის ფონდის 0.2%- ზე მეტი არ იქნება. შესაბამისად, ტყეების დანაკარგის კუთხით ტყის ჰაბიტატებზე ზემოქმედება მნიშვნელოვანი არ იქნება. როგორც არსებული მდგომარეობის კვლევამ გვიჩვენა, ხელვაჩაურისა და შუახევის მუნიციპალიტეტში ტყეები ნაკლები სენსიტიურობით ხასიათდება. ეგხ-ს პროექტის ზემოქმედება ტყის ჰაბიტატებზე შეიძლება შემდეგნაირად შეჯამდეს: საერთო ჯამში ეგხ-ს 150 კმ-იდან 40 კმ ტყით დაფარულ ტერიტორიებზე გაივლის. შერჩეული დერეფანი გადაკვეთს შედარებით დაბალი ღირებულების ტყეებს, რომელთა დიდი ნაწილიც ანთროპოგენული წნეხის ქვეშაა. საქართველოში დადგენილი ტექნიკური სტანდარტების გათვალისწინებით, ეგხ-ს უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ტყიან მონაკვეთებზე დაახლოებით 6 მ-იდან 65 მ-მდე სიგანის განაკაფების მოწყობა იქნება საჭირო; განაკაფის სიგანე ტოპოგრაფიულ პირობებზე იქნება დამოკიდებული. გაკაფული ტყეების საერთო ფართობი დაახლ. 350 ჰა იქნება, რაც ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მუნიციპალიტეტების ტყის ფონდის (200 000 ჰა) 0.2%-ს არ აღემატება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 313 of 424 ტყის ჰაბიტატებზე ზემოქმედების რაოდენობრივი ანალიზის გარდა ზემოქმედების შესაფასებლად მნიშვნელოვანია ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების ტიპების და სენსიტიურობის გათვალისწინებაც. ეგხ-ს დერეფნის ფარგლებში შედარებით მაღალსენსიტიური ტყეები მოქცეულია ბეშუმი-სოფ. ზამლეთის მონაკვეთზე, ანუ მდ. სხალთის ხეობაში, სადაც დერეფნის მოსაწყობად ძირითადად 65 მ სიგანის განაკაფები იქნება საჭირო. ფონური მონაცემების მიხედვით, ამ მონაკვეთზე ტყეებში მცენარეთა და ცხოველთა სახეობების შედარებით დიდი რაოდენობა გვხვდება. სუბ-ალპური ტყეები, რომლებიც აქა-იქ გვხვდება მთა შავშიწვერსა და ბეშუმს შორის მოქცეულ მონაკვეთზე, ასევე შედარებით სენსიტიურად უნდა ჩაითვალოს, რადგანაც ზემოქმედების შემთხვევაში მათი თვითაღდგენის პოტენციალი შედარებით დაბალია მკაცრი კლიმატური პირობების გამო. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეებიდან 30-40 ჰა ჭალისპირა/ მდინარის ნაპირებზე არსებულ ტყეებზე მოდის. ამ ტიპის ჰაბიტატები ძირითადად მდ. სხალთისა და მდ. აჭარისწყლის გასწვრივ ვიწრო ზოლებად გვხვდება. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეებში გვხვდება ცხოველთა და მცენარეთა სხვადასხვა სახეობები, რომელთა ნაწილიც დაცულია. თუმცა, ეს ტყეები არ წარმოადგენს კრიტიკულ ან მნიშვნელოვან ჰაბიტატს მცენარეთა და ცხოველთა არც ერთი სახეობისთვის. როგორც აღინიშნა, შედარებით მაღალი ღირებულების ტყეებზე ზემოქმედება თავიდან იქნა აცილებული ახალი მარშრუტის შერჩევით. ამას გარდა, ეგხ-ს მარშრუტის შერჩევისას ტყის გაკაფვის საჭიროების შესამცირებლად გამოყენებული იქნა ხელსაყრელი ტოპოგრაფიული პირობები (მაგ, მთათა თხემები), რათა საჭირო არ ყოფილიყო ტყის გაკაფვა დერეფნის მთელს სიგანეზე (65 მ), ასევე შეძლებისდაგვარად გამოყენებული იქნა უტყეო და მეჩხერი ტყით დაფარული ტერიტორიები. ასეთი საპროექტო ღონისძიებები მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ველური ბუნების ჰაბიტატების და ბიომრავალფეროვნების შესანარჩუნებლად, არამედ გეოლოგიური საფრთხეების (ეროზია, მეწყერი, წყალდიდობა, სელი) თავიდან ასაცილებლად, რასაც ეს ეკოსისტემები უზრუნველყოფს. ზემოქმედების კიდევ უფრო შესამცირებლად საპროექტო და სამშენებლო სამუშაოებისას ანძებისთვის შეირჩევა ისეთი უბნები, სადაც ნაკლები იქნება ზემოქმედება სენსიტიურ სახეობებზე. ტყეებზე ზემოქმედება მუდმივი იქნება, რადგანაც ეგხ-ს უსაფრთხო ფუნქციონირებისთვის ექსპლუატაციის ფაზაზე დერეფანში განხორციელდება სანიტარული ჭრები და მშენებლობის დასრულების შემდგომ აქ მხოლოდ ბალახეულობა და ბუჩქნარი გაიზრდება. უნდა აღინიშნოს, რომ აჭარის ტენიანი და რბილი კლიმატი ხელსაყრელ პირობებს ქმნის მცენარეული საფარის თვითაღდგენისთვის და სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ ქვე-ტყის სწრაფი აღდგენაა მოსალოდნელი. ანუ როგორც ზემოთ მოყვანილი ინფორმაცია გვიჩვენებს, პროექტის დერეფანი არ გადაკვეთს კრიტიკულ ან ძალიან მაღალი ღირებულების ტყიან ჰაბიტატებს და დერეფანში მოქცეული ტყეების გაკაფვა არ გამოიწვევს კრიტიკული ჰაბიტატების ნაწილობრივ ან სრულ განადგურებას. ეგხ-ს დერეფნისთვის შედარებით მაღალსენსიტიური ჰაბიტატის შემდეგი ტიპი ალპური/სუბ- ალპური მდელოებია, რადგანაც მკაცრი კლიმატური და მწირი ნიადაგური პირობების გამო მათი თვითაღდგენის პოტენციალი დაბალია. ამის გამო, ასეთ უბნებზე მცენარეული საფარის დაზიანებისას ეროზიის ალბათობა მაღალია. ალპური/სუბ-ალპური მდელოები ძირთადად მთა შავშიწვერსა და ბეშუმს შორისაა მოქცეული. უნდა აღინიშნოს, რომ აქ მცენარეული საფარი უკვე მნიშვნელოვნადაა დაზიანებული (რაც აღწერილია ფონურ მონაცემებშიც) გადაძოვების გამო და მანქანების მიერ. პროექტის გამოიწვევს ალპური მცენარეულობის განადგურებას/დაზიანებას, რაც დაკავშირებული იქნება მიწის სამუშაოებთან, კაბელების გაყვანასთან და ტექნიკის გადაადგილებასთან. აღნიშნულ ჰაბიტატებზე პოტენციური ზემოქმედების მისაღებ დონემდე შესამცირებლად საჭიროა პრევენციული/ შემარბილებელი ღონისძიებების გატარება. ტყის ხანძრები DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 314 of 424 ტყის ეკოსისტემები განსაკუთრებით სენსიტიურია ხანძრების მიმართ. პროექტმა შეიძლება გამოიწვიოს ტყის ხანძრები, თუ: - დერეფნის ფარგლებში არ მოხდა მცენარეული საფარის რეგულარული კონტროლი. გაუკაფავმა ხეებმა შეიძლება გამოიწვიოს ხანძარი, რადგანაც ძაბვიან კაბელთან შეხების შემთხვევაში შესაძლებელია ხანძრის გაჩენა. ამ რისკის თავიდან ასაცილებლად პროექტის დერეფანში საჭიროა რეგულარული ჭრები (ყოველ ექვს-რვა წელიწადში). ჩვეულებრივ, მცენარეული საფარის კონტროლი დერეფანში კარგადაა უზრუნველყოფილი, რადგანაც ხეებმა შეიძლება დააზიანოს კაბელები და ანძები და გამოიწვიოს ელექტროენერგიის გამორთვა, გამოიწვიოს ლითონის კონსტრუქციების კოროზია და ხელი შეუშალოს დამიწების სისტემის ფუნქციონირებას. - ტყის გაკაფვის დროს დაგროვილი ხე-ტყის ნარჩენები (ტოტები, გადანაჭრები) გატანილი არ იქნა ეგხ-ს დერეფნიდან, რადგანაც წინააღმდეგ შემთხვევაში დერეფანში საკმარისი საწვავი და გაიზრდება ხანძრის რისკი. ხანძრის რისკის გაზრდის თავიდან ასაცილებლად გაკაფვის სამუშაოების შესრულების შემდგომ სსე უზრუნველყოფს ხის ნარჩენების გატანას. - სამშენებლო და ტექ. მომსახურების სამუშაოების დროს აალებადი მასალებისა და საწვავის მოხმარებისას პროექტის მუშახელი არ დაიცავს უსაფრთხოების ზომებს. ინვაზიური და ეგზოტიკური სახეობები ფლორის არაადგილობრივი სახეობების შემთხვევითმა ან გამიზნულად გავრცელებამ შეიძლება მნიშვნელოვანი საფრთხე შეუქმნას ბიომრავალფეროვნებას, რადგანაც ზოგიერთი სახეობა შეიძლება ინვაზიური აღმოჩნდეს, სწრაფად გავრცელდეს და დაჩაგროს ადგილობრივი სახეობები. დაგეგმილი პროექტის შემთხვევაში ჰაბიტატების მნიშვნელოვან ცვლილებას გამოიწვევს დერეფანში მცენარეული საფარის წმენდის სამუშაოები, კერძოდ კი ტყეების გაკაფვა, რომელთა ადგილზეც ბალახეულობა ან ბუჩქნარი გავრცელდება. გაწმენდითი სამუშაოების შემდეგ დერეფანში მცენარეული საფარის აღდგენა ბუნებრივად მოხდება და აქ ფეხს მოიკიდებს ადგილობრივი (ქვე- ტყის) სახეობები, ან მიმდებარე ტერიტორიებზე არსებული სახეობები. ეგზოტიკური ინვაზიური სახეობების გავრცელების თავიდან ასაცილებლად გამოყენებული იქნება შემარბილებელი ღონისძიებები. ამას განსაკუთრებული ყურადღება მიექცევა იმ უბნებზე, სადაც საჭირო იქნება მცენარეული საფარის აღდგენის ხელშეწყობა. ნიადაგის სწორად დასაწყობების პროცედურა და ნიადაგის დასაწყობების პერიოდის სიმცირე უზრუნველყოფს ნიადაგში არსებული მცენარეთა თესლის შენარჩუნებას და რეკულტივაციის სამუშაოების ეფექტურობას. 7.2.3 პოტენციური ზემოქმედება წყლის ჰაბიტატებზე ეგხ-ს სამშენებლო სამუშაოებმა შესაძლოა უარყოფითი ზემოქმედება იქონიოს წყლის ჰაბიტატებზე, რადგანაც შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს ზედაპირული წყლის დაბინძურებას, რაც შეიძლება გამოიწვიოს: - სამშენებლო უბნებზე წარმოქმნილმა გრუნტით დაბინძურებულმა ზედაპირულმა ჩამონადენმა, რაც თავის მხრივ შეიძლება გამოწვეული იყოს მცენარეული საფარის გაწმენდით, მიწის სამუშაოებით და ტექნიკის მოძრაობით. როგორც შესაბამის თავშია აღწერილი, დაახლ. 40 ანძა დიდი მდინარეების მახლობლად მოწყობა. სამშენებლო უბნების მახლობლად არსებული მცირე ხევების რაოდენობა უცნობია. პროექტისთვის გათვალისწინებულია ეროზიის მაკონტროლებელი და ზედაპირული წყლების მართვის ღონისძიებების განხორციელება (მაგ, სილის დამჭერი ღობეების მოწყობა, მიწის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 315 of 424 სამუშაოების შეჩერება წვიმისას და სხვა), რათა თავიდან იქნას აცილებული ზედაპირულ წყლებზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედება. - მდინარეთა გადაკვეთამ ტექნიკით, რაც საჭირო იქნება ზოგიერთ ანძამდე მისასვლელად. ეს გაზრდის შეტივნარებული ნაწილაკების რაოდენობას მდინარის წყალში. ანძების განალების დეტალურმა ანალიზმა გვიჩვენა, რომ მდინარის მანქანებით გადაკვეთა მხოლოდ 10 ანძისთვის იქნება საჭირო იმ ადგილებში, სადაც ხიდები და სხვა მისასვლელი გზები არაა. სამუშაოების წარმოება მდინარეთა კალაპოტში დაგეგმილი არაა, რადგანაც ანძების განთავსება მდინარის კალაპოტში არ ხდება და მხოლოდ რამდენიმე ანძა მოეწყობა მდინარის ჭალაში. წყლის ჰაბიტატებზე ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დასაყვანად მოხდება იქნება ტექნიკის სათანადოდ მართვა, ასევე შესაძლებელია წყალსაშვი მილები მოეწყოს. - ქიმიური ნივთიერებების (მაგ, საწვავის, გამხსნელების და სხვა) ავარიულმა დაღვრამ. ასეთი რისკი მინიმალურია, რადგანაც განხორციელდება ტექნიკისა და მასალების მართვის პროცედურები. ამას გარდა, ცალკეულ სამუშაო უბანზე არსებული მასალების რაოდენობა მცირე იქნება. სამშენებლო/ ტექ. მომსახურების სამუშაოების ხანგრძლივობის, ასევე დაბინძურების თავიდან აცილების, ეროზიის მაკონტროლებელი თუ მენეჯმენტის სხვა ღონისძიებების გათვალისწინებით, ზედაპირული წყლის ობიექტებში წყლის ხარისხის გაუარესება მნიშვნელოვანი არ იქნება, ამასთან ზემოქმედება მოკლევადიანი იქნება. წყლის ჰაბიტატებზე ზემოქმედების სხვა ტიპი დაკავშირებული იქნება მდინარეთა კალაპოტის, ნაპირების და ჭალის დაზიანებასთან, რაც გამოწვეული იქნება ანძების მოწყობის სამუშაოებით და ტექნიკის მოძრაობით. როგორც აღინიშნა, ეგხ-ს ანძები არ განთავსდება მდინარის კალაპოტში არ მოხდება. მდინარის გადაკვეთა მხოლოდ 10 ანძის შემთხვევაში მოხდება, ისეთ მონაკვეთებზე, სადაც სხვა მისასვლელი არ არსებობს; თუმცა, მცირე ხევების გადაკვეთები სავარაუდოდ მეტი იქნება. წყლის ჰაბიტატების დაზიანების თავიდან ასაცილებლად და ზემოქმედების შესამცირებლად გამოყენებული იქნება მენეჯმენტის ღონისძიებები. სამუშაოების დასრულების შემდეგ აღდგენილი იქნება მდინარის დაზიანებული ნაპირები და კალაპოტები. წყლის ჰაბიტატებზე ზემოქმედება შეიძლება გამოიწვიოს ჭალისპირა / მდინარის ნაპირებზე არსებულ ტყეებში მცენარეული საფარის კონტროლმა, რამაც შესაძლოა შეცვალოს ორგანული მასის შემცველობა მდინარის წყალში. თუმცა, ასეთი ზემოქმედება უმნიშვნელო იქნება, რადგანაც მდინარის ჭალებზე ზემოქმედება მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი მათი ეკოლოგიური ფუნქციების შესანარჩუნებლად. როგორც შესაბამის თავში აღიწერა, პროექტის საქმიანობამ და/ან ნაგებობებმა მნიშვნელოვანი ზემოქმედება არ უნდა იქონიოს მდინარის ჩამონადენის რეჟიმზე; მდინარის კალაპოტის გრძივ და განივ ჰიდროდინამიკურ კავშირზე ზემოქმედებას ადგილი არ ექნება. წყლის ჰაბიტატებზე ზემოქმედების დონე ექსპლუატაციის ფაზაზე უფრო დაბალი იქნება, ვიდრე მშენებლობის ფაზაზე, რადგანაც შესასრულებელი სამუშაოების მოცულობა, საჭირო ტექნიკის რაოდენობა და გამოყენებული ქიმიკატების მოცულობა გაცილების ნაკლები იქნება. თუმცა, მაინც საჭირო იქნება სათანადო მენეჯმენტის ღონისძიებების განხორციელება, რათა თავიდან იქნას აცილებული მნიშვნელოვანი დაბინძურება და/ან მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი სხვა ტიპის პოტენციური ზემოქმედება. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს მცირე ხევების გადაკვეთას ალპურ ზონაში. როგორც წესი, ეს ხევები უფრო მოწყვლადი დაბინძურების მიმართ, რადგანაც მათი თვითგაწმენდის პოტენციალი დაბალია და დამაბინძურებლების გავრცელება ქვედა დინებაში მარტივად ხდება. ამ ხევების დაცვას მაქსიმალური ყურადღება უნდა დაეთმოს სამშენებლო სამუშაოებისას, რადგანაც ექსპლუატაციის/ ტექ. მომსახურების ფაზაზე გამოყენებული საწვავის, ქიმიკატების თუ ტრანსპორტის რაოდენობა უმნიშვნელო იქნება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 316 of 424 წყლის ჰაბიტატებში ფლორისა და ფაუნის ინვაზიური სახეობების გავრცელება მოსალოდნელი არაა, რადგან ჰაბიტატებზე ზემოქმედება უმეტეს შემთხვევაში ძალიან ხანმოკლე იქნება; ამასთან, ამ ჰაბიტატებში ჰიდროლოგიური პირობების ან თავად ჰაბიტატების ისეთ ცვლილებას, რომელიც ხელს შეუწყობდა ინვაზიური არაადგილობრივი სახეობების გავრცელებას, ადგილი არ ექნება. 7.2.4 პოტენციური ზემოქმედება ფაუნაზე ეგხ-ს პროექტების ზემოქმედება ფაუნაზე შეიძლება გამოწვეული იყოს სამშენებლო/ ტექ. მომსახურების სამუშაოებით და თავად ეგხ-თი. კერძოდ, სამშენებლო და ტექ. მომსახურების სამუშაოებმა, როგორიცაა მცენარეული საფარის გაწმენდა, მიწის სამუშაოები, ტექნიკის გადაადგილება, მასალების დატვირთვა-ჩამოტვირთვა, კაბელების გაჭიმვა და სხვა, შესაძლოა გამოიწვიოს: - ცხოველთა დაშავება ან დაღუპვა: ცხოველების დაზიანებამ, ჰაბიტატიდან ამოღებამ, ბუნაგის/ ბუდის/კვერცხის დაზიანებამ და სხვა შესაძლოა გამოიწვიოს ცხოველების სიკვდილი. ზემოქმედების დონე შესაძლოა მნიშვნელოვანი იყოს, თუ ასეთი ზემოქმედების ქვეშ დიდი რაოდენობით ორგანიზმი მოყვება, ან ზემოქმედებას რეგულარული ხასიათი აქვს, ან ზემოქმედებას ადგილი აქვს განსაკუთრებით სენსიტიურ სახეობაზე/პოპულაციაზე, რომელსაც არ შეუძლია დანაკარგის კომპენსაცია ან რომელიც მცირერიცხოვანია. - ცხოველთა ბუდეების/ ბუნაგების, საკვები თუ სხვა მნიშვნელოვანი ჰაბიტატების დაზიანება/ განადგურება ან სხვაგვარი ცვლილება (იხ. წინა ქვეთავი). - ცხოველთა დაფრთხობა და დროებითი მიგრაცია პროექტის ზემოქმედების არეალიდან. ამისი მიზეზი შეიძლება გახდეს ხმაური, მტვერი, ტექნიკა და პროექტის მუშახელი. როგორც წესი, ეგხ-ს პროექტების შემთხვევაში ამ ტიპის ზემოქმედება მოკლევადიანია, ცხოველები მოკლე მანძილზე მიგრირებენ და სამუშაოების სასრულებისთანავე უბრუნდებიან თავიანთ ტერიტორიას. - ჰაბიტატების ფრაგმენტაცია, რაც ძირითადად მცენარეული საფარის წმენდასთანაა დაკავშირებული. ეს პოტენციური ზემოქმედება განხილული იქნა ზედა ქვეთავში. ექსპლუატაციის ფაზაზე ეგხ-ები იწვევს ფრინველების და ღამურების ჰაბიტატის ცვლილებას, რადგანაც ანძები და კაბელები წარმოადგენს ბარიერებს, რომლებიც მათ ხელს უშლის ფრენისას: ფრინველებს/ღამურებს შეიძლება შეეჯახონ ანძებს/ კაბელებს და დაიღუპონ/დაზიანდნენ, ან დაიღუპონ ორ კაბელთან ერთდროულად შეხების შემთხვევაში. ამას გარდა, ეგხ-ს ელექტრომაგნიტურმა ველმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს ღამურების ექოლოკაციის სისტემაზე. პროექტისთვის ფაუნის ფონური მონაცემები შეგროვილი იქნა ზემოთ აღწერილი პოტენციური ზემოქმედების გათვალისწინებით. ფონური მონაცემების და პროექტს ხასიათის საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ ფაუნის კუთხით წინამდებარე პროექტისთვის ყველაზე სენსიტიური რეცეპტორებია ფრინველები, კერძოდ კი მტაცებელი ფრინველები, რადგანაც ეგხ-ს დერეფანი მათ მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანს და სხვა სენსიტიურ ჰაბიტატებს გადაკვეთს. ამ საკითხის სენსიტიურობის გამო მას ცალკე ქვეთავი მიეძღვნა (იხ. ქვემოთ). სხვა სენსიტიური ცხოველები წარმოდგენილია დაცული სახეობებით (იხ. ფონური მონაცემები), რომლებიც შესაძლოა ზემოთ აღწერილი ზემოქმედების ქვეშ მოექცნენ. თუმცა, პროექტის არეალში გავრცელებული დაცული სახეობების არც ერთი ჰაბიტატი ან პოპულაცია არ წარმოადგენს კრიტიკულს ქვეყნის, რეგიონის ან საერთაშორისო მასშტაბით. ცხოველთა დაცული სახეობებიდან (ფრინველების გამოკლებით) უნდა გამოიყოს: DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 317 of 424 - ნერინგის ბრუცა (Nannospalax nehringi) და პრომეთეს მემინდვრია (Prometheomys schaposchnikowi), რადგანაც ბეშუმის მონაკვეთზე მათი კოლონიები ნაპოვნი იქნა ეგხ-ს დერეფნის მახლობლად. ეგხ-ს დერეფნის შესახებ არსებული ინფორმაციით, ეს კოლონიები უსაფრთხო მანძილზეა დერეფნიდან (იხ. Figure 6.1.17); თუმცა, პრევენციული ღონისძიებები (სამშენებლო/ სატრანსპორტო დერეფნების დემარკაცია) არ იქნა განხორციელებული, მიწის სამუშაოებისას და ტექნიკის მოძრაობისას შესაძლებელია ამ ადგილსამყოფელების დაზიანება. - წავი (Lutra lutra), რომელიც გვხვდება მდ. სხალთისა და მდ. აჭარისწყლის ხობაში. წავის ჰაბიტატს წარმოადგენს მდინარეთა ნაპირები და ჭალა, რომლებზე ზემოქმედებაც შესაძლებელია მძიმე ტექნიკის მიერ მდინარის გადაკვეთისას, მდინარის ჭალაში /ნაპირებზე მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოებისას, მდინარეში წყლის დაბინძურების და ამით თევზების პოპულაციის შემცირების შემთხვევაში. როგორც აღინიშნა, მდინარის გადაკვეთა მოხდება მხოლოდ ათიოდე მონაკვეთზე, სადაც სხვა მისასვლელი გზები არ არსებობს. სამუშაოების და ტექნიკის სათანადო მენეჯმენტით მდინარეთა ნაპირებზე და კალაპოტზე ზემოქმედება მინიმალურ დონემდე იქნება დაყვანილი. - კავკასიური სალამანდრა (Mertensiella caucasica), რომელიც მდ. აჭარისწყლის ქვედა დინებაში, მცირე ნაკადულებში ბინადრობს და შესაძლოა ზემოქმედების ქვეშ მოყვეს წყლის სიმღვრივის გაზრდის, მანქანების მიერ ნაკადულების გადაკვეთის ან სხვა სამუშაოების გამო. პროექტის ძირითადი ზემოქმედება ცხოველებზე (გარდა ფრინველებისა) დაკავშირებული იქნება მცენარეული საფარის გაწმენდასთან და მიწის სამუშაოებთან. თუმცა, როგორც ზემოთ აღიწერა, ჰაბიტატების ფრაგმენტაცია, ეკოსისტემების მნიშვნელოვანი ცვლილება და ცხოველთა პოპულაციების სიცოცხლისუნარიანობაზე მნიშვნელოვანი ზემოქმედება მოსალოდნელი არაა. ფრინველების და ღამურების დაღუპვა ეგხ-სთან შეჯახების და დენის დარტყმის გამო ეგხ-ს ანძები და კაბელები ფრინველებისა და ღამურების სიცოცხლეს უქმნის საფრთხეს, რადგანაც ფრინველები/ ღამურები შეიძლება დაიღუპონ მათთან შეჯახების ან დენის დარტყმის გამო. ეგხ-ებს შეიძლება დიდი რაოდენობით ფრინველი შეეჯახოს, თუ ისინი ფრინველების დღიური ან სეზონურ სამიგრაციო დერეფანზე გადის. დაჯახების რისკი იზრდება, თუ ფრინველები დიდ გუნდად გადაადგილდებიან ღამით, ან ცუდი ამინდის პირობებში (მაგ, ნისლში, ღრუბლიანი ამინდისას), როდესაც ხილვადობა ცუდია და ფრინველებიც უფრო დაბლა ფრენენ. თუ კაბელებს შორის დაშორება არასაკმარისია და ფრინველები შეიძლება ერთდროულად ორ კაბელს შეეხონ, დიდი ზომის ფრინველები (მაგ, მტაცებლები) შეიძლება დაიღუპოს დენის დარტყმის შედეგად. ეგხ-სთან ღამურების დაჯახების რისკი, ჩვეულებრივ, დაბალია, რადგანაც ისინი ფრენისას ექოლოკაციით სარგებლობენ; თუმცა, ასეთი რისკი მაინც არსებობს თუ ეგხ ღამურების სამიგრაციო დერეფანზე გადის და ეგხ-ს მახლობლად მრავალი ღამურა იყრის თავს, რადგანაც ისინი ზოგჯერ ექოლოკაციის სისტემას გამორთავენ ხოლმე, რათა თავიდან აიცილონ სხვა ღამურების მიერ გამოცემულ სიგნალთან ინტერფერენცია. ამას გარდა, ეგხ-ს ელექტრომაგნიტურმა ველმა შესაძლოა ზემოქმედება იქონიოს ღამურის ექოლოკაციაზე და ხელი შეუშალოს მას საკვების მოპოვებაში. რადგანაც ეგხ გადაკვეთს ფრინველთა მნიშვნელოვან სამიგრაციო დერეფანს, პროექტისთვის განხორციელებული იქნა ფრინველების დეტალური კვლევები, რომელთა საფუძველზეც მოხდა პოტენციური ზემოქმედების მნიშვნელოვნების განსაზღვრა. სხვადასხვა ლიტერატურული წყაროების კამერალური კვლევის და საველე კვლევების შედეგების მიხედვით პროექტის დერეფნისთვის გამოვლენილ იქნა შემდეგი სენსიტიური მონაკვეთები: - ახალციხის (ზიკილიის) ქვესადგურის მიდამოები: ეს ტერიტორია სენსიტიურია მტაცებელი ფრინველების კუთხით, რადგანაც მათი საბუდარი და სანადირო ჰაბიტატია. ფრინველების DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 318 of 424 კვლევებისას ამ ტერიტორიაზე დაფიქსირებული იქნა რამდენიმე მტაცებელი ფრინველის - მცირე მყივანა არწივის, ჩია არწივის, მთის არწივის, ფასკუნჯის და ძელქორის - შედარებით დიდი რაოდენობა; ამასთან, ეს ფრინველები აქ ძირითადად 60 მ-ზე დაბლა დაფრინავდნენ. ამ მონაკვეთზე დაფიქსირებული ფრინველებიდან ფასკუნჯი, ბექობის არწივი და მთის არწივი დაცულია საქართველოში და/ან მსოფლიოში. ეგხ-ს დერეფანი მნიშვნელოვნადაა დაცილებული ამ ტერიტორიაზე დაფიქსირებული ბუდეებიდან და საბუდარ ადგილებზე უშუალო ზემოქმედებას ადგილი არ ექნება. ფრინველების ამ ჰაბიტატზე ზემოქმედება სავარაუდოდ მაღალი იქნება, განსაკუთრებით კი მიმდებარე ეგხ-ების კუმულატიური ზემოქმედების გათვალისწინებით. ეგხ-ს მოცილება ამ ტერიტორიიდან შეუძლებელია, რადგანაც ქვესადგური უკვე აშენებულია. ეგხ-ს ამ მონაკვეთისთვის გათვალისწინებული შემარბილებელი ღონისძიებები მოიცავს კაბელებს შორის სათანადო ჰორიზონტალურ და ვერტიკალურ დაცილებას. - ბეშუმის მიდამოებში ეგხ-ს AP36 – AP37 მონაკვეთს: დერეფნიდან სამხრეთით დაახლ. 1.5 კმ- ში არსებული დეკიანები წარმოადგენს კავკასიური როჭოს ჰაბიტატს. გაზაფხულობით ეს ფრინველი ჩრდილოეთის მიმართულებით მიგრირებს, ხოლო შემოდგომით უკან ბრუნდება. ამ მონაკვეთზე სამშენებლო სამუშაოები იმგვრად დაიგეგმება, რომ არ დაემთხვეს როჭოს მიგრაციის პერიოდს და თავიდან იქნას აცილებული ზემოქმედება. ექსპლუატაციის ფაზაზე შესაძლებელია როჯოს დაჯახება ეგხ-სთან; თუმცა, ეს ზემოქმედება მნიშვნელოვანი არ უნდა იყოს. როჭო დაცულია საქართველოში და მსოფლიოში; თუმცა, ამ ფრინველის ბეშუმის პოპულაცია არ წარმოდგენს საკვანძოს. - ეგხ-ს მონაკვეთი მდ. სხალთასა და მდ. აჭარისწყლის შესართავიდან ქვედა დინებაში: ეს ტერიტორია წარმოადგენს მტაცებელი ფრინველების ადგილობრივი სახეობების დღიური მიგრაციისა და სანადირო არეალს. აქ დაფიქსირებულია ადგილობრივი სახეობებისთვის ხელსაყრელი საბუდარი ჰაბიტატები. მდ. სხალთის ხეობას მტაცებლები სანადიროდ იყენებენ. აღნიშნულ მონაკვეთზე ფრინველების რაოდენობა შედარებით ნაკლებია. რადგანაც აქ ფრინველები ძირითადად ხეობის გასწვრივ დაფრენენ, დერეფნის მარშრუტის შერჩევისას ფრინველებზე პოტენციური ზემოქმედების შესამცირებლად ორი ძირითადი მიდგომა იქნა გათვალისწინებული: ეგხ-თი მდინარეთა გადაკვეთების მინიმუმამდე დაყვანა და ეგხ-ს გადატანა მთათა თხემებისკენ. ამას გარდა, აღნიშნული მონაკვეთზე შედარებით დიდი რაოდენობის ღამურები გვხვდება; თუმცა, ეგხ არ გადაკვეთს ღამურების სამიგრაციო დერეფანს, ან მათი თავშეყრის ადგილებს. როგორც წესი, ღამურები მდინარესთან ახლოს, თავიანთი საკვები ბაზის მახლობლად, ხის ფუღუროებში ბინადრობენ. ამ მონაკვეთზე ეგხ შეძლებისდაგვარად მთების თხემებისკენ იქნა წანაცვლებული. ასეთი მარშრუტის შერჩევის გამო და ღამურების ექოლოკაციის უნარის გათვალიწინებით, ეგხ-სთან ღამურების დაჯახების რისკი უმნიშვნელო იქნება. 220 კვ-იანი ეგხ-ს ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედების ზონა საკმაოდ მცირეა და ველი სწრაფად მცირდება ხაზიდან დაცილებისასას. ელექტრომაგნიტური ველის კუმულატიურ ზემოქმედებას ადგილი არ ექნება, რადგანაც ღამურების კუთხით სენსიტიურ მონაკვეთზე სხვა მაღალი ძაბვის ეგხ-ები არ გვხვდება. შესაბამისად, ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედება ღამურების სონარულ სისტემაზე უმნიშვნლო იქნება. - ეგხ-ს მონაკვეთი მდ. ჭორიხისა და მდ. აჭარისწყლის შესართავიდან ხელვაჩაურის ქვესადგურამდე: ეგხ-ს ეს 10 კმ-იანი მონაკვეთი გადის ბათუმის სამიგრაციო დერეფანზე, სადაც შემოდგომის მიგრაციისას დიდი რაოდენობით ფრინველი იყრის თავს. სამიგრაციო დერეფანი განსაკუთრებით მნიშვნენელოვანია კრაზანაჭამიასთვის (Pernis apivorus): თუმცა ეს სახეობა დაცული არაა, შემოდგომის მიგრაციისას ბათუმის „ყელში“ დაფიქსირებულია მისი მსოფლიო პოპულაციის 45-130%. გარდა ამისა, ამ ტერიტორიაზე გვხვდება საქართველოს და IUCN წითელი ნუსხის სახეობებიც, თუმცა უფრო ნაკლები რაოდენობით. სამიგრაციო დერეფნის მთლიანი სიგანე 15 კმ-ია, საიდანაც AP142-სა და AP 150-ს (მდ. აჭარისწყლის შესართავი - სოფ. ქვემო ჯოჭო) შორის მოქცეული დაახლ. 5 კმ-იანი მონაკვეთი სავარაუდოდ მაღალი ზემოქმედების ქვეშ მოხვდება, რადგანაც ამ მონაკვეთზე ფრინველები დაბალ სიმაღლეზე ფრენენ (იხ. სურათი 7.2.5). DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 319 of 424 როგორც აღინიშნა, შეუძლებელია ისეთი ალტერნატივის შემუშავება, რომელიც გვერდს აუვლიდა ამ ტერიტორიას, რადგანაც ეგხ-ს მიერთების წერტილი - ხელვაჩაურის ქვესადგური - აქ უკვე ათწლეულებია ფუნქციონირებს. თუმცა, ზემოქმედების შესამცირებლად მოხდა მარშრუტის ოპტიმიზაცია. კერძოდ, შემუშავდა ალტერნატიული მარშრუტი 4.1, რომელიც დაახლ. 3-4 კმ-ითაა დაცილებული მდ. ჭოროხის ხეობას, რომელიც მთავარი სამიგრაციო ტერიტორიაა. ამას გარდა, ეგხ მოცილებული იქნა სოფ. ჯოჭოდან აღმოსავლეთით მდებარე ქედიდან, სადაც, კვლევების მიხედვით, ფრინველები ძირითადად დაბალ სიმაღლეებზე დაფრენენ. ეგხ-ს ბოლო მონაკვეთი (მახოს ხიდიდან ქვესადგურამდე) მოეწყობა არსებული ხაზების პარალელურად. ასეთი მარშრუტის ეფექტურობის საჩვენებლად სურათი 7.2.5-ზე ნაჩვენებია ამ სენსიტიური ტერიტორიის გრძივი პროფილი და ფრინველების ფრენის სავარაუდო მარშრუტი. პროფილზე ნაჩვენებია ანძების განლაგება ამ ტერიტორიაზე და ის ზონა, სადაც ფრინველები დაბლა დაფრინავენ. როგორც სურათიდან ჩანს, ასეთი მარშრუტი საკმაოდ ეფექტური უნდა იყოს, რადგანაც ტოპოგრაფიული მახასიათებლები საშუალებას იძლევა ანძები ფრინველების დერეფანზე ქვემოთ განთავსდეს. ამას გარდა, ეგხ-ს ანძები და კაბელები დაპროექტდება საუკეთესო გამოცდილების გათვალისწინებით, რათა მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი ფრინველთა დაჯახების და დენის დარტყმის ალბათობა. კერძოდ, კაბელებს შორის საკმარისი მანძილი იქნება დატოვებული, რომ ფრინველები ორივე ფრთით არ შეეხონ მათ; ამას გარდა, კაბელებზე დამონტაჟდება ამრეკლები, რათა გაიზარდოს მათი ხილვადობა და შემცირდეს შეჯახების რისკი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 320 of 424 სურათი 7.2.5 ბათუმის „ყელის“ და საპროექტო ეგხ-ს განლაგების სქემა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 321 of 424 7.2.5 ფლორაზე შესაძლო ზემოქმედება მცენარეული საფარი შესაძლოა დაზიანდეს ან განადგურდეს დერეფანში მცენარეული საფარის წმენდისას, ანძების საძირკველების, თავად ანძების და მისასვლელი მოწყობისას და სატრანსპორტო ოპერაციებისას. ზემოქმედების აღწერისას აქცენტი გაკეთებულია მცენარეთა დაცულ სახეობებზე. ეგხ-ს დერეფნისთვის ფლორის დეტალური აღწერა მოცემულია ფონური მონაცემების თავში, სადაც ასევე აღწერილია ფლორის კუთხით სენსიტიური უბნები. ფონური მონაცემების კვლევისას გამოვლენილი იქნა ისეთი უბნები, სადაც დიდია მცენარეთა დაცული და საფრთხის წინაშე მყოფი სახეობების პოვნის ალბათობა. ფლორის დაცული სახეობებით გამორჩეული უბნები დატანილი იქნა სენსიტიურობათა რუკებზე. ფლორაზე პოტენციური ზემოქმედება შეფასებულია კონკრეტულ ტერიტორიაზე გავრცელებული მცენარეთა სახეობების, ზემოქმედების მასშტაბისა და ხანგრძლივობის გათვალისწინებით. პოტენციური ზემოქმედება ფლორის კუთხით სენსიტიურ უბნებზე აღწერილია ქვემოთ. ფიჭვნარში განვითარებული მეზოფილური მდელოები – ეს ჰაბიტატები დაფიქსირდა AP08-სა და AP09-ს შორის. მცენარეთა დაცული სახეობებიდან აქ გვხვდება: კავკასიის ენდემები - Tephroseris subfloccosa, Aetheopappus pulcherrimus, Gladiolus dzavakheticus და CITES-ით დაცული Gymnadenia conopsea. მათზე პოტენციური ზემოქმედების შესამცირებლად ეგხ-ს დერეფანი შეძლებისდაგვარად მოცილებული იქნა აღნიშნული კომპლექსიდან. ამ ტერიტორიაზე მცენარეული საფარის მოცილება საჭირო არაა, ხოლო ანძების მოწყობისას სამუშაოები ისე უნდა განხორციელდეს, რომ მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი ზემოქმედება მცენარეულ საფარზე. ამისი გათვალისწინებით, ამ უბანის მცენარეულ საფარზე ზემოქმედება ძალიან მცირე დონის იქნება. მცენარეული საფარის კვლევისას სოფ. გიორგიწმინდის შემოგარენში, AP08-ს მიმდებარედ არსებული ბუჩქნარი სენსიტიურად ჩაითვალა (სენსიტიური უბანი #15). დერეფნის დაპროექტებისას AP08 მოცილებული იქნა ამ სენსიტიურ უბანს; თუმცა, თუ წინასამშენებლო კვლევა აჩვენებს, რომ მცენარეთა ეს თანასაზოგადოება ზემოქმედების ქვეშ ყვება, საჭირო იქნება ანძის მცირედი წანაცვლება. სოფ. გიორგიწმინდის მახლობლად დაფიქსირებული ფიჭვნარი ნაძვნარის შერევით და თრიმლის ქვეტყით ასევე მაღალსენსიტიურად ჩაითვალა (სენსიტიური უბანი #16). ამ თანასაზოგადოების გავრცელების ტერიტორია გაცილებით აღემატება პროექტის ზემოქმედების ზონად და პროექტი ვერ გამოწვევს აქ დაფიქსირებული რომელიმე სახეობის მთლიანად განადგურებას. მაღალი საკონსერვაციო ღირებულება ასევე მიენიჭა მდ. სხალთის ხეობაში დაფიქსირებულ იელიან ნაძვნარს, გვიმრიან ნაძვნარს და ნაძვნარის ფანჯარაში განვითარებულ ჭაობს. ამ მონაკვეთზე AP39 და AP40 იმგვარად იქნა განთავსებული, რომ შემცირდეს ზემოქმედება აღნიშნულ თანასაზოგადოებებზე; თუმცა, ზემოქმედების მინიმუმამდე დასაყვანად შესაძლოა საჭირო გახდეს ანძების მცირედი წანაცვლება. ამ მონაკვეთზე ტყის გაჩეხვა საჭირო არაა; კაბელების გაჭიმვის სამუშაოები კი იმგვარად უნდა შესრულდეს, რომ თავიდან იქნას აცილებული ზემოქმედება ამ სენსიტიურ ჰაბიტატებზე. მაღალი ღირებულებით გამოირჩევა სოფ. რაკვთასა და სოფ. ფუშრუკაულს შორის არსებული მუხნარ-რცილნარი ტყეები (ნაკვეთი #25). ამ ტყეებზე ზემოქმედების შესამცირებლად AP41-AP43 მონაკვეთი სხვა ტერიტორიაზე იქნა გატარებული. ამასთან, აღნიშნული ჰაბიტატი დიდი გავრცელებით გამოირჩევა და დერეფანში მცენარეულ საფარის გაწმენდამ არ უნდა გამოიწვიოს ამ სენსიტიური თანასაზოგადოების განადგურება; თუმცა, სამშენებლო სამუშაოებისას საჭირო იქნება ზემოქმედების მინიმუმამდე დაყვანა. სოფ. ფუშრუკაულსა და სოფ. ვერანებს შორის (AP 45-47) დაფიქსირდა ნაძვნარი ჭოროხის მუხის შერევით (ნაკვეთი 26), რომელიც შედარებით მაღალსენსიტიურად ჩაითვალა. აქ აღიწერა მცენარეთა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 322 of 424 შემდეგი სახეობები: Picea orientalis, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი); ქვეტყეში ბუჩქნარიდან გვხვდება: Rhododendron luteum, Rosa canina; ბალახეული საფარი წარმოდგენილია სახეობებით: Driopteris filix mas, Fragaria vesca, Oxalis acetosella. ამ მონაკვეთის მიმდებარე ტერიტორიებზე, ხეობის ორივე მხარეს განვითარებულია ნაძვნარი ტყე მუხის შერევით; ადგილ- ადგილ გვხვდება სოფლები (აგროლანდშაფტები). სოფ. ვერნებთან, გზის პირას იზრდება თუთუბო (Rhus coriaria) და კაკალი(Juglans regia), რომლებიც საქართველოს და წითელი ნუსხის სახეობებია. ამ მონაკვეთზე ეგხ-ს დერეფანი ისე დაიგეგმა, რომ შეძლებისდაგვარად არ გადაკვეთოს სენსიტიური უბნები. ამისთვის გამოყენებული იქნა სასოფლო-სამეურნეო ნაკვეთები. მიუხედავად ამისა, ამ მონაკვეთზე მაინც საჭირო იქნება ტყის ჭრა. ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი სახეობები გასხვისების ზოლის გარეთაც ფართოდაა გავრცელებული და გვხვდება მიმდებარე ფერდობებზე. შესაბამისად, ზემოქმედებას ადგილი ექნება ამ სენსიტიური ტერიტორიის მხოლოდ მცირე უბანზე. შედარებით მაღალი სენსიტიურობით გამოირჩევა ფურტიოს ხიდთან დაფიქსირებული კლდე-ტყის კომპლექსიც. ეს კომპლექსი უგულველყოფილი ალტერნატივა 2.1-ის დერეფანში ხვდება. კლდე-ტყის კომპლექსი გვხვდება მდ. ჭვანისწყლისა და მდ. აჭარისწყლის შესართავთანაც. თუმცა, ანძების უბნები ისე იქნა შერჩეული, რომ თავიდან იქნას აცილებული მათზე ზემოქმედება. ამ ტერიტორიის სენსიტიურობა გასათვალისწინებელია სამშენებლო სამუშაოების წარმოებისას. სენსიტიურობით გამოირჩევა სოფ. სირაბიძეების შემოგარენიც (ნაკვეთი #31), სადაც დაფიქსირდა: Robinia pseudoacacia, Alnus barbata, Quercus dschorochensis (კავკასიის სუბენდემი), Diospyros lotus (ერთეულად), Ostrya carpinifolia (ერთეულად) (საქართველოს წითელი ნუსხა). შესაძლოა საჭირო გახდეს ცალკეული ეგზემპლიარების გადარგვა, რის დასაზუსტებლადაც საჭიროა წინასამშენებლო კვლევის მონაცემები. ეგხ-ს დერეფნის სხვა მონაკვეთები დაბალი ან საშუალო სენსიტიურობით ხასიათდება. ფონური მონაცემების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ ეგხ-ს დერეფანში მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოები და მისასვლელი გზების მოწყობა არ გამოიწვევს მცენარეთა თანასაზოგადოებების მნიშვნელოვან ცვლილებას. თუმცა, ადგილ-ადგილ შესაძლო საჭირო გახდეს ანძების უბნების მცირედ წანაცვლება, რათა თავიდან იქნას აცილებული ზემოქმედება ფლორის მაღალი დაცვითი ღირებულების სახეობებზე. უნდა აღინიშნოს, რომ დერეფნის შერჩევისას შეძლებისდაგვარად შემცირებული იქნა ზემოქმედება მცენარეულ საფარზე, რისთვისაც გამოყენებული იქნა ხელსაყრელი ტოპოგრაფიული პირობები. კერძოდ, ასეთი გზით შემცირებული იქნა იმ მონაკვეთების საერთო სიგრძე, სადაც მცენარეული საფარის გაკაფვა დერეფნის მთელს სიგანეზე იქნება საჭირო. დეტალურმა ბოტანიკურმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ საფრთხის წინაშე მყოფ და სხვა დაცულ სახეობებზე ზემოქმედება არ გამოიწვევს მათ სრულ განადგურებას და მნიშვნელოვან დანაკარგს. მას შემდეგ, რაც მოხდება ეგხ-ს დერეფნის დემარკაცია, საჭიროა დეტალური ბოტანიკური კვლევის განხორციელება (ტყის აღწერა), რაც, საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნით, საჭიროა ტყეკაფის ნებართვის მისაღებად. ეს კვლევა შეიძლება განახორციელოს პროექტის მესაკუთრემ, ან მშენებელმა კონტრაქტორმა, წინასამშენებლო კვლევის ფარგლებში. მასში ჩართული უნდა იყოს მაღალკვალიფიციური ბოტანიკოსი და მეტყევეები. ბოტანიკოსის ფუნქცია იქნება დაცული და იშვიათი სახეობების იდენტიფიცირება, ხოლო მეტყევეების - მოსაჭრელი ხეების გადანომვრა და ხე- მასალის მოცულობის განსაზღვრა სახეობების მიხედვით. ინვენტარიზაციის შედეგები წარდგენილი უნდა იქნას საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს სატყეო დეპარტამენტში. ცხრილი 7.2.4-ში შეჯამებულია ზემოქმედება ბიოლოგიურ გარემოზე. ცხრილში აღწერილია ნარჩენი ზემოქმედების მასშტაბი, ინტენსივობა და ალბათობა, რაც შეფასებულია დაპროექტების, მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზების შემარბილებელი ღონისძიებების გათვალისწინებით (ეს DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 323 of 424 ღონისძიებები აღწერილია ცხრილის ბოლო სვეტში და მე-8 თავში „შემარბილებელი ღონისძიებები“). ბიოლოგიურ გარემოზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნება რეცეპტო- მასშტაბი რეცეპტ პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ორი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა უხეში შეფასებებით, ხე-ტყის ჭრა ეგხ-ს 150 კმ-იანი სიგრძის დერეფანში დაახლ. 40 კმ-ზე იქნება საჭირო. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ტყეების საერთო ფართობი 350 ჰა-მდე იქნება, რაც ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მუნიციპალიტეტების ტყის ფონდის 0.2%- ს არ აღემატება. სენსიტიურობის კრიტერიუმების მიხედვით, ამ ტყეებიდან არცერთი არ წარმოადგენს კრიტიკულ ან ძალიან სენსიტიურ ჰაბიტატს. შედარებით მაღალი ღირებულებით ტყის ჰაბიტატების გამოირჩევა მდ. სხალთის ხეობაში, სამუდამო ბეშუმსა და ზამლეთს შორის მოქცეული განადგურება ტყეები, რომელებიც მდიდარია გასხვისების ბიომრავალფეროვნებით, ასევე ბეშუმსა ტყის ზოლის მოწყობის, რეგიონული და მთ. შავშიწვერს შორის არსებული სუბ- დაბალი ან ეკოსისტ ანძების მონტაჟის, დაბალი ალპური ტყეები. საშუალო ემები კაბელების გარდაუვალი გაჭიმვის და ზემოქმედება შედარებით მაღალი მისასვლელი ღირებულების ტყიან მონაკვეთებზე გზების მოწყობის თავიდან იქნა აცილებული მარშრუტის გამო შემუშავებისას. ტყის ჭრის მინიმუმამდე დასაყვანად გამოყენებული იქნა ხელსაყრელი ტოპოგრაფიული პირობები, ამასთან ეგხ-ს მარშრუტი შეძლებისდაგვარად გაყვანილი იქნა მოშიშვლებულ/ მეჩხერი ტყის დაფარულ უბნებზე. ასეთი საპროექტო ღონისძიებები მნიშვნელოვანია არა მარტო ბიომრავალფეროვნების შესანარჩუნებლად, არამედ ბუნებრივი საფრთხეების (ეროზია, მეწყერი, წყალდიდობა, სხვა) თავიდან ასაცილებლადაც. ტყის ჰაბიტატების 65 მ სიგანის განაკაფი და ფრაგმენტაცია ელექტროგადამცემი ხაზი ხელს ვერ გასხვისების შეუშლის ცხოველებს დერეფნის ზოლის მოწყობის, რეგიონული გადაკვეთაში, ან ვერ შეაფერხებს ტყის დაბალი ან ანძების მონტაჟის, დაბალი მცენარეების გამრავლებას დერეფნის ეკოსისტ საშუალო კაბელების ნაკლებსავარა ორთავე მხარეს, რადგანაც პროექტის ემები გაჭიმვის და უდო რეგიონში არ დაფიქსირებულა ასეთი მისასვლელი ზემოქმედების მიმართ განსაკუთრებით გზების მოწყობის მგრძნობიარე სახეობები. გამო ტყის ხანძრების სსე უზრუნველყოფს ისეთი გაზრდილი რიკი, ღონისძიებების განხორციელებას, ტყის რეგიონული რაც შესაძლოა როგორიცაა ხე-ტყის ნარჩენების გატანა ეკოსისტ საშუალო დაბალი დაკავშირებული მცენარეული საფარის გაწმენდის ემები შესაძლო იყოს ხეების სამუშაოების შემდეგ და აალებადი გაკაფვის დროს DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 324 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი რეცეპტ პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ორი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა წარმოქმნილ ხე- მასალების უსაფრთხო გამოყენების ტყის ნარჩენებთან, წესები. დერეფანში მცენარეული უნდა აღინიშნოს, რომ სწორი ტექ. საფარის მომსახურების შემთხვევაში თავად ეგხ-ს არასათანადო დერეფანი ხანძარსაწინააღმდეგო მართვასთან, ან განაკაფის ფუნქციას შეასრულებს და პროექტის ხელს შეუშლის ხანძრის სწრაფად მუშახელის მიერ გავრცელებას. აალებადი მასალების არასწორ მოხმარებასთან ზემოქმედებას შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს გაკაფულ უბნებზე, რომლებიც სამუდამოდ გარდაიქმნება მდელოებად ან ბუჩქნარად. გაწმენდითი სამუშაოების შემდეგ დერეფანში მცენარეული საფარის აღდგენა ბუნებრივად მოხდება და აქ ფეხს ინვაზიური მოიკიდებს ადგილობრივი (ქვე-ტყის) ტყის რეგიონული დაბალი ან სახეობების სახეობები, ან მიმდებარე ტერიტორიებზე ეკოსისტ დაბალი საშუალო გავრცელება ტყის არსებული სახეობები. ეგზოტიკური ემები შესაძლო ეკოსისტემები ინვაზიური სახეობების გავრცელების თავიდან ასაცილებლად გამოყენებული იქნება შემარბილებელი ღონისძიებები. ამას განსაკუთრებული ყურადღება მიექცევა იმ უბნებზე, სადაც საჭირო იქნება მცენარეული საფარის აღდგენის ხელშეწყობა. ამ ზემოქმედებას შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს სამშენებლო/ ტექ. მომსახურების სუბ- სამუშაოებისას. ამ ტიპის ჰაბიტატებზე ალპური ზემოქმედებას ადგილი ექნება 6 მ სიგანის ჰაბიტატების ლოკალური და დერეფანში. სამშენებლო სამუშაოების საშუალო დროებითი დაბალი ალპური დასრულების შემდეგ დაზიანებული დაკარგვა გარდაუვალი მდელოე უბნებზე მცენარეული საფარი ბი ბუნებრივად აღდგება, საჭიროების შემთხვევაში კი განხორციელდება რეკულტივაციის ღონისძიებები. დიდი მდინარეების მახლობლად დაახლ. წყლის ხარისხის 40 ანძა განთავსდება; სამშენებლო გაუარესება უბნების მახლობლად არსებული მცირე სამშენებლო ხევების რაოდენობა უცნობია. უბნებიდან პროექტისთვის გათვალისწინებულია გრუნტით ან ეროზიის მაკონტროლებელი და ქიმიური ზედაპირული წყლების მართვის ნივთიერებებით წყლის ლოკალური ღონისძიებების განხორციელება (მაგ, დაბინძურებული ეკოსისტ დაბალი დაბალი სილის დამჭერი ღობეების მოწყობა, მიწის ზედაპირული ემები გარდაუვალი სამუშაოების შეჩერება წვიმისას და სხვა), ჩამონადენით, რაც რათა თავიდან იქნას აცილებული შესაძლოა ზედაპირულ წყლებზე მნიშვნელოვანი დაკავშირებული ზემოქმედება. ქიმიური ნივთიერებებით იყოს მცენარეული (მაგ, საწვავით, გამხსნელებით) საფარის დაბინძურების რისკის მინიმუმამდე წმენდასთან, მიწის შესამცირებლად მოხდება მასალების და სამუშაოებთან და ტექნიკის სწორად მართვა. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 325 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი რეცეპტ პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ორი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა ტექნიკის მოძრაობასთან დაბალი ანძების განლაგების დეტალურმა ანალიზმა გვიჩვენა, რომ მდინარის მანქანებით გადაკვეთა მხოლოდ 10 ანძების უბნებამდე ანძისთვის იქნება საჭირო იმ ადგილებში, მისასვლელად სადაც ხიდები და სხვა მისასვლელი მდინარეთა გზები არაა. სამუშაოების წარმოება წყლის გადაკვეთისას ლოკალური მდინარეთა კალაპოტში დაგეგმილი არაა, ეკოსისტ წყლის საშუალო რადგანაც ანძების განთავსება მდინარის ემები ეკოსისტემებზე გარდაუვალი კალაპოტში არ ხდება და მხოლოდ უშუალო რამდენიმე ანძა მოეწყობა მდინარის ზემოქმედება/მათი ჭალაში. წყლის ჰაბიტატებზე დაზიანება ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დასაყვანად მოხდება იქნება ტექნიკის სათანადოდ მართვა. ეგხ-ს დერეფანში ჭალისპირა ტყეების ფართობი ძალიან მცირეა. ამასთან, ეს ჰაბიტატები ძირითადად მნიშვნელოვნად ფრაგმენტირებულია ეკონომიკური საქმიანობის შედეგად. ამ ტიპის ჭალისპირა ეკოსისტემებზე ზემოქმედება ტყეების დაზიანება შემცირებული იქნა ეგხ-თი მდინარეთა წყლის ტექნიკის ლოკალური გადაკვეთების მინიმუმამდე დაყვანით და ეკოსისტ დაბალი გადაადგილებისა დაბალი ეგხ-ს მდინარის ნაპირებიდან ემები და მცენარეული გარდაუვალი მოცილებით (მაგ, მდ. სხალთის ხეობაში საფარის წმენდის ეგხ მთათა ქედებზე იქნა გადატანილი). გამო სამშენებლო სამუშაოების განხორციელება საუკეთესო გამოცდილების გათვალისწინებით ამ ეკოსისტემებზე ზემოქმედებას მისაღებ დონემდე დაიყვანს. წყლის ეკოსისტემებში ფლორის/ფაუნის ინვაზიური სახეობების გავრცელება ლოკალური წყლის ინვაზიური მოსალოდნელი არაა, რადგანაც ადგილი დაბალი ეკოსისტ დაბალი სახეობების არ ექნება ჰიდროლოგიური პირობების და ნაკლებსავარა ემები გავრცელება ჰაბიტატების ისეთი ცვლილებას, უდო რომლებიც ხელს შეუწყობდა ინვაზიური სახეობების გავრცელებას. ეგხ-ს დერეფნისთვის ფაუნის სენსიტიური უბნები დაფიქსირდა ბუნაგების ახალციხის და ხელვაჩაურის /ბუდეების ქვესადგურის მიდამოებში, ბეშუმის დაზიანება, შემოგარენში და მდ. სხალთისა და მდ. ფაუნა ცხოველთა ლოკალური აჭარისწყლის ხეობებში. ამ უბნებიდან სენსიტი საშუალო ან დაღუპვა / დაბალი არცერთი არაა კრიტიკული ჰაბიტატი. ურ მაღალი დაზიანება გარდაუვალი არსებული ინფორმაციით, ეგხ არ უბნებში სამშენებლო და გადაკვეთს ფაუნის სენსიტიურ უბნებს. ტექ. მომსახურების ფაუნის სენსიტიურ უბნებზე სამუშაოებისას ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად ან მინიმალურ დონემდე დასაყვანად საჭიროა წინასამშენებლო კვლევის და DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 326 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი რეცეპტ პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ორი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის განხორციელება. ფრინველების კუთხით სენსიტიური უბნებია ახალციხისა და ხელვაჩაურის ქვესადგურის მიდამოები. ეს უკანასკნელი ხვდება ბათუმის სამიგრაციო დერეფანში და განსაკუთრებული მნიშვნელობით გამოირჩევა. ამას გარდა, ღამურების გამო შედარებით სენსიტიური უბნებია სხალთის ხეობის ქვედა წელი და აჭარისწყლის ხეობის შუა წელი. ეგხ-სთან ფრინველების და ფრინველების/ ღამურების შეჯახების ღამურების რისკის მინიმუმამდე დასაყვანად ფაუნა დაღუპვა ეგხ-ს ლოკალური გამოყენებული იქნა საპროექტო სენსიტი საშუალო ან კაბელებთან დაბალი ან ღონისძიებები. კერძოდ, ეგხ გადატანილი ურ მაღალი შეჯახების გამო, ან საშუალო იქნა ფრინველებისთვის/ ღამურებისთვის უბნებში კაბელებთან გარდაუვალი ნაკლებად სენსიტიურ ადგილებში, ხოლო შეხებისას დენის კაბელები დაპროექტდა საუკეთესო დარტყმის გამო გამოცდილების გათვალისწინებით. ეგხ-ს ხილვადობის გასაზრდელად გამოყენებული იქნება ხაზის მარკერები. ექსპლუატაციის ფაზაზე მოხდება ფრინველების მონიტორინგი, რისი მეშვეობითაც შემოწმდება არსებული შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობა და განისაზღვრება დამატებითი ღონისძიებების გატარების საჭიროება. დაბალი ცხოველთა სამყაროზე ზემოქმედება მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი ეგხ-ს დერეფნის წინასამშენებლო კვლევის საშუალებით, რომლის ფარგლებშიც ბუნაგების განისაზღვრება ბუნაგები/ბუდეები და /ბუდეების ცხოველების კუთხით სხვა ფაუნა არასენსიტიურ უბნებში დაზიანება, მნიშვნელოვანი უბნები, რათა რეგიონული ცხოველთა შეძლებისდაგვარად თავიდან იქნას დაბალი ან დაღუპვა / აცილებული მათზე ზემოქმედება. ამისი საშუალო დაზიანება მიღწევა შესაძლებელი იქნება ანძის უბნის გარდაუვალი სამშენებლო და მცირედი წანაცვლებით და ახალი ტექ. მომსახურების მისასვლელი გზებისთვის სათანადო სამუშაოებისას მარშრუტის შერჩევით. ამასთან, ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის განხორციელება უზრუნველყოფს ფაუნაზე ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დაყვანას. დაბალი ფრინველების და ფრინველებზე და ღამურებზე ამ ღამურების ზემოქმედების მინიმუმამდე დაღუპვა ეგხ-ს შესამცირებლად ეგხ-ს საინჟინრო არასენსიტიურ კაბელებთან პროექტი მომზადდება საუკეთესო ლოკალური შეჯახების გამო, ან გამოცდილების გათვალისწინებით. უბნებში კაბელებთან ფაუნა შეხებისას დენის დარტყმის გამო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 327 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი რეცეპტ პოტენციური რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ორი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა ფონური მონაცემების კვლევისას განისაზღვრა მცენარეული საფარის მხრივ სენსიტიური უბნები. კვლევის შედეგები გამოყენებული იქნა დერეფნის ალტერნატივების შემუშავებისას და უპირატესი ვარიანტის შესარჩევად. ეგხ-ს საინჟინრო პროექტის დასრულების მცენარეული შემდგომ სასურველია წინასამშენებლო საფარის დაზიანება კვლევის განხორციელება, რათა ეგხ-ს დერეფანში განისაზღვროს ექნება თუ არა ადგილი მცენარეული ლოკალური ზემოქმედებას მცენარეთა მაღლი საშუალო ან საფარის დაბალი ან დაცვითი ღირებულების სახეობებზე და მაღალი გაწმენდის, საშუალო ანძების ადგილმდებარეობა იმგვარად ფლორა სენსიტიურ უბნებში სამშენებლო გარდაუვალი დაზუსტდეს, რომ თავიდან იქნას სამუშაოების და აცილებული ან მინიმუმამდე იქნას ტექნიკის მუშაობის შემცირებული ამგვარი ზემოქმედება. სხვა გამო შემარბილებელი ღონისძიებები უნდა განხორციელდეს ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის ფარგლებში. სენსიტიურ უბნებზე უნდა შესრულდეს რეკულტივაციის სამუშაოები, თუ მცენარეული საფარის აღდგენა ასეთ ადგილებში ბუნებრივად არ ხდება. მცენარეული ფლორაზე ზემოქმედების მინიმალურ საფარის დაზიანება დონემდე შესამცირებლად ფლორა არასენსიტიურ ეგხ-ს დერეფანში გათვალისწინებულია მენეჯმენტის მცენარეული რეგიონული საუკეთესო მეთოდების და საფარის დაბალი ან ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის დაბალი გაწმენდის, საშუალო განხორციელება. სამშენებლო სამშენებლო გარდაუვალი სამუშაოების დასრულების შემდგომ ეგხ-ს უბნებში სამუშაოების და დერეფანში მოხდება მცენარეული ტექნიკის მუშაობის საფარის ბუნებრივი აღდგენა. გამო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 328 of 424 7.3 პოტენციური ზემოქმედება სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე ამ ქვე-თავში განსაზღვრულია პროექტის პოტენციური ზემოქმედება სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე, აღწერილია ამ ზემოქმედების ხასიათი, დონე, გავრცელების არეალი და ხანგრძლივობა. ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტების ზემოქმედება სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე მოსალოდნელია როგორც მშენებლობის, ასევე ექსპლუატაციის ფაზებზე; ამასთან, ეს ზემოქმედება შეიძლება იყოს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი. ზემოქმედების დონე, ჩვეულებრივ, დამოკიდებულია: სამშენებლო სამუშაოების ადგილზე, მასშტაბზე, ხანგრძლივობაზე, მუშახელის რაოდენობაზე, ელექტროგადამცემი ხაზის საექსპლუატაციო პარამეტრებზე, მანძილზე უახლოესი დასახლებული პუნქტებიდან, ამ დასახლებების სოციალურ-ეკონომიკურ მახასიათებლებსა და სხვა. მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზების პროექტებისთვის დამახასიათებელი უარყოფითი ზემოქმედება და ამ ზემოქმედების ფაქტორები, ჩვეულებრივ, მოიცავს:  მშენებლობის ფაზაზე: o ზემოქმედებას ადამიანის ჯანმრთელობასა და უსაფრთხოებაზე, რაც შეიძლება დაკავშირებული იყოს სამშენებლო მანქანების გადაადგილებასთან და ოპერირებასთან, მცენარეული საფარის მოხსნასთან, მიწის და სამშენებლო სამუშაოების წარმოებასთან, სადენების დათრევისა და გაჭიმვის სამუშაოებთან და სხვა. ზემოქმედება ჩვეულებრივ დაკავშირებულია სამუშაოების დროს წარმოქმნილ მტვერთან, ხმაურთან და ვიბრაციასთან. გარკვეული ზემოქმედება ასევე შეიძლება უკავშირდებოდეს შემოყვანილ მუშახელს, კერძოდ მათ მიერ გადამდები დაავადებების გავრცელებას. o ადგილობრივი ოჯახური მეურნეობების შემოსავლების შემცირებას და მათი ცხოვრების დონის დაქვეითებას, რაც შეიძლება გამოიწვიოს მიწათსარგებლობაზე ზემოქმედებამ და მოსახლეობის განსახლებამ. o ვიზუალურ ზემოქმედებას ლანდშაფტებზე და კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებზე, და შესაბამისად, ზემოქმედებას ტურიზმის სექტორზე. o ზემოქმედებას საზოგადოებრივ ინფრასტრუქტურაზე, მათ შორის საზოგადოებრივ გზებზე, მილსადენებზე და სხვა, რაც შეიძლება გამოიწვიოს პროექტის მანქანა- დანადგარების მოძრაობამ. o ადგილობრივი მოსახლეობის დემოგრაფიულ ცვლილებებს, რაც შეიძლება უკავშირდებოდეს უცხო მუშახელის შემოყვანას და/ან ოჯახების განსახლებას.  ექსპლუატაციის ფაზაზე: o ზემოქმედებას მოსახლეობის ჯანმრთელობასა და უსაფრთხოებაზე, რაც შესაძლოა უკავშირდებოდეს ეგხ-ს ელექტრომაგნიტურ გამოსხივებას, ხმაურს, ოზონის ემისიას და ელექტროშ`კს, ასევე ეგხ-ს ტექნიკურ მოხმარებისას წარმოქმნილ შემაწუხებელ ფაქტორებს (ატმოსფერულ ემისიებს, ხმაურის გავრცელებას, პროექტის მანქანების გადაადგილებას და სხვა). o შრომის ჰიგიენის და უსაფრთხოების საკითხებს იმ პირებისთვის, რომლებიც უზრუნველყოფენ ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციას და ტექნიკურ მომსახურებას, რადგანაც მათ უხდებათ სახიფათო სამუშაოების შესრულება, როგორიცაა მუშაობა დიდ სიმაღლეებზე, ძნელად მისასვლელ ადგილებზე, მაღალი ძაბვის დანადგარებთან, ტექნიკასთან და სხვა. o ზემოქმედებას საზოგადოებრივ ინფრასტრუქტურაზე, მათ შორის ზემოქმედებას საჰაერო ნავიგაციაზე (ანძების და ელექტრომაგნიტური ველის გამო), ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედებას რადიო და ტელემაუწყებლობაზე. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 329 of 424 o ელექტროგადამცემი ხაზის ვიზუალურ ზემოქმედებას ლანდშაფტებსა და კულტურულ მემკვიდრეობის ობიექტებზე. o საცხოვრებელი პირობების გაუარესებას, რაც შეიძლება გამოწვეული იყოს მიწის და სხვა რესურსების ხელმისაწვდომობის შეზღუდვასთან. ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის დადებითი ზემოქმედება შემდეგია:  მშენებლობის ფაზაზე: ადგილობრივი მოსახლეობის და ბიზნეს სექტორის შემოსავლების გაზრდა, უშუალოდ პროექტში დასაქმების შედეგად, ასევე ადგილობრივ შესყიდვებსა და სხვა სერვისებზე გაზრდილი მოთხოვნის გამო; ასევე აღსანიშნავია, რომ პროექტმა შეიძლება გამოიწვიოს ადგილობრივი საბიუჯეტო მოსაკრებლების ზრდა;  ექსპლუატაციის ფაზაზე: ადგილობრივი მოსახლეობის და ბიზნეს სექტორის შემოსავლების გაზრდა პროექტში პირდაპირი დასაქმების შედეგად, ასევე ადგილობრივ შესყიდვებსა და სხვა სერვისებზე გაზრდილი მოთხოვნის გამო; პროექტმა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს საბიუჯეტო მოსაკრებლების ზრდა. ~როექტის შედეგად მოსალოდნელია, რომ გაუმჯობესდეს ადგილობრივი მოსახლეობის ელექტრომომარაგება და გაიაფდეს მიწოდებული ელექტროენერგიის საფასური. როგორც აღინიშნა, სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე პოტენციური ზემოქმედების დონე დამოკიდებულია პროექტის სხვადასხვა პარამეტრებზე და ადგილობრივ გარემოზე, რის გამოც მისი შეფასება უნდა მოხდეს მრავალი კრიტერიუმის გათვალისწინებით. წინამდებარე გარემოზე ზემოქმედების შეფასებისათვის გამოყენებული რანჟირების კრიტერიუმები და ზემოქმედების შეფასების მეთოდოლოგია აღწერილია ანგარიშის მე-5 თავში, ხოლო კონკრეტული კრიტერიუმები მოყვანილია ზემოქმედების შეფასების ნაწილში; აქ ასევე განსაზღვრულია ზემოქმედების რეცეპტორების სენსიტიურობის კრიტერიუმები, რომლებიც მოცემულია ცხრილი 7.3.1-ში. ამ სენსიტიურობის კრიტერიუმების შემუშავებისას, გათვალისწინებულია პოტენციური ზემოქმედების სახეები და ზემოქმედების გავრცელების არეალი. ზემოთ აღწერილი, ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტებისთვის დამახასიათებელი ზემოქმედების სახეები მოცემული პროექტისთვის განხილულია შემდეგ ქვე-თავებში. ზემოქმედების დახასიათებისას გათვალისწინებულია პროექტის დერეფნის სოციალურ-ეკონომიკური პარამეტრები, ასევე მოსახლეობასთან კონსულტაციების პროცესში გამოკვეთილი საკითხები. ანგარიშის მიმდინარე ნაწილში შეფასებულია როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი ზემოქმედება, რისთვისაც გამოყენებულია პროექტისთვის შემუშავებული შეფასების მეთოდოლოგია. ამას გარდა, შემუშავებული იქნა მოსალოდნელი ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები, რომლებიც მოცემულია მე-8 თავში. სოციალურ-ეკონომიკური რეცეპტორების სენსიტიურობის კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმები მაღალი მშენებლობის ფაზისთვის - ეგხ-დან და/ან მისასვლელი გზიდან 0-200 მ-ის რადიუსში არსებული საცხოვრებელი ტერიტორიები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები, კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები და საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა; - ოჯახები, რომლებიც ექვემდებარება ფიზიკურ განსახლებას; - ოჯახები, რომლებსაც ეზღუდებათ წვდომა მიწაზე/სხვა რესურსზე, რომელიც მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს მათ შემოსავალს; - პროექტის მუშახელი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 330 of 424 ექსპლუატაციის ფაზისთვის - ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის ცენტრალური ხაზიდან 30-50 მ-ის რადიუსში არსებული საცხოვრებელი სახლები, სხვა სტრუქტურები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები; - ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 0-100 მ-ის რადიუსში არსებული საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები; - ეგხ-ს მახლობლად არსებული აეროპორტები; - პროექტის მუშახელი. საშუალო მშენებლობის ფაზისთვის - ეგხ-დან და/ან მისასვლელი გზიდან 200-500 მ-ის რადიუსში არსებული საცხოვრებელი ტერიტორიები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები, კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები და საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა. ექსპლუატაციის ფაზისთვის - ეგხ-ს დერეფნის ცენტრალური ხაზიდან 50-100 მ-ის რადიუსში არსებული საცხოვრებელი ტერიტორიები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები; - ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 100-500 მ-ის რადიუსში არსებული საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები; - ეგხ-დან რამდენიმე კილომეტრით დაცილებული აეროპორტები; - ადგილობრივი მოსახლეობა. დაბალი მშენებლობის ფაზისთვის - ეგხ-დან და/ან მისასვლელი გზიდან 500 მ-ზე მეტად დაცილებული საცხოვრებელი ტერიტორიები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები, კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები და საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა; - ეგხ-დან და მისასვლელი გზებიდან 1 კმ-ზე შორს არსებული დასახლებები. ექსპლუატაციის ფაზისთვის - ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 100 მ-ზე შორს არსებული საცხოვრებელი ტერიტორიები, სკოლები, საბავშვო ბაღები, საავადმყოფოები ან სხვა საზოგადოებრივი შენობა-ნაგებობები; - ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 500 მ-ზე მეტად დაცილებული საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურა და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტები; - ეგხ-დან 10 კილომეტრზე მეტი მანძილით დაცილებული აეროპორტები; - ეგხ-დან და მისასვლელი გზებიდან 1 კმ-ზე შორს არსებული დასახლებები. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 331 of 424 7.3.2 ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე და საზოგადოებაზე როგორც ზემოთ აღინიშნა, ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტებმა ადგილობრივ მოსახლეობაზე და საზოგადოებაზე შეიძლება იქონიოს როგროც დადებითი, ასევე უარყოფითი ზემოქმედება, რომელიც შეიძლება შემდეგში მდგომარეობდეს:  დემოგრაფიული ცვლილებები ადგილობრივ მოსახლებაში;  ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების რისკები;  ფიზიკური და/ან ეკონომიკური განსახლება;  მიწის და რესურსების ხელმისაწვდომობის შეზღუდვა;  შემოსავლების შემცირება და ცხოვრების დონის გაუარესება;  საზოგადოებრივი ინფრასტრუქტურის დაზიანება, ან გაუმჯობესება;  ვიზუალური ზემოქმედება;  დასაქმების შესაძლებლობის შექმნა;  ელექტროენერგიის გაიაფება და ენერგომომარაგების სანდოობის ამაღლება. როგორც წესი, ეს ზემოქმედება უფრო მაღალია უშუალოდ ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული ადგილობრივი მოსახლეობის შემთხვევაში. თუმცა, ზემოქმედების დონე დამოკიდებულია ადგილობრივ პირობებზე და საპროექტო პარამეტრებზე. ზემოთ ჩამოთვლილი პოტენციური ზემოქმედების სათანადოდ შესაფასებლად, გზშ-ს ფარგლებში, მოხდა პროექტის დერეფნიდან 1 კმ- ის რადიუსში არსებული მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური კვლევა. კერძოდ, გზშ-ს გუნდმა ელექტროგადამცემი ხაზის კორიდორში მოხვედრილ დასახლებულ პუნქტებში ჩაატარა სოციალურ-ეკონიმიკური მონაცემების კვლევის და ზოგიერთი შენობა-ნაგებობის სტატუსის გადამოწმების დეტალური სამუშაოები. პროექტის პოტენციური ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული დასახლებების ანალიზმა გვიჩვენა, რომ მათი დიდი ნაწილი სოფლებია. ეგხ-ის დერეფანი ფაქტიურად გვერდს უვლის ყველა საშუალო ზომის ან დიდ დასახლებას, გარდა ხელვაჩაურისა, სადაც იგი არსებულ ქვე-სადგურს უნდა მიუერთდეს. ამას გარდა, ელექტროგადამცემი ხაზის კორიდორი შერჩეულ იქნა ისეთნაირად, რომ მაქსიმალურად მოცილებოდა მჭიდროდ დასახლებული უბნებს, რათა მინიმუმამდე შემცირებულიყო ზემოქმედების არეალში მოქცეული მოსახლეობის რაოდენობა. უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს კანონმდებლობა ელექტროგადამცემი ხაზებისთვის სანიტარული დაცვის ზონებს არ ადგენს; დაცვის ზონები ეგხ-ებისთვის მხოლოდ ტექნიკური უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად არის დადგენილი. სხვადასხვა ქვეყენების სტანდარტების ანალიზმა გვაჩვენა, რომ 220 კვ-იანი ხაზებისთვის, როგორც წესი, სანიტარული ზონა არ განისაზღვრება, რადგანაც ითვლება, რომ მათთვის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები დაბალია. სანიტარული ზონები დგინდება მხოლოდ 330 კვ-იანი და უფრო მაღალი ძაბვის ეგხ- ებისთვის. როგორც წესი, 330 კვ-იანი ეგხ-ს მინიმალური სანიტარული ზონა განისაზღვრება კიდურა სადენიდან 20 მ-იანი დაშორებით, ანუ სადენის გადახრის გათვალისწინებით ის დაახლოებით 50 მ სიგანის დერეფნით განისაზღვრება. სწორედ აღნიშნული სიდიდე იქნა გამოყენებული ახალციხე ბათუმის 220კვ-ისნი ხაზის პროექტისთვის რეცეპტორების სენსიტიურობის კრიტერიუმების დასადგენად. ელექტროგადამცემი ხაზის შუახაზიდან განისაზღვრა 50 მ და 100 მ დაშორებული საცხოვრებელი სახლები და სხვა შენობა-ნაგებობები, რომელთაც მიენიჭა სენსიტიურობის მაღალი ან საშუალო დონე. საცხოვრებელი სახლების დასადგენად, გამოყენებული იყო ელექტროგადამცემი ხაზის კუთხური ანძების GPS კოორდინატები, მაღალი გარჩევადობის აეროფოტო სურათები და Google Earth პროგრამულ უზრუნველყოფის სატელიტური მასალები. ზემოთ აღწერილი მეთოდების გამოყენებით, ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 100 მ-ის სიგანის კორიდორში 200 საცხოვრებელ სახლამდე იქნა დაფიქსირებული, ხოლო 50 მ-ის რადიუსში - 80 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 332 of 424 სახლამდე. საცხოვრებელი სახლების ჩათვლით, დერეფნის შუახაზიდან 100 მ-ის რადიუსში სულ 350 შენობა-ნაგებობას განლაგებული, რომელთა რაოდენობრივი განაწილებაც მუნიციპალიტეტების მიხედვით მოცემულია ცხრილი 7.3.2-ში. უნდა აღინიშნოს, რომ ეგხ-ს საინჟინრო პროექტის თანახმად, სადენები დერეფნის შუახაზიდან 15- 20 მ-ით იქნება დაცილებული სამმაგი ანძის უბნებში, რომლებიც მოეწყობა ხაზის მიმართულების ცვლის კუთხეებში და მაღალი დატვირთვის უბნებზე; დერეფნის დიდ ნაწილში კი, სადენები შუახაზიდან 8-12 მ-ით იქნება დაცილებული (ანძის ტიპის მიხედვით). შესაბამისად, მანძილი შენობა-ნაგებობასა და უახლოეს სადენს შორის (რომლისთვისაც დგინდება სტანდარტი საქართველოში) დამოკიდებულია ანძის ტიპზე. მიმდინარე ეტაპზე, როდესაც დეტალური პროექტის არ არის დასრულებული, შეუძლებელია კორიდორის ზუსტი პარამეტრების განსაზღვრა, შესაბამისად გამოყენებულია დაშვება 50 მეტრიანი კორიდორის პარამეტრით, რომელიც წარმოადგენს მაქსიმალურ სიდიდეს.. გადამცემი ხაზიდან 50 მ-ის და 100 მ-ის რადიუსში არსებული შენობა- ნაგებობები ყველა შენობა-ნაგებობა საცხოვრებელი სახლი (საცხოვრ. ჩათვლით) # მუნიციპალიტეტი დასახლება 50 მ 100 მ 50 მ 100 მ სამცხე-ჯავახეთი 1 მუგარეთი 2 6 2 6 2 ფერსა 7 11 7 11 ახალციხე 3 გიორგიწმინდა - - - 1 4 წყრუთი - 5 - 7 5 ბენარა - 1 2 9 კახარეთის საზაფხულო 6 ადიგენი სადგომები - - 13 30 არლის საზაფხულო 7 სადგომები 14 34 14 34 სულ სამცხე-ჯავახეთში 23 57 38 98 აჭარა 8 კვატია 5 8 9 13 9 ზაგარდანი 3 3 8 ხულო 10 წაბლანა - - - 1 11 გურძალი 2 4 2 4 12 ძმაგული - 2 - 4 13 შუახევი - 5 7 17 შუახევი 14 ხიჭაური 2 6 5 11 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 333 of 424 15 დანდალო - 3 3 6 16 ტაკიძეები 2 4 2 5 17 გოგიაშვილები 2 5 2 11 18 კოკოტაური 2 11 3 21 19 ახო 4 6 4 7 ქედა 20 ქედა 11 30 12 35 21 ცხემნა - 2 - 3 22 კორმოხეთი 2 4 2 4 23 პირველი მაისი - 5 1 13 24 ქვედა ბზუბზუ - 3 - 3 25 მახუნწეთი - 1 - 3 26 აჭარისწყალი 2 5 1 7 ხელვაჩაური 27 ქვემო ჯოჭო 3 14 3 17 28 ხელვაჩაური 17 24 30 50 სულ აჭარაში 54 145 89 243 სულ 77 202 127 341 საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების საკითხები მშენებლობის ფაზაზე ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის სიახლოვეს მცხოვრები მოსახლეობა პროექტის პირდაპირი ზემოქმედების ქვეშ აღმოჩნდება მცენარეულობის გაკაფვის, სამშენებლო და სადენების გაჭიმვის სამუშაოების შესრულებისას. ზემოქმედების სახეები შემდეგნაირად შეიძლება აღიწეროს:  პროექტის საქმიანობით და ტრანსპორტით გამოწვეული ხმაური, მტვრის, ნამწვი აირების ემისია და ვიბრაცია: როგორც წინა ქვეთავებში აღინიშნა, ადამიანის ჯანმრთელობაზე ზემოქმედების პოტენციალის მქონე ამ ფაქტორების სიდიდე საკმაოდ მცირე იქნება, რადგანაც თითოეულ სამუშაო უბანზე შესასრულებელი სამუშაოები მცირე მოცულობისაა და ისინი მოკლე დროში შესრულდება. აღნიშნული ზემოქმედების ფაქტორებიდან, ნამწვი აირების ემისიები, უმნიშვნელო იქნება და ადგილობრივ მოსახლეობაზე ზემოქმედების რისკი პრაქტიკულად არ არსებობს. ხმაურისა და მტვრის ემისიების ზემოქმედება უფრო მაღალი დონითაა მოსალოდნელი, თუმცა, დაგეგმილი შემარბილებელი ღონისძიებები (მტვრის მაკონტროლებელი ღონისძიებები, სამუშაო დროის შეზღუდვა და სხვა) უზრუნველყოფს მათ შემცირებას მისაღებ დონემდე. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ ზემოქმედების ჩამოთვილი სახეები სწრაფად მცირდება მანძილის ზრდასთან ერთად და ზემოქმედების რეცეპტორებად შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ სამუშაო უბნებთან უშუალო სიახლოვეს, კერძოდ, 0-200 მ-ში მცხოვრები მოსახლეობა. მათი სენსიტიურობა ხმაურისა და მტვრის მიმართ საშუალო ან მაღალი დონის იქნება; თუმცა, ეს ზემოქმედება ძალიან ხანმოკლეა, რადგან სამუშაოები თითოეულ ანძასთან, მხოლოდ რამდენიმე კვირას DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 334 of 424 გასტანს. უნდა აღინიშნოს, რომ მაღალ და საშუალო სენსიტიური რეცეპტორების (მოსახლეობის) რაოდენობა საკმაოდ მცირეა (იხილეთ ცხრილი ზემოქმედების ქვეშ მყოფი მოსახლეობის შესახებ), რადგანაც ელექტროგადამცემი ხაზის გვერდს უვლის მჭიდროდ დასახლებულ უბნებს.  სატრანსპორტო ნაკადების გაზრდა: პროექტის გამო, დერეფნის მთელს სიგრძეზე, გაიზრდება სატრანსპორტო შემთხვევებთან დაკავშირებული ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები. პროექტის ტექნიკის მოძრაობა ცალკეულ მონაკვეთებზე ინტენსიური არ იქნება და ამ ზემოქმედების ხანგრძლივობაც საკმაოდ მცირე იქნება. პროექტისთვის გათვალისწინებულია ტრანსპორტის მართვის გეგმის განხორციელება, რაც ამ რისკებს მინიმუმამდე შეამცირებს.  გადამდები დაავადებების გავრცელება შემოყვანილი მუშახელის მიერ: ცალკეულ მონაკვეთზე განსახორციელებელი მცირე მოცულობის სამშენებლო სამუშაოების გამო, შემოყვანილი მუშახელის რაოდენობა საკმაოდ მცირე იქნება. ამასთან, სამშენებლო სამუშაოებისთვის, შეძლებისდაგვარად, ადგილობრივი მუშახელი იქნება გამოყენებული. შესაბამისად, გადამდები დაავადებების გავრცელების რისკი ეგხ-ს გასწვრივ არსებული დასახლებებისთვის უმნიშვნელო იქნება. საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების საკითხები ექსპლუატაციის ფაზაზე ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები დაკავშირებული იქნება შემდეგ ფაქტორებთან:  ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებით გამოწვეული ხმაური, მტვრის, ნამწვი აირების ემისია და ვიბრაცია: ამ ტიპის ზემოქმედებების არეალი და ხანგრძლივობა ასევე მცირე იქნება, რადგან, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების მოცულობა და მათთან დაკავშირებული ზემოქმედების ფაქტორები უფრო მცირე მასშტაბის იქნება, ვიდრე სამშენებლო სამუშაოების მოცულობა და მათ მიერ გამოწვეული ზემოქმედება. ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების განხორციელება სავარაუდოდ წელიწადში ერთხელ იქნება საჭირო.  ელექტროგადამცემი ხაზის ოპერირებისას წარმოქმნილი ხმაური ექსპლუატაციის ფაზაზე, უშუალოდ ხაზის ქვეშ და მისგან რამდენიმე მეტრში, შესაძლოა ისმოდეს ზუზუნის, ტკაცუნის, ან სისინის დაბალი ხმები. ეს ხმები წარმოქმნება კორონალური განმუხტვისას, როდესაც ატმოსფერული ჰაერი ეხება სადენებს, დაზიანებული ან დაბინძურებული იზოლატორებიდან. ხმაურის წარმოქმნა ასევე შესაძლებელია ქარის ქროლვის გამო.. როგორც წესი, ხმაურის დონე უფრო მაღალია ტენიან ამინდში, როდესაც ჰაერის ტენიანობა 80%-ს აღემატება, ან ქარიან ამინდში. ამას გარდა, ხმაურის დონე დამოკიდებულია ელექტროგადამცემი ხაზის ძაბვაზე და იზრდება ძაბვის ზრდასთან ერთად. სხვადასხვა საცნობარო და ლიტერატურული მასალის მიხედვით, ელექტროგადამცემი ხაზის ხმაურის დონე მშრალი და უქარო ამინდის პირობებში, გასხვისების ზოლის საზღვარზე, 40-50 დბა-ს დიაპაზონშია; ტენიანი და ქარიანი ამინდებისას კი ხმაურის დონემ შესაძლოა 50-60 დბა-ს მიაღწიოს. სხვადასხვა 220 კვ-იანი ეგხ-ებისთვის, წვიმიანი ამინდის შემთხვევაში მოსალოდნელი ხმაურის დონის მოდელირების შედეგების მიხედვით, ჯამური ხმაურის დონე დერეფნის ცენტრში 45 დბა-ს აღწევს, ხოლო ცენტრალური ხაზიდან 30 მ-ის დაცილებით - 40 დბა-ს. ამიტომ, საქართველოსა და ჯანდაცვის საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ შემუშავებული ხმაურის სტანდარტების გათვალისწინებით, საპროექტო ელექტროგადამცემი ხაზის შემთხვევაში, ხმაურის ზემოქმედება უშუალოდ ხაზთან ან მის სიახლოვეს მცხოვრებ ან მომუშავე პირებზე, დაბალი ან უმნიშვნელო დონის ზემოქმედებად უნდა ჩაითვალოს. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 335 of 424  ელექტროგადამცემი ხაზის ელექტრომაგნიტური ველი: ყველა გადამცემი ხაზი წარმოადგენს ელექტრომაგნიტური ველის გამოსხივების წყაროს. ამ ველის ძალა დამოკიდებულია ეგხ-ს ძაბვასა და დენის ძალაზე. საკითხის სენსიტიურობის გამო, ელექტრომაგნიტური ველის გამოსხივებასთან დაკავშირებულ ჯანმრთელობის რისკებს მიეძღვნა ცალკე ქვეთავი (იხ. ქვემოთ).  ელექტროშოკი (დენის დარტყმა): დენის დარტყმის საფრთხეები უკავშირდება ძაბვის ქვეშ მყოფ სადენებთან ან მათთან მომუშავე მანქანა დანადგარებთან. ძაბვის ქვეშ მყოფ სადენებთან შეხებას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს მათი ჩამოვარდნის შემთხვევაში (მაგ, მძიმე თოვლის ან ძლიერი ქარის გამო). არაპირდაპირ შეხებას შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს ეგხ-ს ქვეშ მაღალი მანქანების მუშაობის შემთზვევაშიც, თუმცა აღნიშნული შემთხვევების ალბათობა ძალიან დაბალია არსებული უსაფრთხოების სისტემების სწორი ოპერირების შემთხვევაში. ამას გარდა, ეგხ-ს ანძებზე შესაძლოა აძვრნენ ბავშვები, რომლებიც ვერ აცნობიერებენ ქმედებასთან დაკავშირებულ რისკებს, ასეთი რისკი არსებობს ეგხ-ს ყველა იმ მონაკვეთზე, რომელიც ახლოს გადის დასახლებებთან; თუმცა, სადენებთან მიწვდომა ძალიან რთულია და მნიშვნელოვან ძალისხმევას მოითხოვს. ელექტროშოკთან (დენის დარტყმასთან) დაკავშირებული აღწერილი რისკები იარსებებს ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, ანუ ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციის მთელ პერიოდში, თუმცა მათი მოხდენის ალბათობა ძალიან დაბალია. საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა, ამ რისკების და შესაბამისი სიფრთხილის ზომების შესახებ, ინფორმაციას მიაწოდებს ზემოქმედების ზონაში არსებულ მოსახლეობას, რათა თავიდან იქნას აცილებული შესაძლო უბედური შემთხვევები. ამასთან, ყოველ ანძაზე განთავსდება გამაფრთხილებელი ნიშნები (ქართულენოვანი), რომლებზეც მითითებული იქნება მოსალოდნელი საფრეები. მათზე ასევე მითითებული იქნება 24 სთ-იანი ცხელი ხაზის ნომერი, რომელზეც საგანგებო სიტუაციებისას უნდა განხორციელდეს ზარები.  სადენების ჩამოვარდნა და/ან ანძების წაქცევა: ასეთ შემთხვევებს შესაძლოა ადგილი ჰქონდეს მიწისძვრებისას, ძლიერი ქარისას ან დიდი თოვლის შემთხვევაში. შესაძლებელია ასევე ანძების წაქცევა გეოდინამიური და ეროზიული პროცესების გამოც. ანძების წაქცევამ, ან სადენების ჩამოვარდნამ, შესაძლოა გამოიწვიოს მოსახლეობის ან მათი ქონების დაზიანება. საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა ადგილობრივ მოსახლეობას მიაწვდის ინფორმაციას, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ ჩამოთვლილი შემთხვევების დროს. კერძოდ, მოსახლეობა ინფორმირებული იქნება აღნიშნულ შემთხვევებთან დაკავშირებული საფრთხეების და უბედური შემთხვევების თავიდან აცილებისთვის განსახორციელებელი ქმედებების შესახებ. მოსახლეობას ეცნობება, თუ როდისაა განსაკუთრებით საშიში ეგხ-ს მახლობლად ყოფნა (მაგ, ძლიერი ქარისას, ელჭექისას) და რა ზომები უნდა მიიღონ, რომ თავი დაიცვან ასეთ სიტუაციებში. სსე უზრუნველყოფს 24 სთ-იან ცხელ ხაზს, რომელზედაც შესაძლებელი იქნება ზარების განხორციელება საგანგებო სიტუაციებში.  საჰაერო ნავიგაციის უსაფრთხოება: აეროპორტებთან ახლოს განლაგებულ ანძებს უკავშირდება საჰაერო ნავიგაციის უსაფრთხოების რისკები, რადგანაც მათ შეიძლება დაეჯახოს თვითმფრინავი, ან ხაზის ელექტრომაგნიტურმა ველმა შესაძლოა გავლენა იქონიოს აეროპორტის რადარის მუშაობაზე. ხელვაჩაურის ქვესადგურის მახლობლად, მისგან 3-4 კმ-ის დაშორებით, განლაგებულია ბათუმის საერთაშორისო აეროპორტი, რომელიც ემსახურება როგორც მცირე, ასევე დიდ ხომალდებს. საპროექტო ეგხ ბათუმის აეროპორტიდან საკმაოდ იქნება დაცილებული და ხელს ვერ შეუშლის მის ფუნქციონირებას. საკმარისი დაშორების გამო, ეგხ-ზე ვიზუალური მარკერების დამონტაჟება საჭირო არ არის.; თუმცა, საქაერონავიგაციის მოთხოვნის შემთხვევაში ასეთი ზომები გატარებული იქნება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 336 of 424 როგორც ზემოთაა აღწერილი, ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები ძირითადად ადგილობრივ მოსახლეობასთან, კერძოდ კი ეგხ-ს მახლობლად მცხოვრებ ან მომუშავე პირებთან იქნება დაკავშირებული. საერთო ჯამში, ჯანმრთელობის და უსაფრთხოების რისკები დაბალი დონის, ან უმნიშვნელო იქნება; თუმცა, ავარიების შემთხვევაში მათ შესაძლოა სერიოზული შედეგები ჰქონდეს. როგორც აღინიშნა, სსე მოახდენს მოსახლეობის ინფორმირებას, თუ რა ზომები უნდა მიიღონ ავარიული სიტუაციებისას. სხვა სათანადო შემარბილებელი ზომები აღწერილია მე-8 თავში. ელექტრო-მაგნიტური ველის პოტენციური ზემოქმედება ელექტრომაგნიტური ველის გამოსხივების წყაროა ნებისმიერი ელექტრომოწყობილობა, მათ შორის ელექტროგადამცემი ხაზებიც. ელექტრული ველის წყაროს წარმოადგენს ორ წერტილს შორის პოტენციალთა სხვაობა (ძაბვა). ელექტრული ველის ძალა ძაბვის პირდაპირპროპორციულია და იზომება ვოლტი/მეტრით (ვ/მ). ელექტრული ველის ეკრანირება მარტივად ხდება გამტარებით, შენობა-ნაგებობებით და სხვა ობიექტებით. მაგნიტური ველის წყაროა ელექტრონების მოძრაობა (დენი), რომლის ძალა დენის ძალის პირდაპირპროპორციულია. მაგნიტური ველი გაუსებში (G) ან ტესლებში (T) იზომება (1 T = 10,000 G). ელექტრული ველისგან განსხვავებით, მაგნიტური ველი აღწევს მასალათა უმეტესობაში და მისი ეკრანირება რთულია. როგორც ელექტრული, ასევე მაგნიტური ველი წყაროდან მანძილის კვადრატის უკუპროპორციულად მცირდება. საცხოვრებელ სახლებში სხვადასხვა ელექტროხელსაწყოებით და ელექტროგაყვანილობით წარმოქმნილი მაგნიტური ველის საშუალო მნიშვნელობა 1 მილიგაუსს (mG) (შეადგენს. როგორც აღინიშნა, მაგნიტური ველის ძალა სწრაფად მცირდება მანძილის ზრდასთან ერთად. ამის გამო, ეგხ- ების მაგნიტური ველის ზემოქმედების ქვეშ მხოლოდ მცირე რაოდენობის სახლები თუ ხვდება და საცხოვრებელი შენობების შიგნით მაგნიტური ველის ძირითადი წყარო საყოფაცხოვრებო ტექნიკაა. როგორც წესი, საზოგადოებისა და მეცნიერების ინტერესი ელექტრომაგნიტურ ველთან დაკავშირებულ ჯანმრთელობის რისკების ირგვლივ მაღალია; თუმცა, ეგხ-ებისთვის ტიპიური ელექტრომაგნიტური ველით გამოწვეული დაავადებების შესახებ ემპირიული მონაცემები ძალიან ცოტაა. 50-60 ჰც სიხშირის ელექტრომაგნიტური ველის ძალა ძალიან მცირეა. მას არ გააჩნია მაიონიზებელი ეფექტი და როგორც წესი, არც თერმული ეფექტი აქვს. ამას გარდა, საწარმოო სიხშირის ელექტრომაგნიტურ ველს არ შეუძლია მოლეკულის ან დნმ-ს სტრუქტურაზე ზემოქმედება და ვერ გამოიწვევს მუტაციურ ცვლილებებს ან ავთვისებიან სიმსივნეებს. ასეთ ელექტრომაგნიტურ ველს ორგანიზმში შეუძლია ძალიან მცირე დენის აღძვრა. ცხოველებზე დაკვირვებით მეცნიერებმა აჩვენეს, რომ 50,000 mG-მდე ძალის მაგნიტურ ველი არ იწვევს რაიმე დაავადებებს. 1979 წლის ეპიდემიოლოგიური კვლევისას შესწავლილი იქნა ეგხ-ების მახლობლად მცხოვრები ბავშვების საცხოვრებელი გარემო და ჯანმრთელობის მდგომარეობა. კვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ 3-4 mG-ზე მაღალ მაგნიტური ველისთვის არსებობს გარკვეული სტატისტიკური კოლერაცია ბავშვებში გამოვლენილ ლეიკემიის შემთხვევებთან. ამის შემდგომ პერიოდში ელექტრომაგნიტური ველის ჯანმრთელობაზე ზემოქმედების საკითხებს მრავალი კვლევა მიეძღვნა. მოგვიანებით ჩატარებულმა კვლევებმა არ დადასტურა, რომ ლეიკემიანი ბავშვები უფრო ხანგრძლივად ან უფრო ხშირად განიცდიდნენ ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედებას; ამასთან, განმტკიცდა რწმენა, რომ ელექტრომაგნიტური ველი არ შეიძლება სიმსივნეების გამომწვევი მიზეზი გახდეს. მეცნიერთა დიდი უმრავლესობა მივიდა იმ კონსენსუსამდე, რომ ბავშვებში ლეიკემიის შემთხვევებსა და საცხოვრებელ გარემოში არსებულ ელექტრომაგნიტურ ველს შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის დასადგენად არსებული მონაცემები არასაკმარისია. ამას გარდა, მეცნიერთა უმრავლესობის მოსაზრებით, როცა ასეთი კავშირი ვლინდება ეპიდემიოლოგიურ კვლევებში, ეს შეიძლება იყოს გაუგებრობის ან უზუსტობის შედეგი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 337 of 424 დიდი რაოდენობის კვლევების შედეგების შეჯამების საფუძველზე მრავალი სამეცნიერო ორგანიზაცია მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ საცხოვრებელი გარემოს ელექტრომაგნიტურ ველსა და ჯანმრთელობის გაუარესებას შორის არანაირი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი არ არსებობს. ამიტომაც, ტიპიური სიდიდის ელექტრომაგნიტური ველისთვის სამეცნიერო ორგანიზაციებს არ აქვთ შემუშავებული რეკომენდირებული ნორმები ჯანმრთელობაზე ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად. ასეთი სტანდარტი არ არსებობს მსოფლიოს ქვეყენების დიდ ნაწილში. სურათი 7.3.1 ელექტრომაგნიტური ველის ძალის ტიპიური კონტური მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის (ჯანმო) მიერ ელექტრომაგნიტური ველისადმი მიძღვნილ ბოლო დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ ელექტრომაგნიტური ველი არ იწვევს ადამიანის ჯამრთელობის ხანგრძლივად გაუარესებას (WHO, 2007). როგორც ჯანმოს ამ დოკუმენტშია აღნიშნული, მაღალი ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედების შემთხევაშიც კი ცხოველებში რაიმე დაავადება, მათ შორის სიმსივნეები არ გამოვლენილენილა და არ არსებობს რაიმე მტკიცებულება, რომ ელექტრომაგნიტური ველი რომელიმე დაავადებას იწვევს. არამაიონიზებელი გამოსხივებისგან დაცვის საერთაშორისო კომისიის (ICNIRP) მიერ საცხოვრებელი გარემოსთვის რეკომენდირებული მაგნიტური ველის ზღვრული დონე 833 mG-ია, ხოლო სამუშაო გარემოსთვის - 4,200 mG (ICNIRP, 1998). ელექტრომაგნიტური უსაფრთხოების საერთაშორისო კომიტეტის (ICES) მიერ საზოგადოებრივი ადგილებისთვის რეკომენდირებული მაგნიტური ველის ზღვრული დონე 9,040 mG-ია (ICES, 2002). ორთავე სტანდარტის დადგენისას აღებულია უსაფრთხოების მაღალი რეზერვი. აშშ-ს გარემოს ჰიგიენის ეროვნული ინსტიტუტის ანგარიშის „ელექტრული დენის მოხმარებით გამოწვეული ელექტრომაგნიტური ველი“ (NIEHS, 2002), ელექტროსისტემაში მომუშავე პირისთვის მაგნიტური ველის საშუალო დონე 9.6 mG-ია, 220 კვ-იანი ეგხ-დან 15 მ-ში მაგნიტური ველის დონე 19.5 mG-ია, ხოლო 30 მ-ში - 7.1 mG. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 338 of 424 რუსეთსა და სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში დადგენილია უსაფრთხოების ან სანიტარული ზონები, რომელთა საშუალებითაც ხდება ელექტრომაგნიტური ველის მავნე ზემოქმედებიდან თავის დაცვა. საქართველოში დადგენილი წესების მიხედვით (Rules of Installation of Electric Equipment-ПУЭ (ენერგეტიკის სამინისტრო, დაუთარიღებელი 2)), ეგხ-ებისთვის დადგენილია 30 მ-იანი ბუფერული ზონა (აითვლება უახლოესი კიდურა კაბელიდან), რომლის შიგნითაც არ შეიძლება იყოს საცხოვრებელი სახლები. როგორც ზემოთ მოყვანილი მონაცემებიდან ჩანს, ელექტრომაგნიტური ველის სიდიდე მოცემული პროექტის 100 მ სიგანის დერეფანში და მის საზღვართან, ისევე როგორც 30 მ-იანი ბუფერული ზონის საზღვართან, ICNIRP-ისა და ICES-ს მიერ რეკომენდირებულ მაქსიმალურ დონეებზე გაცილებით ნაკლები იქნება. შესაბამისად, 30 მ-იანი ბუფერული ზონა საკმარისია მიმდებარე მოსახლეობის დასაცავად ელექტრომაგნიტური ველის პოტენციური უარყოფითი ზემოქმედებისგან. როგორც აღინიშნა, სსე უზრუნველყოფს, რომ ეგხ საცხოვრებელი სახლებიდან 30 მ-ით მაინც იქნას დაცილებული, თუკი ეს შეუძლებელია, მოხდება ასეთი ოჯახების განსახლება. შრომის ჰიგიენა და უსაფრთხოება მშენებლობის ფაზაზე მშენებლობის ფაზაზე შრომის ჰიგიენისა და უსაფრთხოების საკითხები შეიძლება დაკავშირებული იყოს შემდეგთან:  პროექტის საქმიანობით და ტრანსპორტით გამოწვეული ხმაური, ვიბრაცია, მტვრისა და ნამწვი აირების ემისია: როგორც შესაბამის თავებში აღინიშნა, ნამწვი აირების ემისია უმნიშვნელო იქნება და ეს ემისიები ვერ გამოიწვევს პროექტის მუშახელის ჯანმრთელობის გაუარესებას. მიუხედავად შემარბილებელი ღონისძიებებისა, ხმაურისა და მტვრის დონე სამშენებლო უბნებზე სავარაუდოდ ისეთ სიდიდეს მიაღწევს, რომ შეიძლება ზემოქმედება იქონიოს მუშახელის ჯანმრთელობაზე.  სახიფათო სამუშაოებთან დაკავშირებული რისკები: პროექტთან დაკავშირებული სახიფათო სამუშაოები მოიცავს სიმაღლეზე შესასრულებელ სამუშაოებს, სახიფათო მასალების მოხმარებას, მძიმე ტექნიკასთან მუშაობას და სხვა. სახიფათო სამუშაოებისის შესრულების დროს შესაძლებელია მუშახელის დაზიანება, ან მათი ჯანმრთელობის გაუარესება, თუ ასეთი სამუშაოებისთვის დადგენილი სიფრთხილის ზომები არ იქნა დაცული. ამიტომ, სსე ან მისი კონტრაქტორი უზრუნველყოფს პროექტთან დაკავშირებული სახიფათო სამუშაოების იდენტიფიცირებას და შეიმუშავებს სათანადო უსაფრთხოების პროცედურებს, რათა თავიდან იქნას აცილებული მათთან დაკავშირებული ინციდენტები. შრომის ჰიგიენა და უსაფრთხოება ექსპლუატაციის ფაზაზე ექსპლუატაციის ფაზაზე მუშახელის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების საკითხები დაკავშირებული იქნება ეგხ-ს ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებთან, როგორიცაა მცენარეული საფარის კონტროლი, დაზიანებული ანძების და სადენების შეკეთება, სადენებისა და და იზოლატორების დროული გამოცვლა და სხვა. ამ დროს მუშახელი შეიძლება დაზიანდეს, ან დაიღუპოს, ჩამოვარდნის შედეგად, ჩამოვარდნილი ნივთებით, დენის დარტყმით, მძიმე ტექნიკით, საგზაო შემთხვევებისას, სახიფათო მასალების გამოყენების და სხვა შემთხვევებში. ფიზიკური და/ან ეკონომიკური განსახლება DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 339 of 424 წინამდებარე პროექტისთვის ფიზიკური განსახლების საჭიროება დაკავშირებული იქნება ისეთ შემთხვევებთან, როცა 220 კვ-იანი ხაზის 30 მ-იან ბუფერულ ზონაში საცხოვრებელი სახლი აღმოჩნდება. თუმცა ეგხ-ს დერეფანი უკვე დადგენილია, ეგხ-ს დეტალური საინჟინრო პროექტი ჯერ არაა მზად და ფიზიკური განსახლების მასშტაბი მხოლოდ უხეშად შეიძლება იქნას შეფასებული. როგორც ცხრილი 7.3.2-შია მოცემული, ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან 50 მ-ის რადიუსში 80-მდე საცხოვრებელი სახლი ხვდება. რაღა თქმა უნდა, 30 მ-იან ბუფერულ ზონაში ნაკლები რაოდენობის სახლი მოხვდება. 30 მ-იანი ბუფერულ ზონაში მოხვედრილი სახლები დათვლილი არ ყოფილა, რადგანაც, როგორც ამ თავის დასაწყისში იქნა აღნიშნული, სხვადასხვა ანძებისთვის, კაბელების გადახრის გამო, 10-15 მ-იანი ცდომილებაა მოსალოდნელი. ამას გარდა, გადასახლება შეიძლება თავიდან იქნას აცილებული ანძების ადგილმდებარეობის მცირე ცვლილებით (მდებარეობის დაზუსტებით საკადასტრო აღწერის შედეგების შესაბამისად). საერთო ჯამში შეიძლება ითქვას, რომ პროექტის განხორციელებისათვის საჭირო ფიზიკური განსახლების მასშტაბი მცირეა პროექტის მასშტაბთან შედარებით. ანძების მონტაჟისა და სადენების გაჭიმვის სამუშაოების გამო სასოფლო-სამეურნეო მიწების და მოსავლის დაკარგვით გამოწვეული ეკონომიკური განსახლება აუცილებელია; თუმცა, ამ ეტაპზე შეუძლებელია პროექტისთვის საჭირო მიწების ზუსტი ფართობის დადგენა, რადგანაც ეგხ-ს დეტალური საინჟინრო პროექტი არ არის დასრულებული. არსებული მონაცემების მიხედვით სსე ანძებისთვის საჭირო მიწის ნაკვეთების მესაკუთრეების დადგენის პროცესშია; კერძოდ კი, დგინდება გასხვისების ზოლში მოხვედრილი მიწის ნაკვეთების მფლობელობის საკითხები,. ცხრილი 7.1.8-ის მონაცემების გათვალისწინებით, ეკონომიკური განსახლების საჭიროება მცირე იქნება, რადგანაც სასოფლო-სამეურნეო მიწების მხოლოდ 35 ჰა მოხვდება პროექტის ზემოქმედების ქვეშ. ცალკეულ შინამეურნეობაზე/მიწის მესაკუთრეზე ზემოქმედება დამოკიდებული იქნება იმ მიწის ნაკვეთის ზომაზე, რომელსაც პროექტი შეისყიდის; ასევე იმაზე, თუ რამდენად განსაზღვრავს ეს მიწის ნაკვეთი კონკრეტული შინამეურნის ცხოვრების დონეს. მიწის და/ან მოსავლის დაკარგვით გამოწვეული ზემოქმედების მართვის მიზნით, მიწის მესაკუთრეები/ არენდატორები მიიღებენ მათთვის მიყენებული ზარალის კომპენსაციას. კომპენსაციის გადახდა მოხდება საქართველოს კანონმდებლობისა და ბანკის პოლიტიკის შესაბამისად. ამას გარდა, განსაკუთრებული შემთხვევების გამოკლებით, სსე მიწის მესაკუთრეებს და ფერმერებს 30 დღით ადრე მაინც გააფრთხილებს მათ მიწაზე განსახორციელებელი სამუშაოების დაწყების შესახებ, რათა მათ შესძლონ თავიანთი საქმიანობის შესაბამისი დაგეგმვა. ფიზიკური და ეკონომიკური განსახლების საქმიანობის მოსამზადებლად და ამ პროცესის განსახორციელებლად საქართველოსა და საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში, პროექტისთვის მომზადებული იქნა განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტი. ამ ჩარჩო- დოკუმენტში განსაზღვრულია ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი მოსახლეობის ჯგუფების და ქონების კატეგორიები. მასში ასევე მოცემულია ქონების ცალკეული ტიპისთვის სავარაუდო კომპენსაციის ზომა. თუმცა, ამ დოკუმენტში არ არის წარმოდგენილი დეტალური ინფორმაცია საკომპენსაციო ერთეული ღირებულებებისა და კონკრეტულად თითოეულ მეპატრონეზე ზემოქმედების კომპენსაციის ინდივიდუალური მატრიცები, რომელშიც მითითებული იქნებოდა ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი პირების გვარები, შესასყიდი/გამოსაყენებელი მიწის ნაკვეთების ზუსტი რაოდენობა და ზომა, მესაკუთრის სტატუსი, ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი სხვა ქონება და შესაბამისი კომპენსაცია. ასეთი დეტალები დაზუსტდება მხოლოდ საბოლოო საკადასტრო კვლევის, მიწის ნაკვეთების მონიშვნის, დაურეგისტრირებელი ქონების რეგისტრაციის და საკადასტრო რუკების მომზადების შემდგომ. საერთო ჯამში შეიძლება ითქვას, რომ ფიზიკურ და/ან ეკონომიკური განსახლებით გამოწვეული ზემოქმედება მაკომპენსირებელი/ შემარბილებელი ღონისძიებების გატარების გარეშე საშუალო დონის ან მნიშვნელოვანი იქნება; თუმცა, დაგეგმილი საკომპენსაციო ღონისძიებების შემთხვევაში, რომელიც ყველა ზიანის და დანაკარგის ანაზღაურებას ითვალისწინებს, ზემოქმედება უმნიშვნელო ან დაბალი დონის იქნება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 340 of 424 ზემოქმედება ადგილობრივი მოსახლეობის შემოსავლებზე და რესურსებთან ხელმისაწვდომობაზე პროექტმა ადგილობრივი მოსახლეობის შემოსავლებზე შეიძლება იქონიოს როგორც დადებითი, ასევე უარყოფითი ზემოქმედება. კერძოდ, მოსახლეობის შემოსავლებზე შემდეგი სახის ზემოქმედებაა მოსალოდნელი:  შემოსავლის დაკარგვა სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე ზემოქმედების გამო: ეს ზემოქმედება მცირე იქნება შემარბილებელი ან მაკომპენსირებელი ღონისძიებების გარეშეც, რადგანაც პროექტის მუდმივი ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი სავარგულების საერთო ფართობი ძალიან მცირეა. მოსახლეობისთვის მიყენებული ზარალის მაკომპენსირებელი ღონისძიებების გათვალისწინებით მოსალოდნელი ზემოქმედება უმნიშვნელოა.  შემოსავლის წყაროს დაკარგვა რესურსებთან წვდომის დაკარგვის გამო: როგორც შესაბამის თავებში იქნა აღწერილი, სხვადასხვა რესურსებს შორის პროექტს ყველაზე დიდი ზემოქმედება ტყის რესურსებზე ექნება. როგორც შეფასებამ აჩვენა, თითოეულ მუნიციპალიტეტში ზემოქმედების ქვეშ ტყის რესურსის 1%-ზე ნაკლები მოყვება, რამაც ადგილობრივი მოსახლეობისთვის ეს რესურსი ნაკლებად ხელმისაწვდომი არ უნდა გახადოს.  შემოსავლების გაზრდა მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზებზე დასაქმების გამო: ეგხ-ს სამშენებლო სამუშაოების განსახორციელებლად მუშახელი იქნება საჭირო, რომელთა რაოდენობა უცნობია, თუმცა სამუშაოების მოცულობის გათვალისწინებით, მათი რაოდენობა 100 კაცზე მეტი იქნება. საქართველოს სახელმწიფო ენერგოსისტემა თავის კონტრაქტორებს შორის წაახალისებს ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმებას. ამას გარდა, ეგხ-ს ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებისთვის სსე შეძლებისდაგვარად ადგილობრივ მუშახელს გამოიყენებს. ამ მუშახელს სტანდარტულ ხელფასს გადაუხდიან და ისინი კომპანიაში დანერგილი ყველა შეღავათით ისარგებლებენ. პროექტის მასშტაბის გათვალისწინებით, დასაქმების შესაძლებლობა მცირე დონის დადებითი ზემოქმედება იქნება. პოტენციური ზემოქმედება დემოგრაფიაზე სამშენებლო პროექტებთან დაკავშირებული დემოგრაფიული ცვლილებები შესაძლოა გამოწვეული იყოს:  ადგილობრივი მოსახლეობის ფიზიკური განსახლებით, და/ან  პროექტის განსახორციელებლად შემოყვანილი მუშახელით. პოტენციური დემოგრაფიული ცვლილებები დამოკიდებულია ფიზიკური განსახლების მასშტაბზე და შემოყვანილი მუშახელის რაოდენობაზე. ზემოქმედების რეცეპტორებია: განსახლებას დაქვემდებარებული მოსახლეობა, განსახლებულ პირთა მიმღები დასახლებები და სამშენებლო უბნების/ბანაკების მიმდებარე დასახლებები. როგორც ზემოთ აღინიშნა, წინამდებარე პროექტისთვის განსახლება ძალიან მცირე მასშტაბიანი იქნება, რაც შესაბამისად არ გამოიწვევს რაიმე შესამჩნევ დემოგრაფიულ ცვლილებებს იმ დასახლებებში, საიდანაც მოხდება ოჯახების გადასახლება, ან სადაც მოხდება მათი ჩასახლება. ამასთან უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ხალხი შეძლებისდაგვარად იგივე ან მეზობელ დასახლებებში იქნება განსახლებული. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 341 of 424 როგორც უკვე აღინიშნა, პროექტის განსახორციელებლად დიდი რაოდენობის მუშახელი არ იქნება საჭირო. მათი საერთო რაოდენობა სავარაუდოდ 100-ის ფარგლებში იქნება. ამასთან, პროექტის სამუშაოები დიდ არეალს მოიცავს, ეგხ-ს ცალკეულ მონაკვეთებზე მცირე მოცულობის სამშენებლო სამუშაოები განხორციელდება და მათ შესასრულებლად მცირე სამუშაო ჯგუფები იქნება საჭირო, რაც გავლენას ვერ იქონიებს დემოგრაფიულ სიტუაციაზე, მით უმეტეს რომ ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმება შეამცირებს შემოყვანილი მუშახელის რაოდენობას. როგორც ანალიზიდან ჩანს, პროექტმა დემოგრაფიული ცვლილებები არ უნდა გამოიწვიოს, მაგრამ, თუ მსგავსს ცვლილებებს მაინც ექნება ადგილი, სსე განახორციელებს შესაბამის ქმედებებს, რომელიც მიმართული იქნება ზემოქმედების შემცირებისაკენ.. ზემოქმედების შეჯამება და მნიშვნელოვნება როგორც ადგილობრივ მოსახლეობაზე პოტენციური ზემოქმედების აღწერამ გვიჩვენა, ეგხ-ს პროექტის ზემოქმედებიდან ყველაზე მნიშვნელოვანი იქნება ადგილობრივი მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზებისთვის. კერძოდ, მშენებლობის ფაზის ზემოქმედებიდან მოსახლეობის ჯანდაცვისა და უსაფრთხოების კუთხით შედარებით მნიშვნელოვანი იქნება ტრანსპორტის/ტექნიკის გადაადგილებასთან დაკავშირებული რისკები, ასევე ტექნიკით და მიწის სამუშაოებით გამოწვეული ხმაური და ატმოსფერული ემისიები. როგორც აღინიშნა, ზემოქმედების ეს ფაქტორები უმნიშვნელო დონისაა ადგილობრივი მოსახლეობის დიდი ნაწილისთვის; მაღალი სენსიტიურობის რეცეპტორებისთვის, ანუ სამუშაო უბნებიდან 0-200 მ-ის რადიუსში მყოფი პირებისთვის, კი ზემოქმედების ეს ფაქტორები შესაძლოა შემაწუხებელი იყოს. თუმცა, საერთო ჯამში, მაღალსენსიტიური რეცეპტორებზე ზემოქმედების დონეც დაბალია, რადგანაც მათზე ზემოქმედება ძალიან მოკლევადიანი იქნება. როგორც წესი, ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე მოსახლეობის წუხილი უკავშირდება ეგხ-ს ოპერირებისას წარმოქმნილ ხმაურს და განსაკუთრებით კი ელექტრომაგნიტურ გამოსხივებას. როგორც სხვადასხვა საცნობარო მასალის შესწავლამ გვიჩვენა, 220 კვ-იანი ხაზების შემთხვევაში ზემოქმედების ეს ფაქტორები უმნიშვნელოა. კერძოდ, ხმაურის დონე ცუდი ამიდის პირობებში ეგხ- ს ცენტრალური ხაზიდან 30 მ-ის დაშორებით 40-45 დბა-ის ფარგლებშია. ასეთი ხმაური შემაწუხებელი ვერ იქნება გარეთ ან შენობაში მყოფი პირებისთვის. როგორც წესი, ელექტრომაგნიტური გამოსხივების შემთხვევაში ყურადსაღებია მაგნიტური ველის ძალა. საცნობარო ლიტერატურის მიხედვით, 220 კვ-იანი ეგხ-ს შუახაზიდან 15 მ-ისა და 30 მ-ის დაშორებით მაგნიტური ველის მაქსიმალური დონე შესაბამისად 19.5 mG-ის და 7.1 mG-ის ფარგლებშია. ეს სიდიდეები გაცილებით ნაკლებია არამაიონიზებელი რადიაციისგან დაცვის საერთაშორისო კომისიის მიერ საზოგადოებრივი ან შრომის უსაფრთხოებისთვის დადგენილ ზღვრულ მნიშვნელობებზე. ამასთან, ჯანმოს ანგარიშებში ნათქვამია, რომ რომ თუნდაც ძალიან მაღალი ელექტრომაგნიტური ველის არსებობის პირობებშიც კი არ არსებობს დადასტურება, რომ ველის ზემოქმედება იწვევს რაიმე დაავადებებს. შესაბამისად, ელექტრომაგნიტურ ველთან დაკავშირებული საზოგადოებრივი ჯანდაცვის რისკები უმნიშვნელოდ ჩაითვალა. მუშახელის ჯანმრთელობისა და უსაფრთხოების რისკები დაკავშირებულია მძიმე ტექნიკის მუშაობასთან ან სხვა სახიფათო სამუშაოების შესრულებასთან. როგორც წესი, ასეთი რისკები მართვადია და შესაძლებელია მათი შენარჩუნება მისაღებ დონემდე. მოცემული მომენტისთვის განსახლებასთან დაკავშირებული საკითხები გაურკვეველია, რადგანაც ეგხ-ს საინჟინრო პროექტი ჯერ არაა დასრულებული. დერეფნის შეფასებამ გვიჩვენა, რომ განსახლება ძალიან მცირემასშტაბიანი იქნება. ეკონომიკურ განსახლების მასშტაბი მცირეა, რადგან პროექტისათვის საჭირო მიწის ნაკვეთების ფართი ძალიან მცრეა. განსახლების საკითხების სათანადოდ სამართავად პროექტისთვის მომზადდა განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 342 of 424 ცხრილი 7.3.3-ში მოცემულია ადგილობრივ მოსახლეობაზე და პროექტის მუშახელზე მოსალოდნელი ზემოქმედების შეჯამება ზემოქმედების რეცეპტორების მიხედვით. ცხრილში ასევე მოცემულია შეფასების პროცესში გაკეთებული ძირითადი დასკვნები. ადგილობრივ მოსახლეობაზე და პროექტის მუშახელზე ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეჯამება რეცეპტო- მასშტაბი პოტენციური რეცეპტორი რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა მშენებლობის ფაზა დაგეგმილი სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეული ატმოსფერული ემისიები, ცალკეულ სამუშაო უბნებზე, საკმაოდ მცირე იქნება თითოეულ უბანზე განსახორციელებელი სამუშაოების მცირე მოცულობის გამო. დაგეგმილი ხმაურთან, ნამწვი შემარბილებელი ღონისძიებები ეგხ-ს აირების და პოტენციურ ზემოქმედებას მინიმუმამდე შუახაზიდან მტვრის ლოკალური შეამცირებს. ზემოქმედება ცალკეულ 0-500 მ-ის საშუალო ემისიებთან დაბალი უბანზე ძალიან ხანმოკლე იქნება და რადიუსში ან მაღალი დაკავშირებული უდაო სავარაუდოდ რამდენიმე დღეს ან კვირას მცხოვრები ჯანმრთელობის გაგრძელდება. პირების რაოდენობა, მოსახლეობა რისკები რომლებიც ზემოქმედების ქვეშ მოყვებიან, ასევე ძალიან მცირეა, რადგანაც აღნიშნული ზემოქმედების ფაქტორების სიდიდე სწრაფად მცირდება წყაროდან დაშორებასთან ერთად და ზემოქმედებას ადგილი ძირითადად 500 მ-ის რადიუსს არ აღემატება. პროექტის ტექნიკის გადაადგილების პროექტის ინტენსივობა ეგხ-ს ცალკეულ ეგხ-ს ტექნიკის მონაკვეთებზე დაბალია და დროის მცირე შუახაზიდან გადაადგილებას- რეგიონული მონაკვეთს გასტანს. პროექტისთვის 0-500 მ-ის საშუალო თან დაბალი მომზადდება სატრანსპორტო ნაკადების რადიუსში ან მაღალი დაკავშირებული შესაძლო მართვის გეგმა, რომელიც უზრუნველყოფს მცხოვრები უსაფრთხოების პროექტის მანქანების მოძრაობის მართვას მოსახლეობა რისკები და საგზაო ინციდენტების თავიდან აცილებას. ასეთი ჯანმრთელობის რისკი ადგილობრივი მოსახლეობისთვის ძალიან მცირე იქნება, რადგანაც პროექტისთვის გადამდები ეგხ-ს რეგიონული საჭირო იქნება მცირე რაოდენობის უცხო დაავადებების გასწვრივ დაბალი მუშახელი. საერთო ჯამში, სამშენებლო დაბალი გავრცელება არსებული ნაკლებ- სამუშაოების შესასრულებლად 100-ოდე შემოყვანილი მოსახლეობა სავარაუდო კაცი იქნება საჭირო. ეგხ-ს ცალკეულ მუშახელის გამო მონაკვეთებზე მუშახელის რაოდენობა კიდევ უფრო მცირე იქნება. მუშახელის უდიდესი ნაწილი ადგილობრივი იქნება. ხმაურთან, ნამწვი ზემოქმედების ეს ფაქტორები მუშახელის აირების და შემთხვევაში უფრო მაღალია; თუმცა, მტვრის ლოკალური მეტწილად ისინი საკმაოდ დაბალი დონის პროექტის მაღალი ემისიებთან დაბალი იქნება და ადგილი არ ექნება მუშახელი დაკავშირებული გარდაუვალი ჯანმრთელობაზე ზემოქმედებას. ზოგ ჯანმრთელობის შემთხვევაში შესაძლოა საჭირო გახდეს რისკები DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 343 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი პოტენციური რეცეპტორი რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა მუშახელის დაცვა ხმაურის ზემოქმედებისგან. ფიზიკური განსახლების საჭიროება არსებობს. განსახლების მოცულობების ზუსტად დადგენა შესაძლებელი იქნება ეგხ-ს ეგხ-ს დეტალური საინჟინრო პროექტის შუახაზიდან მოსახლეობის ლოკალური დასრულების შემდეგ. პესიმისტური 30 მ-ის განსახლება 30 მ- მაღალი დაბალი შეფასებით, ფიზიკური განსახლება რადიუსში იანი ბუფერული შესაძლო მცირემასშტაბიანია და ათიოდე ოჯახს მცხოვრები ზონიდან შეეხება. ფიზიკური განსახლების მოსახლეობა საკითხების სათანადოდ სამართავად პროექტისთვის მომზადდა განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტი. ანძების ამ ტიპის ზემოქმედება გარდაუვალი მოსაწყობად იქნება. ზემოქმედების ქვეშ მოქცეული მიწის ნაკვეთების პირების იდენტიფიკაცია არ არის ეგხ-ს შესყიდვასთან და დასრულებული; უხეში, პესიმისტური დერეფანში სამშენებლო ლოკალური შეფასებით, ეკონომიკური განსახლების მოქცეული მაღალი სამუშაოებისას დაბალი მასშტაბი არა მნიშვნელოვანი. მიწების დაზიანებული გარდაუვალი ეკონომიკური განსახლების საკითხების მესაკუთრენი მოსავალთან სათანადოდ სამართავად პროექტისთვის დაკავშირებული მომზადდა განსახლების პოლიტიკის ეკონომიკური ჩარჩო-დოკუმენტი. განსახლება ფიზიკური ასეთი ზემოქმედება ნაკლებსავარაუდოა, განსახლებით ან რადგანაც განსახლების მასშტაბი და ეგხ-ს ლოკალური შემოყვანილი პროექტის მუშახელის რაოდენობა ძალიან გასწვრივ დაბალი დაბალი მუშახელით მცირეა დემოგრაფიული ცვლილებების მცხოვრები ნაკლებ- გამოწვეული გამოსაწვევად. მოსახლეობა სავარაუდო დემოგრაფიული ცვლილებები ექსპლუატაციის ფაზა ზემოქმედების ამ ფაქტორების წყარო ხმაურთან, ნამწვი ეგხ-ს ხაზის და კორიდორის ტექნიკური აირების და შუახაზიდან მომსახურების სამუშაოებია. სამუშაოების მტვრის ლოკალური 0-500 მ-ის საშუალო მოცულობა სამშენებლო სამუშაოების ემისიებთან დაბალი რადიუსში ან მაღალი მოცულობაზე გაცილებით ნაკლებია. დაკავშირებული გარდაუვალი მცხოვრები ზემოქმედების ხანგრძლივობა ასევე ჯანმრთელობის მოსახლეობა ძალიან მცირეა და სავარაუდოდ რისკები რამდენიმე დღით განისაზღვრება. ეგხ-ს ეგხ-ს ხმაურის დონე შუახაზიდან შუახაზიდან ლოკალური სავარაუდოდ 40-45 დბა-ს ფარგლებში ეგხ-ს ხმაურით 30-50 მ-ის დაბალი იქნება, რაც ნაკლებია დასახლებებისთვის მაღალი გამოწვეული რადიუსში ნაკლებ- დამახასიათებელ ხმაურის ფონურ ზემოქმედება მცხოვრები სავარაუდო დონეებზე. შესაბამისად, ეგხ-ს ხმაურის მოსახლეობა ზემოქმედებას ადგილი არ უნდა ჰქონდეს. ეგხ-ს ელექტრომაგ- ეგხ-დან 30 მ-ის დაშორებით მაგნიტური შუახაზიდან ნიტურ ლოკალური ველის ძალა სავარაუდოდ 7.1 mG იქნება, 30-50 მ-ის გამოსხივებასთან დაბალი მაღალი რაც გაცილებით ნაკლებია საცხოვრებელი რადიუსში დაკავშირებული ნაკლებსავარა გარემოსთვის საერთაშორისოდ მცხოვრები ჯანმრთელობის უდო დადგენილ ზღვრულ მნიშვნელობაზე. მოსახლეობა რისკები ეგხ-ს ანძების ანძების ლოკალური სსე ადგილობრივ მოსახლეობას აცნობებს, მაღალი და სადენების წაქცევასთან ან მაღალი თუ რა საფრთხეები ემუქრება მათ ასეთ DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 344 of 424 რეცეპტო- მასშტაბი პოტენციური რეცეპტორი რის სენსი- ინტენსივობა კომენტარი ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა მახლობლად კაბელების შესაძლო შემთხვევებში და რა სიფრთხილის მცხოვრები ან ჩამოვარდნასთან ზომები უნდა დაიცვან უბედური მომუშავე დაკავშირებული შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად. მოსახლეობა უსაფრთხოების მოსახლეობას ეცნობება, თუ როდისაა რისკები განსაკუთრებით საშიში ეგხ-სთან ყოფნა (მაგ, ძლიერი ქარისას ან ჭექაქუხილისას) და რა ზომები უნდა მიიღონ, როდესაც ასეთ გარემოებებში აღმოჩნდებიან ეგხ- სთან. სსე უზრუნველყოფს 24 სთ-იან ცხელ ხაზს, სადაც მოსახლეობას შეეძლება დარეკვა და ეგხ-სთან დაკავშირებული პრობლემების შეტყობინება. საჰაერო ხომალდების ეგხ-სთან ყველაზე ახლოს ბათუმის უსაფრთხოების ლოკალური აეროპორტი მდებარეობს, რომელიც ეგხ- რისკები ეგხ-ს მაღალი მოსახლეობა მაღალი დან 3-4 კმ-ითაა დაცილებული და მახლობლად ნაკლებსავარა ამგვარი რისკების რეალიზაცია არსებული უდო მოსალოდნელი არაა. აეროპორტე- ბისთვის ხმაურთან, ნამწვი აირების და მტვრის ეგხ-ს ტექ. მომსახურება მოიცავს ისეთ ემისიებთან, სახიფათო სამუშაოებს, როგორიცაა ელექტრომაგ- მუშაობა სიმაღლეებზე, მუშაობა მაღალი ლოკალური პროექტის ნიტურ ძაბვის ქვეშ, მუშაობა მძიმე ტექნიკასთან მაღალი საშუალო მუშახელი გამოსხივებასთან და სხვა. ამ სამუშაოების დროს მუშახელი შესაძლო და სხვა მავნე მნიშვნელოვანი რისკების ქვეშ შეიძლება ფაქტორებთან აღმოჩნდეს, თუ დაცული არ იქნა დაკავშირებული სათანადო უსაფრთხოების პროცედურები. ჯანმრთელობის რისკები 7.3.3 შესაძლო ზემოქმედება ქვეყნისა და რეგიონის ეკონომიკაზე ზემოქმედება ქვეყნისა და რეგიონის ეკონომიკაზე: ენერგიის განაწილების საიმედო სისტემა აუცილებელია ეკონომიკის სხვადასხვა დარგებისთვის ენერგიის უწყვეტი მიწოდებისა და ქვეყნისა და საპროექტო რეგიონების ეკონომიკის განვითარებისთვის. როგორც უკვე ითქვა, პროექტი გააძლიერებს ქვეყანაში ენერგიის გადაცემის შესაძლებლობებს და ხელს შეუწყობს რეგიონისა და ქვეყნის ხანგრძლივ და მდგრად ეკონომიკურ განვითარებას. პროექტის მოკლევადიან სარგებელს შორის იქნება მშენებლობის პერიოდში გაზრდილი ბაზარი ადგილობრივი მიმწოდებლებისა და სამშენებლო კომპანიებისთვის. ამასთან, ეგხ გაზრდის მეზობელ ქვეყნებში ენერგიის მიწოდების შესაძლებლობებსაც, რადგან ამ ქვეყნებშიც ასევე იზრდება ელექტროენერგიაზე მოთხოვნილება. უფრო ფართო რეგიონულ ენერგეტიკულ ინფრასტრუქტურაში ჩართვით საქართველო გაიუმჯობესებს მეზობელ ქვეყნებთან ურთიერთობას. მოცემული პროექტის გრძელვადიანი სარგებელი მნიშვნელოვანია როგორც ენერგეტიკული დამოუკიდებლობის, ასევე რეგიონულ პარტნიორებთან ურთიერთობების გაღრმავების კუთხით. აღწერილი ზემოქმედება ტყის რესურსებზე და სოფლის მეურნეობაზე წარმოადგენს ეკონომიკაზე პროექტის უარყოფით ზემოქმედებას. თუმცა, როგორც უკვე ითქვა, ამ ზემოქმედებების სიდიდე უმნიშვნელოა ქვეყნისა და რეგიონული მასშტაბით. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 345 of 424 ზემოქმედება სოფლის მეურნეობაზე: ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების ფართობი მცირეა (ცხრილი 7.1.8). პროექტის სპეციფიკიდან გამომდინარე, სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე (ხეხილის ბაღების გარდა, რომელთა ფართობების გასხვისების დერეფანში უმნიშვნელოა) დერეფნის გაწმენდა საჭირო არ არის. ასევე არ არის საჭირო მისასვლელი გზების გაყვანა სასოფლო სამეურნეო სავარგულებში, რადგან ყველა სასოფლო- სამეურნეო ნაკვეთს, რომელიც მუშავდება, გააჩნია მისასვლელი გზა. აღნიშნული გზები, მცირე შეკეთების შემდეგ გამოყენებული იქნება პროექტის მიზნებისათვის. მშენებლობის პერიოდში, სამშენებლო და სადენების გაჭიმვის სამუშაოების დროს, მოსალოდნელია გარკვეული სასოფლო- სამეურნეო სავარგულების დეგრადაცია. ეგხ-ს ქვეშ მოხვედრილი სახნავ-სათესი მიწები, სავარგულები და საძოვრები ექსპლუატაციის პერიოდში არ შეიზღუდება, გარდა ანძების განლაგების ადგილებისა, რომლებიც ამოღებული იქნება სასოფლო-სამეურნეო სარგებლობიდან. პროექტის ექსპლუატაციის პერიოდის ზემოქმედება სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებზე განისაზღვრა, როგორც 360*200მ2, რაც სულ ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მიწიდან, მთლიანი დერეფნის 150 კმ გასწვრივ, 7.2 ჰა-ს შეადგენს. ზემოქმედება ტურიზმის სექტორზე: ტურიზმის სექტორი ეკონომიკურად მნიშვნელოვანია გადამცემი ხაზის დერეფნის რამდენიმე ადგილას. ეს მოიცავს კულტურული მემკვიდრეობისა და დასასვენებელ ადგილებს, რომლებიც არებული ფონური მდგომარეობის აღწერაშია მოყვანილი. ტურიზმზე ზემოქმედება შეიძლება გამოწვეული იყოს შემდეგი მიზეზებით:  შემაწუხებელი ფაქტორები, როგორიცაა სამშენებლო სამუშაოები და მათგან წამოსული ხმაური, მტვერი, მიწის სამუშაოები, ვიზუალური ზემოქმედება და სხვა;  შემაწუხებელი ფაქტორები ექსპლუატაციის პერიოდში, ვიზუალური ზემოქმედებისა და ელექტროგადამცემი ხაზის მომსახურების სამუშაოების ჩათვლით;  კულტურული მემკვიდრეობის ან დასასვენებელი ადგილების შემთხვევითი დაზიანება სამშენებლო ან ხაზის მომსახურების სამუშაოების წარმოების დროს. უნდა აღინიშნოს, რომ ანძების დადგმასთან დაკავშირებული სამუშაოები, თითოეულ კონკრეტულ ანძასთან რამდენიმე დღე ან კვირა გასტანს (საძირკვლის მოსაწყობად, ანძის ნაწილების მისატანად, ასაწყობად და დასადგმელად). სავარაუდოდ, შემაწუხებელი ფაქტორები გამოწვეული იქნება მოწყობილობებისა და მანქანების ხმაურით, მიწის სამუშაოებითა და ვიზუალური ჩარევით. ასევე გასათვალისწინებელია, რომ ჩვეულებრივ წყნარ სოფლებში იმოძრავებს სამშენებლო ტექნიკა და ადგილზე იქნებიან მშენებლები. სამშენებლო პერიოდის განმავლობაში, კონკრეტულ უბნებზე, ტურისტებზე ზოგადი ზემოქმედება ძალიან მოკლევადიანი იქნება და მხოლოდ რამდენიმე დღეს გასტანს. ხაზის ექსპლუატაციაში შესვლის შემდეგ ძირითადი ზემოქმედება გამოიხატება ვიზუალურ ზემოქმედებასა და დროდადრო ჩასატარებელ ხაზის მომსახურებისა და რემონტის სამუშაოებში. ეგხ-ს მარშრუტი და პროექტი ისეთნაირად იქნა შემუშავებული, რომ მინიმუმამდე ყოფილიყო დაყვანილი ანძებისა და სადენების განთავსებით, ასევე კორიდორის მცენარეულობისაგან გაწმენდის შედეგად გამოწვეული ვიზუალური ზემოქმედება ადგილობრივ ლანდშაფტზე. ალტერნატულად, ზოგიერთ უბნებზე შერჩეულ იქნა ისეთი მარშრუტი, რომ ხაზი განთავსებულიყო უკვე ზემოქმედების ქვეშ მყოფ დერეფანში. ამასთანავე პროექტის ინფრასტრუქტურა, შესაძლებლობის ფარგლებში მოცილდა კულტურული მემკვიდრეობისა და ტურისტულ ადგილებს. შესაბამისად, ნარჩენი ზემოქმედება ლოკალური ხასიათის იქნება. ეგხ-ს დერეფნის ძირითადი ნაწილისთვის ზემოქმედება დაბლიდან საშუალომდე იქნება. ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შეჯამება DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 346 of 424 ქვეყნისა და რეგიონულ ეკონომიკაზე ზემოქმედების კუთხით განხილულია ფაქტორები, რომლებსაც შეუძლიათ ეკონომიკურ გარემოზე, ასევე გარკვეულ ეკონომიკურ სექტორებზე ზემოქმედება (სოფლის მეურნეობა და ტურიზმი), რომლებიც, თავის მხრივ საპროექტო რეგიონის წამყვანი დარგებია. ეს შესაძლო ზემოქმედებები მოყვანილია ცხრილი 7.3.4-ში. ქვეყნისა და რეგიონულ ეკონომიკაზე შესაძლო ზემოქმედებების მნიშვნელოვნების შეჯამება რეცეპტო- მასშტაბი შესაძლო რეცეპტორი რის სენსი- ინტესივობა შენიშვნები ზემოქმედება ტიურობა ალბათობა ენერგომომარაგების პროექტის განხორციელება საიმედოობის მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს გაზრდა, ენერგიის ენერგომომარაგების საიმედოობას ექსპორტის საპროექტო რეგიონში და ზრდის რეგიონული შესაძლებლობის მეზობელ ქვეყნებში ენერგიის ქვეყნისა და ან ქვეყნის გაზრდა, ბიზნესის ექსპორტის შესაძლებლობას. რეგიონულ საშუალო სიდიდით შესაძლებლობების ი ეკონომიკა მაღალი გაზრდა დადგენილი ადგილობრივი სამშენებლო და მიმწოდებელი კომპანიებისთვის სასოფლო- სასოფლო-სამეურნეო სავარგულების სამეურნეო მიწების მუდმივი დანაკარგის ფართობი იქნება მუდმივი დანაკარგი რეგიონული სიდიდით უმნიშვნელო ანძების დაყენების (დაახლ. 10 ჰა). აქ ძირითადად შედის ადგილებში, ან რეგიონული საძოვრები. მოსავლის დანაკარგს სოფლის საშუალო მოსავლის დანაკარგი დაბალი ადგილი ექნება მშენებლობისა და მეურნეობა სამშენებლო/ დადგენილი ტექნიკური მომსახურების სარემონტო და სამუშაოების წარმოების დროს; ესეც მომსახურების უმნიშვნელო იქნება და არ აისახება სამუშაოების რეგიონის საერთო სასოფლო- წარმოების დროს სამეურნეო მაჩვენებლებზე. შემაწუხებელი ეგხ-ს მარშრუტის განსაზღვრისას ფაქტორები მაქსიმალურად მოხდა კულტურული ტურისტულ მემკვიდრეობის ადგილებისთვის ადგილებსა და გვერდის ავლა. მიღებული იქნება თვითონ ზომები სამუშაოების წარმოების დროს ტურისტებისთვის მიმდებარე კულტურული (ხმაური, მტვერი, მემკვიდრეობის ადგილების მიწის სამუშაოები, რეგიონული დაზიანების თავიდან ასაცილებლად. ტურიზმი საშუალო ვიზუალური დაბალი სამშენებლო და ტექნიკური ზემოქმედება და შესაძლო მომსახურების სამუშაოები თითოეულ სხვ.), ან ადგილას მხოლოდ რამდენიმე დღეს კულტურული გასტანს. შესაბამისად, კონკრეტულ მემკვიდრეობისა და ადგილზე საერთო ზემოქმედება დასასვენებელი ტურისტებზე ძალიან მოკლევადიანი ადგილების იქნება და რამდენიმე დღეს გასტანს. შემთხვევითი დაზიანება 7.3.4 შესაძლო ზემოქმედება ინფრასტრუქტურაზე DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 347 of 424 ტრანსპორტი: გადამცემ ხაზს ექნება ძირითად საავტომობილო გზებთან 5 და რკინიგზასთან 2 გადაკვეთის ადგილი. ამ ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე ზემოქმედება მოსალოდნელია მხოლოდ სადენების გაჭიმვის სამუშაოების დროს, რადგან მარშრუტის განსაზღვრისას შესაძლებლობის ფარგლებში მოხდა სამშენებლო სამუშაოების მოშორება საზოგადოებრივი სარგებლობის გზებისგან/რკინიგზისგან ისე, რომ მინიმუმამდე ყოფილიყო დაყვანილი ამ ინფრასტრუქტურული ობიექტების დაზიანების ალბათობა. სადენების გაჭიმვის სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედება მოიცავს: გზების დაზიანებას მძიმე ტექნიკის მოძრაობის გამო და მოძრაობის შეფერხებას. საზოგადოებრივი სარგებლობის გზებზე სადენების გაჭიმვის სამუშაოებით გამოწვეული შესაძლო ზემოქმედებების შესარბილებლად, სსე მჭიდროდ ითანამშრომლებს საგზაო უწყებებთან თითოეულ გადაკვეთაზე ჩასატარებელი სამუშაოების ოპტიმალური დროის შესათანხმებლად, რათა მოძრაობის რაც შეიძლება ნაკლებად შეფერხება მოხდეს. სამუშაოები ისე დაიგეგმება, რომ სადენების გზებზე ან ლიანდაგებზე განთავსების პერიოდი მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი და შემცირდეს უბედური შემთხვევებისა და მატერიალური ქონების დაზიანების რისკების მინიმუმამდე დაყვანა. სადენების გაჭიმვისას, სსე (ან მშენებელი კონტრაქტორი) ავტომაგისტრალებზე გამოყოფს სპეციალურ პერსონალს, რომელიც საჭიროების შემთხვევაში გააჩერებს მოძრაობას, ან მიანიშნებს მძღოლებს გზაზე მოძრაობის წესების ცვლილებების შესახებ. იგივე პერსონალი პასუხისმგებელი იქნება მძიმე ტექნიკის მიერ გზის გადაკვეთის დროს საგზაო ნაკადების მოწესრიგებასა და გაფრთხილებაზე. ზოგადად,ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობისა და ოპერირების ეტაპებზე მოსალოდნელი ზემოქმედება ინფრასტრუქტურულ ობიექტზე უარყოფითია, თუმცა იგი ძალიან მცირე იქნება. ელექტროენერგიით მომარაგება: ოფიციალური ანგარიშების მიხედვით, საქართველოს მოსახლეობის 99% მარაგდება ელექტროენერგიით. არსებობს სოფლები და რაიონები, სადაც ელექტროენერგიით მომარაგება ხშირად ხარვეზებით ხორციელდება ავდრებისა და ხაზების დაზიანების მაღალი ალბათობის შემთხვევაში. შემოთავაზებული ახალციხე ბათუმის გადამცემი 220კვ-იანი ხაზის მშენებლობა გააუმჯობესებს საქართველოს ენერგო ქსელის ტექნიკურ შესაძლებლობებს და შედეგად, გაზრდის აჭარისა და მთლიანად საქართველოს ენერგო მომარაგების საიმედოობას. საერთო სასარგებლო შედეგი შემდეგია: საშუალოდან მაღალი ზოგიერთი მოშორებული ადგილისათვის და დაბალიდან საშუალო - ხაზის გასწვრივ მდებარე ადგილებში. ასევე, ხაზის ექსპლუატაციაში გაშვების შედეგად მოსალოდნელი სარგებელი ახალციხისა და აჭარის რეგიონების საერთო ენერგო ქსელში მეტად ინტეგრაციაში მდგომარებოს. BTC/SCP მილსადენები: ეგხ გადაკვეთს BTC / SCP მილსადენებს ახალციხის მუნიციპალიტეტში, რაც გათვალისწინებულია ანძების განლაგების ადგილების განსაზღვრისას. შესაბამისად, სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეული ზემოქმედებების თავიდან აცილების მიზნით, მოხდა მათი მოცილება მილსადენების დაცვის ზონებიდან. პროექტის ტექნიკა მილსადენის დერეფანს გადაკვეთს სადენების გაჭიმვის სამუშაოების დროს. ამასთან, მილსადენების დაცვის ზონაში განსახორციელებელი ყველა სამუშაო შეთანხმდება მილსადენების ოპერატორ კომპანიასთან და შესრულდება ისე, რომ არ მოხდეს ამ ნაგებობებზე უარყოფითი ზემოქმედება. აეროპორტი და აერონავიგაცია: ეგხ ანძებს, მათი აეროპორტის სიახლოვეს ან საფრენი ტრასის გასწვრივ განლაგების შემთხვევაში, შეუძლიათ თვითმფრინავების მოძრაობაზე ზემოქმედება, რაც შესაძლოა გამოწვეული იყოს მათზე უშუალო დაჯახების, ან ეგხ-ს მიერ წარმოქმნილი ელექტრომაგნიტური ველის რადარებთან ინტერფერენციის გამო სანავოგაციო რისკების გაზრდა. ბათუმის საერთაშორისო აეროპორტი მდებარეობს ხელვაჩაურის ქვესადგურის სიახლოვეს (დაახლ. 3-4 კმ). აეროპორტი ემსახურება როგორც დიდ, ასევე მცირე თვითმფრინავებს. დაგეგმილი გადამცემი ხაზი მნიშვნელოვნად იქნება მოშორებული ბათუმის აეროპორტიდან და ხელს არ DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 348 of 424 შეუშლის მის ჩვეულ რეჟიმში მუშაობას. გადამცემ ხაზზე ხილვადი ნიშნების განთავსება არ არის საჭირო; თუმცა, შესაძლებელია, მათი დაყენება მოხდეს აეროსანავიგაციო უწყების მოთხოვნის საფუძველზე. ჯამური ზემოქმედება და მისი მნიშვნელოვნება პროექტის ზემოქმედებაში მოხვედრილი ძირითადი ინფრასტრუქტურა მოიცავს საზოგადოებრივი სარგებლობის გზებს, ელექტრო-ენერგეტიკულ სისტემას, ბათუმის აეროპორტსა და BTC/SCP მილსადენებს. ამ ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე ეგხ-ს დაგეგმილი მშენებლობისა და მისი ექსპლუატაციით გამოწვეული შესაძლო ზემოქმედებები მოცემულია ცხრილი 7.3.5-ში. ზოგადად, შეიძლება ითქვას, რომ ინფრასტრუქტურაზე ზემოქმედება უმნიშვნელო იქნება, რადგან ეგხ-ს მარშრუტი ისეთნაირად არის შერჩეული, რომ კორიდორი შეძლებისდაგვარად უსაფრთხო მანძილით ყოფილიყო მოშორებული ყველა სენსიტიური ინფრასტრუქტურული ობიექტებიდან და მათზე უარყოფითი ზემოქმედების ალბათობა მინიმუმადე ყოფილიყო დაყვანილი. ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე შესაძლო ზემოქმედება მასშტაბი სენსიტი შესაძლო რეცეპტორი ინტენსივობა შენიშვნები ურობა ზემოქმედება ალბათობა მოძრაობის სსე მჭიდროდ ითანამშრომლებს შეფერხება საგზაო უწყებებთან გზის თითოეულ პროექტის გადაკვეთაზე ხაზის გაყვანის მანქანებისა და ოპტიმალური დროების დასადგენად საზოგადოე მომუშავეების და მოძრაობის რაც შეიძლება ბრივი ლოკალური მიერ ნაკლებად შესაფერხებლად. სარგებლობ დაბალი დაბალი, სამუშაოები დაიგეგმება ისე, რომ ის გზები და სავარაუდო შემცირდეს სადენების გზაზე ან რკინიგზა ლიანდაგზე დების დრო, ავარიების, უბედური შემთხვევებისა და მატერიალური ქონების დაზიანების საფრთხე. ელექტრო ეს იქნება პოზიტიური (დადებითი) სისტემის ზემოქმედება, რომელიც გამოიხატება რეგიონული ენერგეტიკი გაზრდილი საპროექტო რეგიონში და საერთოდ მაღალი მაღალი, ს სისტემა საიმედოობა ქვეყნის ენერგომომარაგების გარდაუვალი საიმედოობის მნიშვნელოვნად გაზრდაში. მილსადენების ეგხ დერეფანი საკმაოდ მოშორებულია შემთხვევითი მილსადენებს და არ იწვევს მათზე დაზიანება რაიმე მნიშვნელოვან ზემოქმედება. სამშენებლო და მილსადენების დერეფნის გადაკვეთა მოვლის საჭირო იქნება მხოლოდ სადენების BTC/SCP სამუშაოებით ლოკალური გაჭიმვის დროს, და ამ დროს მოხდება მილსადენე მაღალი დაბალი, ყველა დამცავი ზომის მიღება შესაძლო ბი ნაკლებსავარაუდო ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად. შესაძლებელია საჭირო გახდეს მილსადენების კოროზიისაგან თავიდან დაცვის სისტემის მოდიფიკაცია გადაკვეთის უბანზე, თუმცა ეს ნაკლებად მოსალოდნელია DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 349 of 424 მასშტაბი სენსიტი შესაძლო რეცეპტორი ინტენსივობა შენიშვნები ურობა ზემოქმედება ალბათობა თვითმფრინავე ეგხ-დან ბათუმის აეროპორტი 3-4 კმ ბის ანძებთან მანძილზეა მოშორებული. დაჯახება, ადგილობრივი, შესაბამისად ეგხ-სთან ბათუმის ელექტრო- დაბალი, თვითმფრინავების დაჯახების მაღალი აეროპორტი მაგნიტური ნაკლებად სავა- გადამცემი ხაზის ელექტრო- ველის რაუდო მაგნიტური ველის რადარებთან ინტერფერენცია ინტერფერენციის საფრთხე ნაკლებად რადარებთან სავარაუდოა. 7.3.5 პოტენციური ზემოქმედება კულტურულ მემკვიდრეობაზე მიმდინარე თავში მოცემულია პროექტის პოტენციური ზემოქმედების შეფასება კულტურულ მემკვიდრეობაზე. კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები მოიცავს, როგორც მიწის ზედაპირზე არსებულ ობიექტებს, ასევე მიწისქვეშა პოტენციური არქეოლოგიური ღირებულების მქონე არეალს, რომელიც პროექტის დერეფნის გასწვრივ დეტალურად არის აღწერილი მე-6 თავში. პოტენციური ზემოქმედება კულტურულ მემკვიდრეობაზე შეფასებულია მათგან დაშორების გათვალისწინებით და ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობის და/ან ექსპლოატაციის დროს. მოსალოდნელი პოტენციური დაზიანებით ან სხვაგვარი ზემოქმედების კუთხით. ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის განხორციელებისას მოსალოდნელია შემდეგი სახის ზემოქმედება კულტურული მემკვიდრეობის ადგილებზე: - კულტურული ძეგლების ან მისი ნაწილების ფიზიკური დაზიანება: ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის განხორციელების შემთხვევაში, კულტურული მემკვიდრეობა შეიძლება ფიზიკურად დაზიანდეს მანქანების შემთხვევითი შეჯახების დროს მშენებლობის ეტაპზე, მძიმე ტექნიკის მოძრაობით გამოწვეული ვიბრაციით და/ან აფეთქებითი სამუშაოების დროს (საძირკვლების გათხრისას კლდოვან მხარეებში), საძირკვლების გათხრის და სხვა მიწის სამუშაოების დროს. მიწისზედა კულტურული მემკვიდრეობისთვის ან უკვე გამოკვლელული არქეოლოგიური ადგილებისთვის, ზემოქმედების ერთ-ერთ ფაქტორს შეიძლება შეჯახებები და ვიბრაცია წარმოადგენდეს, ამავდროულად, გათხრის და სხვა მიწის სამუშაოების შედეგად, შეიძლება დაზიანდეს ჯერ აღმოუჩენელი არქეოლოგიური ღირებულების მქონე ადგილები. შესაბამისად, ზედაპირზე მყოფი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები შეიძლება დაზიანდეს როგორც მშენებლობის, ასევე ექსპლოატაციის განმავლობაში, ხოლო პოტენციური არქეოლოგიური ღირებულების მქონე ადგილების დაზიანება მოსალოდნელია მხოლოდ მშენებლობის ფაზაში მიწის სამუშაოების განხორციელების პროცესში. ზემოქმედების საფრთხის ქვეშ შესაძლოა მოექცეს ისეთი კულტურული ძეგლები, რომლებიც სამშენებლო სამუშაოებთან / გადაზიდვის მარშრუტებთან ახლოს მდებარეობს. - კულტურულ მემკვიდრეობაზე ვიზუალური ზემოქმედება: ზემოქმედების ეს ტიპი ლანდშაფტის ცვლილებით არის გამოწვეული. როგორც ანგარიშის შესაბამის ნაწილშია აღწერილი, პროექტის განხორციელებასთან დაკავშირებული სამუშაოები რომლებიც იწვევენ ლანდშაფტის ცვლილებას შემდეგია: მცენარეული საფარის მოხსნა, კორიდორის გაწმენდა და ელექტროგადამცემი სტრუქტურების დამონტაჟება. მაღალი ხეების მოშორებამ გასხვისების დერეფანში და ელექტროგადამცემმა ნაგებობებმა, კულტურული მემკვიდრეობისთვის შეიძლება მუდმივად შეცვალოს ლანდშაფტი და ვიზუალური მხარე. გასხვისების ტერიტორიის და ელექტროგადამცემი ხაზის ხილვადობა (ანძები და სადენები) დამოკიდებულია ტოპოგრაფიულ და ლანდშაფტურ მახასიათებლებზე, და განსაკუთრებით განსხვავდება ადგილმდებარეობის მიხედვით. მშენებლობისა და ტექნიკური მომსახურების სამუშაოებმა შეიძლება ასევე გამოიწვიოს უარყოფითი ვიზუალური ეფექტი, თუმცა მას კონკრეტულ უბანზე ექნება ხანმოკლე ზემოქმედება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 350 of 424 პროექტის განხორციელების შედეგად მოსალოდნელი პოტენციური ზემოქმედებისა და ზემოქმედების მნიშვნელოვნების შესაფასებლად შერჩეული და გამოყენებული კრიტერიუმები მოცემულია ცხრილი 7.3.6-ში. კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების სენსიტიურობის კრიტერიუმები სენსიტიურობა კრიტერიუმები მაღალი - კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული და საერთაშორისო მნიშვნელობის მქონე უძრავი ძეგლები, რომლებიც უშუალოდ სამშენებლო და ტრანსპორტირების მარშრუტის ტერიტორიაზე მდებარეობენ ან მასთან ახლოს იმყოფებიან. - კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული და საერთაშორისო მნიშვნელობის მქონე ადგილები, რომლებიც შეიძლება მნიშვნელოვანი ვიზუალური ზემოქმედების ქვეშ აღმოჩნდეს საშუალო - მიწისზედა კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები, რომლებიც მშენებლობის და ტრასპორტირების სამუშაოებთან უშუალო სიახლოვეს მდებარეობენ - ანძების დამონტაჟების ტერიტორიაზე, ან ტრანსპორტირების მარშრუტზე მდებარე ცნობილი ან უცნობი არქეოლოგიური ძეგლები დაბალი - ცნობილი/უცნობი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები, რომლებიც საკმარისად შორს არის პროექტის დერეფნიდან იმისათვის, რომ პროექტმა მათი დაზიანება გამოიწვიოს - კულტურული მემკვიდრეობის ადგილები, რომლებიც საკმარისად შორს არის ელექტროგადამცემი ხაზიდან, იმისათვის, რომ პროექტის განხორცილებამ მათზე მაღალი ვიზუალური ეფექტი მოახდინოს პროექტის განხორციელების კორიდორში კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტების არსებული ფონური მდგომარეობის თავში აღწერილი ობიექტები დეტალურად იქნა შესწავლილი არსებულ ლიტერატურულ წყაროებზე დაყრდნობით, და მიმდინარე ანგარიშის მოსამზადებელი სამუშაოების ფარგლებში განხორციელებული დეტალური საველე სამუშაოების საშუალებით. კულტურული მემკვიდრეობის სპეციალისტებმა გაიარეს პროექტის მთელი კორიდორი, რათა დადგენილიყო პროექტის დერეფანში არსებული და მისასვლელი გზების სიახლოვეს განლაგებული ობიექტები. სულ მთლიანობაში 129 ცნობილი და პოტენციური კულტურული მემკვიდრეობის ადგილი დაფიქსირდა პროქტის კორიდორიდან 5-6 კმ-ის მანძილზე. აღნიშნული ობიექტების ნაწილი (63 ობიექტი) კლასიფიცირებულია, როგორც ეროვნული ღირებულების მქონე უძრავი კულტურული ძეგლი. ამ ადგილების დიდი უმრავლესობა ელექტროგადამცემი დერეფნიდან უსაფრთხო მანძილზე იმყოფება, ამიტომ ნაკლებ სავარაუდოა მშენებლობის ან ტრანსპორტირების პროცესმა მათი დაზიანება ანდ მათზე ზემოქმედება გამოიწვიოს. თუმცა, გვხვდება ისეთებიც, რომლებიც პროექტის კორიდორთან და მისასვლელ გზებთან ახლოს მდებარეობენ. საველე კვლევების შედეგად დადგინდა, რომ ეროვნულ დონეზე მნიშვნელოვან ადგილებს შორის მხოლოდ ერთი - დანდალოს ხიდი (#78 ცხრილი 6.4.1 და კულტურული მემკვიდრეობის რუკები) ხვდება უშუალო ზემოქმედების ზონაში. ელექტროგადამცემი ხაზის AP85 მდებარეობს მდინარე აჭარისწყლის მარჯვენა მხარეს, ხიდიდან დასავლეთით, დაახლოებით 100 მეტრის დაშორებით. სამშენებლო სამუშაოები საკმაოდ დაშორებულია ხიდიდან, იმისთვის რომ მისი დაზიანება გამოიწვიოს. პროექტის ტექნიკის მიერ შემთხვევითი დაზიანების რისკი დაბალია, რადგან პროექტისათვის მომზადებულ სატრანსპორტო საშუალებების მოძრაობის მენეჯმენტის გეგმაში აღნიშნული საკითხი გათვალისწინებული იქნება. აღნიშნულ უბანზე არქეოლოგიური ობიექტების DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 351 of 424 აღმოჩენაც სავარაუდოა მიწის სამუშაოების ჩატარების დროს. გარდა ამისა, პროექტის განხორციელების შედეგად მოსალოდნელია ობიექტზე ვიზუალური ზემოქმედებაც, რადგან ობიექტის მიმდებარედ სამშენებლო და გადამცემი ხაზის სარემონტო / ტექნიკური მომსახურების ფაზებზე ადგილი ექნება ტექნიკისა და მუშახელის აქტივობას. მოსალოდნელი ვიზუალური ზემოქმედება ანძების და სადენების არსებობით იქნება განპირობებული. ამ ადგილზე ვიზუალური ზემოქმედების შეფასების შედეგები მოცემულია მიმდინარე ანგარიშის ქვეთავში 7.1.5. აღნიშნული მონაკვეთისათვის შემუშავებული ხილვადობის მოდელის მონაცემების მიხედვით, კულტურული ობიექტიდან დაპროექტებული ხაზი მკაფიოდ გამოჩნდება, თუმცა ლანდშაფტიც ცვლილება მკაფიოდ არ იქნება გამოხატული რადგან ელექტროგადამცემი ხაზისათვის შეირჩა უკვე ათვისებული ტერიტორია. ქვეთავში 7.1.5 ასევე წარმოდგენილია ვიზუალური მოდელის ანალიზის შედეგები სხვა კულტურული მემკვიდრეობის ადგილებისთვისაც. მოდელირების შედეგებზე დაყრდნობით, შეიძლება ითქვას, რომ მნიშვნელოვანი ვიზუალური დაზიანება კულტურული მემკვიდრეობის ადგილებზე არ არის მოსალოდნელი. კულტურული მემკვიდრეობის თვალსაზრისით სენსიტიურია ელექტროგადამცემი ხაზის სხვა მონაკვეთები, მდებარეობს AP26 და AP27, AP29 და AP30, და AP30-თან. (იხ. სურათი 7.3.1 ქვემოთ). ისინი ცნობილია როგორც არქეოლოგიური ღირებულების მქონე ტერიტორიები, მოხსენიებულია როგორც # 27, # 35 და # 36 0-ში. კერძოდ: - ობიექტი #27 არის გვიანი კლასიკური- ადრე შუასაუკუნეების ტიპის განსახლება ბენარაში განლაგებულია ელექტროგადამცემი ხაზის, AP26 - AP27 ანძების მონაკვეთის მიმდებარედ, დაახლოებით 300 მეტრის დაშორებით ანძისგან. - ობიექტი #35 წარმოადგენს ბრინჯაოს - რკინის ხანის ნამოსახლარ გორაკს ჩრდილოეთ უდეში, AP29 და AP30 ანძებს შორის, უდესკენ მიმავალი გზის მიმდებარედ. რნიშნული გზა ჭრის ნამოსახლარის დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ ფერდობებს. პროექტის მძიმე ტექნიკამ შეიძლება დააზიანოს აღნიშნული ადგილი. - ობიექტი #36 წარმოადგენს კლასიკური პერიოდის დასახლებას. ის 50 მეტრზე უფრო ნაკლებით არის დაშორებული AP30-დან დასავლეთით. აღნიშნულ ტერიტორიაზე არსებობს დიდი ალბათობა, რომ ანძის მოსაწყობად საჭირო მიწის სამუშაოების დროს მოხდეს არქეოლოგიური ობიექტის ნაწილის აღმოჩენა და საჭირო გახდეს ანძის გადაადგუილება ობიექტზე ზემოქმედების თავიდან აცილების მიზნით. ამავე უბანზე არსებობს დანგრეული შუა საუკუნეების ეკლესია, ანძის AP30-ის განთავსების ადგილიდან დაახლოებით 350 მეტრში, ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებით. შესაძლებელია ამ უბანზე აღმოჩნდეს შუა საუკუნეების ნამოსახლარი. ყველა ჩამოთვლილ ობიექტზე შესაძლოა პროექტის განხორციელების ეტაპზე, მოძრავმა მძიმე ტენკიკამ იქონიოს გარკვეული ზეგავლენა. გარდა ამისა, აღნიშნული არქეოლოგიური ადგილების საზღვრები ცნობილი არ არის და შეიძლება ისინი ვრცელდებოდნენ ანძის განთავსების ადგილამდე. ასეთ შემთხვევაში კი შესაძლებელია, რომ მიწის სამუშაოებმა იქონიონ გარკვეული ზემოქმედება და გამოიწვიოს მათი დაზიანება. შესაბამისად, სამშენებლო სამუშაოების განხორციელების დროს, აღნიშნულ უბანზე, აუცილებელია ყურადღება მიექცეს არქეოლოგიურ მონიტორინგულ სამუშაოებს, კერძოდ მონიტორინგი უნდა ითვალისწინებდეს ამ უბანზე არქეოლოგიური მონიტორინგის სამუშაოებს გაზრდილი მოცულობით, რათა თავიდან იქნას აცილებული მათი დაზიანება, განადგურება ან უგულვებელყოფა. დეტალური ინფორმაცია არქეოლოგიურ ობიექტებზე შესაძლო ზემოქმედების თავიდან აცილებისათვის მოცემულია თავში 8, „შემარბილებელი ღონისძიებები“. შემთხვევითი აღმოჩენების პროცედურა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 352 of 424 კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ საქართველოს კანონის (2007) შესაბამისად, კულტურული მემკვიდრეობის ან მისი დამადასტურებელი კვალის სამშენებლო სამუშაოების დროს აღმოჩენის შემთხვევაში სამუშაოების შემსრულებელი სამართლებრივად ვალდებულია შეაჩეროს სამუშაოები და პასუხს აგებს კულტურული მემკვიდრეობის იობიექტის დაზიანებაზე, ის ასევე ვალდებულია წერილობით შეატყობინოს საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს 7 დღის განმავლობაში. საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრომ უნდა შეამოწმოს აღმოჩენილი კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტი (ან მისი დამადასტურებელი კვალი) და დაინტერესებულ მხარეს შემოწმების შედეგები წერილობით შეატყობინოს არაუგვიანეს შეტყობინების მიღების შემდეგ 2 კვირის ვადაში. თუ საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტრო შემოწმების შედეგებს ვერ გაუგზავნის 2 კვირის განმავლობაში, სამუშაოების მწარმოებელს აქვს უფლება გააგრძელოს შეწყვეტილი სამუშაოები. შესაბამისი დამადასტურებელი საბუთების არსებობის შემთხვევაში სამინისტრომ უნდა უზრუნველყოს აღმოჩენილი კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტის სახელმწიფო აღწერის ჩატარება კანონმდებლობით დადგენილი წესების შესაბამისად. სამინისტრომ, აღნიშნული ფაქტის შესახებ, დაუყოვნებლივ მაშინვე უნდა შეატყობინოს დაინტერესებულ მხარესა და შესაბამის უწყებებს კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტის აღმოჩენის შემთხვევაში სამუშაოები უნდა შეჩერდეს, ხოლო აღმოჩენის შესახებ არქეოლოგებმა, რომლებიც იქნებიან სამშენებლო ზედამხედველი ჯგუფის შემადგენლობაში უნდა შეატყობინონ შესაბამის უწყებებს. სამუშაოები შესაძლებელია გაგრძელდეს მხოლოდ შესაბამისი უწყებების მიერ გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ. (მაგ.: რესტავრაცია, არქეოლოგიური გათხრები და სხვ.). სურათი 7.3.2 ცნობილი და პოტენციური არქეოლოგიური უბნები AP26 - AP30 მონაკვეთზე შენიშვნა: ნუმერაცია ემთხვევა არსებული ფონური მონაცემების ქვეთაბში თავში მოცემულ სიას DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 353 of 424 7.4 კუმულატიური ზემოქმედება კუმულატიური ზემოქმედება წარმოადგენს გარემოზე ჯამურ ზემოქმედებას, რომელიც დაგეგმილი პროექტის, წარსულის, აწმყოსა და სამომავლოდ განსახორციელებელი სამუშაოების / პროექტების ზემოქმედების ჯამური ეფექტია. ზოგადად, ცალკეული სამუშაოების / პროექტების უმნიშვნელო ზემოქმედების შემთხვევაში, შესაძლოა მათი ერთობლივი კუმულატიური ზემოქმედება მნიშვნელოვანი გახდეს ადგილისა და განხორციელების პერიოდის შესაბამისად. ასეთ შემთხვევაში ქმედებების კომპლექსს შედეგად მოჰყვება გარემო პირობების მზარდი, გავრცობილი, ხშირად კი თანდათანობითი ცვლილება. ამასთან, კუმულატიური ზემოქმედების შედეგები შეიძლება იყოს პირდაპირი ან არაპირდაპირი, დადებითი ან უარყოფითი. იმ შემთხვევაში, თუ მოსალოდნელია გარემოზე მნიშვნელოვანი კუმულატიური ზემოქმედება საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტები და საქართველოს კანონმდებლობა მოითხოვს ასეთი ზემოქმედების შეფასებას. შეფასების პროცესში, ცლკეული პროექტის გარემოზე შესაძლო ზემოქმედების ასპექტები განხილულ უნდა იქნას უკვე დაგეგმილ ან სამომავლო საქმიანობებთან ერთად. ახალციხე ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის შესაძლო კუმულატიური ზემოქმედებები დაწვრილებით ქვემოთ არის განხილული. 7.4.1 კუმულატიური ზემოქმედების კუთხით გასათვალისწინებელი პროექტები საკვლევ რეგიონში კუმულატიური ზემოქმედების შეფასების მიზნით განხილულ იქნა პროექტები რომლებიც უკვე განხორციელდა, მიმდინარეობს ან დაგეგმილია პროექტის განხორციელების რაიონში და შეფასდა მათ მიერ შეტანილი ან განხორციელების შედეგად მოსალოდნელი ცვლილებები გარემო პირობებში. განხილვის შედეგად დადგინდა, რომ ახალციხე-ბათუმის 220 კვ გადამცემი ხაზის პროექტისთვის, ძირითადად, არსებობს დროებითი კუმულატიური ზემოქმედება პარალელურად წარმოებული შუახევსა და კორომხეთში ახალი ჰესების მშენებლობასთან, ბეშუმში სათხილამურო კურორტის განვითარებასთან და შესაძლოა გზებისა და წყალმომარაგების ზოგიერთი ინფრასტრუქტურული რეაბილიტაციის პროექტებთან მიმართებით. ამასთან, კუმულატიურ ზემოქმედება შეიძლება მნიშვნელოვანი გახდეს ქვესადგუერებთან ახლოს, სადაც რამოდენიმე ელექტროგადამცემი ხაზი იყრის თავს. დღეისათვის არსებული ინფორმაციით რეგიონში არსებული ელექტროგადამცემი ხაზებიდან კუმულატიური ზემოქმედების კუთხით გასათვალისწინებელია არსებული 154 კვ ბათუმი-მიურატლისა, 110 კვ ახალციხე-ბეშუმის და 500 კვ შავი ზღვის გადამცემი ხაზების პროექტები. წარსულში განხორციელებული პროეტების ნარჩენი ზემოქმედება უკვე ასახულია არსებული ფონური მდგომარეობის აღწერის ნაწილში. პროექტის არეალში უკვე განხორციელებულ პროექტს არ გააჩნია ე.წ. მზარდი ნარჩენი ზემოქმედება, შესაბამისად, ასეთი პროექტების გათვალისწინება კუმულატიური ზემოქმედების შეფასებისას არ არის სააჭირო. დღეისათვის მიმდინარე პროექტებიდან, როგორც აღინიშნა კუმულატიური ზემოქმედების კუთხით, შესაძლოა მნიშვნელოვანი იყოს აჭარისწყლის ხეობაში მიმდინარე ჰიდროემნერგეტიკული პროექტები, რადგან ამ პროექტების სამშენებლო აქტივობები შესაძლოა გადაიკვეთოს ელექტროგადამცემი ხაზის სამუშაოებთან, და ზემოქმედება ადგილობრივ მოსახლეობაზე, სატრანსპორტო და მომსახურების ინფრასტრუქტურაზე მნიშვნელოვანი გახდეს. რაც შეეხება კურორტ ბეშუმის განვითარების პროექტს, აქ პროექტის მიმდინარეობის აქტიური ფაზა თითქმის დასრულებულია, და ახალციხე ბათუმის ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის სამშენებლო სამუშაოების დაწყებისათვის, ძირითადი სამშენებლო და ინფრასრუქტურის განვითარების სამუშაოები უკვე დასრულებული იქნება. ელექტროგადამცემი ხაზების კუმულატიური ზემოქმედების კუთხით ძირითადად გასათვალისწინებელია ბეშუმის 110 კილოვოლტიანი ხაზი, რადგანაც პროექტის მარშრუტის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 354 of 424 შერჩევისას, გარემო ფაქტორებზე მოსალოდნელი ზემოქმედების შემცირების მიზნით, შერჩეულ იქნა აღნიშნული ხაზის პარალელური ტრაექტორია, რაც მნიშვნელოვნად ამცირებდა ხემცენარეებისა და ნარგავების გასუფთავების აუცილებლობას, და ასევე ამცირებდა ტყის მასივებნის ფრაგმენტაციას. 7.4.2 გრძელვადიანი კუმულატიური ზემოქმედებები პროექტის განხორციელების შედეგად მნიშვნელოვანი გრძელვადიანი კუმულატიური ზემოქმედება არ იქნა დადგენილი ზემოქმედების თითოეული სახის ან მოსალოდნელი პრობლემისათვის. ელექტრომაგნიტური გამოსხივების კუთხით, მნიშვნელოვან ეფექტს არ უნდა ველოდეთ, რადგანაც რეგიონში არ არის და არც იგეგმება ფართომასშტაბიანი ენერგოგადაცემის კორიდორის მოწყობა, რომელშიც გაივლიდა 500 კვ-იანი ან მეტი ძაბვის მქონე ელექტროგადამცემი ხაზები. ახლო და საშუალოვადიანი პერსპექტივით, რეგიონის განვითარების ტემპების გათვალისწინებით, შემოთავაზებული ხაზი სრულად დააკმაყოფილებს მოთხოვნებს და პირიქით, ხელშ შეუწყობს რეგიონის განვითარებას. საერთო ჯამში, შემოთავაზებული ქმედებები რეგიონში მიმდინარე სხვა ან მომავალ პროექტებთან (ზემოთ ჩამოთვლილი) ერთობლიობაში აისახება გარემოსა და სოციალურ-ეკონომიკური პირობების ცვლილებაში, მაგრამ მნიშვნელოვანი უარყოფითი ზემოქმედებები მაინც არ არის მოსალოდნელი. ამავე დროს დაგეგმილი პროექტი პოზიტიურ წვლილს შეიტანს რეგიონის მოსახლეობის კეთილდღეობის ამაღლების საქმეში და ასევე ზოგადად რეგიონის განვითარებაში. ზოგადად დაგეგმილი 220 კვ გადამცემი ხაზის მშენებლობა და ექსპლუატაცია, ელექტრომომარაგების სისტემის გაზრდილი საიმედოობის გამო, ხელს შეუწყობს ადგილობრივი პროექტების განვითარებასაც, წვლილს შეიტანს ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმებასა და შემოსავლების ზრდაში, ასევე ხელს შეუჭყობს მომსახურების ბაზრების განვითარებას.. მოცემული პროექტის ფარგლებში ტრანსპორტის მოძრაობის კუმულატიური შედეგები, და მასთან დაკავშირებული ჰაერის ხარისხსა და ხმაურის შესაძლო ზრდა, ადგილობრივი და რეგიონული ტრანსპორტისა და სხვა განვითარების პროექტებთან ერთად შევიდა ზემოქმედების შეფასებისა და შემარბილებელი ზომების ნაწილში. საერთო ჯამში, შემარბილებელი ზომების გათვალისწინებით, მოცემული პროექტი მნიშვნელოვნად არ იმოქმედებს ტრანსპორტის მოძრაობაზე, რადგან საჭიროებს გადაზიდვების მცირე რაოდენობას რაც მნიშვნელოვნად ვერ შეცვლის სატრანპორტო ნაკადების პარამეტრებს ძირითად საავტომობილო გზებზე, ხოლო სოფლებში, სადაც სატრანსპორტო ნაკადები პრაქტიკულად არ არის კუმულატიური ზემოქმედება არ არის მოსალოდნელი. დამატებით უნდა აღინიშნოს, რომ პროექტის განხორციელება არ საჭიროებს ობიექტებს, რომელთაც ექნებათ სტაციონალური ატმოსფერული ჰაერში ემისსისა და ხმაურის წყაროები, ასევე არ არის მოსალოდნელი ჩამდინარე წყლების წარმოქმნის და მათი გაწმენდის საჭიროება. რაც შეეხება ბუნებრივ რესურსებს, პროექტი ასევე არ მოიხმარს ბუნებრივ რესურსებს და ამ კუთხით არ ცვლის რაიონის პარამეტრებს. შესაბამისად, არ არის მოსალოდნელი, რომ მოცემულ პროექტს ექნება კუმულატიური უარყოფითი ზემოქმედება ტრანსპორტის მოძრაობაზე, ჰაერის ხარისხსა და ხმაურის დონეზე. 7.4.3 მოკლევადიანი კუმულატიური ზემოქმედებები მოკლევადიან კუმულატიურ ზემოქმედებას ადგილი ექნება იმ შემთხვევაში, თუ ზემოთხსენებულ პროექტებს, ეგხ-ის სამშენებლო გრაფიკთან თანმხვედრი სამშენებლო გრაფიკები ექნებათ და ისინი გასხვისების დერეფნის სიახლოვეს განხორციელდება. დაგეგმილი პროექტის მოსალოდნელი სამშენებლო პერიოდი იწყება 2014 წ-ის ზაფხულში და დაახლოებით 15 თვეს გაგრძელდება. როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, დაგეგმილი პროექტი, ტრანპორტის მოძრაობისა და სხვა სამუშაოების გამო, არ მოახდენს მნიშვნელოვან ზემოქმედებას სამშენებლო უბნების გარეთ, ამის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 355 of 424 მიუხედავად, მოკლევადიან კუმულატიურ ზემოქმედებას შეიძლება ადგილი ჰქონდეს იმ შემთხვევაში, თუ გასხვისების დერეფანში, დაგეგმილ ეგხ-ს მშენებლობასთან ერთად. სხვა პროექტების (მაგალითად: ახალი ჰესები ან ადგილობრივი მუნიციპალური ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაციის პროექტები) მშენებლობაც განხორციელდება. ასეთ შემთხვევაში, თუ კუმულატიური ზემოქმედება მნიშვნელოვანი გახდამ, საჭირო გახდება პროექტებს შორის კოორდიდნირებული ქმედება, რაც გათვალისწინებულია მიმდინარე დოკუმენტითა და დაინტერესებულ მხარეთა მოქმედების გეგმის მიხედვით. მოცემული პროექტის პარალელურად, მის გეოგრაფიულ სიახლოვეში, მიმდინარე სამშენებლო პროექტებთან დაკავშირებული კუმულატიურმა ზემოქმედებებმა შეიძლება გამოიწვიოს მოკლევადიანი ცვლილებები ნიადაგების, ბიომრავალფეროვნების, ანთროპოგენური დაბინძურების, ვიზუალური მნიშვნელობის ადგილების, წყლის რესურსების, ჰაერის ხარისხის (ძირითადად მტვერი), ხმაურისა და სოციალურ-ეკონომიკურ გარემოზე ზემოქმედების კუთხით (ძირითადად მოსალოდნელია დადებითი ზემოქმედება ადგილობრივ ეკონომიკაზე). მომავალი სამშენებლო პროექტების ადგილებში (პარალელური პროექტებისგან განსხვავებით) და მოცემული პროექტის სიახლოვეში მსგავსი მოკლევადიანი ზემოქმედებები არ არის მოსალოდნელი. შუახევისა და კორომხეთის ჰესების მშენებლობის პროექტების ზემოქმედება მაღალი ალბათობით დაემთხვევა მიმდინარე პროექტის სამშენებლო პერიოდს, შესაბამისად, მაღალი ალბათობით არის მოსალოდნელი სამშენებლო სამუშაოების ერთდრიულად წარმოების შედეგად მოსალოდნელი მოკლევადიანი კუმულატიური ზემოქმედებებისწორი კოორდინაციის პირობებში, შესაძლებელია ხსენებული მოკლევადიანი ზემოქმედებების თავიდან აცილება. უნდა აღინიშნოს, რომ გზებისა და წყალმომარაგების ინფრასტრუქტურის რეაბილიტაციის პროექტებს არ გააჩნიათ სამშენებლო სამუშაოების დაწყების განსაზღვრული თარიღი და არ არიან გასხვისების დერეფნის უშუალო სიახლოვეში ისე, რომ მოხდეს კუმულატიური სამშენებლო ზემოქმედებების დამთხვევა, იმიტომ რომ, როგორც ეს ზემოთ, სამშენებლო პერიოდის ზემოქმედებების ანალიზში ითქვა, ანძების მშენებლობის სამშენებლო პერიოდები იქნება მოკლე, ხოლო სამშენებლო უბნის გარეთ ზემოქმედება - შეზღუდული. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 356 of 424 7.5 პოტენციური ზემოქმედების შეჯამება შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა წყალი ნატანის ზრდა მდინარეებში, რაც უკავშირდება მიწის სამუშაოებს და მდინარეები და საშუალო ტექნიკის მუშაობას/ მოძრაობას პროექტის ლოკალური საშუალო გარდაუვალი ნაკადულები დერეფანსა და მისასვლელი გზების გასწვრივ ჭალებში ანძების განლაგებამ მდინარეები და წყალდიდობისას შესაძლოა დაბრკოლება საშუალო ლოკალური დაბალი შესაძლებელი ნაკადულები შეუქმნას წყლის დინებას და წყალდიდობა გამოიწვიოს. ნატანის და სიმღვრივის ზრდა მდინარეებში, რაც უკავშირდება მდინარეები და საშუალო პროექტის დერეფნისა და მისასვლელი ლოკალური დაბალი გარდაუვალი ნაკადულები გზების მოსაწყობად ხეების და ბუჩქების ჭრით გამოწვეულ ნიადაგის ეროზიას. ზედაპირული წყლების დაბინძურება დამაბინძურებელი ნივთიერების წყლის მდინარეები და საშუალო ობიექტში ჩაღვრის გამო, ან ზედაპირული ლოკალური დაბალი შესაძლებელი ნაკადულები ჩამონადენის მიერ დაბინძურებული ნიადაგის ჩამორეცხვის შედეგად მცენარეული საფარის კონტროლისთვის ჰერბიციდების გამოყენების შემთხვევაში მდინარეები და საშუალო მოსალოდნელია ნიადაგის და ლოკალური დაბალი შესაძლებელი ნაკადულები ზედაპირული/ მიწისქვეშა წყლების დაბინძურება ზემოქმედება, რომელიც უკავშირდება მდინარეები და საშუალო სამშენებლო ტექნიკის მუშაობას მდინარის ლოკალური დაბალი სავარაუდო ნაკადულები კალაპოტში ან მდინარის გადაკვეთას ატმოსფერული ჰაერის ხარისხი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 357 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა მოსახლეობა მტვრის გამოყოფა სამშენებლო საშუალო სამუშაოებისას ლოკალური საშუალო გარდაუვალი მოსახლეობა მტვრის გამოყოფა ტექ. მომსახურების ლოკალური საშუალო დაბალი სავარაუდო სამუშაოების დროს მოსახლეობა მანქანების (ნამწვი აირების) ემისია ტექ. ძალიან დაბალი ლოკალური გარდაუვალი მომსახურების სამუშაოებისას დაბალი მოსახლეობა ჰიდროელექტრო-ენერგიის ხელმისაწვდომო-ბის ზრდა, ასევე თერმულ დაბალი დაბალი რეგიონული შესაძლო და ხე-ტყის რესურსებზე დამოკიდებულების შემცირება ბიომრავალფერ ზემოქმედება ბიომრავალფერო-ვნებაზე დაბალი დაბალი რეგიონული შესაძლო ოვნება ჰაერის ხარისხის გაუარესების გამო გეოლოგია, ნიადაგები და გეოლოგიური საფრთხეები ნიადაგი მისასვლელი გზისა გასხვისების ზოლის გასწვრივ ნიადაგის დატკეპნა და დაკვალვა მაღალი ლოკალური დაბალი გარდაუვალი სატვირთო მანქანებისა და სხვა სამშენებლო ტექნიკის მიერ ნიადაგი ხეების და ბუჩქების გაკაფვა, რაც ზრდის მაღალი ლოკალური საშუალო, გარდაუვალი ნიადაგის ეროზიის და დამეწყვრის რისკებს ნიადაგი ანძების საძირკვლის მოსაწყობად მაღალი აფეთქებითი სამუშაოების წარმოებამ ლოკალური დაბალი შესაძლო შესაძლოა მეწყერი ან ზვავი გამოიწვიოს ნიადაგი ნიადაგის დაბინძურება, რაც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს მშენებლობის და ტექ. მომსახურების სამუშაოებისას მაღალი ლოკალური მცირე შესაძლო სახიფათო მასალების (საწვავის, საპოხ- საცხების, საღებავების და სხვა) არასწორი მოხმარებასა და დაღვრასთან ნიადაგი ნიადაგის დაბინძურება მცენარეული ნაკლებსავარა მაღალი საფარის კონტროლისთვის ჰერბიციდების ლოკალური მცირე უდო გამოყენების შემთხვევაში DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 358 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა ნიადაგი საძირკვლების მოწყობისას მოჭრილ საშუალო მაღალი გრუნტზე ქარისა და ზედაპირული ლოკალური სავარაუდო ჩამონადენის ხანგრძლივად ზემოქმედება ნიადაგი ძალიან ნიადაგის სტრუქტურის დაზიანება ალპურ ლოკალური საშუალო, შესაძლო მაღალი მდელოებზე გეოსაშიშროებე ანძების მონტაჟმა არასტაბილურ, ბი მაღალი გეოსაშიშროების მაღალი რისკის უბნებზე ლოკალური მაღალი, შესაძლო შესაძლოა მეწყერი გამოიწვიოს მიწათსარგებლობაზე შესაძლო ზემოქმედების შეჯამება საცხოვრებელი ლოკალური დაბალი მაღალი მოსახლეობის ფიზიკური განსახლება სავარაუდო სახლები სასოფლო- სახნავების და საძოვრების მუდმივად ან ლოკალური დაბალი სამეურნეო საშუალო გარდაუვალი დროებით დაკარგვა სავარგულები ტყის ჭრა სამშენებლო და სადენების საშუალო ან გაჭიმვის სამუშაოების შესასრულებლად, ტყეები მაღალი ასევე ეგხ-ს დერეფნის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად გასხვისების დერეფანში ალპური მდელოების დროებითი დეგრადაცია ალპური მაღალი სამშენებლო და სადენების გაჭიმვის ლოკალური დაბალი გარდაუვალი მდელოები სამუშაოების გამო, ასევე ანძებისთვის შერჩეული უბნების დაკარგვა ჭალისპირა ტყის მოჭრა სამშენებლო და ჭალისპირა სადენების გაჭიმვის სამუშაოების მაღალი ლოკალური დაბალი შესაძლო ტყეები შესასრულებლად, ასევე ეგხ-ს უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად ბიოლოგიური გარემო, ეკოსისტემები, ფლორა და ფაუნა ტყის ჰაბიტატების სამუდამო განადგურება ტყის დაბალი ან გასხვისების ზოლის მოწყობის, ანძების რეგიონული დაბალ გარდაუვალი ეკოსისტემები საშუალო მონტაჟის, კაბელების გაჭიმვის და მისასვლელი გზების მოწყობის გამო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 359 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა ტყის ჰაბიტატების ფრაგმენტაცია ტყის დაბალი ან გასხვისების ზოლის მოწყობის, ანძების ნაკლებსავარა რეგიონული დაბალი ეკოსისტემები საშუალო მონტაჟის, კაბელების გაჭიმვის და უდო მისასვლელი გზების მოწყობის გამო ტყის ხანძრების გაზრდილი რიკი, რაც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს ხეების გაკაფვის დროს წარმოქმნილ ხე-ტყის ტყის საშუალო ნარჩენებთან, დერეფანში მცენარეული რეგიონული დაბალი შესაძლო ეკოსისტემები საფარის არასათანადო მართვასთან, ან პროექტის მუშახელის მიერ აალებადი მასალების არასწორ მოხმარებასთან ტყის დაბალი ან ინვაზიური სახეობების გავრცელება ტყის დაბალი რეგიონული შესაძლო ეკოსისტემები საშუალო ეკოსისტემები სუბ-ალპური და დაბალი ალპური საშუალო ჰაბიტატების დროებითი დაკარგვა ლოკალური გარდაუვალი მდელოები წყლის ხარისხის გაუარესება სამშენებლო უბნებიდან გრუნტით ან ქიმიური ნივთიერებებით დაბინძურებული წყლის დაბალი ზედაპირული ჩამონადენით, რაც შესაძლოა ლოკალური დაბალი გარდაუვალი ეკოსისტემები დაკავშირებული იყოს მცენარეული საფარის წმენდასთან, მიწის სამუშაოებთან და ტექნიკის მოძრაობასთან დაბალი ანძების უბნებამდე მისასვლელად წყლის მდინარეთა გადაკვეთისას წყლის საშუალო ლოკალური გარდაუვალი ეკოსისტემები ეკოსისტემებზე უშუალო ზემოქმედება/მათი დაზიანება დაბალი ჭალისპირა ტყეების დაზიანება ტექნიკის წყლის გადაადგილებისა და მცენარეული საფარის ლოკალური დაბალი გარდაუვალი ეკოსისტემები წმენდის გამო წყლის დაბალი ნაკლებსავარა ინვაზიური სახეობების გავრცელება ლოკალური დაბალი ეკოსისტემები უდო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 360 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა ბუნაგების /ბუდეების დაზიანება, ფაუნა საშუალო ან ცხოველთა დაღუპვა / დაზიანება დაბალი სენსიტიურ ლოკალური გარდაუვალი მაღალი სამშენებლო და ტექ. მომსახურების უბნებში სამუშაოებისას ფრინველების და ღამურების დაღუპვა ეგხ- ფაუნა საშუალო ან ს კაბელებთან შეჯახების გამო, ან დაბალი ან სენსიტიურ ლოკალური გარდაუვალი მაღალი კაბელებთან შეხებისას დენის დარტყმის საშუალო უბნებში გამო დაბალი ბუნაგების /ბუდეების დაზიანება, ფაუნა ცხოველთა დაღუპვა / დაზიანება დაბალი ან არასენსიტიურ რეგიონული გარდაუვალი სამშენებლო და ტექ. მომსახურების საშუალო უბნებში სამუშაოებისას დაბალი ფრინველების და ღამურების დაღუპვა ეგხ- ფაუნა ს კაბელებთან შეჯახების გამო, ან არასენსიტიურ ლოკალური კაბელებთან შეხებისას დენის დარტყმის უბნებში გამო მცენარეული საფარის დაზიანება ეგხ-ს ფლორა საშუალო ან დერეფანში მცენარეული საფარის დაბალი ან სენსიტიურ ლოკალური გარდაუვალი მაღალი გაწმენდის, სამშენებლო სამუშაოების და საშუალო უბნებში ტექნიკის მუშაობის გამო მცენარეული საფარის დაზიანება ეგხ-ს ფლორა დერეფანში მცენარეული საფარის დაბალი ან არასენსიტიურ დაბალი რეგიონული გარდაუვალი გაწმენდის, სამშენებლო სამუშაოების და საშუალო უბნებში ტექნიკის მუშაობის გამო სოციალურ-ეკონომიკური ზემოქმედება მშენებლობის ფაზა ეგხ-ს შუახაზიდან 0- ხმაურთან, ნამწვი აირების და მტვრის 500 მ-ის საშუალო ან ემისიებთან დაკავშირებული ლოკალური დაბალი უდაო რადიუსში მაღალი ჯანმრთელობის რისკები მცხოვრები მოსახლეობა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 361 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა ეგხ-ს შუახაზიდან 0- 500 მ-ის საშუალო ან პროექტის ტექნიკის გადაადგილებას-თან დაბალი რეგიონული შესაძლო რადიუსში მაღალი დაკავშირებული უსაფრთხოების რისკები მცხოვრები მოსახლეობა ეგხ-ს გასწვრივ გადამდები დაავადებების გავრცელება დაბალი ნაკლებსავარა არსებული დაბალი რეგიონული შემოყვანილი მუშახელის გამო უდო მოსახლეობა ხმაურთან, ნამწვი აირების და მტვრის პროექტის დაბალი მაღალი ემისიებთან დაკავშირებული ლოკალური გარდაუვალი მუშახელი ჯანმრთელობის რისკები ეგხ-ს შუახაზიდან 30 მოსახლეობის განსახლება 30 მ-იანი დაბალი მ-ის რადიუსში მაღალი ლოკალური შესაძლო ბუფერული ზონიდან მცხოვრები მოსახლეობა ეგხ-ს ანძების მოსაწყობად მიწის ნაკვეთების დერეფანში შესყიდვასთან და სამშენებლო დაბალი მოქცეული მაღალი ლოკალური გარდაუვალი სამუშაოებისას დაზიანებული მოსავალთან მიწების დაკავშირებული ეკონომიკური განსახლება მესაკუთრენი ეგხ-ს გასწვრივ ფიზიკური განსახლებით ან შემოყვანილი დაბალი ნაკლებსავარა მცხოვრები დაბალი მუშახელით გამოწვეული დემოგრაფიული ლოკალური უდო მოსახლეობა ცვლილებები ექსპლუატაციის ფაზა ეგხ-ს შუახაზიდან 0- ხმაურთან, ნამწვი აირების და მტვრის 500 მ-ის საშუალო ან დაბალი ემისიებთან დაკავშირებული ლოკალური გარდაუვალი რადიუსში მაღალი ჯანმრთელობის რისკები მცხოვრები მოსახლეობა DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 362 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა ეგხ-ს შუახაზიდან 30- 50 მ-ის დაბალი ნაკლებსავარა მაღალი ეგხ-ს ხმაურით გამოწვეული ზემოქმედება ლოკალური რადიუსში უდო მცხოვრები მოსახლეობა ეგხ-ს შუახაზიდან 30- 50 მ-ის ელექტრომაგნიტურ გამოსხივებასთან ლოკალური დაბალი ნაკლებსავარა მაღალი რადიუსში დაკავშირებული ჯანმრთელობის რისკები უდო მცხოვრები მოსახლეობა ეგხ-ს ანძების და სადენების ანძების წაქცევასთან ან კაბელების მახლობლად მაღალი ჩამოვარდნასთან დაკავშირებული ლოკალური მაღალი შესაძლო მცხოვრები ან უსაფრთხოების რისკები მომუშავე მოსახლეობა საჰაერო ხომალდების უსაფრთხოების ლოკალური მაღალი ნაკლებსავარა მოსახლეობა მაღალი რისკები ეგხ-ს მახლობლად არსებული უდო აეროპორტებისთვის ხმაურთან, ნამწვი აირების და მტვრის ემისიებთან, ელექტრომაგნიტურ პროექტის მაღალი გამოსხივებასთან და სხვა მავნე ლოკალური საშუალო შესაძლო მუშახელი ფაქტორებთან დაკავშირებული ჯანმრთელობის რისკები ქვეყნისა და რეგიონულ ეკონომიკაზე შესაძლო ზემოქმედებების მნიშვნელოვნების შეჯამება საშუალო ენერგომომარაგების საიმედოობის გაზრდა, ქვეყნისა და ენერგიის ექსპორტის შესაძლებლობის რეგიონული მაღალი რეგიონული გაზრდა, ბიზნესის შესაძლებლობების ან ქვეყნის დადგენილი ეკონომიკა გაზრდა ადგილობრივი სამშენებლო და სიდიდით მიმწოდებელი კომპანიებისთვის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 363 of 424 შედეგი სენსიტიურ ზემოქმედების ზემოქმედების რეცეპტორები შესაძლო ზემოქმედება კრიტერიუმი ობა რანჟირება ხანგრძლივობა მნიშვნელოვნება მასშტაბი ინტენსიობა ალბათობა საშუალო სასოფლო-სამეურნეო მიწების მუდმივი დანაკარგი ანძების დაყენების ადგილებში, სოფლის დაბალი ან მოსავლის დანაკარგი სამშენებლო/ რეგიონული დადგენილი მეურნეობა სარემონტო და მომსახურების სამუშაოების წარმოების დროს საშუალო შემაწუხებელი ფაქტორები ტურისტულ ადგილებსა და თვითონ ტურისტებისთვის (ხმაური, მტვერი, მიწის სამუშაოები, დაბალი ტურიზმი ვიზუალური ზემოქმედება და სხვ.), ან რეგიონული შესაძლო კულტურული მემკვიდრეობისა და დასასვენებელი ადგილების შემთხვევითი დაზიანება ინფრასტრუქტურულ ობიექტებზე ზემოქმედება საზოგადოებრი დაბალი მოძრაობის შეფერხება პროექტის ვი მანქანებისა და მომუშავეების მიერ დაბალი, სარგებლობის ლოკალური სავარაუდო გზები და რკინიგზა ენერგეტიკის მაღალი ელექტრო სისტემის გაზრდილი მაღალი რეგიონული გარდაუვალი სისტემა საიმედოობა BTC/SCP მაღალი მილსადენების შემთხვევითი დაზიანება დაბალი ნაკლებად ლოკალური მილსადენები სამშენებლო და მოვლის სამუშაოებით სავარაუდო მაღალი თვითმფრინავების ანძებთან დაჯახება, ბათუმის ადგილობრი დაბალი, ნაკლებად ელექტრო-მაგნიტური ველის აეროპორტი ვი, სავა-რაუდო ინტერფერენცია რადარებთან DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 364 of 424 8. ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები წინამდებარე თავში განსაზღვრულია ის ზოგადი და სპეციფიური შემარბილებელ ღონისძიებები, რომლებიც გათვალისწინებული უნდა იქნას ელექტროგადამცემი ხაზის დაპროექტების, მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებზე, რათა შემცირებული იქნას პროექტის უარყოფითი ზემოქმედება გარემოზე. ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციიდან ამოღების ფაზის შეფასება დეტალურად არ მომხდარა, რადგანაც ამ პროცესის და შესაბამისად, მისი უარყოფითი ზემოქმედების შესახებ ინფორმაცია არ მოგვეპოვება. ასევე, არ მოგვეპოვება ინფორმაცია, თუ როდის შეიძლება მოხდეს პროექტის ექსპლუატაციიდან ამოღება და რთულია შეფასდეს რეცეპტორების მდგომარეობა და სენსიტიურობა ამ დროისათვის. უნდა აღინიშნოს, რომ პროექტის ექსპლუატაციიდან ამოღების ფაზაზე ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედება, როგორც წესი, მშენებლობის ფაზაზე გამოწვეულ ზემოქმედების მსგავსია. სსე აღიარებს, რომ საჭირო იქნება ისეთი შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელება, რომელთა საშუალებით შესაძლებელი გახდება შემოთავაზებული გადამცემი ხაზის მშენებლობასა და ექსპლუატაციასთან დაკავშირებული შესაძლო უარყოფითი ზემოქმედების თავიდან აცილება, ან მინიმუმამდე შემცირება. როგორც წინა თავში იქნა აღწერილი, ეგხ-ს მშენებლობამ და ექსპლუატაციამ შესაძლოა გამოიწვიოს შემდეგი მავნე ზემოქმედება: (ა) ჰაერის ხარისხის დროებითი გაუარესება სამშენებლო სამუშაოებისას წარმოქმნილი მტვრის გამო; (ბ) ზემოქმედება წყლის ხარისხზე ქიმიური ნივთიერებებით და გრუნტით დაბინძურების გამო; (გ) ნიადაგის ხარისხის დაქვეითება; (დ) სამშენებლო ტექნიკის მუშაობით და სატრანსპორტო ოპერაციებით გამოწვეული ხმაურის ზემოქმედება; (ე) ზემოქმედება ბიოლოგიურ რესურსებზე, განსაკუთრებით კი ტყეებსა და ფრინველებზე; (ვ) მყარი ნარჩენების წარმოქმნა; და (ზ) სოციალურ-ეკონომიკური ზემოქმედება. საჭირო იქნება შემარბილებელი ღონისძიებების რეგულარული მონიტორინგი, რათა უზრუნველყოფილი იქნას მაქსიმალური კონტროლი და მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი პოტენციური რისკების დონე. სსე-ს მენეჯმენტი პასუხისმგებელი იქნება შემარბილებელი ღონისძიებების სათანადოდ განხორციელებაზე. სპეციალურად პროექტისთვის შემუშავებული შემარბილებელი ღონისძიებები, რომლებიც განკუთვნილია ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედების შესამცირებლად, მოყვანილია ქვემოთ. ისინი ძირითადად ტყეებზე და ფრინველებზე ზემოქმედების შემცირებას ისახავს მიზნად. ამ სპეციფიურ ღონისძიებებს მოსდევს ის სტანდარტული შემარბილებელი ღონისძიებები, რომლებიც შესაძლოა გამოყენებული იქნას ეგხ-ს პროექტის დაპროექტებისას, მშენებლობისას და ექსპლუატაციისას. ამ ღონისძიებების ნაწილი, რომლებიც გათვალისწინებული უნდა იქნას კონტრაქტორის დეტალურ სამეჯნემენტო გეგმებში, შეტანილია წინამდებარე ანგარიშში მოცემულ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმაში. ფლორაზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები ძირითადად მოიცავს სამშენებლო უბნების/ სატრანსპორტო დერეფნების დემარკაციას, რათა თავიდან იქნას აცილებული დამატებითი ტერიტორიების დაზიანება, ასევე რეკულტივაციის ღონისძიებების გატარებას, რაც ხელს შეუწყობს მცენარეული საფარის აღდგენას. მშენებლობის/ ტექ. მომსახურების სამუშაოების ზემოქმედების შესამცირებლად სამუშაო ჯგუფები ანძების უბნებზე მისასვლელად გამოიყენებენ არსებულ გზებს და თავად ეგხ-ს დერეფანს, ამასთან სამუშაოების დასრულების შემდგომ გატარდება ეროზიის მაკონტროლებელი ღონისძიებები. ეგხ-ს დერეფანში მხოლოდ გრუნტის გზები მოეწყობა და დროებითი/მუდმივი მოასფალტებული ან მოხრეშილი გზების მოწყობა დაგეგმილი არაა. შედარებით მაღალი ღირებულების ტყეებზე ზემოქმედების თავიდან ასაცილებლად შეცვლილი იქნა ეგხ-ს დერეფნის მარშრუტი. ეგხ-ს მარშრუტის შერჩევისას ტყის გაკაფვის საჭიროების შესამცირებლად გამოყენებული იქნა ხელსაყრელი ტოპოგრაფიული პირობები, ასევე უტყეო და მეჩხერი ტყით დაფარული ტერიტორიები. ასეთი საპროექტო ღონისძიებები მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ველური ბუნების ჰაბიტატების და ბიომრავალფეროვნების შესანარჩუნებლად, არამედ გეოლოგიური საფრთხეების (ეროზია, მეწყერი, წყალდიდობა, სელი) თავიდან ასაცილებლად, რასაც DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 365 of 424 ეს ეკოსისტემები უზრუნველყოფს. ტყიან უბნებზე ხანძრის რისკის შესამცირებლად განხორციელდება შემარბილებელი/ სიფრთხილის ზომები. კერძოდ, გაკაფვის სამუშაოების შემდეგ გატანილი იქნება ხე-ტყის ნარჩენები, აალებადი მასალების მოხმარებისას დაცული იქნება უსაფრთხოების ზომები და სხვა. უნდა აღინიშნოს, რომ სწორი ტექ. მომსახურების შემთხვევაში თავად ეგხ-ს დერეფანი შეასრულებს ხანძარსაწინააღმდეგო განაკაფის ფუნქციას და ხელს შეუშლის ხანძრის სწრაფ გავრცელებას. ფაუნაზე ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დასაყვანად დერეფნის სენსიტიურ მონაკვეთებზე სამშენებლო და ტექ. მომსახურების სამუშაოები არ განხორციელდება გამრავლების პერიოდში, ასევე გატარდება სხვა შემარბილებელი ღონისძიებები. სამუშაოების დასრულების შემდგომ ცხოველთა პოპულაცია აღდგება, რადგანაც დერეფანი არ გადაკვეთს ცხოველთა კრიტიკულ/ სენსიტიურ ჰაბიტატებს, ამასთან დაგეგმილია ქვემოთ მოყვანილი საპროექტო და სამენეჯმენტო ღონისძიებების განხორციელება. როგორც ზემოთ აღინიშნა, ფრინველებზე, განსაკუთრებით კი მტაცებელ ფრინველებზე ზემოქმედება მაღალი იქნება. ამ ზემოქმედების შესამცირებლად ეგხ-ს მარშრუტის შერჩევისას და დაპროექტებისას გათვალისწინებული იქნა შემარბილებელი ღონისძიებები, რომელთა საშუალებითაც შესაძლებელი იქნება ეგხ-სთან ფრინველთა დაჯახების რისკის შემცირება. კერძოდ, ეგხ გადატანილი იქნა ფრინველების/ღამურების კუთხით ნაკლებად სენსიტიური ტერიტორიისკენ, ხოლო კაბელები/ანძები დაპროექტდა საუკეთესო გამოცდილების გათვალისწინებით. ეგხ-ს ხილვადობის გასაზრდელად გამოყენებული იქნება ხაზის მარკერები. ეგხ-ს ექსპლუატაციის ფაზაზე განხორციელდება ფრინველთა მონიტორინგი, რათა დადგინდეს ფრინველთა სიკვდილიანობის დონე, შემოწმდეს შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობა და განისაზღვროს დამატებითი ღონისძიებების გატარების აუცილებლობა. უნდა აღინიშნოს, რომ ფონური მონაცემების შეგროვებისას შუალედური ანძების ზუსტი ადგილმდებარეობა უცნობი იყო. შესაბამისად, წინამდებარე ანგარიშში შესაძლოა არ იყოს აღწერილი ფაუნის კუთხით სენსიტიური ზოგი უბანი. ამიტომ, ანძების უბანზე სამობილიზაციო სამუშაოების დაწყებამდე საჭირო იქნება ფაუნის წინასამშენებლო კვლევის განხორციელება. კერძოდ, ფაუნის სპეციალისტმა ტერიტორია უნდა დაათვალიეროს მას შემდეგ, რაც ტოპოგრაფები დაასრულებენ სამუშაო ტერიტორიის დემარკაციას. თუ კონკრეტული ანძის უბანი მაღალსენსიტიურად ჩაითვლება, საჭირო იქნება ანძის მცირედით გადატანა და მოცილება ასეთი ტერიტორიიდან, რათა უზრუნველყოფილი იქნას ბიომრავალფეროვნების დაცვა და მასზე ზემოქმედება მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი. ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის განხორციელება უზრუნველყოფს ფაუნაზე ზემოქმედების მინიმალურ დონემდე დაყვანას. ცხოველთა სამყაროზე ზემოქმედება მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი ეგხ-ს დერეფნის წინასამშენებლო კვლევის საშუალებით, რომლის ფარგლებშიც განისაზღვრება ბუნაგები/ბუდეები და ცხოველების კუთხით სხვა მნიშვნელოვანი უბნები, რათა შეძლებისდაგვარად თავიდან იქნას აცილებული მათზე ზემოქმედება. ამისი მიღწევა შესაძლებელი იქნება ანძის უბნის მცირედი წანაცვლებით და ახალი მისასვლელი გზებისთვის სათანადო მარშრუტის შერჩევით. ეგხ-ს საინჟინრო პროექტის დასრულების შემდგომ სასურველია წინასამშენებლო კვლევის განხორციელება, რომლის საშუალებითაც განისაზღვრება თუ რამდენად ექნება ადგილი ზემოქმედებას მცენარეთა მაღლი დაცვითი ღირებულების სახეობებზე და ანძების ადგილმდებარეობა იმგვარად დაზუსტდება, რომ თავიდან იქნას აცილებული ან მინიმუმამდე შემცირდეს ამგვარი ზემოქმედება. სხვა შემარბილებელი ღონისძიებები უნდა განხორციელდეს ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმის ფარგლებში. სენსიტიურ უბნებზე უნდა შესრულდეს რეკულტივაციის სამუშაოები, თუ მცენარეული საფარის აღდგენა ასეთ ადგილებში ბუნებრივად არ ხდება. სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ მცენარეული საფარის (ხეების გარდა) ბუნებრივი აღდგენა მოხდება მთელს დერეფანში. სსე საერთაშორისო სტანდარტების მიხედვით შეიმუშავებს და განახორციელებს უსაფრთხოების პროგრამას; ამასთან, უზრუნველყოფს ყველა მენეჯერისა და მუშახელის ტრენინგს, ვიდრე ისინი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 366 of 424 ეგხ-ზე სამუშაოებს შეუდგებიან. ამას გარდა, ყოველწლიურად განხორციელდება კვალიფიკაციის ამაღლების ტრენინგები. მუშახელს ყოველდღიურად ჩაუტარდება უსაფრთხოების ინსტრუქტაჟი, რომელზეც სამუშაო ჯგუფს აუხსნიან თუ რა სამუშაოებია ჩასატარებელი, რა საფრთხეები ახლავს ამ სამუშაოებს, რა უსაფრთხოების ზომების დაცვაა საჭირო რისკების თავიდან ასაცილებლად ან მინიმუმამდე დასაყვანად და რა ქმედებები უნდა განახორციელონ დაზიანების შემთხვევაში. ჯგუფის ხელმძღვანელი და ჯგუფის ერთი წევრი მაინც გაივლის პირველადი დახმარების ტრენინგს. თითოეულ სამუშაო ჯგუფს მუდმივად თან ექნება სამედიცინო ყუთი. ჯგუფის ხელმძღვანელს ეცოდინება უახლოესი სამედიცინო პუნქტის ადგილმდებარეობა. სმენის დაქვეითების თავიდან აცილების მიზნით, შესაძლოა საჭირო გახდეს ყურდამცავების გამოყენება და ხმაურიან უბნებზე მუშაობის დროის შეზღუდვა. მუშახელზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების ფართე ნუსხა მოცემულია ქვემოთ. სსე ადგილობრივ მოსახლეობას მიაწოდებს ინფორმაციას, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ ეგხ-სთან დაკავშირებული საფრთხეების შემთხვევაში. კერძოდ, მოსახლეობა ინფორმირებული იქნება ეგხ-სთან დაკავშირებული საფრთხეების შესახებ და იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ უბედური შემთხვევების თავიდან ასაცილებლად. მოსახლეობას ეცნობება, თუ როდისაა განსაკუთრებით საშიში ეგხ-ს მახლობლად ყოფნა (მაგ, ძლიერი ქარისას, ელჭექისას) და რა ზომები უნდა მიიღონ, რომ თავი დაიცვან ასეთ სიტუაციებში. სსე უზრუნველყოფს 24 სთ-იან ცხელ ხაზს, რომელზედაც შესაძლებელი იქნება ზარების განხორციელება საგანგებო სიტუაციებში. ფიზიკური და ეკონომიკური განსახლებისთვის მოსამზადებლად და ამ პროცესის საქართველოსა და საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბამისობაში განსახორციელებლად, პროექტისთვის მომზადებული იქნა განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტი. აღნიშნულ დოკუმენტში განსაზღვრულია ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი მოსახლეობის ჯგუფები და ქონების კატეგორიები. მასში ასევე მოცემულია ქონების ცალკეული ტიპისთვის სავარაუდო კომპენსაციის ოდენობა. თუმცა, ამ დოკუმენტში მოცემული არაა საბოლოო საკომპენსაციო მატრიცა, რომელშიც მითითებული იქნებოდა ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი პირების გვარები, ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი მიწის ნაკვეთების ზუსტი რაოდენობა და ფართობი, მესაკუთრის სტატუსი, ზემოქმედების ქვეშ მოყოლილი სხვა ქონება და შესაბამისი კომპენსაციის ოდენობა. ასეთი დეტალები დაზუსტდება მხოლოდ საბოლოო საკადასტრო კვლევის, მიწის ნაკვეთების მონიშვნის, დაურეგისტრირებელი ქონების რეგისტრაციის და საკადასტრო რუკების მომზადების შემდგომ. საზოგადოებრივი სარგებლობის გზებზე სადენების გაჭიმვის სამუშაოებით გამოწვეული შესაძლო ზემოქმედებების შესარბილებლად, სსე მჭიდროდ ითანამშრომლებს საგზაო უწყებებთან თითოეულ გადაკვეთაზე საწარმოებელი სამუშაოების ოპტიმალური დროის შესათანხმებლად, რათა მოძრაობის რაც შეიძლება ნაკლებად შეფერხება მოხდეს. სამუშაოები ისე დაიგეგმება, რომ სადენების გზებზე ან ლიანდაგებზე დების დრო რაც შეიძლება ნაკლები იყოს და მოხდეს უბედური შემთხვევებისა და მატერიალური ქონების დაზიანების თავიდან აცილება. სადენების გაჭიმვისას, სსე ავტომაგისტრალებზე გამოყოფს სპეციალურ პერსონალს, რომელიც საჭიროების შემთხვევაში გააჩერებს მოძრაობას, ან მიანიშნებს მძღოლებს გზაზე მოძრაობის წესების ცვლილებების შესახებ და ასევე მოაწესრიგებენ მოძრაობას მძიმე ტექნიკის მიერ გზის გადაკვეთის დროს. კულტურული მემკვიდრეობაზე ზემოქმედების შესარბილებლად შემოთავაზებულია შემდეგი ღონისძიებების განხორციელება: # კულტურული მემკვიდრეობა შემარბილებელი ღონისძიება 27 გვიანი კლასიკური - 1. არ მოხდეს იმ ადგილობრივი გზების გამოყენება, ადრეული შუა-საუკუნეები რომლებიც არქეოლოგიურ უბანთან გადიან. 2. AP26-ესა და AP27-ს ე მშენებლობის არქეოლოგიური მონიტორინგი. 35 ბრინჯაოს ხანის – ადრეული არქეოლოგიური უბნის დაზიანების თავიდან აცილების რკინის ხანის ნამოსახლარი მიზნით თავიდან უნდა იქნას აცილებული ამ უბნის სოფ. უდიდან ჩრდილოეთით მახლობლად გამავალი ადგილობრივი გზების გამოყენება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 367 of 424 ამ ნამოსახლარის სასაფლაო შიძლება მიწის სამუშაოების უბანთან აღმოჩნდეს. ამიტომ, AP29-ესა და AP 30-ეს მშენებლობისას საჭიროა არქეოლოგიური მონიტორინგი. 36 კლასიკური პერიოდის AP30-ეს მშენებლობის არქეოლოგიური მონიტორინგი, ნამოსახლარი სოფ. უდიდან ხოლო არქეოლოგიური ნაშთების აღმოჩენის შემთხვევაში ჩრდილო-დასავლეთით - სრულმასშტაბიანი არქეოლოგიური გათხრების განხორციელება. 78* დანდალოს ხიდი AP85-ეს მშენებლობაზე არქეოლოგიური მონიტორინგი, ხოლო არქეოლოგიური ნაშთების აღმოჩენის შემთხვევაში - სრულმასშტაბიანი არქეოლოგიური გათხრების განხორციელება. გადამფრენ ფრინველებზე ზემოქმედების შერბილება ელექტროგადამცემ ხაზზე მარკერების დაყენებით ფრინველებზე ზემოქმედების შესამცირებლად ეგხ-ს დერეფანში განსახორციელებელი სპეციფიური შემარბილებელი ღონისძიებები განისაზღვრა მოსალოდნელი ზემოქმედების დეტალური ანალიზის საფუძველზე. ზემოქმედების შეფასებამ გვიჩვენა, რომ გადამფრენ ფრინველებზე, კერძოდ კი გადამფრენ მტაცებლებზე ზემოქმედება განსაკუთრებით მაღალი იქნება ბათუმის „ყელის“ ზონაში, კერძოდ კი ეგხ-ს ბოლო მონაკვეთზე, რომელიც მოქცეულია AP 141-სა და AP 160-ს შორის. გადამცემი ხაზის დერეფანი ისე დაიგეგმა, რომ გადამფრენ ფრინველებზე შესაძლო ზემოქმედება მინიმალური იყოს. თუმცა, აღნიშნულ უბნის მაღალი სენსიტიურობის გათვალისწინებით, შემუშავებული იქნა ზემოქმედების შემარბილებელი დამატებითი ღონისძიებები, რომელთა საშუალებითაც მოხდება გადამფრენ ფრინველებზე ზემოქმედების დამატებით შერბილება და სათანადოდ მართვა. საუკეთესო საერთაშორისო გამოცდილების მიხედვით, ამ მიზნით რეკომენდირებულია ხაზის მარკერების (ფრინველთა მიმმართველების) გამოყენება. ფრინველთა მიმმართველების დაყენების საჭიროების და მიზანშეწონილობის დასადგენად ჩვენ დეტალურად შევაფასეთ გადამცემი ხაზის მონაკვეთი AP 141-სა და AP 160-ს შორის. ამ მონაკვეთზე ფრინველების კუთხით ყველაზე სენსიტიური ადგილები მდინარესთან ახლოს მდებარეობს; დანარჩენი ანძები განლაგებულია მთის ფერდობზე, როგორც ეს სურათი 7.2.5-ზეა ნაჩვენები. როგორც ამ სურათიდან ჩანს, ანძების სიმაღლე უმნიშვნელოა ამ ტერიტორიაზე რელიეფის სიმაღლესთან შედარებით, რის გამოც გადამცემი ხაზი და ანძები რელიეფის „ჩრდილში“ ხვდება. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ამ სენსიტიური მონაკვეთის შუა ნაწილში დაჯახების რისკი ნაკლები უნდა იყოს, ვიდრე მდინარესთან ახლომდებარე ნაწილებისთვის. გადამცემ ხაზზე მარკერების დაყენება რეკომენდირებულია მაღალი რისკის მონაკვეთებისთვის, კერძოდ კი სოფ. კიბეს მიმდებარედ AP141 - AP144 მონაკვეთზე და AP156 - AP 160 მონაკვეთზე, ანუ მახოს ხიდიდან ბათუმის ქვესადგურამდე (დაახლ. 2 კმ სიგრძის მონაკვეთი). რეკომენდირებული მარკერების ტიპების შესახებ ინფორმაცია მოცემულია ქვემოთ. ფრინველების დაჯახების მაღალი რისკის მქონე შემდეგი მონაკვეთი მდებარეობს მდინარეების აჭარისწყლისა და სხალთის შესართავთან, ქ. შუახევის მახლობლად. ეს მონაკვეთი სენსიტიურია იმის გამო, რომ ხაზი აქ მდინარეს გადაკვეთს. გადამცემი ხაზის დერეფნის შესწავლამ გვიჩვენა, რომ ამ ადგილას მდინარის გადაკვეთა გარდაუვალია და შესაბამისად, საბოლოო პროექტი AP 66 – AP 68 მონაკვეთზე მდინარის ორ გადაკვეთას ითვალისწინებს. ამის გამო, აქ რეკომენდირებულია ხაზის მარკერების დაყენება, რათა ფრინველებზე ზემოქმედება სათანადოდ იქნას შერბილებული. ხაზის მარკერების დაყენების საჭიროება ასევე შეფასდა სოფ. ზამლეთის მონაკვეთისთვის, სადაც AP 59-სა და AP 61-ს შორის გადამცემი ხაზი მდ. აჭარისწყალს კვეთს. ამ მონაკვეთის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 368 of 424 დაწვრილებითმა შეფასებამ გვიჩვენა, რომ აქ ხაზის მარკერების დაყენება რეკომენდირებული არა მათი დაბალი ეფექტურობის და ლანდშაფტზე პოტენციური ზემოქმედების გამო. არსებობს ხაზის მარკერების სხვადასხვა ტიპები. მათი ეფექტურობა 50-94%-ის ფარგლებში მერყეობს (Prinsen et all, 2011). ხაზის მარკერები წარმოდგენილია საავიაციო ბურთებით, მოქანავე ფარებით, დროშებით, ლენტებითა და სხვა. Prinsen et all (2011) რეკომენდაციას უწევს მოძრავი და კონტრასტული მოწყობილობების გამოყენებას, რადგანაც ისი მეტი ეფექტურობით გამოირჩევა. სხვადასხვა საცნობარო წყაროების მიხედვით (Prinsen et all, 2011, APLIC, 2012), დროშები, მოფრიალე და სხვა მოძრავი, მცირე ზომის მარკერები უმეტესწილად მცირე ზომის ფრინველებისთვის გამოიყენება. რადგანაც მოცემული პროექტისთვის აქტუალური მტაცებელი ფრინველებია, რეკომენდირებული საავიაციო ბურთების გამოყენებაა; თუმცა, რადგანაც ბურთები უძრავია, ბათუმის ვიწრო ყელში, რომელიც მაღალსენსიტიურ ზონას წარმოადგენს, რეკომენდირებული იქნება მათი კომბინაცია მოფრიალე/მოქანავე მოწყობილობებთან ერთად, ხოლო სხვა მონაკვეთებში საკმარისი იქნება მხოლოდ ბურთების გამოყენება. ტიპიური საავიაციო ბურთები და მოფრიალე/მოქანავე მარკერები ნაჩვენებია სურათი 8.1.4-სა და სურათი 8.1.5-ზე. საავიაციო ბურთები დიამეტრი 23-სმ-იდან 137 სმ-მდეა. აქედან ყველაზე ხშირად 23 სმ და 30.5 სმ ზომის ბურთები გამოიყენება (APLIC, 2012). ბათუმის სამიგრაციო დერეფნის სენსიტიურობის გათვალისწინებით, ჩვენ რეკომენდაციას ვუწევთ 30-40 სმ დიამეტრის ბურთების გამოყენებას. საავიაციო ბურთები ნარინჯისფერი, პრიალა თეთრი და პრიალა ყვითელი არსებობს. ნარინჯისფერი ბურთები ხილვადობის ზოგიერთ პირობებში არც თუ ეფექტურია; შებინდებისას და გამთენიისას უფრო უკეთესი ხილვადობა ყვითელ ფერს აქვს (APLIC, 2012). შესაბამისად, ჩვენი შემოთავაზებაა ერთმანეთის მონაცვლეობით განთავსდეს ნარინჯისფერ-თეთრი და პრიალა ყვითელი ფერის ბურთები. როგორც წესი, მარკერებს შორის მანძილს მწარმოებელი ადგენს; თუმცა, APLIC (2012)-ის თანახმად, პრაქტიკაში მარკერებს სხვა დაშორებით აყენებენ და მათ შორის დაცილება 30-100 მ-ის დიაპაზონშია. მაღალი ძაბვის ხაზების შემთხვევაში მარკერები დაყენება დამიწების კაბელზეა მიზანშეწონილი, რადგანაც ყველაზე მეტი ფრინველის სწორედ მისი მიზეზით იღუპება. უფრო ზუსტად, მიჩნეულია, რომ ფრინველები უფრო მეტად დამიწების კაბელის შუა ნაწილს, კერძოდ კი ორ ანძას შორის მოქცეული მონაკვეთის შუა 60%-ს ეჯახებიან და მხოლოდ ამ ადგილის მონიშვნაა რეკომენდირებული (APLIC, 2012) (სურათი 8.1.3). ჩვენი რეკომენდაციაა ამ მიდგომის გამოყენება ახალციხე-ბათუმის ეგხ-ზე მარკერების დაყენებისას. თუ ჩავთვლით, რომ ანძებს შორის საშუალო მანძილი 400 მ-ია, მისი შუა 60%-ის სიგრძე 240 მ იქნება. სექტორული გამოცდილების გათვალისწინებით, ჩვენი რეკომენდაცია იქნება საავიაციო ბურთების 60 მ-იანი დაშორებით დაყენება, ანუ ორ ანძას შორის 4 ბურთის დაყენება. როგორც ზემოთ ვთქვით, ბურთებთან ერთად სასურველი იქნება მოფრიალე/მოქანავე მარკერების დაყენება. ასეთი მარკერები, როგორც წესი, 5 - 10 მ ინტერვალით ყენდება; თუმცა, ბურთებთან კომბინაციაში ერთად მათი უფრო დიდი შუალედებით დაკიდებაც შეიძლება. ჩვენი მოსაზრებით, ორ ბურთს შორის ორი მოფრიალე/მოქანავე მარკერი შეიძლება დაყენდეს, ანუ ეს მარკერები ერთმანეთიდან და ბურთებიდან 20 მ-ით იქნება დაცილებული; საერთო ჯამში, ორ ანძას შორის 6 მოფრიალე/მოქანავე მოწყობილობა დაყენდება. თუმცა, ეს რიცხვები უნდა დაზუსტდეს მარკერების მწარმოებლის სპეციფიკაციისა და რეკომენდაციის მიხედვით და სსე-თან შეთანხმებით. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 369 of 424 სურათი 8.1.1 მონაკვეთი AP141 - AP160 ხაზის მარკერების ადგილების მითითებით სურათი 8.1.2 მონაკვეთი AP66 – AP68 ხაზის მარკერების ადგილის მითითებით DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 370 of 424 სურათი 8.1.3 ხაზის მარკერების განლაგება დამიწების ორი კაბელის შუა მონაკვეთებზე (წყარო: APLIC 2012) სურათი 8.1.4 ტიპიური საავიაციო ბურთები  DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 371 of 424 სურათი 8.1.5 ტიპიური მოფრიალე/მოქანავე მარკერები 8.2 შემარბილებელი ღონისძიებები პროექტირების ფაზისთვის ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტირების ფაზაზე პროექტის უარყოფითი ზემოქმედების შესამცირებლად გათვალისწინებული უნდა იქნას შემდეგი შემარბილებელი ღონისძიებები: სოციალურ-ეკონომიკურ და ბუნებრივ გარემოზე, მიწათსარგებლობაზე და ვიზუალურ მხარეზე ზემოქმედების შერბილება - ალტერნატივების ანალიზის განხორციელება, რაც საჭიროა თითოეული ალტერნატივის შემთხვევაში გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედების შესაფასებლად; - დერეფნის პროექტირებისას კრიტიკული ჰაბიტატებისთვის გვერდის ავლა მათზე ზემოქმედების მინიმუმამდე დაყვანის მიზნით, რისთვისაც შეძლებისდაგვარად გამოყენებული უნდა იქნას არსებული სატრანსპორტო თუ სხვა ინფრასტრუქტურული დერეფნები; - განსაკუთრებული ძალისხმევა უნდა დაეთმოს: მდინარეთა გადაკვეთების რიცხვის შემცირებას, ასევე დასახლებული ადგილებისთვის და დაცული ტერიტორიებისთვის გვერდის ავლას; - ეგხ-ს დერეფნის შერჩევისას ბუნებრივი და სოციალური გარემოს მნიშვნელოვანი მახასიათებლების, მათ შორის ლანდშაფტების გათვალისწინება; - სადაც შესაძლებელია, მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზის განთავსება ნაკლებად დასახლებულ ტერიტორიაზე; - საჯარო კონსულტაციების განხორციელება პროექტის დაგეგმვის ფაზაზე, მაგალითად: ეგხ-ს მარშრუტის განსაზღვრის და ანძების უბნების შერჩევისას (იხ. დანართი „დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის გეგმა“); - დაპროექტების ფაზაზე არ გამოიკვეთა მოსახლეობის ფიზიკური განსახლების საჭიროება; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 372 of 424 - პროექტი (სსე) განახორციელებს ზემოქმედების ქვეშ მოხვედრილი მხარეებისთვის მიწისა და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების დანაკარგის კომპენსაციას. კომპენსაცია განხორციელდება განსახლების ჩარჩო-დოკუმენტის მიერ დადგენილი კრიტერიუმებით. ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - კვალიფიცირებული ექსპერტების მიერ საპროექტო დერეფნის ფლორის კვლევა, დაცული/ სენსიტიური სახეობების გამოსავლენად; - ფლორის კონსერვაციის გეგმის მომზადება, სადაც განსაზღვრული იქნება შემარბილებელი/ კონსერვაციის ღონისძიებები და მონიტორინგის პროგრამა; - ბსგზშ-ს დროს გამოვლენილი სენსიტიური ადგილების წინასამშენებლო კვლევა კვალიფიცირებული სპეციალისტების მიერ, რათა გამოვლენილი იქნას დაცული/სენსიტიური სახეობები და კრიტიკული ჰაბიტატები; - ფაუნის კონსერვაციის გეგმის მომზადება, სადაც განსაზღვრული იქნება შემარბილებელი ღონისძიებები და მონიტორინგის პროგრამა. ელექტროგადამცემ ხაზებთან ფრინველების შეჯახების და ელექტროშოკის რისკების შემამცირებელი ღონისძიებები - მაღალი ძაბვის ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტირებისას შემცირებული ან აღმოფხვრილი უნდა იქნას ხაზის გასწვრივ დაფიქსირებული ფრინველების შეჯახების და ელექტროშოკის რისკები; - ელექტროგადამცემი ხაზის მარშრუტის დაგეგმვისას წყლის მნიშვნელოვანი ჰაბიტატებისთვის (ჭაობები, ჭალები, მდინარეები და სხვა) თავის არიდება, სადაც თავს იყრის გადამფრენი წყლის ფრინველების დიდი რაოდენობა; - დაპროექტებისას ხაზის სადენებს შორის ისეთი დაშორების უზრუნველყოფა, რომელიც უზრუნველყოფს მოცემულ ტერიტორიაზე დაფიქსირებული ყველაზე დიდი სახეობის ფრინველის დაცვას ელექტროშოკისგან. - ფრინველთა დაცვის პროგრამის შემუშავება, რომელიც უნდა განხორციელდეს ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციისას. - დაპროექტებისას ხაზის მარკირების გათვალისწინება, რაც საჭიროა შეჯახების რისკის შესამცირებლად. ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ეგხ-ს მოცილება ელექტრომაგნიტური ზემოქმედების კუთხით სენსიტიური ტერიტორიებიდან, მათ შორის სკოლებიდან, დასახლებული ადგილებიდან, ოფისებიდან და სხვა. - ელექტროგადამცემი ხაზის ცენტრალური ხაზის ორთავე მხარეს მინიმუმ 30 მეტრიანი ბუფერული ზონის შექმნა. - ელექტროგადამცემი ხაზიდან საცხოვრებელ სახლებამდე სულ ცოტა 30 მ-იანი დაცილების უზრუნველყოფა. მისასვლელი გზების და სამშენებლო ბანაკების დაგეგმვა - მშენებლობის დაწყებამდე პროექტისათვის საჭირო მისასვლელი გზების იდენტიფიცირება და დემარკაცია ტოპოგრაფიულ რუკებზე; - ახალი მისასვლელი გზების მშენებლობის საჭიროების შემცირების მიზნით ძირითად გზებისთვის ისეთი ადგილების განსაზღვრა, საიდანაც სამშენებლო ბრიგადებს ანძების უბნებთან მისვლა ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფნის გამოყენებით შეეძლებათ; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 373 of 424 - სამშენებლო ტექნიკის მუშაობის შეზღუდვა მონიშნული ტერიტორიის ფარგლებში და დროებით სამშენებლო ბანაკებში, მათ შორის ძირითად ბანაკში, სადაც განთავსებული იქნება ძირითადი ტექნიკა; - მცენარეული საფარის გაწმენდის საჭიროების მინიმუმამდე დაყვანა; - სამშენებლო ტექნიკის მუშაობის შეზღუდვა მონიშნული ტერიტორიის ფარგლებში და დროებით სამშენებლო ბანაკებში, მათ შორის ძირითად ბანაკში, სადაც განთავსებული იქნება ძირითადი ტექნიკა; - ნარჩენების და სახიფათო მასალების მართვისა გეგმების მომზადება და მათი დანერგვა ძირითად და დამხმარე სამშენებლო ბანაკებში. 8.3 შემარბილებელი ღონისძიებები მშენებლობის ფაზისთვის მშენებლობის ფაზაზე პროექტის უარყოფითი ზემოქმედების შესამცირებლად გასათვალისწინებელია შემდეგი შემარბილებელი ღონისძიებები: ნიადაგზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - სამშენებლო უბნის საზღვრებს გარეთ ტერიტორიის დაზიანების თავიდან აცილება; - ნიადაგის/გრუნტის სანაყაროებზე ეროზიის მაკონტროლებელი ღონისძიებების (მაგ, დრენაჟის, ლამდამჭერი ბარიერების) უზრუნველყოფა; - იმ უბნებზე, სადაც ბუჩქნარის და ტყის გაკაფვაა საჭირო, სამშენებლო სამუშაოების დასრულებისთანავე ბალახის ადგილობრივი სახეობები უნდა დაითესოს; - ეროზიის მაკონტროლებელი ღონისძიებების განხორციელება. სამუშაოების მინიმუმამდე შემცირება, როცა მიწის ზედაპირი სველია. როცა სამუშაოების განხორციელება აუცილებელია წვიმიან ამინდებში, ზედაპირული ჩამონადენის კონტროლის უზრუნველყოფა სპეციალური ქსოვილებით, ჩალის ბარიერებით ან სხვა საშუალებებით, რაც შეამცირებს ზედაპირული ჩამონადენის სიჩქარეს და სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეულ ეროზიას; - ეროზიის საწინააღმდეგო საგებების (პლასტიკური „ლეიბების“) გამოყენება მანქანების სავალ ადგილებში დახრამვის და ჰაბიტატების დაზიანების თავიდან ასაცილებლად; - ანძების საძირკვლის გათხრისას ამოღებული გრუნტი გამოყენებულ უნდა იქნას ამოღებული თხრილების ამოსავსებად. უკუჩაყრა უნდა მოხდეს მოკლე დროში, რათა მინიმუმამდე იქნას დაყვანილი ამოღებულ გრუნტზე ნალექებისა და ქარების ზემოქმედება; - სამშენებლო ტექნიკამ უნდა იმოძრაოს დროებით მისასვლელ გზებზე, რათა თავიდან იქნას აცილებული ნიადაგის სტრუქტურის დაზიანება დიდ ტერიტორიაზე; - ტერიტორიის დასუფთავებისას ან სამშენებლო მასალების ტრანსპორტირებისას კონტრაქტორმა მინიმუმამდე უნდა შეამციროს ან თავიდან აიცილოს ციცაბო ფერდობების გამოყენება სატრანსპორტო ოპერაციებისთვის; - მისასვლელი გზები უნდა შეკეთდეს, რათა თავიდან იქნას აცილებული ეროზია და შენარჩუნდეს გზის არსებული საფარი; - მიწისსაფარის აღდგენის მიზნით უნდა მოხდეს დაზიანებული ტერიტორიების რეკულტივაცია ადგილობრივი სახეობებით. ზედაპირულ წყლებზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - მდინარეების, ხევებისა და სარწყავი არხების არსებული ჩამონადენის რეჟიმის შენარჩუნება, ან სამშენებლო სამუშაოების გამო რეჟიმის ცვლილების შემთხვევაში, მისი პირვანდელი სახით აღდგენა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 374 of 424 - იმ უბნებზე, სადაც ბუჩქნარის და ტყის გაკაფვაა საჭირო, სამშენებლო სამუშაოების დასრულებისთანავე ბალახის ადგილობრივი სახეობები უნდა დაითესოს; - გასხვისების დერეფანში ლამდამჭერი ღობეების დამონტაჟება მცენარეულობისგან გაწმენდილ უბნებზე, რათა ზედაპირული ჩამონადენიდან მოცილებული იქნას ჩამორეცხილი გრუნტი; - იმ ადგილებში, სადაც საჰაერო ელექტროგადამცემი ხაზის მარშრუტი კვეთს მდინარეებს, გადაკვეთის ადგილებზე სამუშაოები უნდა განხორციელდეს ყველა მოთხოვნების დაცვით; - ზეთის, საწვავის და სხვა სახიფათო ქიმიური ნივთიერებების კონტეინერები (კასრები, ყუთები, ბოცები და სხვა) უნდა განთავსდეს სპეციალურად გამოყოფილ ადგილებში, წყლის ობიექტებიდან მოშორებით. მათი განთავსების უბნებზე გატარებული უნა იყოს დაღვრის გავრცელების და გარემოს დაბინძურების თავიდან აცილების ღონისძიებები; - მშენებლობაზე დასაქმებულმა მუშახელმა უნდა გაიაროს სპეციალური მომზადება დაღვრილი ნავთობპროდუქტებისა და ქიმიკატების აწმენდის შესახებ. სასაწყობო უბნებში უნდა განთავსდეს დაღვრაზე რეაგირებისთვის საჭირო ნაკრები და სათანადო პირადი დაცვის საშუალებები. - ცარიელი კონტეინერები, ასევე სამუშაოებისას წარმოქმნილი საყოფაცხოვრებო თუ სამშენებლო ნარჩენები უნდა შეგროვდეს და გადატანილი იქნას ნაგავსაყრელზე, ნარჩენების მართვის მოქმედი წესების შესაბამისად; - დაუშვებელია ნიადაგით, ცემენტით ან ზეთით დაბინძურებული თხევადი ნარჩენების ჩაშვება ზედაპირული წყლის ობიექტში; - დაუშვებელია აღჭურვილობის რეცხვისას წარმოქმნილი ჩამდინარე წყლების ჩაშვება ზედაპირული წყლის ობიექტებში, ან საწრეტ არხებში; - დროებითი სანაყაროები უნდა განთავსდეს ზედაპირული წყლებისგან და საწრეტი არსებისგან მოცილებით. სანაყაროების ეროზიის თავიდან ასაცილებლად, ისინი დაცული უნდა იყოს ზედაპირული ჩამონადენისგან; - სამშენებლო სამუშაოებისთვის საჭირო წყალაღება ზედაპირული თუ მიწისქვეშა წყლებიდან უნდა მოხდეს მხოლოდ ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონსულტაციების და წყალაღების ოფიციალური ნებართვის მიღების შემდეგ; - მუშათა ბანაკების საკანალიზაციო წყალი მოგროვდება მობილურ კონტეინერებში და დაიცლება სპეციალურ საასენიზაციო ორმოებში, რომელიც სამუშაოს დასრულების შემდეგ ამოღებული იქნება ექსპლუატაციიდან და დაილუქება შესაბამისი წესით; - ასეთი საასენაციო ორმოების ისეთ ადგილებში უნდა განლაგდეს, რომ არ მოხდეს წყლის რესურსების, მათ შორის ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ გამოყენებული ჭაბურღილების დაბინძურება; - ჩამდინარე წყლების წყალჩაშვება უნდა მოხდეს საქართველოს გარემოს და ბუნებრივი რესურსების სამინისტროსთან შეთანხმებული მეთოდი; - საუკეთესო გამოცდილების სტანდარტული ღონისძიებების საშუალებით უმნიშვნელო დონემდე უნდა იქნას დაყვანილი ზემოქმედება წყლის ხარისხზე, რომელიც შესაძლოა დაკავშირებული იყოს პროექტის განხორციელების დროს წარმოქმნილი ჩამდინარე წყლების ჩაშვებასთან. დასილვით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - გრუნტის მისასვლელ გზებსა და ასფალტირებულ გზებს შორის ბუფერული ქვაყრილის მოწყობა, რათა თავიდან იქნას აცილებული გრუნტის/ტალახის გატანა ასფალტირებულ გზაზე; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 375 of 424 გასხვისების ზოლსა და მისადგომ გზებზე ნიადაგის დატკეპნით, დახრამვით და მტვრის წარმოქმნით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - სველი/თიხნარი ნიადაგის დაფარვა სათანადო მასალით სამშენებლო ტექნიკის წონის გადანაწილების და დახრამვის პრევენციის მიზნით; - დასახლებული პუნქტების მახლობლად გამავალი დროებითი მისასვლელი გზების რეგულარულად რწყვა მშრალ, ქარიან ამინდებში; - სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ მოშიშვლებული ნიადაგის რეკულტივაცია, მათ შორის ბალახის საფარის აღდგენა. მტვრის ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები - სამშენებლო ტექნიკის გადაადგილებისთვის მხოლოდ მონიშნული გზების გამოყენება; - ტექნიკის გადაადგილების მინიმუმამდე დაყვანა; - მუშახელის უზრუნველყოფა მტვერდამცავი ნიღბებით; - გზების დანამვა ცხელ ამინდებში (ზაფხულში) მტვრის შესამცირებლად; - მასალების და გრუნტის სანაყაროების ზომის მინიმუმამდე დაყვანა; - ტვირთის ტრანსპორტირებისას სატვირთო მანქანების ძარების გადახურვა. ტექნიკის ნამწვი აირებით ჰაერის დაბინძურების შემარბილებელი ზომები - ტექნიკის რეგულარული ტექ. დათვალიერება და მათი შეკეთება სპეციალურად გამოყოფილ ტერიტორიაზე; - მცირელიტრაჟიანი ტექნიკისა და მანქანების გამოყენება; - ტექნიკის გადაადგილების მინიმუმამდე დაყვანა; - ნამწვი აირების მაკონტროლებელი დანადგარების გამოყენება, როგორიცაა ნამწვი აირების კატალიზატორები; - მშენებლობის პროცესში ჰაერის ხარისხზე ზემოქმედება შემცირდება სამშენებლო სამუშაოების გარემოსდაცვითი მართვის გეგმის განხორცილების საშუალებით. ხმაურის ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - დასახლებული ადგილებიდან 500 მ-ის რადიუსში სამშენებლო საქმიანობის განხორციელება მხოლოდ დღის საათებში; - საჭიროების შემთხვევაში, მუშების უზრუნველყოფა ყურდამცავი საშუალებებით; - სამშენებლო სამუშაოებთან დაკავშირებული ხმაურის შემცირება ხმაურდამხშობი ტექნოლოგიების (მაგ, მაყუჩების) გამოყენებით; - საჭიროების შემთხვევაში, დასახლებულ ტერიტორიების ან სენსიტიური ჰაბიტატების მახლობლად ხმაურის ზემოქმედების შესამცირებლად დამატებითი ღონისძიებების გატარება, როგორიცაა სამუშაო დროის და სამშენებლო ტექნიკის სათანადოდ შერჩევა; - მშენებლობისას წარმოქმნილი ხმაურის ზემოქმედების შემცირება გათვალისწინებული უნდა იყოს გარემოსდაცვითი მართვის გეგმაში. ნარჩენების წარმოქმნასთან დაკავშირებული ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები - ნარჩენების სწორი მართვისთვის საჭირო საშუალებების (ყუთები, კონტეინერები და სხვა) უზრუნველყოფა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 376 of 424 - მუშახელისთვის ნარჩენების მენეჯმენტის ტრეინინგის ჩატარება; დროებითი სამშენებლო ბანაკების ტერიტორიაზე და მათ შემოგარენში ნარჩენების შეგროვების ღონისძიებების გატარება; - სამშენებლო სამუშაოებისას წარმოქმნილი მყარი ნარჩენების, მათ შორის ლითონის, ქაღალდის, პოლიმერული მასალების ნარჩენების განთავსება ქვეყანაში არსებული ნარჩენების მართვის წესების შესაბამისად; - სამშენებლო ნარჩენების გატანა, შეძლებისდაგვარად ხელახალი გამოყენება ან ნაგავსაყრელზე განთავსება; - ნარჩენების გატანა სამუშაო ადგილიდან სამუშაოს დასრულებისთანავე; - ნარჩენების მინიმიზაცია და ნარჩენი მასალის ხელახალი გამოყენება ან გადამუშავება, რამდენადაც ეს ტექნიკურად იქნება შესაძლებელი. მასალების მოხმარებასთან დაკავშირებული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - პროექტისთვის უმეტესად ადგილობრივი მასალები იქნება გამოყენებული, რათა თავიდან იქნას აცილებული მასალის იმპორტი და გრძელ მანძილებზე ტრანსპორტირება; - ისეთი მასალები, როგორიცაა: ხე-ტყე, ქვიშა, ღორღი და სხვა, შესყიდული/მოპოვებული იქნება ლიცენზირებული საბადოებიდან; - ინერტული მასალის კარიერების ექსპლუატაციისთვის შესაბამისი ორგანოებიდან მოპოვებული იქნება ლიცენზიები/ნებართვები; - კარიერები შეირჩევა დასახლებული ადგილებიდან, მაღალი ღირებულების ლანდშაფტებიდან და კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტებიდან მოცილებით. ეკოსისტემებზე, ფლორასა და ფაუნაზე ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები - ანძების განთავსება ისეთნაირად, რომ ზემოქმედება არ მოხდეს იზოლირებულ პოპულაციაზე/ თანასაზოგადოებაზე; - მშენებლობის გრაფიკის იმგვარი დაგეგმვა, რომ სენსიტიურ უბნებზე სამუშაოები არ ემთხვეოდეს გამრავლების პერიოდს; - ეკოლოგიური კუთხით მაღალსენსიტიური ტერიტორიების გადაკვეთის შემთხვევაში მისასვლელი გზებისთვის ახალი მარშრუტების შერჩევა; - მონიტორინგული კვლევების განხორციელება სენსიტიურ სახეობებზე ზემოქმედების დონის დასადგენად; - დიდი ზომის ფრინველებისთვის ბუდეების მოწყობა ელექტროგადამცემი ხაზისგან მოშორებით; - მცენარეული საფარის მოხსნა მინიმალურ ტერიტორიაზე და ამ ტერიტორიის რეკულტივაცია მშენებლობის დასრულების შემდეგ; - ელექტროგადამცემი ხაზის ან სამშენებლო ბანაკების ტერიტორიის მკაფიო დემარკაცია მცენარეული საფარის გაწმენდითი სამუშაოების დაწყებამდე; - მდინარეთა ჭალაში არ მოხდება მცენარეულობის სრულად გაწმენდა, არამედ განხორციელდება მხოლოდ მაღალი ხეების სელექციური ჭრა; - მცენარეული საფარის მოხსნა მოხდება ხელით. ამ მიზნით „გაკაფვა-გადაწვის” მეთოდი ან ბულდოზერები გამოყენებული არ იქნება. - მშენებლობაზე დასაქმებულ პირებს აეკრძალებათ ბუნებრივი რესურსების მოპოვება, კერძოდ კი ნადირობა და ტყის პროდუქტების (მაგ, შეშის) შეგროვება; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 377 of 424 - პროექტის განმხორციელებელმა უნდა უზრუნველყოს, რომ არ მოხდეს საკვების ნარჩენების დატოვება გადამცემი ხაზის დერეფანში. დატოვებული ნარჩენებით კვების შემთხვევაში ცხოველებს შეიძლება შეეცვალოთ ქცევა და საკვების მოპოვების მიზნით ისინი შესაძლოა თავს დაესხნენ საცხოვრებელ სახლებს; - სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ გადამცემი ხაზის დერეფანში ხელი შეეწყობა ბალახოვანი მცენარეების ადგილობრივი სახეობების აღდგენას და გატარდება ინვაზიური სახეობების გავრცელების თავიდან აცილების ღონისძიებები. ვიზუალური ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები და რეკულტივაციის სამუშაოები - ხაზის მარშრუტის დაპროექტებისას გათვალისწინებული შემარბილებელი ღონისძიებების გარდა, ამ მიზნით საჭიროა საჯარო კონსულტაციების ჩატარება, რომელიც გამიზნული იქნება მოსახლეობის ცნობიერების ასამაღლებლად და ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის მიმართ მათი უარყოფითი დამოკიდებულების შესამცირებლად; - კონსულტაციების დროს ხაზის მარშრუტის თაობაზე შემოთავაზებული წინადადებები გათვალისწინებულ უნდა იქნას გადამცემი ხაზის საბოლოო მარშრუტის განსაზღვრისას და საინჟინრო პროექტის მომზადებისას; - დროებითი მისასვლელი გზები მშენებლობის დასრულების შემდგომ გაუქმდება და მოხდება ამ ტერიტორიის რეკულტივაცია, თუკი ეს გზები ადგილობრივი მოსახლეობისთვის ან ელექტროგადამცემი ხაზის ტექ. მომსახურებისთვის არ იქნება საჭირო; - ბაზები, მუშათა ბანაკები და მშენებლობის დროს აგებული დროებითი ნაგებობები დემონტირებული იქნება და მათთვის გამოყენებული ტერიტორიები რეკულტივირებული იქნება, თუკი, ადგილობრივ ადმინისტრაციასთან შეთანხმებით შედეგად, ამ ობიექტებს სხვა ფუნქციონალური დატვირთვა არ მიეცა; - მშენებლობის დასრულების შემდეგ პროექტის დამხმარე ტერიტორიებზე მოხდება მცენარეული საფარის ბუნებრივი აღდგენა; ამ პროცესის ხელშეწყობის მიზნით შესაძლოა დაირგოს/დაითესოს მცენარეთა ადგილობრივი სახეობები, რაც შეამცირებს ვიზუალურ ზემოქმედებას გამოყენებულ ტერიტორიებზე. ტყის ხანძრის რისკის შემცირების ღონისძიებები - მშენებლობის პერიოდში მოჭრილი მცენარეულობის გატანა პროექტის დერეფნიდან და ამ ნარჩენების კომპოსტირება. საჰაერო ფრენებთან დაკავშირებული რისკების შემამცირებელი ღონისძიებები - გადამცემი ხაზი ბათუმის აეროპორტიდან საკმაოდ შორს იქნება განლაგებული და მის ნორმალურ ფუნქციონირებას ხელს ვერ შეუშლის; - საჭიროების შემთხვევაში, დაბალ სიმაღლეებზე მფრინავი მსუბუქი თვითმფრინავებისთვის და ვერტმფრენებისთვის დამონტაჟდება ხაზის მარკერები; - გადამცემი ხაზი მოეწყობა სამოქალაქო ავიაციის უსაფრთხოების ნორმების და სტანდარტების გათვალისწინებით. შრომის ჰიგიენა და უსაფრთხოება, უბედური შემთხვევების პრევენცია - მუშახელის უზრუნველყოფა პირადი დაცვის საშუალებებით (თავის, თვალის, ხელის, ფეხის დაცვა) და მათი გამოყენების მოთხოვნა; - მუშახელისთვის უსაფრთხოების ტრენინგის ჩატარება; - მასალების ვარდნის სიმაღლის მინიმუმამდე დაყვანა; - მასალების და გრუნტის სანაყროების ზომების მინიმუმამდე დაყვანა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 378 of 424 - სამედიცინო პუნქტის შექმნა, სადაც შესაძლებელი იქნება მცირე სამედიცინო პრობლემების მოგვარება; - პირველადი სამედიცინო დახმარების მცოდნე პირების უზრუნველყოფა სამუშაოების წარმოების ყველა უბანზე; - მუშახელისთვის მოეწყობა სანიტარული ნაგებობები. მათ მიეწოდებათ ინფორმაცია აივ/შიდსის რისკების და ამ დაავადებების პრევენციის შესახებ; - სხვა პრევენციული ზომები შესაძლოა მოიცავდეს მუშახელისთვის აივ/შიდსის ტესტის ჩატარებას და მათთვის სქესობრივი გზით გადამდები დაავადებისგან თავდაცვის საშუალებების დარიგებას; - სამშენებლო ბანაკებში უზრუნველყოფილი იქნება გათბობა, საშხაპეები და სამზარეულოები. მოსახლეობის ჯანდაცვა და უსაფრთხოება, უბედური შემთხვევების პრევენცია - სამშენებლო სამუშაოების დაწყებამდე ადგილობრივი მოსახლეობა, განსაკუთრებით კი ბავშვები, ინფორმირებულნი იქებიან მშენებლობასთან დაკავშირებული საფრთხეების შესახებ; - საძირკვლების თხრილების ამოვსება სწრაფად მოხდება, რათა ადამიანი ან ცხოველი არ ჩავარდეს მათში; - დასახლებული პუნქტების მახლობლად არსებულ სამუშაო უბნებზე განთავსდება ქართულენოვანი გამაფრთხილებელი ნიშნები; - მოჭრილი გრუნტი დასაწყობდება სამშენებლო უბნის ფარგლებში; - სამშენებლო სამუშაოებზე არ მოხდება ბავშვების დასაქმება; - ყველა სამშენებლო უბანზე და მობილურ ერთეულზე განთავსდება პირველადი დახმარების საშულებები; - ექსპლოატაციაში მიღებამდე ანძებზე დამონტაჟდება ქართულენოვანი გამაფრთხილებელი ნიშნები და აძრომის საწინააღმდეგო მოწყობილობები; - საშიშ უბნებზე დამონტაჟდება გამაფრთხილებელი ნიშნები, რომლებიც მძღოლებსა და ფეხით მოსიარულეებს მიაწვდის ინფორმაციას სამშენებლო საქმიანობის, თუ გზის მიმართულების ცვლილების შესახებ; - მძიმე და არაგაბარიტული ტვირთის ტრანსპორტირება შეძლებისდაგვარად განხორციელდება სამუშაო საათების შემდეგ; - მისასვლელი გზების ადგილმდებარეობის შერჩევა და შემოვლითი გზების პროექტირება განხორციელდება ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონსულტაციების შემდეგ; - სატვირთო მანქანებმა არ უნდა გადააჭარბონ მაქსიმალურ დასაშვებ სიჩქარეს. დასახლებულ ტერიტორიაზე მათი სიჩქარე შეიზღუდება 40 კმ/სთ-ით. სხვა სოციალურ-ეკონომიკური ზემოქმედების შემარბილებელი ზომები - მაქსიმალურად უნდა მოხდეს ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმება პროექტის სამშენებლო სამუშაოებზე (მაგ, უსაფრთხოების სამსახურში, სამშენებლო სამუშაოებზე, მცენარეული საფარის გასაწმენდად და სხვა). მათ უნდა ჩაუტარდეს კვალიფიკაციის ასამაღლებელი სწავლება; - გენდერული საკითხები - დადებითი ზემოქმედების გასაზრდელად მიზანშეწონილია, რომ ქალებს მიეცეთ დასაქმების თანაბარი შესაძლებლობები. ამასთან, მაქსიმალურად უნდა მოხდეს ადგილობრივი პროდუქციის და ადგილობრივი მომსახურების შესყიდვა; - ადგილობრივი მუშახელისთვის გადახდილი ხელფასი ადგილობრივი მოსახლეობის საშუალო ხელფასზე ნაკლები არ უნდა იყოს. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 379 of 424 არქეოლოგიურ და კულტურულ მემკვიდრეობაზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - მიწის სამუშაოებისას არქეოლოგიური ობიექტების ან არტეფაქტების აღმოჩენის შესახებ ინფორმაცია დაუყოვნებლად უნდა ეცნობოს პროექტის განმახორციელებელს/ინჟინერს, რომელიც, თავის მხრივ, უნდა დაუკავშირდეს სათანადო პასუხისმგებელ ორგანოებს, რათა განხორციელებული იქნას აღმოჩენილი ისტორიული/არქეოლოგიური რესურსების დაცვის ღონისძიებები. თავიდან უნდა იქნას აცილებული ზემოქმედება სასაფლაოებსა და საფლავებზეც. სამშენებლო ბანაკების მოწყობით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ძირითადი და დამხმარე სამშენებლო ბანაკებისკენ მიმავალი გზები მთელ სიგრძეზე გარკვევით უნდა იყოს მარკირებული; - სამშენებლო ტექნიკის და სხვა აღჭურვილობის სასაწყობო უბნები, რეზერვუარები და ავტოგასამართი უბნები გარკვევით უნდა იყოს მონიშნული; - სამშენებლო ტექნიკამ მხოლოდ მონიშნულ მისასვლელ გზებზე უნდა იმოძრაოს; - სამშენებლო ბანაკების ტერიტორიაზე გატარებული უნდა იქნას ეროზიის მაკონტროლებელი ღონისძიებები; - სამუშაოების დასრულების შემდეგ უნდა მოხდეს სამშენებლო ბანაკების ტერიტორიის რეკულტივაცია, რისთვისაც მცენარეთა ადგილობრივი სახეობები უნდა იქნას გამოყენებული; - მტვრის წარმოქმნის შესამცირებლად ცხელ (ზაფხულის) პერიოდში მისასვლელი გზები უნდა მოირწყას; - მასალების/გრუნტის სანაყროები შეძლებისდაგვარად მცირე ზომის უნდა იყოს; - მანქანების ტექნიკური მომსახურება და შეკეთება უნდა განხორციელდეს მხოლოდ სპეციალურად გამოყოფილ უბნებზე; - ტრანსპორტის გადაადგილება მინიმუმამდე უნდა იქნას დაყვანილი; - გამოყენებულ უნდა იქნას ნამწვი აირების მაკონტროლებელი საშუალებები, როგორიცაა კატალიზატორები; - სამშენებლო ბანაკებისთვის/ბაზებისთვის უნდა მომზადდეს ნარჩენების მართვის გეგმა, რომელშიც გათვალისწინებული იქნება სამშენებლო/საყოფაცხოვრებო ნარჩენების და ნამუშევარი ზეთების სწორად შეგროვება და განთავსება; - განხორციელებული უნდა იქნას ნარჩენების წარმოქმნის შემამცირებელი ღონისძიებები; - უზრუნველყოფილ უნდა იქნას ნავთობპროდუქტებით დაბინძურებული, ქიმიური თუ სხვა სახიფათო ნარჩენების სათანადოდ შეგროვება და შენახვა განთავსების ადგილზე გადატანამდე; - სანიტარული ნარჩენები უნდა შეგროვდეს სპეციალურ სეპტიკურ (საასენიზაციო) ორმოებში; - უზრუნველყოფილი უნდა იქნას სანიტარული ნარჩენების ტრანსპორტირება განთავსების ობიექტებზე; - უზრუნველყოფილ უნდა იქნას საყოფაცხოვრებო ნარჩენების შეგროვებისა და ტრანსპორტირებისთვის საჭირო საშუალებები (ყუთები, კონტეინერები); - მუშახელს უნდა ჩაუტარდეს ტრენინგი ნარჩენების მენეჯმენტში; - ყველა სამშენებლო ბანაკის/ბაზის შემოგარენი უნდა გაიწმინდოს ნარჩენებისგან; - საწვავის ავზის უბანი სათანადოდ უნდა მოეწყოს. საწვავისა და ქიმიური ნივთიერებების სასაწყობო უბნებზე უნდა გატარდეს დაბინძურების თავიდან აცილების ღონისძიებები, მათ DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 380 of 424 შორის ეს უბნები უნდა დაიფაროს წყლაგაუმტარი საფარით და უნდა მოეწყოს დაღვრის შემაკავებელი მოცულობა. - საწვავის, ზეთებისა და ქიმიკატების დასაწყობება მხოლოდ და მხოლოდ სპეციალურად გამოყოფილ ტერიტორიაზე, სადაც გატარებულია დაბინძურების თავიდან აცილების ღონისძიებები; - ავტოგასამართ უბანზე მილების და სარქველების რეგულარული შემოწმება ცვეთაზე და მათი ჰერმეტულობის უზრუნველყოფა; - დიზელის ტუმბოების და მსგავსი აღჭურვილობის განთავსება სპეციალურ შემაკავებლებში, გაჟონვის შემთხვევაში დაბინძურების ლოკალიზაციის და ნიადაგის დაბინძურებისგან დაცვის მიზნით. შემაკავებლის რეგულარული შემოწმება და ჩაღვრილი ნავთობპროდუქტების დროული ამოღება; - მცირე დაღვრების ასაწმენდი აღჭურვილობის უზრუნველყოფა; - მანქანა-დანადგარების მომსახურებისა და რემონტის განხორციელება სპეციალურად გამოყოფილ უბნებზე. 8.4 შემარბილებელი ღონისძიებები ექსპლოატაციისა და ტექნიკური მომსახურების ფაზებისთვის ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციისა და ტექნიკური მომსახურების ფაზაზე მოსალოდნელი ზემოქმედების შესარბილებლად რეკომენდირებულია შემდეგი შემარბილებელი ღონისძიებების გატარება: მისასვლელი გზების გამოყენებით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ტრანსპორტის გადაადგილების შეზღუდვა და მოშიშვლებულ ზედაპირებზე მცენარეული საფარის აღდგენა; - მანქანების და ტექნიკის რეგულარული სარემონტი და ტექნიკური მომსახურება; - მცირელიტრაჟიანი მანქანა-დანადგარების გამოყენება; - ნამწვი აირების ემისიის შემამცირებელი საშუალებების, მაგ, კატალიზური კონვენტორების გამოყენება. ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანში მცენარეულობის სანიტარული ჭრის დროს გასათვალისწინებელი შემარბილებელი ღონისძიებები - მცენარეთა ინვაზიური სახეობების მოშორება (შეძლებისდაგვარად) და რეკულტივაციისთვის ადგილობრივი სახეობების გამოყენება; - მცენარეული საფარის მართვის ღონისძიებების განხორციელება: მზარდი ხე-მცენარეების სელექციური ჭრა და დაბალი მცენარეული საფარის (ბალახის, ბუჩქნარის) ზრდის ხელშეწყობა. გასხვისების დერფანის და მისადგომი გზების ტექნიკურ მომსახურებით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - გასხვისების დერეფანში მცენარეულ საფარს მოკლებულ უბნებთან ლამდამჭერი ბარიერების დამონტაჟება, რათა ზედაპირული ჩამონადენიდან მოცილებული იქნება ჩამორეცხილი გრუნტი; - ბუჩქნარითა და ტყით დაფარული ტერიტორიების მცენარეულობისგან გაწმენდის შემდეგ ნიადაგი უნდა დამუშავდეს და გაბალახიანდეს. გაბალახიანება უნდა განხორციელდეს DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 381 of 424 სამუშაოების დასრულებისთანავე და ამ მიზნით ბალახის ადგილობრივი სახეობები უნდა იქნას გამოყენებული. ზედაპირულ წყლებზე და წყლის რესურსებზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანში მცენარეული საფარის (ხეების და ბუჩქნარის) წმენდის სამუშაოების მინიმუმამდე დაყვანა, განსაკუთრებით კი მდინარეთა ჭალებსა თუ ტერასებზე და მთის ფერდობებზე. - საშიში მასალების/ნივთიერებების კონტეინერების (საწვავ-საპოხი მასალების კასრები, კონტეინერები და სხვა) შეგროვება და შენახვა სპეციალურ ადგილებში; შენახვის ადგილები განლაგებული უნდა იქნას წყლის ობიექტებისგან უსაფრთხო მანძილზე (მინიმუმ 50 მ-ის მოშორებით); - პასუხისმგებელ პერსონალს უნდა ჩაუტარდეს ტრენინგი საშიში ნივთიერებებისა და ნავთობპროდუქტების დაღვრით გამოწვეული დაბინძურებული ადგილების გასუფთავებასთან და დაღვრის საწინააღმდეგო საშუალებებთან დაკავშირებით. ფრინველებზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ეგხ-სთან ფრინველების შეჯახების მონიტორინგი მთელს დერეფანში და ხაზის მარკერების დაყენება იმ მონაკვეთებზე, სადაც ასეთი ინციდენტების დიდი რაოდანობა დაფიქსირდება. ტყის ხანძრის რისკის შემამცირებელი ღონისძიებები - დერეფანში მცენარეული საფარის ზრდის მონიტორინგი და პერიოდული სანიტარული ჭრები; - წაქცეული ხეების და მცენარეთა ნარჩენების გატანა დერეფნიდან; - მცენარეული საფარის ზრდის დროული კონტროლი; - გასხვისების დერეფანში ცეცხლგამძლე სახეობების (მაგ., მკვრივმერქნიანი ხეების) დარგვა- გახარება. ჰერბიციდების გამოყენებით გამოწვეული ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - ჰერბიციდების გამოყენებაზე უარის თქმა და მცენარეული საფარის გაწმენდის სამუშაოების შესრულება ხელით/მექანიკური საშუალებებით. სოციალურ-ეკონომიკური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები - მაქსიმალურად უნდა მოხდეს ადგილობრივი მუშახელის დასაქმება (მაგ, ეგხ-ს დაცვისთვის, მცენარეული საფარის კონტროლის სამუშაოებისთვის და სხვა). კვალიფიკაციის ამაღლების მიზნით მუშახელს უნდა ჩაუტარდეს სწავლება; - გენდერული საკითხები - დადებითი ზემოქმედების გასაზრდელად მიზანშეწონილია, რომ ქალებს მიეცეთ დასაქმების თანაბარი შესაძლებლობები. ამასთან, მაქსიმალურად უნდა მოხდეს ადგილობრივი პროდუქციის და ადგილობრივი მომსახურების შესყიდვა; - ელექტრომაგნიტური ველის დაძაბულობის გაზომვა ხაზიდან 100 მ-ით დაშორებულ შენობებში. ეკრანების დამონტაჟება ან მოსახლეობის დასაცავად სხვა ზომების გატარება, თუ ელექტრომაგნიტური ველი საერთაშორისოდ მიღებულ სტანდარტებს აღემატება. საგანგებო სიტუაციები და უბედური შემთხვევები - მეხამრიდების და დამიწების სისტემის დამონტაჟება არსებული სტანდარტების შესაბამისად; - საგანგებო სიტუაციებზე რეაგირების გეგმის შემუშავება და ყველა საჭირო საშუალებების მზადყოფნის უზრუნველყოფა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 382 of 424 - ეგხ-ს უსაფრთხოების მუდმივი მონიტორინგი და ტექნიკური მომსახურების დროულად განხორციელება. 8.5 კუმულატიური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები კუმულატიური ზემოქმედების შემცირების უზრუნველსაყოფად საქართველოს ელექტროსისტემის პოლიტიკა მოითხოვს, რომ კონტრაქტორმა მშენებლობის გეგმები შეათანხმოს პარალელურად მიმდინარე მასშტაბურ სამშენებლო პროექტებთან. ხმაურისა და ატმოსფერული ემისიების (მტვრის) კუმულატიური ზემოქმედება დასახლებულ პუნქტებზე მნიშვნელოვანი არ იქნება, რადგან სამუშაოები განხორციელდება დასახლებული უბნებიდან საკმაოდ დიდ მანძილზე; ამასთან, სამშენებლო სამუშაოების ხანგრძლივობა ცალკეულ უბნებზე საკმაოდ მცირე იქნება. მოცემული პროექტის კუმულატიური ზემოქმედება გარემოზე შეიძლება შემცირდეს შემდეგი შემარბილებელი ღონისძიებებით: - კონტრაქტორის მიერ დეტალური წინასამშენებლო კვლევის განხორციელება, რომლის საფუძველზეც განისაზღვრება სპეციფიური შემარბილებელი ღონისძიებები; - სამშენებლო სამუშაოების დაგეგმვისას მოცემულ ტერიტორიაზე სხვა სამშენებლო სამუშაოების გათვალისწინება; - გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების ასახვა სამშენებლო კონტრაქტებში (კერძოდ, კონტრაქტებში დერეფნის მომზადების, მცენარეულობის გაწმენდის, მიწის სამუშაოების, მცენარეულობის აღდგენის და სამუშაოების ტექნიკური სპეციფიკაციების შეტანა); - გარემოზე ზემოქმედების მართვის დეტალური გეგმის შემუშავება (მოცემულ ბსგზშ-ზე და ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმაზე დაყრდნობით); - კონტრაქტების ეფექტური მართვა და ზედამხედველობა. მსგავსი პროექტების შემთხვევაში გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის განხორციელებასთან დაკავშირებული საერთო პრობლემა ინჟინრებსა და მენეჯერებს შორის გარემოზე ზემოქმედების შესახებ ცნობიერების ამაღლების საჭიროებაა. ეს პრობლემა შეიძლება გადაიჭრას გარემოზე ზემოქმედების მართვის ტრენინგებით, სამუშაოთა ზედამხედველობითა და მონიტორინგით. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 383 of 424 9. გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა წარმოადგენს ჩარჩო-დოკუმენტს, რომელშიც მოცემულია ახალციხე-ბათუმის ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობის და ექსპლოატაციის/ ტექ. მომსახურების ფაზებზე ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედების მართვის, შერბილების და მონიტორინგის ღონისძიებები. გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა წარმოდგენილია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების ცხრილის სახით, რომელშიც მოცემულია ბსგზშ-ს პროცესში გამოვლენილი უარყოფითი ზემოქმედების აღსაკვეთად ან შესამცირებლად საჭირო შემარბილებელი და მართვის ღონისძიებები. გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა ასევე მოიცავს გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის გეგმას, რომლიც საჭიროა პროექტის მშენებლობის და ექსპლოატაციის ფაზებზე განხორციელებული შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობის და ნარჩენი ზემოქმედების დონის შესაფასებლად. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების ცხრილში მოცემულია როგორ ზოგადი ხასიათის შემარბილებელი ღონისძიებები, ასევე ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ხაზის პროექტისთვის შემუშავებული სპეციფიური ზომები (ეს ღონისძიებები ასევე მოცემულია მე-8 თავში). შემარბილებელ ღონისძიებათა ცხრილი გადაეცემა პროექტის ტენდერში მონაწილე სამშენებლო კომპანიებს, რათა მათ მიეწოდოთ სრული ინფორმაცია გარემოზე ზემოქმედების შესარბილებლად განსახორციელებელი ზომების შესახებ და თავიანთი სატენდერო წინადადებები წარმოადგინონ ამ შემარბილებელი ღონისძიებების (და შესაბამისი ხარჯების) გათვალისწინებით. აღნიშნული დეტალურად უნდა იქნას გაწერილი სამშენებლო კომპანიების ტექნიკურ და ფინანსურ წინადადებებში. საქართველოს ელექტროსისტემა პასუხისმგებელი იქნება შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების ზედამხედველობაზე, რასაც განახორციელებს მონიტორინგის პროგრამისა და ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის საკუთარი სისტემის საშუალებით. გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამაში განსაზღვრულია სსე-ს ან მისი კონსულტანტის მიერ ამ საქმიანობის განსახორციელებლად საჭირო რესურსები. 9.1 ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებების ცხრილში მოცემულია ზომები, რომლებიც ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცესში გამოვლენილი უარყოფითი ზემოქმედების შემცირების საშუალებას იძლევა. ცხრილში წარმოდგენილი შემარბილებელი ღონისძიებები უნდა დაიხვეწოს და დაზუსტდეს წინასამშენებლო კვლევების საფუძველზე, რომელებიც მოსამზადებელი სამშენებლო სამუშაოების (მაგ, დერეფნის გაწმენდა, ნიადაგის ნაყოფიერი ფენის მოხსნა, მისასვლელი გზების მოწყობა და სხვა) დაწყებამდე შერჩეულმა კონტრაქტორმა უნდა განახორციელოს. ამ კვლევის განხორციელება აუცილებელია, რათა კონტრაქტორმა სწორად დაგეგმოს და განახორციელოს გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმით გათვალისწინებული სამუშაოები. კონტრაქტორებმა, წინამდებარე ანგარიშში წარმოდგენილ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის საფუძველზე, უნდა მოამზადონ ზემოქმედების მართვის საკუთარი, დეტალური გეგმები, სადაც დეტალურად იქნება გაწერილი თითოეული ღონისძიების ფარგლებში გათვალისწინებული ქმედებები. კერძოდ, კონტრაქტორმა უნდა შეიმუშაოს შემდეგი მართვის გეგმები: ნარჩენების მართვის გეგმა, ტრანსპორტის მართვის გეგმა, დაბინძურების თავიდან აცილების გეგმა, ბიომრავალფეროვნების მართვის გეგმა, რეკულტივაციის სამუშაოების მართვის გეგმა, შრომის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 384 of 424 ჰიგიენის და უსაფრთხოების მართვის გეგმა (სიმაღლეებზე მუშაობის, ძაბვიან დანადგარებთან მუშაობის და სხვა სახიფათო სამუშაოების შესრულების პროცედურების ჩათვლით), საგანგებო სიტუაციებზე რეაგირების გეგმა, კულტურულ მემკვიდრეობაზე ზემოქმედების მართვის გეგმა (შემთხვევითი აღმოჩენების პროცედურის ჩათვლით), საზოგადოებასთან ურთიერთობის და ადგილობრივი მოსახლეობის დასაქმების გეგმა და სხვა. ეს გეგმები და სხვა სავალდებულო დოკუმენტაცია კონტრაქტორმა უნდა მოამზადოს სამშენებლო სამუშაოების დაწყებამდე და დასამტკიცებლად უნდა წარუდგინოს დამკვეთს (საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას) (ან მშენებლობის ზედამხედველ კონსულტანტს). საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემა, როგორც პროექტის განმახორციელებელი, ვალდებულია განახორციელოს კონტრაქტორის გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის აუდიტი, რათა დარწმუნდეს, რომ კონტრაქტორს გააჩნია ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის სათანადოდ და დროულად განხორციელებისათვის საჭირო ინსტიტუციონალური და ადამიანური რესურსები (გარემოსდაცვითი მენეჯერები, საველე ოფიცრები, მშენებლობის მენეჯერებთან კოორდინაციის მექანიზმები და სხვა). კონტრაქტორის ზემოაღნიშნული გეგმები უნდა შეიცავდეს როგორც ზოგადი ხასიათის, ასევე კონკრეტული სამუშაო უბნისთვის სპეციფიურ შემარბილებელ ღონისძიებებს. კერძოდ, ამ გეგმებით გათვალისწინებული უნდა იყოს: სამშენებლო უბნის დემარკაცია; მიწის სამუშაოების, ნარჩენების განთავსების ან სხვა ქმედებები განხორციელებას სამშენებლო მოედნის გარეთ; რეკულტივაციის და ლანდშაფტის აღდგენის სამუშაოების განხორციელება სამშენებლო უბანზე სამუშაოების დასრულებისთანავე; ნიადაგის დაცვა ეროზიის საწინააღმდეგო ზომებით და მცენარეთა ადგილობრივი სახეობების განაშენიანებით; ბიომრავალფეროვნების წინასამშენებლო კვლევების განხორციელება უშუალოდ სამუშაოების დაწყებამდე, რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრება ანძების და სხვა ინფრასტრუქტურის ზუსტი ადგილმდებარეობა; ენდემური ან იშვიათი სახეობების დაცვის მიზნით სამუშაოების წარმოებაზე სეზონური შეზღუდვების დაწესება, რათა სამუშაოები არ დაემთხვეს ძუძუმწოვრების/ფრინველების გამრავლების ან მიგრაციის პერიოდებს; სამშენებლო სამუშაოების მუდმივი ზედამხედველობა, რათა თავიდან იქნას აცილებული სამუშაოების განხორციელება სამშენებლო დერეფანს გარეთ; მიყენებული ზარალის კომპენსაცია კერძო საკუთრებაზე ან ბიზნესზე ზემოქმედების შემთხვევაში; სამშენებლო სამუშაოებისას დაზიანებული ინფრასტრუქტურის აღდგენა. ცხრილი 9.2.1-ში მოცემულია ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი და სამენეჯმენტო ღონისძიებები, რომელებიც გათვალისწინებული უნდა იქნას კონტრაქტორების მიერ შემუშავებულ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმებში. კულტურულ მემკვიდრეობაზე ზემოქმედების მართვის გეგმაში კონტრაქტორმა უნდა გაითვალისწინოს შემთხვევითი არქეოლოგიური აღმოჩენების პროცედურა, რათა არქეოლოგიური აღმოჩენები სათანადოდ იქნას რეგისტრირებული და დაცული. კონტრაქტორის შემთხვევითი აღმოჩენების პროცედურა უნდა ითვალისწინებდეს ქვეთავ 7.3.5-ში მოცემულ პრინციპებს და მასში დეტალურად უნდა იყოს გაწერილი კონტრაქტორის მიერ გატარებული ღონისძიებები, მათ შორის მიწის სამუშაოების ნებართვის გაცემის, გადაწყვეტილების მიღების, ანგარიშგების და მონიტორინგის პროცედურები. მშენებლობის დროს რაიმე არქეოლოგიური ობიექტის აღმოჩენის შემთხვევაში სამშენებლო სამუშაოები უნდა შეჩერდეს, უნდა განხორციელდეს საჭირო გაზომვები, მომზადდეს ნახაზები და გადაღებული უნდა იქნას ფოტოები. აღმოჩენის შესახებ დაუყოვნებლივ უნდა ეცნობოს საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას, ან მის დაქვემდებარებულ ზედამხედველ კონსულტანტს. დამატებითი შემარბილებელი ღონისძიებები უნდა განისაზღვროს და შეთანხმდეს საქართველოს კულტურის სამინისტროს ისტორიული ძეგლების დეპარტამენტთან. თუ კონტრაქტორის მიერ შერჩეული სამუშაოების წარმოების მეთოდის გამო მოსალოდნელია რაიმე სახის ზემოქმედება კულტურული მემკვიდრეობის რომელიმე ობიექტზე, საჭიროა სამუშაოების DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 385 of 424 განხორციელების მეთოდის შეცვლა ისეთნაირად, რომ თავიდან იქნას აცილებული ასეთი ზემოქმედება. თუ კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტზე ზემოქმედება გარდაუვალია, შემარბილებელი ზომები შეთანხმებული უნდა იყოს საქართველოს კულტურის სამინისტროსთან. 9.2 მონიტორინგის პროგრამა გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგი გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის ერთ-ერთ მნიშვნელოვანი კომპონენტია, რომელიც უზრუნველყოფს გარემოს დაცვას პროექტის მშენებლობისა თუ ექსპლუატაციის ფაზებზე. გარემოზე ზემოქმედების შეფასებასთან დაკავშირებული საქართველოს კანონმდებლობა მოითხოვს გარემოზე ზემოქმედების თვით- მონიტორინგის განხორციელებას პროექტის სრული ციკლის განმავლობაში. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების პროცესში, პროექტის განმახორციელებელი ვალდებულია: (i) განსაზღვროს გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგისა და კონტროლის მეთოდები; (ii) შეიმუშაოს დადგენილი თუ მოსალოდნელი უარყოფითი ზემოქმედების პრევენციისა და შერბილების ღონისძიებების გეგმა; (iii) შეიმუშაოს გარემოს დაცვის სტრატეგია და გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა პროექტის თითოეული ფაზისთვის. მონიტორინგის გეგმაში გათვალისწინებული უნდა იყოს სოციალურ ზემოქმედების მონიტორინგიც. კერძოდ, აღნიშნულმა გეგმებმა უნდა უზრუნველყოს გზშ-ს თუ სხვა ანალოგიურ ანგარიშებით გათვალისწინებული, ასევე ლიცენზიებითა და ნებართვებით განსაზღვრული პასუხისმგებლობების შესრულება. როგორც აღინიშნა, ბსგზშ-ს პროცესში გამოვლენილი ზემოქმედების გათვალისწინებით მომზადებული იქნა გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა, რომელიც გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმის ნაწილია. იგი წარმოდგენილია ცხრილი 9.2.2-ში. ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის მიზანია განისაზღვროს შემოთავაზებული შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობა და განახლდეს/დაზუსტდეს ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები ზემოქმედების ფაქტიური დონის გათვალისწინებით. უფრო კონკრეტულად, მონიტორინგის პროგრამის ამოცანებია:  პროექტის მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებზე გარემოში მომხდარი ცვლილებების დაფიქსირება და ფაქტიური ზემოქმედების დონის დადგენა;  შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების პროცესის მონიტორინგი და ამ ღონისძიებების ეფექტურობის დადგენა;  პოტენციური პრობლემებისა და ხარვეზების დროული გამოვლენა, შესაბამისი მაკორექტირებელი ქმედებების დროულად განხორციელება, შემარბილებელი ღონისძიებების დახვეწა;  საკანონმდებლო მოთხოვნების და კორპორატიული თუ საზოგადოებრივი ვალდებულებების შესრულება;  შემარბილებელი ღონისძიებების შემუშავება ისეთი ტიპის ზემოქმედებისთვის, რომელიც ბსგზშ-ს პროცესში ვერ იქნა გამოვლენილი, ან გამოწვეულია პროექტის განხორციელების პროცესში შეტანილი ცვლილებებით;  საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემას და საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებს (მსოფლიო ბანკს) მისცეს საშუალება შეაფასონ სასესხო ხელშეკრულებით გათვალისწინებული მოთხოვნების შესრულების საკითხი. მონიტორინგის პროგრამა აღწერს მონიტორინგის პარამეტრებს, შესასრულებელ ქმედებებს, სამონიტორინგო წერტილების განლაგებას, მონიტორინგის განხორციელების სიხშირეს და დროს, მონიტორინგისას შესაგროვებელი მონაცემებს და ანგარიშგების მეთოდს. მონიტორინგი შესაძლოა მოიცავდეს: DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 386 of 424  გარემოს არსებული მდგომარეობის მონიტორინგს, რომელიც შესაძლოა ხორციელდებოდეს გარკვეულ სეზონებზე ან რამდენიმე წლის მანძილზე, რათა დაგროვდეს სტატისტიკური ინფორმაცია გარემოს იმ მახასიათებლების ბუნებრივი ცვალებადობის, ცვლილების ტენდენციების და ხარისხის შესახებ, რომლებიც საჭიროა ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შესაფასებლად და შესარბილებლად;  შესაბამისობის მონიტორინგი, რომლის მიზანია საკანონმდებლო მოთხოვნებთან და ნებართვების/ლიცენზიების მოთხოვნებთან შესაბამისობის შეფასება (მაგ., ატმოსფერული ემისიების დონის შეფასება);  გარემოზე ზემოქმედების და შემარბილებელი ღონისძიებების მონიტორინგი, რაც მიზნად ზემოქმედების შეფასებული და ფაქტობრივი (ნარჩენი) დონეების შედარებას და ამის საფუძველზე, შემარბილებელი ღონისძიების ეფექტურობის დადგენას ისახავს. მონიტორინგი შესაძლოა ითვალისწინებდეს გარემოს მონიტორინგის განხორციელებას პოტენციური ზემოქმედების წყაროებთან, ან ზემოქმედების რეცეპტორებთან. განსაკუთრებით აქტუალურია სოციალური ზემოქმედების მონიტორინგი, რადგან სოციალურ რეცეპტორებზე ზემოქმედება ხშირად რამდენიმე ზემოქმედების ფაქტორითაა გამოწვეული. სსე-ემ უნდა უზრუნველყოს სავალდებულო შემარბილებელი ღონისძიებების სრული სპექტრის და ამ ღონისძიებების განხორციელების მონიტორინგის გრაფიკის კონტრაქტში შეტანა. გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა შეტანილი უნდა იყოს სატენდერო/საკონტრაქტო დოკუმენტაციაში, რათა ტენდერში მონაწილე პირები სრულ ინფორმაციას ფლობდნენ, თუ რა საქმიანობა უნდა განახორციელონ გარემოზე ზემოქმედების შესამცირებლად და შესაბამისი ხარჯები ხარჯთაღრიცხვაში გაითვალისწინონ. დამკვეთის მხრიდან განხორციელებული მონიტორინგი გაითვალისწინებს კონტრაქტორის მიერ კონტრაქტით გათვალისწინებული სამუშაოების ზედამხედველობას. პროექტის განმახორციელებლის (სსე) მიერ გარემოსდაცვითი ზედამხედველობა და მონიტორინგი ხორციელდება პროექტის ყველა ფაზაზე. მონიტორინგი ამ ორგანიზაციის გარემოზე ზემოქმედების მართვის სისტემის განუყოფელი ნაწილია და მიზნად ისახავს: - სათანადო შემარბილებელი ღონისძიების განხორციელების უზრუნველყოფას; - შემარბილებელი ღონისძიებების ეფექტურობის და გარემო სათანადოდ დაცვის უზრუნველყოფას; - შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების შემდეგ ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ფაქტობრივი ზემოქმედების დონის შეფასებას, რათა დადგინდეს ადგილი ხომ არ აქვს ისეთ ნარჩენ ან გაუთვალისწინებელ ზემოქმედებას, რომლებიც რეაგირებას საჭიროებს. მონიტორინგის პროგრამა მოიცავს ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტის წინასამშენებლო (მოსამზადებელ), მშენებლობისა და ექსპლოატაციის ფაზებს. სსე (ან მისი კონტრაქტორი) პასუხისმგებელი იქნება პროექტის მონიტორინგზე, რასაც თავისი კვალიფიციური გარემოსდაცვითი პერსონალის და/ან საკონსულტაციო კომპანიის მეშვეობით განახორციელებს. მონიტორინგის ანგარიშები მიეწოდება სსე-ს, ენერგეტიკის სამინისტროს, გარემოს დაცვის სამინისტროს, კრედიტორს (მსოფლიო ბანკს) (მისი სურვილის შემთხვევაში) და სხვა დაინტერესებულ მხარეებს. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 387 of 424 ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მართვის გეგმა - პოტენციური ზემოქმედების თავიდან აცილების ან შერბილების ღონისძიებები პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი 1. დაპროექტების ფაზა 1.1 სანებართვო და გასათვალისწინებელი საჭიროა გზშ-სთან დაკავშირებით საქართველოსა საპროექტო ეს საკითხების საკანონმდებლო საკითხები: პროექტის და საფინანსო ინსტიტუტის მოთხოვნების ორგანიზაცია, ასახულია მოთხოვნებთან განხორცილების- და პროცედურების შესრულება. ამ გზშ-ს ბსგზშ შესაბამისობა: მაღალი გადამცემი ხაზის თვის მოთხოვნებთან შესაბამისობა უნდა კონსულტანტი, ანგარიშის 1-ლ ძაბვის გადამცემი მშენებლობის შემოწმდეს სამშენებლო სამუშაოების სსე (ან პროექტის და მე-2 ხაზების მშენებლობის პროექტებისადმი დაწყებამდე. კერძოდ, უნდა შემოწმდეს განმახორციელებელ თავებში პროექტების გარემოს დაცვის შემდეგი: ი კონტრაქტორი) შესაბამისობა სფეროში და გზშ-ს - პროექტის მშენებლობისა და საქართვლოს და პროცედურასთან ექსპლუატაციისთვის საჭირო საერთაშორისო დაკავშირებით ნებართვების (მშენებლობის ნებართვა, (მსოფლიო ბანკის და საქართველოს და ტყიან უბნებზე გასხვისების ზოლის საერთაშორისო საერთაშორისო მოსაწყობად სპეციალური ჭრების გან- საფინანსო (მსოფლიო ბანკის და ხორციელების ნებართვა და სხვა) კორპორაციის) საერთაშორისო არსებობა, ან მათი მიღება გზშ-ს მოთხოვნებთან საფინანსო ანგარიშის წარდგენის შემდგომ. კორპორაციის) - მოგვარებულია თუ არა კერძო მოთხოვნებთან საკუთრებასთან/მიწათსარგებლობას- შესაბამისობა, ბუნებრივ თან და გასხვისების ზოლისთვის და სოციალურ მიწების შესყიდვასთან გარემოზე დაკავშირებული ყველა საკითხი ზემოქმედების მართვის საქართველოს, მსოფლიო ბანკის და გეგმის შესრულება საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის მოთხოვნების შესაბამისად (განსახლების გეგმის განხორციელება), ან მიმდინარეობს თუ არა ამ საკითხთან დაკავშირებული მოლაპარაკებები. 3  პოტენციური ზემოქმედების ანალიზი და ზემოქმედების შეჯამება წარმოდგენილია წინამდებარე ბსგზშ-ს მე-7 თავში. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 388 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - დასრულებულია თუ არა გადამცემი ხაზის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების ანალიზი, ეგხ-ს საინჟინრო პროექტის და ტექნიკური სპეციფიკაციების საფუძ- ველზე. ასეთი ანალიზის საფუძველზე დგინდება, თუ რამდენადაა პროექტში გათვალისწინებული საერთაშორისო საუკეთესო გამოცდილება. ანალიზის შედეგების საფუძველზე ხდება უარყოფითი ზემოქმედების შემცირე- ბის და თავიდან აცილების ღონისძიებების დაგეგმვა. - შემუშავებულია თუ არა ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები და მონიტორინგის გეგმა და რამდენად შეესაბამება ისინი საქართველოს, მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციის სტანდარტებს. 2. დაგეგმარება (საკვანძო საკითხები) 2.1 ელექტროგადამცემი გასათვალისწინებელი - ეგხ-ს დერეფნის ალტერნატიული საპროექტო ბსგზშ-ს ხაზის /გასხივების საკითხები და მარშრუტების ანალიზი, მათი ორგანიზაცია, ანგარიში, თავი ზოლის დაგეგმარება ზემოქმედების ტიპები: პოტენციური ზემოქმედების შეფასების გზშ-ს 3 და თავი 4 და მარშრუტის და შედარების მიზნით კონსულტანტი, შერჩევა უარყოფითი უმნიშვნელო ან - პროექტის დერეფნის მოცილება სსე (ან პროექტის ზემოქმედება საშუალო დონის კრიტიკული ჰაბიტატებიდან. ამ განმახორციელებელ მიწათსარგებლობაზე და უარყოფითი მიზნით ელექტროენერგიის ი კონტრაქტორი) ვიზუალური ზემოქმედება გადაცემისთვის შეძლებისდაგვარად ზემოქმედება; გამოყენებული უნდა იქნას არსებული DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 389 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი გადამცემი/ გამანაწილებელი ხაზები, უარყოფითი უმნიშვნელო ან ხოლო ტექნიკის გადასაადგილებლად - ზემოქმედება ბუნებრივ საშუალო დონის არსებული სატრანსპორტო გარემოზე და უარყოფითი ინფრასტრუქტურა. სოციალურ- ზემოქმედება - სპეციფიური ღონისძიებების ეკონომიკურ შემუშავება მდინარეთა გადაკვეთების პირობებზე; რაოდენობის შემცირების მიზნით, ასევედასახლებების/ საცხოვრებელი შრომის უსაფრთხოება, ტერიტორიების და დაცული საზოგადოებრივი ტეროტორიების გადაკვეთის თავიდან ჯანდაცვა და აცილების მიზნით. უსაფრთხოება. NA - თუ სენსიტიური ადგილებისთვის (როგორიცაა ტყეები) გვერდის ავლა შეუძლებელია, პროექტის მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზებისთვის შემუშავებული და განხორცილებული უნდა იქნას ბუნებრივ და სოციალურ- ეკონომიკურ გარემოზე უარყოფითი ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები. - გადამცემი ხაზის სიახლოვის გამო კერძო საკუთრების ღირებულების ცვლილების ზუსტი შეფასება (სოციალური და ეკონომიკური საკითხები - დეტალური ინფორმაცია იხ. სოციალური მართვის გეგმასა და განსახლების სამოქმედო გეგმაში) - პროექტის დაგეგმარების ფაზაზე მაგ., გადამცემი ხაზის მარშრუტის შერჩევისას ფართომასშტაბიანი საჯარო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 390 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი შეხვედრების ჩატარება (სოციალური და ეკონომიკური საკითხები, დეტალური ინფორმაცია იხ. დანართ 6- ში „დაინტერსებულ მხარეთა ჩართულობის და საჯარო კონსულტაციების გეგმა“). - გადამცემი ხაზის განთავსებისას ლანდშაფტური მახასიათებლების, გარემოს მნიშვნელოვანი ელემენტების და ადგილობრივი მოსახლეობის გათვალისწინება; - მაღალი ძაბვის გადამცემი და გამანაწილებელი ხაზების ნაკლებად დასახლებულ/ დაუსახლებელ ადგილებში განთავსება (შეძლებისდაგვარად); - სსე-მ და მისმა ძირითადმა კონტრაქტორმა უნდა დანიშნონ გარემოს დაცვისა და სოციალურ საკითხებზე პასუხისმგებელი პირები, რომელნიც პასუხისმგებელნი იქნებიან გარემოს დაცვის საკითხებზე და პროექტის მშენებლობის და ექსპლუატაციის ფაზებზე განახორციელებენ დაგეგმილი შემარბილებელი ღონისძიებების განხორციელების კონტროლს. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 391 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი საზოგადოებრივი NA - გადამცემი ხაზის მოცილება საპროექტო დეტალური ჯანდაცვის და შრომის ელექტრომაგნიტური ველების მიმართ ორგანიზაცია, ინფორმაციისთ უსაფრთხოების მაღალსენსიტიური ადგილებიდან, სსე (ან პროექტის ვის იხილეთ საკითხები როგორიცაა სკოლები, დასახლებული განმახორციელებელ გარემოზე (ელექტრომაგნიტური ადგილები, ოფისები და სხვა. ი კონტრაქტორი) ზემოქმედების ველის ზემოქმედება) მართვის გეგმა - მინიმუმ 30 მეტრიანი ბუფერული და ბსგზშ-ის ზონის მოწყობა გადამცემი ხაზის ანგარიშის მე-7 ცენტრალური ზოლის ორივე მხარეს; და მე-8 - ეგხ-ს დერეფნის შუახაზიდან ორთავე თავები. მხარეს მინიმუმ 30 მეტრის ბუფერული/ სანიტარული ზონის უზრუნველყოფა. 2.2 მისასვლელი გზების ზემოქმედება ნიადაგზე, უმნიშვნელო, - მშენებლობის დაწყებამდე მისასვლელი საპროექტო ბსგზშ-ს დაგეგმარება მცენარეულ საფარისგან საშუალო ან გზების ზუსტად დატანა დიდი ორგანიზაცია, ანგარიშის მე-3, გაწმენდილ უბნებზე, მაღალი მასშტაბის ტოპოგრაფიულ რუკებზე. სსე (ან პროექტის მე-7 და მე-8 ზედაპირული და უარყოფითი თავები - ახალი მისასვლელი გზების განმახორციელებელ მიწისქვეშა წყლის ზემოქმედება ი კონტრაქტორი) მშენებლობის საჭიროების შემცირების ობიექტებზე, მიწის მიზნით ძირითად გზებისთვის ისეთი (სათიბ-საძოვრების) ადგილების განსაზღვრა, საიდანაც დაკარგვა და სამშენებლო ბრიგადებს ანძების ჰაბიტატების უბნებთან მისვლა ელექტროგადამცემი მოდიფიკაცია ხაზის დერეფნის გამოყენებით შეეძლებათ; - სამშენებლო ტექნიკის მუშაობის შეზღუდვა მონიშნული ტერიტორიის ფარგლებში და დროებით სამშენებლო ბანაკებში, მათ შორის ძირითად ბანაკში, სადაც განთავსებული იქნება ძირითადი ტექნიკა. ნიადაგის ეროზია უმნიშვნელო ან - სამშენებლო ტექნიკის მუშაობის მცირე შეზღუდვა მონიშნული ტერიტორიის DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 392 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი ნიადაგის დაბინძურება უარყოფითი ფარგლებში და დროებით სამშენებლო ნარჩენებით ზემოქმედება ბანაკებში, მათ შორის ძირითად ბანაკში, სადაც განთავსებული იქნება ზედაპირული და ძირითადი ტექნიკა; მიწისქვეშა წყლების - ნარჩენების და სახიფათო მასალების ლოკალური მართვისა გეგმების მომზადება და მათი დაბინძურება ზეთების, დანერგვა ძირითად და დამხმარე საწვავის და სხვა სამშენებლო ბანაკებში. სახიფათო მასალების გაჟონვის შედეგად 2.3 220 კვ-იანი გადამცემი ფრინველების უმნიშვნელო - მაღალი ძაბვის გადამცემი ხაზის საპროექტო ბსგზშ-ს ხაზის სადენების სადენებთან შეჯახების სათანადო პროექტირებისას მოცემულ ორგანიზაცია, ანგარიშის მე-3, გაჭიმვა და ელექტროშოკით შემარბილებელი ტერიტორიაზე დაფიქსირებული სსე (ან პროექტის მე-7 და მე-8 გამოწვეული ღონისძიებების ფრინველებისთვის დენის დარტყმის განმახორციელებელ თავები დაზიანების რისკები გატარების რისკის მინიმუმამდე შემცირება ან ი კონტრაქტორი) შემთხვევაში აღმოფხვრა; - გადამცემი ხაზის მარშრუტის იმგვარად დაგეგმვა, რომ მან არ გადაკვეთოს წყლის მნიშვნელოვანი ჰაბიტატები (ჭარბტენიანი ტერიტორიები, ჭალისპირა ტყეები, წყლის ობიექტების და სხვა), რომლებიც შესაძლოა გადამფრენი წყლის ფრინველების თავშეყრის ადგილებს წარმოადგენდეს; - ხაზის სადენებს შორის ისეთი დაშორების უზრუნველყოფა, რომელიც უზრუნველყოფს მოცემულ ტერიტორიაზე დაფიქსირებული ყველაზე დიდი სახეობის ფრინველის დაცვას ელექტროშოკისგან. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 393 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - დაცვის პროგრამის შემუშავება, რომელიც უნდა განხორციელდეს ელექტროგადამცემი ხაზის ექსპლუატაციისას. - დაპროექტებისას ხაზის მარკირების გათვალისწინება, რაც საჭიროა შეჯახების რისკის შესამცირებლად. 3. მშენებლობის ფაზა 3.1 ძირითადი და დროებითი სამშენებლო ბანაკების, გადამცემი ხაზის და მისასვლელი გზების მოწობა გადამცემი ხაზის გასწვრივ 3.1.1 ძირითადი ბანაკის ნიადაგის ნაყოფიერი და მცირე - ბანაკთან მისასვლელი გზისა და კონტრაქტორი, ბსგზშ-ს (თუ ასეთი რამ ქვედა ფენების უარყოფითი მისასვლელი გზის გასწვრივ სსე (ან პროექტის ანგარიშის მე-7 დაგეგმილია) და დაზიანება, მცენარეული ზემოქმედება მოწყობილი სამშენებლო ტექნიკის განმახორციელებელ და მე-8 თავები სამშენებლო ტექნიკის საფარის მოცილება და სადგომების დემარკაცია; ი კონტრაქტორი) სადგომების მოწყობა სათიბ-საძოვრების/ - სამშენებლო ტექნიკის სასაწყობო უბნის და/ან ჰაბიტატების დაკარგვა ზედამხედველი და დროებითი სარეზერვუარო პარკის უბნის დემარკაცია; კონსულტანტი ნიადაგების ეროზია - სატვირთო მანქანების/ტექნიკის გადასაადგილებლად მხოლოდ მონიშნული გზების გამოყენება; - ეროზიის მაკონტროლებელი ღონისძიებების გატარება ძირითადი ბანაკის ტერიტორიაზე; - სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ ძირითადი ბანაკის ტერიტორიაზე მცენარეთა ადგილობრივი სახეობების განაშენიანება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 394 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი მტვრის წარმოქმნა უმნიშვნელო - სამშენებლო ტექნიკის კონტრაქტორი, ბსგზშ-ს უარყოფითი გადაადგილებისთვის მხოლოდ სსე (ან პროექტის ანგარიშის მე-7 ზემოქმედება მონიშნული გზების გამოყენება; განმახორციელებელ და მე-8 თავები - ძირითად ბანაკთა მისასვლელ გზაზე ი კონტრაქტორი) ხრეშის საფარის მოწყობა; და/ან ზედამხედველი - ტექნიკის გადაადგილების კონსულტანტი მინიმუმამდე დაყვანა; - მუშახელის უზრუნველყოფა მტვერდამცავი ნიღაბით; - მტვრის შემცირების მიზნით, ცხელ ამინდებში (ზაფხულში) გზების მორწყვა; - მასალების და გრუნტის სანაყაროების ზომის მინიმუმამდე დაყვანა; ტექნიკის ნამწვი უმნიშვნელო - ტექნიკის რეგულარული ტექნიკური აირებით ატმოსფერული უარყოფითი შემოწმება და მათი შეკეთება ჰაერის დაბინძურება ზემოქმედება სპეციალურად გამოყოფილ ტერიტორიაზე; - მცირელიტრაჟიანი ტექნიკისა და მანქანების გამოყენება; - ტექნიკის გადაადგილების მინიმუმამდე დაყვანა; - ნამწვი აირების მაკონტროლებელი დანადგარების გამოყენება, როგორიცაა ნამწვი აირების კატალიზატორები. ხმაურის წარმოქმნა უმნიშვნელო - დასახლებული ადგილებიდან 500 მ-ის კონტრაქტორი, უარყოფითი რადიუსში სამშენებლო საქმიანობის სსე (ან პროექტის ზემოქმედება განხორციელება მხოლოდ დღის განმახორციელებელ საათებში; ი კონტრაქტორი) DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 395 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - საჭიროების შემთხვევაში, მუშების და/ან უზრუნველყოფა ყურდამცავი ზედამხედველი საშუალებებით (ხმის ჩამხშობებით). კონსულტანტი საყოფაცხოვრებო და უმნიშვნელო - ნარჩენების მართვის გეგმის შემუშავება კონტრაქტორი, საშენებელო ნარჩენების უარყოფითი ძირითადი და დამხმარე სამშენებლო სსე (ან პროექტის წარმოქმნა, ზემოქმედება ბანაკებისთვის. სამშენებლო, განმახორციელებელ ნავთობპროდუქტებით სანიტარული და ი კონტრაქტორი) დაბინძურებული და შემარბილებელი ნავთობპროდუქტებით და/ან ქიმიური ნარჩენების ღონისძიებების დაბინძურებული ნარჩენების ზედამხედველი წარმოქმნა განხორციელების სათანადოდ დასაწყობება და კონსულტანტი შემთხვევაში განთავსება; ზემოქმედებას - ნარჩენების წარმოქმნის შემცირება; ადგილი არ - მყარი, ნავთობპროდუქტებით ექნება დაბინძურებული და ქიმიური ნარჩენების შეგროვება და დროებით დასაწყობება განთავსების ადგილზე გადატანამდე. - საასენაციო ორმოების მოწყობა სანიტარული ნარჩენების შესაგროვებლად; - სანიტარული ნარჩენების განთავსება მუნიციპალურ გამწმენდ ნაგებობაზე; - ნარჩენების სწორი მართვისთვის საჭირო საშუალებების (ყუთები, კონტეინერები და სხვა) უზრუნველყოფა; - მუშახელისთვის ნარჩენების მენეჯმენტის ტრეინინგის ჩატარება; - დროებითი სამშენებლო ბანაკების ტერიტორიაზე და მათ შემოგარენში DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 396 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი ნარჩენების შეგროვების ღონისძიებების გატარება. ნიადაგის, ზედაპირული უმნიშვნელო - სარეზერვუარო პარკის ტერიტორიის კონტრაქტორი, ბსგზშ-ს და მიწისქვეშა წყლების უარყოფითი სათანადოდ მოწყობა. საწვავისა და სსე (ან პროექტის ანგარიშის მე-7 დაბინძურება ზეთის, ზემოქმედება ქიმიური ნივთიერებების სასაწყობო განმახორციელებელ და მე-8 თავები დიზელის და უბნის უსაფრთხოდ მოწყობა, კერძოდ ი კონტრაქტორი) ქიმიკატების გაჟონვის ამ ტერიტორიის დაფარვა გაუმტარი და/ან გამო შრით და საკმარისი მოცულობის ზედამხედველი უზურნველყოფა ავარიული დაღვრის კონსულტანტი შემთხვევებისთვის. - საწვავის, ზეთებისა და ქიმიკატების დასაწყობება მხოლოდ სპეციალურ გამოყოფილ ტერიტორიაზე, სადაც გატარებულია დაბინძურების თავიდან აცილების ღონისძიებები; - ავტოგასამართ უბანზე მილების და სარქველების რეგულარული შემოწმება ცვეთაზე და მათი ჰერმეტულობის უზრუნველყოფა; - დიზელის ტუმბოების და მსგავსი აღჭურვილობის განთავსება სპეციალურ შემაკავებლებში, გაჟონვის შემთხვევაში დაბინძურების ლოკალიზაციის და ნიადაგის დაბინძურებისგან დაცვის მიზნით. შემაკავებლის რეგულარული შემოწმება და ჩაღვრილი ნავთობპროდუქტების დროული ამოღება; - მცირე დაღვრების ასაწმენდი აღჭურვილობის უზრუნველყოფა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 397 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - მანქანა-დანადგარების მომსახურებისა და რემონტის განხორციელება სპეციალურად გამოყოფილ უბნებზე. 3.1.2 გასხვისების ზოლის მომზადება, მისასვლელი გზების და ანძების მშენებლობა 3.1.2.1 გასხვისების ზოლის ნიადაგზე ზემოქმედება უმნიშვნელო ან - სამშენებლო უბნის საზღვრებს გარეთ კონტრაქტორი, ბსგზშ-ს მოსამზადებელი და - ხეების/ ბუჩქნარის მცირე ტერიტორიის დაზიანების თავიდან სსე (ან პროექტის ანგარიშის მე-7 მისასვლელი გზების გაკაფვა, რამაც შესაძლოა უარყოფითი აცილება; განმახორციელებელ და მე-8 თავები და ანძების ტიპური ნიადაგის ეროზია და ზემოქმედება - ნიადაგის/გრუნტის სანაყაროებზე ი კონტრაქტორი) სამშენებლო მტვრის წარმოქმნა და/ან ეროზიის მაკონტროლებელი სამუშაოები მოიცავს გამოიწვიოს, ზედამხედველი ღონისძიებების (მაგ, დრენაჟის, შემდეგს: რამდენადაც ნიადაგი კონსულტანტი ლამდამჭერი ბარიერების) - მიწის სამუშაოები; აღნიშნული უზრუნველყოფა; მცენარეული საფარით - მისასვლელი გზების არს დაცული ქარებისგან - იმ უბნებზე, სადაც ბუჩქნარის და ტყის და გასხვისების და ნალექებისგან. გაკაფვაა საჭირო, სამშენებლო ზოლის სამუშაოების დასრულებისთანავე მცენარეულობისგან ბალახის ადგილობრივი სახეობების გაწმენდა; დათესვა; - ანძების - ეროზიის მაკონტროლებელი საძირკვლების ღონისძიებების განხორციელება. მოწყობა; სამუშაოების მინიმუმამდე შემცირება, - ანძის კონსტრუქციის როცა მიწის ზედაპირი სველია. როცა აწყობა-მონტაჟი; სამუშაოების განხორციელება აუცილებელია წვიმიან ამინდებში, - კაბელების ზედაპირული ჩამონადენის მონტაჟი/გაჭიმვა; კონტროლის უზრუნველყოფა - აღჭურვილობის და სპეციალური ქსოვილებით, ჩალის მანქანა- ბარიერებით ან სხვა საშუალებებით, DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 398 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი დანადგარების რაც შეამცირებს ზედაპირული ტრანსპორტირება ჩამონადენის სიჩქარეს და სამშენებლო სამუშაოებით გამოწვეულ ეროზიას; - ეროზიის საწინააღმდეგო საგებების (პლასტიკური „ლეიბების“) გამოყენება მანქანების სავალ ადგილებში დახრამვის და ჰაბიტატების დაზიანების თავიდან ასაცილებლად. ნატანის ზრდა უმნიშვნელო ან - ტყიანი და ბუჩქნარი ტერიტორიიდან კონტრაქტორი, ზედაპირული წყლის მცირე მცენარეული საფარის გაწმენდის სსე (ან პროექტის ობიექტებში გასხვისების უარყოფითი სამუშაოების დასრულებისთანავე განმახორციელებელ ზოლში და მისასვლელ ზემოქმედება ტერიტორიის რეკულტივაცია ბალახის ი კონტრაქტორი) გზებზე ადგილობრივი სახეობებით. და/ან განხორცილებული - გასხვისების ზოლის ფარგლებში ზედამხედველი ჭრების შედეგად კონსულტანტი მცენარეულ საფარს მოკლებულ მოშიშვლებული უბნებთან ლამსაწინააღმდეგო ღობის ზედაპირებიდან მოწყობა, რომელიც უზურნველყოფს ჩამორეცხილი გრუნტის ზედაპირული ჩამონადენის მიერ გამო ჩამორეცხილი გრუნტის შეკავებას. სამშენებლო უმნიშვნელო - გრუნტის მისასვლელ გზებსა და კონტრაქტორი, მოედნებიდან უარყოფითი ასფალტირებულ გზებს შორის სსე (ან პროექტის გატალახიანებული ზემოქმედება ბუფერული ქვაყრილის მოწყობა, რათა განმახორციელებელ საბურავებით გამოსული თავიდან იქნას აცილებული ი კონტრაქტორი) ტრანსპორტის მიერ გრუნტის/ტალახის გატანა და/ან გამოწვეული ასფალტირებულ გზაზე; ზედამხედველი დაბინძურება - სამშენებლო მოედნიდან გასვლამდე კონსულტანტი სამშენებლო ტექნიკის ძარისა და საბურავებისა გარეცხვა. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 399 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი გასხვისების ზოლში და უმნიშვნელო - სველი/თიხნარი ნიადაგის დაფარვა კონტრაქტორი, მისასვლელ გზებზე უარყოფითი სათანადო მასალით სამშენებლო სსე (ან პროექტის ნიადაგის დატკეპვნა, ზემოქმედება ტექნიკის წონის გადანაწილების და განმახორციელებელ დახრამვა და მტვრის დახრამვის პრევენციის მიზნით; ი კონტრაქტორი) წარმოქმნა - დასახლებული პუნქტების და/ან მახლობლად გამავალი დროებითი ზედამხედველი მისასვლელი გზების რეგულარულად კონსულტანტი რწყვა მშრალ, ქარიან ამინდებში; - სამშენებლო სამუშაოების დასრულების შემდეგ მოშიშვლებული ნიადაგის რეკულტივაცია, მათ შორის ბალახის საფარის აღდგენა. ანძის საძირკვლის უმნიშვნელო ან - აფეთქებითი სამუშაოებისთვის მცირე კონტრაქტორი, მოსაწყობად საჭირო მცირე სიმძლავრის მეთოდის გამოყენება, სსე (ან პროექტის აფეთქებითი უარყოფითი მიწის ზედაპირზე მინიმალური განმახორციელებელ სამუშაოები გამოიწვევს ზემოქმედება ზემოქმედების მიზნით; ი კონტრაქტორი) მცენარეული საფარის, - ასაფეთქებელი უბნის გადაფარვა და/ან ნიადაგის ზედა ფენისა ზედამხედველი მტვრის ემისიის პრევენციის მიზნით; და კლდოვანი ქანის კონსულტანტი მოხსნას, რაც, თავის - აფეთქებითი სამუშაოების მხრივ, გაზრდის დასრულებისთანავე უნდა მოხდეს ნიადაგის ეროზიის და ტერიტორიის რეკულტივაცია, მტვრის წარმოქმნის რისთვისაც ბალახის ადგილობრივი რისკებს. სახეობები უნდა იქნას გამოყენებული. გეოსაშიშროებები: მეწყერი და ღვარცოფი მტვრის წარმოშობა უმნიშვნელო - სამშენებლო ტექნიკის კონტრაქტორი, უარყოფითი გადაადგილებისთვის მხოლოდ სსე (ან პროექტის ზემოქმედება მონიშნული გზების გამოყენება; განმახორციელებელ ი კონტრაქტორი) DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 400 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - ტექნიკის გადაადგილების და/ან მინიმუმამდე დაყვანა; ზედამხედველი კონსულტანტი - მუშახელის უზრუნველყოფა მტვერდამცავი ნიღბებით; - ამტვერების საწინააღმდეგოდ ცხელ ამინდებში (ზაფხულში) გზების დანამვა; - მასალების და გრუნტის სანაყაროების ზომის მინიმუმამდე დაყვანა; - ტვირთის ტრანსპორტირებისას სატვირთო მანქანების ძარების გადახურვა. ზემოქმედება მცირე - გასხვისების ზოლში ინტენსიური კონტრაქტორი, ზედაპირული წყლის უარყოფითი ჭრების თავიდან აცილება; სსე (ან პროექტის ობიექტების ზემოქმედება - ბალახის ადგილობრივი სახეობების განმახორციელებელ ჩამონადენზე, წყლის ი კონტრაქტორი) დათესვა დერეფანში. ხარისხის დაქვეითება და/ან მცირე ნაკადულებსა და ზედამხედველი ხევებში კონსულტანტი ჰაერის დაბინძურება უმნიშვნელო - ტექნიკის რეგულარული ტექ. კონტრაქტორი, სატვირთო მანქანებისა უარყოფითი დათვალიერება და მათი შეკეთება სსე (ან პროექტის და სამშენებლო ზემოქმედება სპეციალურად გამოყოფილ განმახორციელებელ ტექნიკის (ბულდოზერი ტერიტორიაზე; ი კონტრაქტორი) და სხვა) ნამწვი - მცირელიტრაჟიანი ტექნიკისა და და/ან აირებით. ზედამხედველი მანქანების გამოყენება; კონსულტანტი - ტექნიკის გადაადგილების მინიმუმამდე დაყვანა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 401 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - ნამწვი აირების მაკონტროლებელი დანადგარების გამოყენება, როგორიცაა ნამწვი აირების კატალიზატორები. ტყის ხანძრის რისკი უმნიშვნელო - მშენებლობის პერიოდში მოჭრილი უარყოფითი მცენარეულობის გატანა პროექტის ზემოქმედება დერეფნიდან და ამ ნარჩენების კომპოსტირება. ხმაურის წარმოქმნა უმნიშვნელო - დასახლებული ადგილებიდან 500 მ-ის კონტრაქტორი, უარყოფითი რადიუსში სამშენებლო საქმიანობის სსე (ან პროექტის ზემოქმედება განხორციელება მხოლოდ დღის განმახორციელებელ საათებში; ი კონტრაქტორი) - საჭიროების შემთხვევაში, მუშების და/ან უზრუნველყოფა ყურდამცავი ზედამხედველი საშუალებებით. კონსულტანტი ნიადაგისა და გრუნტის უმნიშვნელო სამშენებლო ბანაკებსა და ტექნიკის კონტრაქტორი, წყლების ლოკალური უარყოფითი სადგომ უბნებზე საწვავის, საპოხი სსე (ან პროექტის დაბინძურება ზემოქმედება მასალებისა და ქიმიური განმახორციელებელ ნავთობპროდუქტებით ნივთიერებების დასაწყობებისთვის ი კონტრაქტორი) და ქიმიკატებით სპეციალური ტერიტორიის გამოყოფა. და/ან მის ზედაპირზე წყალგაუმტარი შრე, ზედამხედველი ხოლო პერიმეტრზე - წყალგაუმტარი კონსულტანტი ყრილი უნდა მოეწყოს. ტერიტორია დაცული უნდა იქნას ატმოსფერული წყლებისგან. ყრილით შემოსაზღვრული მოცულობა საკმარისი უნდა იყოს დაღვრის შემთხვევაში უბანზე განთავსებული საწვავის/ქიმიკატების სრული მოცულობის შესაკავებლად. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 402 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - საწვავი, საპოხი მასალისა და ქიმიური ნივთიერებების დასაწყობება უნდა მოხდეს მხოლოდ სათანადოდ დაცულ ტერიტორიაზე; - სამშენებლო ტექნიკის რეგულარული ტექ. დათვალიერება, რათა დროულად იქნას გამოვლენილი საწვავის/საპოხის გაჟონვა და დროულად მოხდეს მისი აღმოფხვრა. - სატვირთო მანქანების ტექ. მომსახურების/რემონტის განხორციელება მხოლოდ ამ მიზნით მოწყობილ უბნებზე. ზემოქმედება უმნიშვნელო ან ბსგზშ-ს ფარგლებში შემუშავებული კონტრაქტორი, ბსგზშ-ს ეკოსისტემაზე, მცირე შემარბილებელი ღონისძიებების გატარება, სსე (ან პროექტის ანგარიშის მე-7 ფლორასა და ფაუნაზე უარყოფითი რომლებიც გათვალისწინებული უნდა განმახორციელებელ და მე-8 თავები ზემოქმედება იქნას ბიომრავალფეროვნების მართვის ი კონტრაქტორი) გეგმაში. შემარბილებელი ღონისძიებები და/ან შესაძლოა მოიცავდეს შემდეგს: ზედამხედველი - ანძების განთავსება ისეთნაირად, რომ კონსულტანტი ზემოქმედება არ მოხდეს იზოლირებულ პოპულაციაზე; - მშენებლობის და ტექ. მომსახურების სამუშაოების გრაფიკის იმგვარი დაგეგმვა, რომ ისინი არ დაემთხვეს გამრავლების პერიოდს; - მისასვლელი გზების მოცილება ეკოლოგიური კუთხით მაღალსენსიტიური ტერიტორიებიდან; - მონიტორინგული კვლევების განხორციელება სენსიტიურ DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 403 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი სახეობებზე ზემოქმედების დონის დასადგენად; - დიდი ზომის ფრინველებისთვის ბუდეების მოწყობა ელექტროგადამცემი ხაზისგან მოშორებით. ლანდშაფტზე უმნიშვნელო - ნარჩენების მართვის გეგმის კონტრაქტორი, უარყოფითი უარყოფითი შემუშავება; სსე (ან პროექტის ზემოქმედება ზემოქმედება - ნარჩენების შესაგროვებლად სათანადო განმახორციელებელ საყოფაცხოვრებო ი კონტრაქტორი) აღჭურვილობის (სანაგვე ყუთების, ნარჩენებით კონტეინერების) უზრუნველყოფა; და/ან (ცელოფნები, ბოთლები ზედამხედველი და სხვა) დაბინძურების - მუშახელის ტრეინინგი ნარჩენების კონსულტანტი გამო მართვაში; - ყველა დროებითი სამშენებლო ბანაკის ტერიტორიის და მათი შემოგარენის დასუფთავება. მუშახელის დაშავება/ - შრომის ჰიგიენის და უსაფრთოხების კონტრაქტორი, უბედური შემთხვევა მართვის გეგმის შემუშავება; სსე (ან პროექტის - მუშახელის უზრუნველყოფა პირადი განმახორციელებელ დაცვის საშუალებებით (თავის, ხელის ი კონტრაქტორი) და ფხების დამცავი აღჭურვილობით) და/ან და ამ საშუალებების გამოყენების ზედამხედველი კონტროლი; კონსულტანტი - მუშახელისთვის უსაფრთხოების ტრეინინგების ჩატარება; - მასალების ვარდნის სიმაღლის მინიმუმამდე დაყვანა; - მასალების და გრუნტის სანაყროების ზომების მინიმუმამდე დაყვანა; DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 404 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი - სამედიცინო პუნქტის შექმნა, სადაც შესაძლებელი იქნება მცირე სამედიცინო პრობლემების მოგვარება; - პირველადი სამედიცინო დახმარების მცოდნე პირების უზრუნველყოფა სამუშაოების წარმოების ყველა უბანზე. 3.1.2.2 მშენებლობაზე ეკონომიკური უმნიშვნელო - საზოგადოებასთან ურთიერთობის და კონტრაქტორი, დასაქმებული ზემოქმედება (დროებით დადებითი ადამიანური რესურსების მართვის სსე (ან პროექტის მუშახელი (საერთო დასაქმება) ზემოქმედება გეგმის შემუშავება; განმახორციელებელ რაოდენობა - შეძლებისდაგვარად ადგილობრივი ი კონტრაქტორი) დასაზუსტებელია) და/ან მუშახელის დასაქმება; ზედამხედველი - ადგილობრივი მუშახელისთვის კონსულტანტი გადახდილი ხელფასი ადგილობრივი მოსახლეობის საშუალო ხელფასზე ნაკლები არ უნდა იყოს. - სამშენებლო ბანაკების უზრუნველყოფა გათბობით, საშხაპეებით და სამზარეულოებითა. 4. ექსპლუატაციისა და ტექნიკური მომსახურების ფაზა 4.1 - გადამცემი ხაზის და გასხვისების ზოლის ექსპლუატაცია და ტექნიკური მომსახურება 4.1.1 გადამცემი ხაზის და გასხვისების ზოლის ექსპლუატაცია და ტექნიკური მომსახურება 4.1.1.1 გასხვისების ზოლის მტვრის და ნამწვი მცირედ - ზედმეტი სატრანსპორტო მოძრაობის სსე და/ან ბსგზშ-ს და გადამცემი ხაზის აირების ემისია ეგხ-ს უარყოფითი აკრძალვა და ზემოქმედების ქვეშ ტექნიკური ანგარიშის მე-7 ექსპლუატაცია და ტექ. მომსახურების მოქცეული ნიადაგის ხელახლა მომსახურების და მე-8 თავები DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 405 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი ტექნიკური სამუშაოების დროს. ეგხ- დამუშევება, გაბალახიანება ან სხვაგვარად გამწევი მომსახურება მოიცავს ს ტექ. მომსახურების სტაბილიზაცია; კონტრაქტორი შემდეგ სამუშაოებს: სამუშაოებისთვის - ტრანსპორტის გადაადგილების - გადამცემ ხაზში საჭიროა შიდაწვის შეზღუდვა და მოშიშვლებულ ელექტროენერგიის ძრავიანი მანქანების, ზედაპირებზე მცენარეული საფარის გატარება; ბალახის საკრეჭების და აღდგენა; სხვა აღჭურვილობის - ხაზის/დერეფნის გამოყენება, რის გამოც - მანქანების და ტექნიკის რეგულარული ინსპექტირება და რემონტი და ტექნიკური მომსახურება ადგილი აქვს მხუთავი ტექ. მომსახურება - მცირელიტრაჟიანი მანქანა- აირის, - გასხვისების ზოლში ნახშირწყალბადების, დანადგარების გამოყენება; მცენარეული მტვრის, NOx-ის და SO2 - ნამწვი აირების ემისიის შემამცირებელი საფარის კონტროლი; ემისიას. საშუალებების, მაგ, კატალიზური - ანძების შეკეთება; კონვენტორების გამოყენება. - ანძების საძირკვლების საჰაერო გადამცემი უმნიშვნელო - მცენარეთა ინვაზიური სახეობების სსე და/ან ბსგზშ-ს ხაზისა და ანძების უარყოფითი მოშორება (შეძლებისდაგვარად) და ტექნიკური ანგარიშის მე-7 შეკეთება; დაზიანება გასხვისების ზემოქმედება მცენარეთა ადგილობრივი სახეობების მომსახურების და მე-8 თავები - დაზიანებული/ ზოლში მცენარეული გაშენება; გამწევი ჩამოვარდნილი საფარის ზრდის კონტრაქტორი კაბელების აღდგენა- - მცენარეული საფარის მართვის გეგმის არასათანადო განხორციელება: მაღალი ხეების შეკეთება. კონტროლის გამო სელექციური ჭრა, ბალახებისა და ბუჩქნარის ზრდის ხელშეწყობა. ნიადაგის ეროზია და უმნიშვნელო ან - ბუჩქნარი და ტყიანი ადგილების სსე და/ან ბსგზშ-ს წყლის ხარისხზე მცირე გაწმენდისას, ნიადაგი უნდა დამუშავდეს, ტექნიკური ანგარიშის მე-7 ზემოქმედება: უარყოფითი გაბალახიანდეს ადგილობრივი ბალახის მომსახურების და მე-8 თავები გასხვისების ზოლის და ზემოქმედება თესლით, დასუფთავების სამუშაოების გამწევი მისასვლელი გზის დასრულებისთანავე. კონტრაქტორი ტექნიკური - გასხვისების დერეფანში მცენარეულ მომსახურების დროს საფარს მოკლებულ უბნებთან მცენარეული საფარის ლამდამჭერი ბარიერების დამონტაჟება, პერიოდულმა რათა ზედაპირული ჩამონადენიდან DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 406 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი კონტროლმა შესაძლოა მოცილებული იქნება ჩამორეცხილი ნიადაგის ეროზია გრუნტი; გამოიწვიოს. ეს - ბუჩქნარითა და ტყით დაფარული სამუშაოები ასევე ტერიტორიების მცენარეულობისგან გაზრდის ზედაპირულ გაწმენდის შემდეგ ტერიტორიის ჩამონადენს. აღნიშნული რეკულტივაცია მცენარეთა ზემოქმედება მუდმივი ადგილობრივი სახეობებით. ხასიათის იქნება. ტყის ხანძრები, რაც უმნიშვნელო - დერეფანში მცენარეული საფარის ზრდის სსე და/ან შესაძლოა გამოწვეული უარყოფითი მონიტორინგი და პერიოდული ტექნიკური იყოს სანიტარული ზემოქმედება სანიტარული ჭრები; მომსახურების ჭრებისას წარმოქმნილი გამწევი - წაქცეული ხეების და მცენარეთა ხე-ტყის ნარჩენებით კონტრაქტორი ნარჩენების გატანა დერეფნიდან; - მცენარეული საფარის ზრდის დროული კონტროლი; - გასხვისების დერეფანში ცეცხლგამძლე სახეობების (მაგ., მკვრივმერქნიანი ხეების) დარგვა-გახარება. ეგხ-ს დერეფანში უმნიშვნელო ან - მცენარეული საფარის გაწმენდის სსე და/ან ბსგზშ-ს ნიადაგის დაბინძურება მცირე სამუშაოების შესრულება ხელით/ ტექნიკური ანგარიშის მე-7 ჰერბიციდებით. ამ უარყოფითი მექანიკური საშუალებებით. მომსახურების და მე-8 თავები ზემოქმედებას ადგილი ზემოქმედება გამწევი ექნება, თუ კონტრაქტორი მცენარეული საფარის კონტროლისთვის გამოყენებული იქნება ჰერბიციდები. ზედაპირული წყლის უმნიშვნელო - ელექტროგადამცემი ხაზის დერეფანში სსე და/ან ბსგზშ-ს ხარისხზე ზემოქმედება უარყოფითი მცენარეული საფარის (ხეების და ტექნიკური ანგარიშის მე-7 ნიადაგის ეროზიის ზემოქმედება ბუჩქნარის) წმენდის სამუშაოების მომსახურების და მე-8 თავები DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 407 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი ზრდის და გრუნტის მინიმუმამდე დაყვანა, განსაკუთრებით კი გამწევი ჩამორეცხვის გამო. მდინარეთა ჭალებსა თუ ტერასებზე და კონტრაქტორი მთის ფერდობებზე. ზემოქმედება ფლორაზე მცირე, საშუალო - ფლორის კონსერვაციის გეგმით ან მაღალი გათვალისწინებული შემარბილებელი უარყოფითი ღონისძიების გატარება. ზემოქმედება ზემოქმედება ფაუნაზე მცირე, საშუალო - გასხვისების ზოლის ტექნიკური ბსგზშ-ს და ჰაბიტატებზე ან მაღალი მომსახურების სამუშაოების დაგეგმვა ანგარიშის მე-7 უარყოფითი ისე, რომ არ დაემთხვეს გადაშენების და მე-8 თავები ზემოქმედება უკიდურესი საფრთხის წინაშე მყოფი ან სხვა დაცული სახეობის გამრავლების პერიოდის; - ფლორის კონსერვაციის გეგმით გათვალისწინებული შემარბილებელი ღონისძიების გატარება. ფრინველების შეჯახება უმნიშვნელო ან - ეგხ-ს ძაბვიან და დამიწებულ სსე და/ან ბსგზშ-ს ეგხ-სთან და დენის მცირე უარყოფით კომპონენტებს შორის საკმარისი ტექნიკური ანგარიშის მე-7 დარტყმა ზემოქმედება დაშორების უზურნველყოფა. სადაც მთი მომსახურების და მე-8 თავები სათანადოდ დაშორება შეუძლებელია, გამწევი ძაბვიანი კომპონენტები უნდა კონტრაქტორი გადაიფაროს; - სადენებზე მარკერების დამონტაჟება, რათა შემცირდეს ფრინველების შეჯახების რისკი. 4.2 - შრომის ჰიგიენა და უსაფრთხოება, საზოგადოებრივი ჯანდაცვა და უსაფრთხოება გადამცემი ხაზის ექსპლუატაციის და ტექნიკური მომსახურების ფაზაზე შრომის ჰიგიენა და დასაქმებული NA - ელექტრომაგნიტურ ველის გაზომვა სსე და/ან ბსგზშ-ს უსაფრთხოება, პერსონალის და გადამცემი ხაზიდან 100 მ-ით ტექნიკური ანგარიშის მე-7 საზოგადოებრივი ადგილობრივი დაშორებულ ყველა შენობაში მომსახურების და მე-8 თავები DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 408 of 424 პოტენციური ზემოქმედების შემარბილებელი ღონისძიებები / პასუხიმგებელი დამატებითი No საქმიანობა/ საკითხი ზემოქმედება / მნიშვნელოვნება3 საუკეთესო სამენეჯმენტო პრაქტიკა მხარე ინფორმაცია მნიშვნელოვანი საკითხი ჯანდაცვა და მოსახლეობის - ელექტრო-აღჭურვილობის მონტაჟის და გამწევი უსაფრთხოება ჯანდაცვის და ტექნიკური მომსახურების სამუშაოების, კონტრაქტორი, გადამცემი ხაზის, უსაფრთხოების ასევე სიმაღლეზე შესასრულებელი ტექნიკური გასხვისების ზოლის საკითხები სამუშაოების განსახორციელებლად კონსულტანტი და ექსპლუატაციის და დაკავშირებულია: მხოლოდ მომზადებული და სერტიფიცირებული ტექნიკური - ელექტრომაგნიტური სერტიფიცირებული პერსონალის მონიტორინგის მომსახურებისას ველის გამოყენება; სააგენტო გამოსხივებასთან; - ძაბვიანი კაბელების მახლობლად - ძაბვიან სადენებთან; სამუშაოების განსახორციელებლად მხოლოდ სპეციალურად მომზადებული - ანძებზე/სიმაღლეზე პერსონალის დაშვება, რომელთა მუშაობასთან; სამუშაოების შესრულებისას მკაცრად - დენის დარტყმის უნდა დაიცვან უსაფრთხოების ნორმები. რისკებთან; - აპარატურაზე ეგხ-ს ელექტრომაგნიტური ველის ზემოქმედებასთან; - ქიმიკატების მოხმარებასთან დაკავშირებული ზემოქმედება. - დენის დარტყმის საფრთხის პრევენციის სსე და/ან მიზნით ანძებთან გამაფრთხილებელი ტექნიკური ნიშნების და ბარიერების მოწყობა; მომსახურების გამწევი - გადამცემი ხაზის სიახლოვეს არსებული კონტრაქტორი, გამტარი ობიექტების (მაგ, ლითონის ღობეების და სხვა კონსტრუქციების) ტექნიკური დამიწება, დენის დარტყმის პრევენციის კონსულტანტი და მიზნით. სერტიფიცირებული მონიტორინგის სააგენტო DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 409 of 424 DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 410 of 424 ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტისთვის ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი ატმოსფერული მშენებლობა გამჭვირვალობა 1-ზე წუთზე სამშენებლო და ყოველდღიურად ზედამხედველობის ჰაერის ხარისხი (ხილვადობა) მტვერში, განგრძლივად სატრანსპორტო ანგარიშები, ჭარბი ემისიები ხილვადობის უბნები ყოველდღიურად გაუმართავი მინიმალური ავტომანქანებიდან გაუარესება საუკეთესო გამოცდილება ატმოსფერული მშენებლობა მისასვლელი გზების გამჭვირვალობის სამშენებლო და ყოველდღიურად ზედამხედველობის ჰაერის ხარისხი მორწყვა სათანადო დონის სატრანსპორტო ანგარიშები, უზურნვალყოფა უბნები, სოფლებზე ყოველდღიურად გამავალი გრუნტის საუკეთესო გზები გამოცდილება ხმაური მშენებლობა ხმაურის დონე შესამჩნევად მანქანა-დანადგარების ყოველდღიურად ზედამხედველობის (სუბიექტური) მაღალი ხმაური სამუშაო უბნები, ანგარიშები, სოფლებზე გამავალი ყოველთვიურად მისასვლელი გზები. მიწსისქვეშა და მშენებლობა pH, ჟბმ5, საქართველოს სამშენებლო ბანაკები ყოველთვიურად 1 სინჯი თითოული ზედაპირული შეტივნარებული ნორმები და უბნიდან, ანგარიშის წყლის ნაწილაკები, საუკეთესო მდინარეების წარდგენა სსე-ში. რესურსები მინერალიზაცია, გამოცდილება გადაკვეთებიდან ქიმიური/ სახიფათო ჯამური ქვედა დინებაში მასალების და ნახშირწყალბადები ზედაპირული და ნავთობპროდუქტების სასმელი წყლების წყლის ნებისმიერი დაღვრის შემდეგ. საქართველოს სხვა ობიექტი, სტანდარტები რომელიც სასმელად DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 411 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი გამოიყენება (დღეისთვის დაფიქსირებული არაა) ნიადაგის წინა- ნიადაგის დაზიანების ყველა მისასვლელი ერთჯერადად ყველა ფოტომასალა და ხარისხი და სამშმენბლო და ეროზიის ხარისხის საუკეთესო გზის და გასხვისების უბანზე, მშენებლობის აუდიოჩანაწერები ეროზია შეფასება. გამოცდილება დერეფნის გასწვრივ, დაწყებამდე თითოეული უბნისთვის სამშენებლო ბანაკთან მთაგორიან ადგილებში მშენებლობა სამშენებლო მშენებლობის ფაზაზე მონიტორინგის კითხვარი, ეროზიის სიჩქარისა და ტექნიკითა და მუდმივად ფოტომასალა, და ფერდობების მუშახელის მიერ აუდიოჩანაწერები ყველა სტაბილურობის დაზიანებული ყველა უბნისთვის, სადაც შეფასება. უბანი მნიშვნელოვანი ცვლილები დაფიქსირდა. ყველა მისასვლელი და დამხმარე გზაზე. მეწყრული მშენებლობა მიწის სამუშაოები, საუკეთესო აფეთების უბნებიდან ყოველი აფეთქების წინ ჩანაწერები სეისმური წარმონაქმნები გრუნტის ამოღების ან გამოცდილება 200-500 მ-ის და შემდეგ, თუ კი პირობების შესახებ აფეთქების სამუშაოები (არავითარი მიწის რადიუსში და ასეთი სამუშაოები ანძების გადატანა) უახლოეს ციცაბო ჩატარდა. საძირკვლებისთვის. ფერდობებთან. ფრინველები წინა- ეგხ-ს დერეფნიდან 0.5 საუკეთესო მისასვლელი გზების თითოეულ უბანზე ფრინველები გამრავლების სამშენებლო კმ-ის რადიუსში საერთაშორისო და ხაზის გასწვრივ, ერთხელ, მშენებლობის პერიოდში მტაცებელი თუ სხვა გამოცდილება განსაკუთრებული დაწყებამდე განხორციელებული კვლევის დიდი ზომის ყურადღება უნდა შედეგები, ანგარიში უნდა ფრინველების, ან დაეთმოს წარედგინოს სენსიტიური მაღალსენსიტიურ (საზოგადოებასთან) სახეობების აქტიური ადგილებს ურთიერთობის ოფიცერს. და მიტოვებული ბუდეები. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 412 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი ფლორა თითოეულ დაცული ან ენდემური საუკეთესო მთელი ხაზის ყველა უბანზე ფლორის კონსერვაციის გეგმა უბანზე სახეობების გადარგვის გამოცდილება გასწვრივ, დერეფანში თითოეული სამშენებლო ან სხვა ღონისძიებების განსაკუთრებული მცენარეულობის მონაკვეთისთვის, სამუშაოების საჭიროების შეფასება. ყურადღება უნდა გაწმენდის შესრულებული სამუშაოების დაწყებამდე დაეთმოს ბსგზშ-ს სამუშაოების მონიტორინგის ანგარიშები, პროცესში დაწყებამდე. რომელთა საფუძველზეც გამოვლენილ შეფასდება ღონისძიების სენსიტიურ უბნებს ეფექტურობა. მოთხოვნის შემთხვევაში ანგარიშების რეზიუმე წარედგინება კრედიტორს. ტყის მშენებლობა გასხვისების დერეფნის ხე-ტყის ჭრის ტყეზე გამავალი ეგხ-ს ყოველდღიურად ყოველდღიური ჰაბიტატები მცენარეულობისგან ნებართვის მონაკვეთები სამშენებლო მონიტორინგის ანგარიშები, გაწმენდის და ტყიან პირობები, სამუშაოების მონიტორინგის ანგარიში ადგილებში საუკეთესო წარმოების დროს, სამშენებლო სამუშაოების საწარმოებელი სხვა გამოცდილება ყველა ტყიან დასრულების და სამუშაოები. მონაკვეთზე. შემარბილებელი ზომების გატარების შემდეგ. ანგარიშის რეზიუმე წარედგინება კრედიტორს. ალპური მშენებლობა ალპურ ზონაში საუკეთესო ალპურ ზონაზე ყოველდღიურად, ყოველდღიური მდელოები გასხვისების დერეფნის გამოცდილება გამავალი ეგხ-ს სამშენებლო მონიტორინგის ანგარიშები, გაწმენდისას და მონაკვეთები სამუშაოების თითოეულ მონაკვეთზე მასალების წარმოებისას. მშენებლობის დასრულების ტრანსპორტირებისას და შემარბილებელი ზომების ციცაბო რელიეფზე გატარების შემდეგ შედეგის ტექნიკის მოძრაობის შესამოწმებლად მინიმუმამდე დაყვანა. განხორციელებული მონიტორინგის ანგარიშები. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 413 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი ნიადაგის დაზიანების და ეროზიის ხარისხის შეფასება. გასხვისების დერეფნის მკაფიოდ მონიშვნა. ფაუნა წინა- დაცული სახეობები და საუკეთესო ბსგზშ-თი ერთხელ მშენებლობის კვლევის შედეგების სამშენებლო ჰაბიტატები გამოცდილება,, განსაზღვრული დაწყებამდე, ანგარიში, შემუშავებული გარემოზე საენსიტიური დამატებით კიდევე შემარბილებელი ზემოქმედების ადგილები ერთხელ იმ უბნებზე, ღონისძიებები, მართვის გეგმა, სადაც მშენებლობა მშენებლობის დასრულების კონტრაქტორის გამრავლების სეზონს და შემარბილებელი ზომების ბიომრავალფეროვ- ემთხვევა (გაზაფხული/ გატარების შემდეგ შედეგის ნების მართვის ზაფხულის დასაწყისი) შესამოწმებლად გეგმა განხორციელებული მონიტორინგის ანგარიშები. შრომის ჰიგიენა მშენებლობა ხმაური, სახანძრო საქართველოს და ანძების განლაგების ყოველთვიურად სამშენებლო ჯგუფის და უსაფრთხოება, სსე-ს შრომის უბნები, ძირითადი და არაწევრი უსაფრთხოების უსაფრთხოება, სახიფათო მასალები, ჰიგიენის/ დამხმარე სამშენებლო ოფიცრების მიერ სსე-სთვის, საზოგადოებრივ ნარჩენების მართვა. უსაფრთხოების და ბანაკები, სამშენებლო როგორც პროექტის ი ჯანდაცვა და სამუშაო ადგილებზე საზოგადოებრივი უბნებთან/ განმახორციელებელი უსაფრთხოება პირადი დაცვის ჯანდაცვის/ სატრანსპორტო სააგენტოსთვის, საშუალებების უსაფრთხოების დერეფნებთან წარდგენილი ანგარიშები. არსებობის და სტანდარტები, ახლომდებარე გამოყენების საუკეთესო საცხოვრებელი კონტროლი. გამოცდილება, ტერიტორიები სახიფათო მასალების, მყარი და სანიტარული ნარჩენების აღრიცხვიანობა, საგზაო უსაფრთხოება, DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 414 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი აფეთქების სამუშაოები და სხვა. ჩანაწერები უსაფრთხოების ტრენინგებზე. საზოგადოების მშენებლობის სამუშაო ჯგუფების მსოფლიო ბანკისა ყველა სამუშაო უბანი სამუშაოთა ყოველი მშენებლობის პერიოდის ჩართულობა/ დაწყებამდე ბრიგადირებისთვის და და საერთაშორისო მობილიზაციის წინ განმავლობაში, ანგარიშების საჯარო მუშახელის საფინანსო წარდგენა თემის კონსულტაცი- ინსტრუქტქჟის კორპორაციის ლიდერებისთვის ები ჩატარება ადგილობრივ მოთხოვნები მოსახლეობასთან (მ.შ. უმცირესობებთან) დაკავშირებულ საკითხებზე, ადგილობრივი თემის ლიდერების ინფორმირება დაგეგმილი სამუშაოების შესახებ. მშენებლობა სამუშაო ჯგუფების მსოფლიო ბანკისა ყველა სამუშაო უბანი ტრეინინგები: პროექტის ყველა ფაზაზე, ბრიგადირებისთვის და საერთაშორისო მუშახელის სამუშაოზე ენერგეტიკის სამინისტროსა უსაფრთხოების საფინანსო აყვანისას და და კრედიტორისთვის ტრენინგების ჩატარება, კორპორაციის პერიოდულად წარდგენილი ანგარიშები კონსულტაციები/ მოთხოვნები განმეორებითი შეხვედრები ტრენინგები ადგილობრივ უსაფრთხოების თემებთან, საკითხებზე უსაფრთხოებასთან ყოველწლიური დაკავშირებული ანგარიშები, შემთხვევები, DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 415 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა მშენებლობის ფაზა (მშენებელი კონტრაქტორის პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის პარამეტრები/ ხანგრძლივობა და გარემოს სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ფაზა სამუშაოები დოკუმენტაცია კომპონენტი მოქალაქეების ან სხვა საჩივრების დაინტერესებული ყოველთვიური მხარეების საჩივრები. მონიტორინგი ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა ექსპლუატაციის ფაზა (სსე-ს პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის ფაზა პარამეტრები/ სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ხანგრძლივობა და გარემოს სამუშაოები ჩასაბარებელი სამუშაო კომპონენტი ნიადაგის ექსპლუატაცია ნიადაგის დაზიანებისა საუკეთესო ეროზიის მაღალი ყოველი მონიტორინგის კითხვარი, ხარისხი და და ეროზიის ხარისხის გამოცდილება რისკის უბნები და ტექ. მომსახურების ყოველწლიური ეროზია შეფასება. ყველა მისასვლელი სამუშაოებისას ფოტომასალა გზა მთაგორიან ადგილებში ეროზიის და ფერდობების სტაბილურობის შეფასება. ფრინველები ექსპლუატაცია ფრინველების დაშავება/ საუკეთესო ეგხ-ს მთელი 1. ბათუმის ვიწრო ეგხ-ს არსებობის დაღუპვა. გამოცდილება დერეფანი ყელის მონაკვეთის განმავლობაში: მონიტორინგი ყოველი ფრინველების სამიგრაციო ყოველწლიური სეზონისას. მონიტორინგის 2. დენის დარტყმის ანგარიშები, ანგარიშების გამო დიდი რეზიუმეს წარდგენა ფრინველების კრედიტორებისთვის სიკვდილიანობის ყოველწლიური მონიტორინგი DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 416 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა ექსპლუატაციის ფაზა (სსე-ს პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის ფაზა პარამეტრები/ სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ხანგრძლივობა და გარემოს სამუშაოები ჩასაბარებელი სამუშაო კომპონენტი ფლორა ექსპლუატაცია ეგხ-ს დერეფანი ფლორის გასხვისების მთელი ყოველწლიურად და გარემოზე ზემოქმედების კონსერვაციის გეგმა დერეფანი, ტექ. მომსახურების მონიტორინგის მაქსიმალური სამუშაოების ყოველწლიური ყურადღება უნდა განხორციელებისას. ანგარიშები. დაეთმოს იმ უბნებს, სტანდარტული ტექ. სადაც გატარებული მომსახურების იქნა სამუშაოების ანგარიში. შემარბილებელი ზომები. ტყის ჰაბიტატები ექსპლუატაცია მცენარეული საფარის საუკეთესო ეგხ-ს ტყიან მიმდინარე ტექ. სტანდარტული ტექ. კონტროლი ტექ. გამოცდილება მონაკვეთებზე მომსახურების მომსახურების მომსახურების სამუშაოები/ ეგხ-ს სამუშაოების ანგარიში სამუშაოებისას, დერეფნის ხანძარსაწინააღმდეგო დათვალიერება ზომების გატარება. ალპური ექსპლუატაცია გასხვისების დერეფნის საუკეთესო ეგხ-ს გასწვრივ მიმდინარე ტექ. სტანდარტული ტექ. მდელოების გაწმენდისას და გამოცდილება ტყიან ადგილებში მომსახურების მომსახურების ჰაბიტატები მასალების მიტანისას სამუშაოები/ ეგხ-ს სამუშაოების ანგარიში ციცაბო ალპურ დერეფნის რელიეფზე მოძრაობის დათვალიერება მინიმუმამდე დაყვანა. ნიადაგის დაზიანებისა და ეროზიის შეფასება. ფაუნა ექსპლუატაცია ნარჩენი ზემოქმედების საუკეთესო ეგხ-ს დერეფანში და გარემოზე გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგი გამოცდილება. ბსგზშ-თი ზემოქმედების მართვის გეგმით სამშენებლო გარემოზე განსაზღვრულ მართვის გეგმის განსაზღვრული ზომების სამუშაოების ზემოქმედების სენსიტიურ მიხედვით და ბსგზშ-თი დასრულების შემდეგ მართვის გეგმა ადგილებში განსაზღვრული და სათანადო შემარბილებელი ღონისძიებების გატარება. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 417 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა ექსპლუატაციის ფაზა (სსე-ს პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის ფაზა პარამეტრები/ სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ხანგრძლივობა და გარემოს სამუშაოები ჩასაბარებელი სამუშაო კომპონენტი შემარბილებელი ზომების გატარება ფაუნა ექსპლუატაცია დაცული სახეობების, საუკეთესო ყველა შემოწმებული მიმდინარე ტექ. ტანდარტული ტექ. დაშავებული ან გამოცდილება ადგილი მომსახურების მომსახურების მკვდარი ცხოველების სამუშაოები/ ეგხ-ს სამუშაოების ანგარიში არსებობა დერეფნის დათვალიერება შრომის ჰიგიენა ექსპლუატაცია საგზაო უსაფრთხოება, საქართველოს და ხაზის ყოველკვირეულად ენერგეტიკის და პირადი დაცვის სსე-ს შრომის ინსპექტორების ზედამხედველი სამინისტროში უსაფრთხოება, საშუალებები, ჰიგიენის/ სამუშაო ადგილები ინსპექტორის ან წარსადგენი წლიური საზოგადოებრივ სწავლების ჩანაწერები უსაფრთხოების და ინსპექტორის მიერ ანგარიშები ი ჯანდაცვა და საზოგადოებრივი უსაფრთხოება ჯანდაცვის/ უსაფრთხოების სტანდარტები, საუკეთესო გამოცდილება, ღობეების, საუკეთესო ყველა ანძა ეგხ-ს დერეფნის ყველა ყოველთვიური გამაფრთხილებელი გამოცდილება, ინსპექტირებისას/ ანგარიშები ნიშნებისა და საქართველოს დათვალიერებისას გამაფრთხილებელი საინფორმაციო სტანდარტები ნიშნების მდგომარეობისა პლაკატების არსებობა და გატარებული ზომების შესახებ. ელექტრომაგნიტური საერთაშორისო და ხაზიდან 100 მეტრში ორ წელიწადში მონიტორინგის წლიური ველი საქართველოს არსებული ყველა ერთხელ, ან ანგარიშები, რომლებიც სტანდარტები (ამ შენობა, სხვა მოთხოვნისამებრ წარედგინება ორიდან უფრო შენობები ენერგეტიკის მკაცრი სტანდარტი) მესაკუთრეთა/ სამინისტროს და მაცხოვრებელთა კრედიტორებს. მოთხოვნით DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 418 of 424 ახალციხე-ბათუმის 220 კვ ეგხ-ს ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მონიტორინგის პროგრამა ექსპლუატაციის ფაზა (სსე-ს პასუხისმგებლობა) რეცეპტორი/ პროექტის ფაზა პარამეტრები/ სტანდარტი ადგილმდებარეობა სიხშირე ხანგრძლივობა და გარემოს სამუშაოები ჩასაბარებელი სამუშაო კომპონენტი საზოგადოების ექსპლუატაცია კონსულტაციები/ მსოფლიო ბანკისა და მთელი ხაზის უსაფრთხოების ჩართულობა/ შეხვედრები საერთაშორისო გასწვრივ ანგარიშები - საჯარო ადგილობრივ საფინანსო ყოველწლიურად, კონსულტაციები თემებთან. კორპორაციის საჩივრები - ინციდენტები მოთხოვნები ყოველთვიურად DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 419 of 424 10. ბსგზშ-ის ანგარიშის საჯარო განხილვა საზოგადოების ინფორმირებასთან და ჩართულობასთან დაკავშირებული საჯარო განხილვები ჩატარდა პროექტის საწყის ეტაპზე მომზადებული გეგმის შესაბამისად. დაინტერესებულ მხარეთა ჩართულობის გეგმა წარმოდგენილი დანართი 5-ში. საზოგადოების ინფორმირების პირველი რაუნდის შეხვედრები ჩატარდა 2013 წლის ივლისში. ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის პროექტი გადის 6 მუნიციპალიტეტში. პირველი რაუნდის შეხვედრები ჩატარდა 6-ვე მუნიციპალიტეტში, რომლის დროსაც მოხდა დაგეგმილი პროექტის შესახებ ზოგადი ინფორმაციის მიწოდება დამსწრე საზოგადოებისთვის, ასევე განხილულ იქნა პროექტის განხორციელების პოტენციური ალტერნატული გზები და საკითხები, რომლებიც მუნიციპალიტეტების წარმომადგენლების აზრით მოითხოვდა განსაკუთრებულ ყურადღებას. თითოეულ შეხვედრაზე გაფორმდა შესაბამისი ოქმები, რომლებიც ხელმოწერილი იქნა მუნიციპალიტეტების წარმომადგენლების მიერ. მუნიციპალიტეტის წარმომადგენლებს დაურიგდათ პროექტის სავარაუდო კორიდორის შესახებ ინფორმაცია, პროექტის ბროშურები და სხვა საინფორმაციო მასალა. ამავე ეტაპზე მოხდა პროექტის შესახებ არაფორმალური შეხვედრების ორგანიზება გადამცემი ხაზის კორიდორში არსებულ თითოეულ სოფელში. შეხვედრებში მონაწილეობას იღებდნენ საკონსულტაციო გუნდის სოციალური კვლევების და საზოგადოებასთან ურთიერთობის ჯგუფების წარმომადგენლები. შეხვედრებზე განხილულ იქნა პროექტის შესახებ ზოგადი ინფორმაცია, ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე მოსალოდნელი ზემოქმედება, განსახლების ზოგადი საკითხები და ა.შ. შეხვედრები გრძელდებოდა 2013 წლის აგვისტო-სექტემბერში. საჯარო განხილვების მეორე, ე.წ. ‘სკოპინგის’ ეტაპის ფარგლებში შეხვედრები გაიმართა თბილისში, ექვსივე მუნიციპალიტეტში და ბათუმში. შეხვედრები ჩატარდა 2013 წლის სექტემბრის თვეში. შეხვედრების შესახებ ინფორმაცია გამოქვეყნებული იყო პრესის საშუალებით, ასევე მოწვევები გავრცელდა არასამთავრობო გარემოსდაცვითი ორგანიზაციების ქსელის საშუალებით. ინფორმაცია შეხვედრების შესახებ ასევე გამოქვეყნებული იყო საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის, აჭარისწყალი ჯორჯიასა და ბათუმის საზოგადოებრივი ჩართულობის ცენტრის ვებ გვერდებზე. მუნიციპალიტეტების და სასოფლო თემების წარმომადგენლები წინასწარ იქნენ გაფრთხილებული შეხვედრების შესახებ და მოწვეულ იქნენ მონაწილეობის მისაღებად. დეტალური ინფორმაცია ჩატარებული შეხვედრების შესახებ წარმოდგენილია შეხვედრების ოქმებში, რომელთა ასლებიც მოცემულია ანგარიშის მეორე ტომში დანართში 7-ში. შეხვედრაზე განხილული საკითხები და შემოთავაზებები სრულად იქნა გათვალისწინებული და შეტანილი ბუნებრივი და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების მიმდინარე ანგარიშში. ახალციხე-ბათუმის 220 კვ-იანი ელექტროგადამცემი ხაზის ბუნებრივ და სოციალურ გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიშსა და განსახლების პოლიტიკის ჩარჩო-დოკუმენტზე საჯარო კონსულტაციების ბოლო რაუნდი ჩატარდა ქ. თბილისსა და ბათუმში 2014 წლის 20 და 24 მარტს. ინფორმაცია შეხვედრების ორგანიზაციის შესახებ გავრცელებული იყო პრესისა და ინტერნეტის საშუალებით. შეხვედრა თბილისში ჩატარდა საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის ოფისში, ხოლო ბათუმში დემოკრატიული ჩართულობის რეგიონალურ ცენტრში. შეხვედრების შესახებ ადგილზე განთავსებული იყო სპეციალური პოსტერები და პლაკატები, რომელზეც აღნიშნული იყო შეხვედრის შინაარსი და ჩატარების ადგილები. განცხადებები გამოქვეყნებული იყო შემდეგი საშუალებებით:  შესაბამისი განცხადებები შეხვედრებამდე 1 კვირით ადრე გამოქვეყნდა საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის სახელით გაზეთში 24 საათი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 420 of 424  ინფორმაცია საზოგადოებრივი შეხვედრების შესახებ ასევე გამოქვეყნებული იყო საქართველოს სახელმწიფო ელექტროსისტემის ვებ გვერდზე.  ინფორმაცია შეხვედრების შესახებ მიწოდებული იქნა მუნიციპალიტეტებში და მოხდა იმ სოფლების რწმუნებულების ინფორმირება რომლების ტერიტორიაზეც გადის ელექტროგადამცემი ხაზი.  მოწვევა საკონსულტაციო შეხვედრაზე გაიგზავნა საქართველოს გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელის სენის საშუალებით.  ინფორმაცია ელექტრონული ფოსტის საშუალებით დაეგზავნათ წინა შეხვედრებში აქტიურად მონაწილე ორგანიზაციებს და პირებს.  ინფორმაცია ბათუმში დაგეგმილი შეხვედრის შესახებ გამოქვეყნდა დემოკრატიული ჩართულობის ცენტრის ვებ გვერდზე. საზოგადოებრივი განხილვებში მონაწილეობა მიიღეს როგორც დაინტერესებულმა მოქალაქეებმა, ასევე არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლებმა, მათ შორის სპეციალიზებული გარემოსდაცვითი და ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში ჩართულმა ორგანიზაციებმა. შეხვედრებში მონაწილეობდა პრესის წარმომადგენელი. შეხვედრების აღბეჭდილ იქნა ვიდეოფირებზე. დეტალური ინფორმაცია შეხვედრების მიმდინარეობისას განხილულ საკითხებზე მოცემულია შეხვედრების ოქმებში რომელიც თან ერთვის მიმდინარე ანგარიშს (ტომი 2 დანართი 7). DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 421 of 424 11. ლიტერატურა 1. International Finance Corporation, Guidance Notes: Performance Standards on Environmental and Social Sustainability, January 1, 2012 2. International Finance Corporation, Performance Standards on Environmental and Social Sustainability, January 3. Avian Power Line Interaction Committee (APLIC), 2012, Reducing Avian Collisions with Power Lines: The State of the Art in 2012. Edison Electric Institute and APLIC. Washington, D.C. 4. Prinsen H. et al., Guidelines on How to Avoid or Mitigate Impact of Electricity Power Grids on Migratory Birds in the African-Eurasian Region, Bureau Waardenburg, 2011 5. საქართველოს კანონი «გარემოს დაცვის შესახებ”. თბილისი, 1996. 6. საქართველოს კანონი "ატმოსფერული ჰაერის დაცვის შესახებ", თბილისი, 1999. 7. საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების მინისტრის 2013 წლის 8 აგვისტოს №57 ბრძანება “ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების სტაციონარული წყაროების ინვენტარიზაციის წესის შესახებ”. 8. საქართველოს გარემოს დაცვისა და ბუნებრივი რესურსების მინისტრის 2013 წლის 8 აგვისტოს №56 ბრძანება “ატმოსფერულ ჰაერში მავნე ნივთიერებათა ზღვრულად დასაშვები გაფრქვევის ნორმების გაანგარიშების მეთოდის შესახებ”. 9. საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის მინისტრის 28.07.03 წლის ბრძანება № 67 “დაბინძურების სტაციონარული წყაროებიდან ატმოსფერულ ჰაერში გაფრქვევების ფაქტობრივი რაოდენობის განსაზღვრის ინსტრუმენტული მეთოდის, დაბინძურების სტაციონარული წყაროებიდან ატმისფერულ ჰაერში გაფრქვევების ფაქტობრივი რაოდენობის დამდგენი სპეციალური გამზომ-საკონტროლო აპარატურის სტანდარტული ჩამონათვალისა და დაბინძურების სტაციონარული წყაროებიდან ტექნოლოგიური პროცესების მიხედვით ატმოსფერულ ჰაერში გაფრქვევების ფაქტობრივი რაოდენობის საანგარიშო მეთოდიკის შესახებ”; 10. საქართველოს შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მინისტრის 2003 წლის 24 თებერვლის ბრძანება №38/ნ «გარემოს ხარისხობრივი მდგომარეობის ნორმების დამტკიცების შესახებ». 11. “დაპროექტების ნორმები-სამშენებლო კლიმატოლოგია”. საქართველოს ეკონომიკური განვითარების მინისტრის 2008 წლის 25 აგვისტოს ბრძანება № 1-1/1743. 12. Методическое пособием по расчету, нормированию и контролю выбросов загрязняющих веществ в атмосферный воздух», СПб., 2005. 13. Методика расчета вредных выбросов (сбросов) для комплекса оборудования открытых горных работ (на основе удельных показателей), Люберцы, 1999. 14. Методика проведения инвентаризации выбросов загрязняющих веществ в атмосферу для баз дорожной техники (расчетным методом) Москва 1998. 15. Методика проведения инвентаризации выбросов загрязняющих веществ в атмосферу автотранспортных предприятий (расчетным методом). М, 1998. 16. УПРЗА ЭКОЛОГ, версия 3.00 ФИРМА "ИНТЕГРАЛ" Санкт-Петербург 2001-2005г. 17. State Department of Geology and National Oil Company “Saknavtobi”, Geologic Map of Georgia, 2003 18. National Environmental Agency (NEA), Geohazards Management Department, Information Bulletin: Disastrous Geological Processes in Georgia in 2012 and Geohazards Forecast for 2013, Tbilisi, 2013 19. Mott MacDonald, 220 kV Transmission Line Routing Study, 2012 20. Black&Veatch, ESIA of the Black Sea Regional Transmission Project, 2009 21. Mott MacDonald, Adjaristsqali Hydropower Project ESIA, 2012 22. ახალკაცი მ. 2012. საქართველოს ჰაბიტატები. 2012. თბილისი. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 422 of 424 23. ზაზანაშვილი ნ. 1997. საქართველოს დაცული ტერიტორიები: აწმყო და მომავალი. WWF. თბილისი. 24. ივანიაშვილი მ. 2000. ბიოლოგიური მრავალფეროვნების საერთაშორისო გარემოსდაცვითი კანონი. მერიდიანი, თბილისი. 25. კეცხოველი ნ.ნ. 1957. საქართველოს კულტურულ მცენარეთა ზონები. მეცნიერება. თბილისი. 26. კეცხოველი ნ.ნ. 1959. საქართველოს მცენარეული საფარის რუკა. დანართი წიგნისა: “საქართველოს მცენარეული საფარი”. თბილისი. 27. კეცხოველი ნ.ნ., 1960. საქართველოს მცენარეული საფარი. თბილისი. 28. კეცხოველი ნ.ნ. (რედ.) 1977. დავიცვათ საქართველოს სსრ ველური და კულტურული მცენარეები. საქ. მეცნ. აკად. გამოც., თბილისი. 29. მაყაშვილი ა. 1995. საქართველოს ხეები და ბუჩქები (რედ. გ. ნახუცრიშვილი და ნ. ზაზანაშვილი). WWF, თბილისი. 30. საქართველოს კანონი დაცული ტერიტორიების სისტემის შესახებ მიღებული საქართველოს პარლამენტის მიერ (7 მარტი, 1996). საქართველოს პარლამენტის ნორმატიული აქტები, თბილისი, 2000, 10-17. 31. საქართველოს მცენარეების სარკვევი. 1969. 2. საქ. მეცნ. აკად. გამოც., თბილისი. 32. საქართველოს ფლორა. 1941-1952. 1-8. საქ. მეცნ. აკად. გამოც., თბილისი. 33. საქართველოს ფლორა. 1970-2000. 1-13. მეცნიერება, თბილისი. 34. საქართველოს სსრ წითელი წიგნი. 1982. საბჭოთა საქართველო, თბილისი. 35. ქვაჩაკიძე რ. 1996. საქართველოს გეობოტანიკური დარაიონება. მეცნიერება, თბილისი. 36. ქვაჩაკიძე რ. 2001. საქართველოს ტყეები. თბილისი. 37. ქიქავა გ., ჩხეტიანი ი., ჯუღელი ნ., თოდუა გ. 1997. საქართველოს ველური ხილი. თბილისი. 38. შანშიაშვილი პ. 1998. საქართველოს დაცული ტერიტორიების სისტემის განვითარება. სტრატეგიული კვლევისა და განვითარების ცენტრის ბიულეტენი (თბილისი). № 16, 2-23. 39. Гребенщиков О.С. 1965. Геоботанический словарь. Русско-Английско-Немецко-Французкий. Наука, Москва. 40. Гулисашвили В.З. 1964. Природные зоны и природно-исторические области Кавказа. Наука, Москва. 41. Долуханов А.Г. 1989. Растительность Грузии. 1. Лесная растительность Грузии. Мецниереба, Тбилиси. 42. Мосякин С.Л., Федорончук М.М. 1999. Сосудистые растения Украины. Номенклатурный чеклист. Киев. 43. Черепанов С.К. 1981. Сосудистые растения СССР. Наука, Ленинград. 44. Akhalkatsi M., Mosulishvili, M., Kimeridze M., etc. 2005-2007. Conservation and Sustainable 45. Utilization of the Endangered Medicinal Plants in Samtskhe-Javakheti. UNDP/GEF 46. Project: Recovery, Conservation and Sustainable Use of Georgia’s Agricultural Diversity. 47. Akhalkatsi, M., Kimeridze, M., Lorenz, R., Kuenkele, S., Mosulishvili, M. 2003. Diversity and Conservation of Georgian Orchids. Tbilisi. 48. ბიწაძე, მ., რუხაძე,. (2001). “გადაშენების პირას მყოფი ველური ფაუნისა და ფლორის სახეობიბით საერთაშორისო ვაჭრობის შესახებ კონვენციის“ (CITES) დანართებში შეტანილი საქართველოს ველური ფაუნისა და ფლორის სახეობები, თბილისი. 49. Braun-Blanquet, J. 1964. Pflanzensoziologie, Grundzüge der Vegetationskunde, 3rd ed. Springer, Wien-New York. 50. Canter L.W. 1996. Environmental impact assessment. 2nd ed. McGraw-Hill. New York, London, Tokyo, Toronto. 51. Convention on Biological Diversity. 1995. UNEP. Switzerland (Russian version). 52. Council of Europe. Convention on the conservation of European wildlife and natural habitats. Bern, 19.09.1979. 53. Forest Code of Georgia. 1999. Tbilisi. 54. Georgian law on Protected territories system adopted by Parliament of Georgia (March 7 1996). Normative Acts of Parliament of Georgia, Tbilisi, 2000, 10-17 (in Georgian). 55. Groombridge B. (ed.). 1992. Global biodiversity: Status of the Earth’s Living Resources. Chapman & Hall, London, 47-52. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 423 of 424 56. Harcharik D.A. 1997. The future of world forestry. Unasylva 190/191, 48, 4-8. 57. Hilton-Taylor, C. (compiler). 2000. 2000 IUCN Red List of Threatened Species. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. 58. Isik K., Yaltirik F., Akesen A. 1997. The interrelationship of forests, biological diversity and the maintenance of natural resources. Unasylva 190/191, 48, 19-29. 59. IUCN. 2001. IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. 60. IUCN. 2003. 2003 IUCN Red List of Threatened Species. [web application]. Available at www.iucnredlist.org. (Accessed: 27 September 2004). 61. IUCN 2004. 2004 IUCN Red List of Threatened Species. [web application]. Available at: http://www.iucnredlist.org. 62. IUCN Red List Guidelines 2004 [web application]. Available at: http://www.iucnredlist.org. 63. Karagöz Gursel. 2001. Introductory country reports. Turkey. In: Borelli S., Kremer A., Geburek T., Paule L., Lipman E. (compilers). Report of the Third EUFORGEN Meeting on Social Broadleaves, 22- 24 June 2000, Borovets, Bulgaria. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy, 11-22. 64. Kimeridze, K. 1966. კავკასიაში ჭაობის მცენარეულობის გავრცელების კანონზომიერების საკითხისათვის. (Distribution pattern of wetland vegetation in Caucasus). Bull. Georg. Acad. Scien. 43, 2:234-245. 65. Kimeridze, K. 1975. Sakartvelos mtianetis kolboxovani islianebi. (Tufted sedge wetlands of mountains of Georgia). Bull. Geor. State Museum. 28-a. 66. Lanly J.-P. 1997. World forest resources: situation and prospects. Unasylva 190/191, 48, 9-18. 67. Morris P. 1995. Ecology overview. EIA. 197-225. 68. Morris P., Thurling D., Shreeve T. 1995. Terrestrial ecology. EIA, 227-241. 69. Mosyakin S.L., Fedoronchuk M.M. 1999. Vascular plants of Ukraine. A nomenclatural checklist. Kiev. 70. Nakhutsrishvili G. 1999. The Vegetation of Georgia. Braun-Blanquetia, 15, 1-74. 71. Nakhutsrishvili G. 2000. Georgia’s basic biomes. Biological and Landscape Diversity of Georgia. WWF, BMZ, Tbilisi, 43-68 (in Georgian, English). 72. Northen H.T. 1968. Introductory plant science. Third ed. The Ronald Press Company, New York. 73. Raven P.H., Evert R.F., Eichhorn S.E. 1986. Biology of plants. Worth Publ., New York. 74. Red List of Endangered Species of Georgia. 2003. Legisl. Proc. 3, Order N76, GSS Codex, GSS code- www.gss-ltd.com. 75. Red List of Georgia. 2006. Internet version, order. 76. Rote Liste gefährdeter Pflanzen Deutschlands. 1996. Schriftenreihe für Vegetationskunde, Heft 28, Bundesamt für Naturschutz, Bonn-Bad Godesberg. 77. Sakhokia M.F. 1961 (ed.). Botanical excursions over Georgia. Tbilisi. 78. The 2000 IUCN red list of threatened species. 2000 UNEP, WCMC. 79. WDPA Consortium. 2004. 2004 World Database on Protected Areas. IUCN-WCPA and UNEP- WCMC, Gland, Switzerland, Washington, DC, USA and Cambridge, UK. 80. Zazanashvili N., Sanadiradze G. 2000. The system of protected areas of Georgia at the junction of 20th – 21th centuries. Biological and Landscape Diversity of Georgia. WWF, BMZ. Tbilisi, 251-276 (in Georgian and English). 81. საქართველოს კანონი ცხოველთა სამყაროს დაცვის შესახებ, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანება # 540, 1996 წ. 26 დეკემბერი. 82. საქართველოს წითელი ნუსხა, საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანება №303, 2006 წ. 2 მაისი. 83. ბუხნიკაშვილი ა. 2004. მასალები საქართველოს წვრილ ძუძუმწოვართა (Insectivora, Chiroptera, Lagomorpha, Rodentia) კადასტრისათვის. გამ. “უნივერსალი”, თბილისი: 144 გვ. 84. გურიელიძე ზ. 1996. საშუალო და მსხვილი ძუძუმწოვრები. წიგნში: “საქართველოს ბიომრავალფეროვნების პროგრამის მასალები”. თბილისი: 74-82. 85. კუტუბიძე მ. 1985. საქართველოს ფრინველების სარკვევი. თსუ გამომცემლობა, თბილისი: 645 გვ. 86. მარუაშვილი ლ. 1964. საქართველოს ფიზიკური გეოგრაფია. თბილისი. 87. ჯანაშვილი ა. 1963. საქართველოს ცხოველთა სამყარო. ტ. III. ხერხემლიანები. თსუ-ს გამომცემლობა, თბილისი: 460 გვ. DG Consulting Ltd 41166_ABOHL_ESIA_Vol1_Geo_V13  Page 424 of 424 88. Абуладзе А.В., Эдишерашвили Г.В. 2003.Пролет хищных птиц в Грузии весной и осенью 1998г. Материалы IV конференции по хищным птицам северной Евразии. Пенза. стр.113-117. 89. Бакрадзе М.А., Чхиквишвили В.М.1992. Аннотированный список амфибий и рептилий, обитающих в Грузии.//საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, თბილისი CXLVI, №3 გვ.623-628. 90. Верещагин Н.К. 1959. Млекопитающие Кавказа. История формирования фауны // Изд. АН СССР, М.-Л. : 703 с. 91. Яблоков А. В., Остроумов С. А. 1985. Уровни охраны живой природы. М.: Наука: 176 с. 92. WWF, An Ecoregional Conservation Plan for the Caucasus, May 2006 93. USAID/Causasus, Biodiversity Analysis Update for Georgia, 2009 94. Verhelst B, et al, South West Georgia: an Important Bottleneck for Raptor Migration During Autumn, 2011 95. Abuladze A, A Preliminary Overview of Raptor Monitoring in Georgia, 2012 96. Batumi Raptor Count, Potential Effects of the Adjaristsqali Hydropower Transmission Line: Spring Survey 2013, June 2013 97. Batumi Raptor Count, Raptor Field Suty, 2012 98. General Census of Georgian Population 2002, voll. I-IV, State Department for Statistics of Georgia, Tbilisi, 2003; 99. Agriculture Census of Georgia 2004, Department for Statistics of the Ministry of Economic Development of Georgia, Tbilisi, 2005; 100. Official web-site of the National Statistics Office of Georgia (www.geostat.ge) 101. Human Development Report, UNDP, 2010-2011 102. Samtskhe-Javakheti development strategy 2014-2021, Government of Georgia. 103. საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის მინისტრის ბრძანება №3/133, 2006 წ. 30 მარტი, ქ. თბილისი 104. საქართველოს კულტურის, ძეგლთა დაცვისა და სპორტის მინისტრის ბრძანება №3/86, 2012 წ. 5 აპრილი, ქ. თბილისი 105. ა. კახიძე, შ. მამულაძე 1993 : აჭარისწყლის ხეობის უძველესი არქეოლოგიური ძეგლები. ბათუმი 106. შ. მამულაძე 2000 : აჭარისწყლის ხეობის მატერიალური კულტურის ძეგლები ბათუმი 107. შ. მამულაძე 1998 : აჭარისწყლის ხეობის შუა საუკუნეების სამაროვნები. ბათუმი. 108. ნ. მგელაძე, გ. ნარიმანაშვილი, გოდერძის ურელტეხილის ნამოსახლარები, კრებ. ჯავახეთი. ისტორია და თანამედროვეობა. ახალციხე. 2001 109. http://www.heritagesites.ge 110. http://dzeglebi.com/ 111. http://www.dzeglebi.ge/ 112. http://saunje.ge/ 113. http://ajaraheritage.ge/ 114. http://www.akhaltsikhe.ge/portal/alias__Akhaltsikhe/tabid__3627/default.aspx 115. http://samtskhe-javakheti.gov.ge/main.php?lang=geo&act=pages&pid=31 116. ka.wikipedia.org/wiki/კატეგორია:სამცხე-ჯავახეთის_მხარის_ხუროთმოძღვრების_ძეგლები DG Consulting Ltd