43480 Timor-Leste's Foin-sa'e iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika sira Banku Mundial, 5 Setembru, 2007 "Dada'un ne mak tempu nebe di'ak-los atu fo ba Prezidente foun no Governu foun hanoin sira kona ba oin-sa mak atu hare kona ba foin-sa'e sira." Veteranu ida iha fulan Maio tinan 2007, iha Dili. Relatoriu ida ne, no plataforma kompriensivu tomak nebe mak hatur iha ne, ho hakarak ida atu dudu hanoin sira kona ba dezenvolvimentu kona ba foin-sa'e sira iha Timor Leste. Ida ne hanesan kna'ar ida nebe la'o hela nafatin no nak'loke ba debate, hanoin foun sira, nune'e mos mudansa. Hein katak relatoriu ne bele sai nu'udar inisiu ida atu kombina esforsu husi governu, foin-sa'e Timor-oan sira, sosiedade sivil, no komunidade internasional atu hatur dezenvolvimentu kona ba foin-sa'e sira iha tempu nebe naruk liu tan. Konteudu SUMARIU......................................................................................................... 1 1 ANALIZA SITUASIONAL: FOIN-SA'E IHA KRIZE ...................................................... 9 1.1 BACKGROUND.............................................................................................................................. 9 1.2 FATOR HIRAK NEBE MAK TAU FOIN-SA'E SIRA IHA-RISKU...........................................................10 1.3 FATOR SIRA NO DINAMISMU HIRAK NEBE MAK HALO FOIN-SA'E SIRA EMPENHA VIOLENSIA..........19 1.4 IMPLIKASAUN BA FORMULA POLITIKA SIRA................................................................................22 2 LA'O HASORU PLATAFORMA POLTIKA KOMPRIENSIVU IDA BA FOIN-SA'E TIMOR-LESTE...23 2.1 PRINSIPIU BAZIKU SIRA...............................................................................................................23 2.2 PRIORIDADE SIRA KONA BA POLITIKA.........................................................................................27 2.3 OPSAUN ATU HALO INTERVENSAUN............................................................................................32 2.4 KRITERIA SIRA HODI HALA'O PRIORIDADE BA INTERVENSAUN SIRA............................................46 3 REKOMENDASAUN SIRA: PRIORIDADE 6 BA INTERVENSAUN.....................................48 3.1 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #1: HABELAR PROGRAMA CASH/IN-KIND IHA ESKOLA.............48 3.2 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #2: ESTABELESE HIKAS FALI SENTRU FOIN-SA'E SIRA NIAN .....49 3.3 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #3: HABELAR PROGRAMA SELU OSAN IHA SERVISU PUBLIKU KONA BA KNA'AR-INTENSIVU......................................................................................................50 3.4 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #4: ESTABELESE HIKAS FALI PROGRAMA DEZENVOLVIMENTU NEBE MAI HUSI KOMUNIDADE HO FOKUS IHA FOIN-SA'E ..............................................................51 3.5 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #5: SUPORTA PROGRAMA KONA BA KOMUNIKASAUN NEBE FOIN-SA'E SIRA MAK LIDERA........................................................................................................52 3.6 PRIORIDADE BA INTERVENSAUN #6: SUPORTA JUSTISA KOMUNITARIU NO SAFETY PROGRAM....53 4 BIBLIOGRAFIA.............................................................................................55 Foin-sa'e Timor-Leste iha Krize: Analiza Situasional kona ba Opsaun Politika sira Sumariu 1. Krize nebe mak nak'fera iha fulan Maiu tinan 2006 iha Timor-Leste ne refleta tensaun nebe bo'ot husi sosiedade ida nebe mak ultrapasa mudansa social nebe bo'ot iha tinan 35 ikus ne nia laran, iha nebe instituisaun estadu nian sira, setor formal nebe fo kna'ar ba ema hodi hetan osan, no identidade supra-lokal sira hotu relativamente foun. Sai tiha nu'udar kolonia Portugal nian nebe mak do'ok-liu no ki'ak-liu, okupasaun Indonesia halo Timor Leste sai izoladu liu tan. Iha tinan 1975, ema Timor-oan tun liu pursentu 10 mak analfebetu, no edukasaun nivel universitariu nian foin mak hetan iha tinan 1980 sa'e mai. Setor formal nebe mak fo kna'ar ba ema hodi hetan osan ne, grupu ki'ik elit ida de'it mak hatene durante tempu kolonial Portuguese nia ukun no habelar duni maibe sei limitadu nafatin iha okupasaun Indonesia nia okos. Iletrisidade foin tama to'o kapital distritu nian sira iha tinan 1980 resin sa'e mai. Iha tinan 1965, iha Dili, iha tiha ona rezidente c. 10,000 resin; tinan 40 liu tiha, nia hetan to'o 167,000. Lideransa tradisional nian sira, mekanismu atu resolve disputa sira, no administrasaun kona ba rai no rekursu sira seluk sei moris no hala'o nafatin iha area rural sira maibe lalika hak'fodak katak sai preukupasaun los ona iha sidade sira nia laran, liu-liu iha Dili. Instituisaun estadu nian sira fraku tebes no susar atu bele kompriende, no tanba ne mak relevantemente sai limitadu teb-tebes ba povu barak. 2. Efeitu no Konsekuensia sira husi krize tinan kotuk sei sente nafatin iha Timor-Leste. Kampu lubuk ida ba IDP sira sei ezisti nafatin iha Dili no mos iha Dili nia sorin sira, no komunidade sira iha mental no psikolojikamente sei kontinua fahe-malu nafatin entre linha "Loro-sa'e-Loro-monu". Kauza sira husi krize ne nian ne, komplikadu teb-tebes. Jeralmente, duni sai tiha um quartu husi numeru hotu militar (F-FDTL) nian iha fulan Marsu tinan 2006 ne, hare ba katak sai nu'udar buat nebe mak jere krize ne. Kauza ne nia hun barak mak hanoin tiha ona katak tanba "funu no traisaun" entre Fretilin no partidu sira seluk iha pasadu, hada'u-malu entre elit politiku sira, falhansu institusional wainhira hari'i F-FDTL, forsa polisia nebe fraku liu hodi fo fatin atu bele politiza, diskontentimentu nebe maka'as hasoru governu ida uluk nian kona ba sasan bar- barak hahu husi komunikasaun nebe ladun di-ak ba to'o liberdade ba ema sivil sira, nune'e mos kesar sira nebe halo hasoru rai no riku-soin-rasik (terra e propriedade) sira, liu-liu iha Dili. 3. Entre elementu hotu nebe bele hare liu kona ba krize iha Timor Leste tinan kotuk mak involvimentu foin-sa'e sira nian nebe bo'ot no luan tebes iha violensia. Los duni, baku-malu entre grupu foin-sa'e nian sira mak dada'un ne sai hanesan kontinuasaun husi krize no instabilidade nebe todan-liu. Iha duni tiha ona maneira atu hatan ba problema foin-sa'e ho violensia ne ba tempu badak. Pur izemplu, governu, hala'o kna'ar hamutuk ho Organizasaun Internasional ba Kna'ar-Nain (ILO), lansa lalais tiha programa fo osan cash-ba-servisu nebe barak liu fo benefisiu ba foin-sa'e sira. Maske esforsu hirak ne hetan honra duni, relatoriu ida ne argumenta katak problema kona ba 1 foin-sa'e sira ho violensia kle'an tebes no luan-liu ­ ho nune so kompriensaun nebe kompriensivu de'it ho estratejia mak bele hatan ba dezafiu kona ba foin-sa'e ho krize iha tempu-badak no tempu-naruk. 4. Hahalok foin-sa'e sira nian nebe empenha iha violensia la'os buat foun ba Timor-Leste. Durante okupasaun Indonesia nian, lideransa rezistensia nian sira simultaneamente dudu no autoriza violensia nu'udar forma nebe lejitimu ba rezistensia. Hanesan ne'e mos, autoridade Indonesia nian sira, uza grupu foin-sa'e Timor-oan sira nu'udar milisia hodi halo intimidasaun ba eleisaun no hodi implementa politika `scorched earth' ida iha dalan-ba, no depois de referendum loron 30 fulan Augustu tinan 1999. Nune'e hahalok violensia entre foin-sa'e foin-sa'e sira sai konhesidu tiha ona iha moris Timor-oan sira nian iha jerasaun nebe mak moris iha tempu movimentu rezistensia nian. Ne sei sai buat ida nebe sala, maske nune'e, atu bele rasionaliza hahalok hirak ne nu'udar lisan ida ba foin-sa'e Timor-oan sira no sosiedade, nebe mak mai husi jerasaun ba jerasaun, ne buat ida destinu ona. Maibe liu tan fali, iha tiha ona fator kontreta sira hanesan ekonomia, sosial no politika nebe mak tau foin-sa'e Timor-oan sira "iha-risku", no dudu sira hodi empenha iha hahalok violensia. 5. Fator hirak nebe mak tau foin-sa'e sira iha risku hasoru hahalok violensia ne la'os buat foun no sei kontinua nune'e nafatin. Misaun halo Assessment Hamutuk (JAM), nebe hala'o depois de referendum iha tinan 1999 nebe mak involve mos Banku Mundial, Ajensia Nasoens Unidas nian sira, komunidade doador nian sira ho Timor-oan sira, hetan katak fator ekonomia, sosial no politika nebe kahor malu los ne hatu'ur foin- sa'e sira iha-risku hodi involve-an iha violensia durante pre- no post-referendum.1 Relatoriu ne konklui katak, "foin-sa'e barak mak la-iha edukasaun, la-iha buat ida atu halo, la-iha kna'ar no esklui tiha ­ sai fali tiha ema nebe mak hakarak tuir de'it ho laran, milisia pro-otonomi no halo asaun violensia no krime funu nian. Situasaun setor privadu nian fo fatin ba servisu iha Timor Leste nunka enkoraja no dadaun ne sai a'at liu tan fali tanba destruisaun sistematiku nebe halo hasoru baze de ekonomia." Ida ne mos fo ameasa psikis ida, "foin-sa'e no ema hirak nebe bo'ot ona (adultu sira) hatene mo-mos katak kontinuasaun husi servisu la-iha no esklusividade hasoru foin-sa'e sira bele lori sira ba liu tan militerizasaun, dudu maka'as sira atu adopta violensia nu'udar estratejia ida atu enfrenta terus postu-konflitu nian." 6. Los duni, hahu kedas Indonesia remata sira nia ukun, fator risku ba foin- sa'e sira intensifikamente progresivu liu tan. ILO halo estimasaun katak foin-sa'e nebe la-iha kna'ar dada'un ne sa'e to'o pursentu 43 iha nivel nasional no sa'e maka'as teb- tebes to'o pursentu 58 iha Dili, fatin sentral ba krize no violensia foin la-lais ne.2 Tau hamutuk tan ho fator ekonomiku nian sira, foin-sa'e sira politikamente sente eskluidu husi prosesu hari'i-nasaun hahu kedas husi restaurasaun ba ukun-rasik-an iha fulan Maiu tinan 2002. Fator sosial sira ­ hanesan falta de "koneksaun" no kohesaun iha familia, eskola no komunidade ­ mos kontribui hodi tau foin-sa'e sira iha-risku nia laran. La- persiza atu dehan tan, katak la'os foin-sa'e sira hotu monu iha fator risku nian sira hodi empenha iha violensia. Fator hirak nebe mak dudu foin-sa'e sira monu iha-risku hodi 1East Timor Joint Assessment Mission, Governance Background Paper, November 1999, Annex 25. 2Ba foin-sa'e sira tinan 15-19 hanesan relata iha tinan 2004 iha sensus nasional. 2 empenha iha violensia foin lalais ne, los duni uniku no nesesita analiza ketak ida. Intervista no relatoriu sira husi krize ne nian hatete katak iha vizaun rua: politizasaun no oportunismu. 7. Maske importante atu la-koa-lia barak liu kona ba mobilizasaun politika nebe direta, relatoriu sujere katak, liu-liu iha faze inisiu husi krize ne, ator politiku sira kapitaliza tiha iha foin-sa'e sira nia kesar no vulnerabilidade ba objeticu estratejiku. Sei-dauk iha sasin maka'as ida nebe dehan katak ator politiku sira no ajitador sira mobiliza foin-sa'e sira diretamente ba objetivu politika. Los duni, dalan Dili nian nebe nakonu ho violensia liu tiha ona husi faze mos nian ida: uluk liu mak implikasaun husi fahe-malu "Loro-sa'e versu Loro-Monu"; tuir fali mak baku-malu entre grupu arte marsial sira; no, foin lalais ne wainhira hak'besik-an ba eleisaun parlamentar, entre foin-sa'e sira hodi ha-fahe afiliasaun politika no identidade. Forma mobilizasaun politika nebe foin lalais ne mosu, ka termu nebe di'ak liu atu dehan mak "identifikasaun politika", sai hanesan rezultadu husi loyalidade pesoal no foti hanesan identidade politika entre grupu foin-sa'e sira nian nebe mak uluk organizadu tiha ona. Importante tebes atu rekonhese katak forma mobilizasaun politika ida ne la-nesesariamente hametin-an iha ligasaun formal organizasaun sira nian, maibe simplezmente sai hanesan manifestasaun husi tensaun nebe mak eziste nafatin. 8. Timor-Leste dada'un ne fo nafatin hela ambiente ida nebe halo violensia no krime bele iha. Molok krize ne mosu mos, forsa polisia ka hirak nebe mak komanda, la- hetan tiha ona fi'ar no respeita husi populasaun, sira mos la-iha kapasidade atu implementa lei no orden. Forsa ne re-konstitui tiha fali ona iha misaun Nasoens Unidas (UN) ninia okos, maske sei iha nafatin preukupasaun balun atu hare. Judisiariu mos fraku teb-tebes no dada tama tiha hotu ona ba konflitu politiku nia laran. Los katak, dadaun ne iha duni kazu nebe la-konsegue rezolve (backlog) iha tribunal distritu, kazu 1,000 resin. Fator hirak ne kontribui tiha duni ona hodi sobu lei no orden en jeral, hodi lori tama impunidade nebe luan liu tan. 9. Inisialmente foin-sa'e, no ema bo'ot barak mak, kapitaliza ho impunidade ida ne hodi hala'o negosiu sira, no vingansa lo-los ba akuzasaun pasadu sira - real no hirak nebe mak bele imajina de'it. Ida ne konsegue hetan kontolu tiha ona, maibe maske nune oras ne dadaun ema hirak nebe mak sai lider ba violensia ka hahalok krime hirak ne, lider ka grupu sira nebe mak komete ba asaun hirak hanesan ne, ka hirak nebe mak responsabiliza ba krime, susar tebes atu lori ba justisa, iha parte di'ak mak tanba ida ne kesi metin los ho ta'uk atu ha-ki'ak fali vingansa. Se la-ho prevensaun nebe efetivu, nebe mak Polisia Internasional sei la-bele fo hotu ka fo b a tempu naruk, diz-orden sivil no violensia husi foin-sa'e sira susar atu ha-para. Ho indikasaun nebe hanesan, hare ba frakeza nebe forsa polisia no sistema judicial hasoru, hari'i prevensaun nebe efetivu hodi forma instituisaun nebe mak funsiona duni ne, sei sai kna'ar nebe persiza tinan barak. 10. Tau tan ho falta de kontrolu formal sira, strutura sosial nebe mak bele mos kontrola hahalok foin-sa'e sira nian ne sai preukupasaun ida. Foin-sa'e hirak nebe halo migrasaun mai Dili, moris la-iha inan-aman sira ida mak tau-matan, no lider tradisional no lider relijiaun sira no rede sira. Liu tan fali, iha parte komunidade Dili ho ninia strutura no sasan hirak nebe mak informalmente bele kontrola foin-sa'e sira nia 3 hahalok iha hotu maibe diz-integradu tiha ona. Tanba ne, mate no lakon koneksaun ho norma no strutura sosial sira, halo foin-sa'e barak mak tuir arte marsial no grupu sira seluk tan, nebe sira ha-moris kapital sosial nebe mak tau hamutuk foin-sa'e sira nebe la- iha servisu nafatin no la-iha edukasaun. Kondisaun la-los ida ne, halo sira la-fi'ar gerasaun tuan sira hodi buka `role model' foun sira, nebe mak sira hetan iha individual sira nebe sira sente proteje no tulun sira. Ambiente ida ne sai baze di'ak nebe bele ha- buras dizkontentimentu nebe moris no fasil liu ba mane forte lokal ida no lider politika sira atu bele esploi. 11. Involvimentu foin-sa'e sira nian iha krize nebe mak la'o nafatin, instabilidade no vilensia sai tiha ona, dala ida tan, tanba persiza atu hatan ba issu foin-sa'e sira nian ho konpriensivu no nak'loke. Maske Missaun assessment Hamutuk ne, bolu tiha ona atensaun, Administrasaun UN nian no Governu Timor nian ba dala uluk halo oit-oan de'it atu hatan ba problema ekonomia, sosial ho vingansa no esklusividade politika kona ba foin-sa'e sira.3 La'os de'it katak ida ne ha-kle'an krize ida ne no kontribui ba foin-sa'e sira nia violensia no krime nebe luan liu tan, maibe mos halo foin- sa'e sira nia fi'ar-an no inisiativa ­ lakon tiha kbi'it, halo foin-sa'e sira hein katak governu mak sei tau-matan fali ba sira. 12. Problema foin-sa'e nian sai problema sosiedade Timor nian. Esforsu konjunta husi lideransa ida nebe mak determinadu bele ha-mate tiha inseguransa no situasaun la- iha lei nebe mak sa'e-a'as-tan de'it. Atu bele efetivu, lideransa ida ne persiza rekonhese katak foin-sa'e sira mak vitima husi manipulasaun nune'e mos sai nu'udar autor ba violensia, no katak sira tenke hetan benefisiu husi, nune mos kontribui ba, dezenvolvimentu Timor Leste nian. Fo mos importansia hanesan, frakeza iha sistema judisiariu nian no mekanizmu institusional sira seluk bele fo lideransa nebe krusial atu dudu hodi hapara tiha lisan impunidade ne. Ho kondisaun hirak nebe di'ak/los, foin-sa'e Timor leste nia oan sira iha potensia nebe bo'ot teb-tebes atu kontribui ba prosesu hari'i nasaun no dezenvolvimentu nebe pozitivu teb-tebes ­ sira mak Timor-oan nebe edukadu teb-tebes nebe Timor iha,4 sira mak mata-dalan, no barak mak organiza-an iha asosiasaun no organizasaun komunitariu sira. 13. Relatoriu ne argumenta ba investimentu konjunta ida, iha tempu-naruk ba foin-sa'e sira, husi governu no komunidade internasional. Relatoriu ne konsiste ho kapitulu tolu. - Kapitulu ida ezamina fator hirak nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku hodi hatama- an iha violensia; ninia rezultadu sira mak hasai sumariu ida iha Grafiku 1 tuir mai ne. 3Economic exclusion inklui falta de asesu ba rai, kreditu, no/ka servisu fatin, no dala barak lori ki'ak mai. Maske dala barak sa'e-malu no susar atu tau-ketak ho ki'ak, eskluzaun la-bele sukat katak ne nia ki'ak tiha ona. Social exclusion iklui mos marjinalizasaun husi relasaun sira nebe iha no entre komunidade sira, nune'e mos husi rede sosial sira seluk. La-iha abilidade atu partisipa iha, ka hetan asesu ba, komunidade ­ no nivel instituisaun estadu sira nian iha maneira efetivu ida (pur izemplu partisipasaun-hodi-halo-desizaun, votasaun) no falta de direitu sivil no politiku sai nu'udar fator bo'ot liu iha political exclusion. Atu hetan detalhu liu tan ba diskusaun, hare Cullen (2003). 4Tuir sensus nasional tinan 2004 nian, entre pursentu 60 husi hirak nebe ho tinan 15-19 hetan edukasaun sekundaria, kompara ho hirak nebe ho tinan 25-29 pursentu 30; pursentu 26 husi hirak nebe ho tinan 15-19 ne mesak analfabetu, pursentu 54 kompara ho populasaun total ho hirak nebe tinan 6 ba leten. 4 Aniliza sira iha kapitulu ida ne sujere nesesidade todan ida kona ba plataforma kompriensivu ida hodi hatan ba foin-sa'e Timor Leste sira nia dilemma iha ekonomia, sosial no politika. - Kapitulu rua aprezenta hakarak inisial ida atu determina linha kompriensivu ida husi plataforma nebe luan. Seksaun ida-uluk sujere prinsipiu 8 nebe tenke sai nu'udar mata-dalan ba foin-sa'e sira iha dezenvolvimentu. Seksaun rua identifika prioridade politika 5 atu hatan ba krize foin-sa'e sira nian, hirak ne mak: 1) Halo foin-sa'e sira hela nafatin iha eskola; 2) Hasa'e oportunidade servisu nian ba foin-sa'e sira; 3) Liga foin-sa'e sira ho komunidade; 4) Ha-kbi'it foin-sa'e sira iha programa hari'i- nasaun; no 5) Ha-kbi'it kontrola formal no informal sira ba foin-sa'e sira. Seksaun tolu (husi kapitulu rua) fo lista intervensaun no programa hirak nebe mak bele hatan ba prioridade ba politika sira. Ida dada husi esperiensia internasional no kontestu hirak nebe luan. Seksaun ha'at sujere kriteria tomak ida ba programa prioridade ba intervensaun sira. - Kapitulu tolu rekomenda prioridade ba intervensaun nen. Hirak ne mak: 1) Ha-belar programa fo osan cash/in-kind ba eskola; 2) Estabelese hikas fali sentru foin-sa'e sira nian; 3) Habelar programa kona ba kna'ar-intensivu hodi selu foin-sa'e sira; 4) Estabelese hikas fali programa hirak nebe komunidade mak hakarak ho fokus iha foin-sa'e sira; 5) Suporta programa komunikasaun ida nebe foin-sa'e sira mak lidera; no 6) Suporta justisa komunitariu no `safety program'. Tabela 1 aprezenta prioridade politika sira, opsaun sira atu halo intervensaun, no rekomendasaun sira. 5 Chart 1 Foin-sa'e iha Krize: Fator hirak nebe risku no dinamiza komitmentu Salva foin-sa'e Foin-sa'e sira Foin-sa'e hirak sira nebe iha-risku nebe empenha-an i.e., nak'loke ba i.e., hatama-an ba fator risku sira hahalok violensia Fator risku sira: Hatama-an iha dinamika sira: Ki'ak no servisu fatin la-iha Politizasaun La-hetan kna'ar Mobilizasaun politika La-hetan edukasaun no skill sira ruma Identidade politika Falta de informasaun kona ba merkadu Loyalidade pesoal Ligasaun no kohesi ho komunidade Oportunismu no impunidade Relasaun iha eskola nebe fraku Kontrol formal nian sira nebe fraku Falta de lideransa iha komunidade Kontrol informal nian sira nebe fraku Falta de informasaun Marjinalizasaun politika no dis-satisfasaun Marjinalizasaun politika Partisipasaun sivika nebe menus liu Dis-satisfasaun ho governu Falta de identidade nasional Fator Sosio-kultural sira Violensia Domestika Generu Konsume alkol nebe barak liu 6 Tabela 1 Prioridade politika nian sira, opsaun intervensaun nian sira no rekomendasaun sira La'o hasoru plataforma ida nebe komrpiensivu Prioridade Politika #1: Hameetin #2: Hasa'ae #3: Liga foin-sa'e #4: Ha-kbi'it foin- #5: Ha-kbi'it nafatin foin-sa'e oportunidade sira ho sa'e sira hodi kontrolu formal no sira iha eskola servisu nian ba komunidade partisipa iha informal ba foin- foin-sa'e sira prosesu hari'i- sa'e sira nasaun Opsaun ba Transfere osan Osan Cash-ba- Servisu foin-sa'e Konsulta ho foin- Inisiativa Intervensaun cash ho servisu nian sa'e sira lideransa politika kondisaun ida Servisu publiku Dezenvolvimentu Edukasaun sivika Mediasaun no Oportunidade ba ba kna'ar- nebe komunidade Lideransa foin- treinamentu edukasaun ba intensivu mak hakarak sa'e nian no paralegal dala rua Intervensaun iha Ha-kbi'it kapasidade Polisionamentu Hadi'ak merkadu servisu lideransa organizasaun komunitariu esperiensia nian tradisional no International Reve no hanoin edukasaun formal Skill atu servisu kultura exchanges hikas fali justisa Sentru ba foin- no informasaun Kampanha anti- no aprosimasaun sa'e sira wainhira Programa selu-an violensia nebe atu reforma remata tiha klase rasik, inklui foin-sa'e mak seguransa kreditu-mikro lidera Investimentu iha Treinamentu agrikultura abilidade moris nian Dezenvolvimentu ba labarik nebe sei nurak Rekomendasaun sira ­ Prioridade 6 ba Intervensaun sira #1: Habelar Afeta diretamente programa fo osan insentivu cash/in-kind iha ekonomia atu hela eskola nafatin iha eskola #2: Estabele hikas Hadi'ak Hari'i espasu no Ha-kbi'it fali sentru foin-sa'e esperiensia eskola estrutura hodi indiretamente sira nian nian hodi liga fasilita relasaun kontrola sosial sentru foin-sa'e entre foin-sa'e ho informal ba foin- sira nian ho eskola komunidade sira sa'e sira #3: Habelar Hasa'e Hasa'e programa servisu- oportunidade oportunidade ba intensivu ba servisu servisu ba foin- foin-sa'e sira atu foin-sa'e sira nian sa'e sira (re) konstrui infraestrutura nasaun nian #5: Estabelese hikas Jera (tempu- Fasilita Fasilita fali programa badak) partisipasaun partisipasaun dezenvolvimentu oprotunidade foin-sa'e sira nian foin-sa'e sira nian nebe komunidade servisu ba foin- iha prosesu iha prosesu hari'i- mak hakarak fo sa'e sira (no buat hakotu-desizaun nasaun iha nivel fokus ba foin-sa'e seluk tan) iha komunidade lokal sira; #6: Suporta Fasilita Ha-kbi'it fi'ar iha programa komunikasaun non-violensia, komunikasaun nebe entre foin-sa'e norma sira no foin-sa'e mak lidera sira, no entre lideransa entre foin-sa'e ho foin-sa'e sira komunidade #7: Suporta justisa Liga foin-sa'e sira Ha-kbi'it komunitariu no ho lider kapasidade `safety program' komunitariu no instituisaun autoridade sira formal no informal sira noa autor sira, inklui polisia, tribunal lider komunidade nian sira no lider foin-sa'e nian sira atu bele ezersa 7 autoridade nebe apropriadu ba problema foin- sa'e sira nian 8 1 Analiza Situational: Foin-sa'e iha Krize "Ha'u hela iha rain e durante tinan 16 tiha ona. Hahalok foin-sa'e sira ohin loron nian ne oin-seluk liu ida uluk ne." Madre ida, iha Dili. 1.1 Background 14. Efeitu no konsekuensia husi krize tinan kotuk sei kontinua sente iha Timor - Leste. Kampu refujiadu lubuk ida ba ema hirak nebe hela ba (IDPs) sei kontinua eziste iha Dili no fatin besi-besik sira, no mental no fizikamente komunidade sira sei fahe-malu nafatin iha linha "loro-sa'e - Loro-monu". Governu nebe la-iha abilidade atu restaura hikas fali lei no orden halo personal seguransa internasional sira fila hikas mai, nebe foin dada'un konsiste husi polisia UN 1,600 no tropa husi Australia no Nova Zelandia nian hamutuk 1,000. 15. Buat nebe halo krize ne kompleksu. Kna'ar lubuk ida mak halo tiha ona hodi analiza kona ba motivu husi krize ne no mos konsekuensia sira husi "krize ida ne".5 Em geral, hasai military F-FDTL iha fulan Marsu tinan 2006 hare nu'udar buat nebe mak sunu krize ida ne. Motivu husi krize ne nia hun lo-los hanoin tiha ona hodi dehan katak "funu no traisaun" iha pasadu entre Fretilin ho partidu politiku sira seluk, vingansa entre elit politiku sira, defeitu institusional sira nian kona ba hari'i F-FDTL, inklui vulnerabilidade kona ba fahe rejiaun sira, forsa polisia nebe fraku tebes hodi hetan politizasaun no mos dis-satisfasaun nebe kle'an ho governu anterior kona ba sasan sira husi komunikasaun nebe la-di'ak sa'e to'o preukupasaun kona ba liberdade ema sivil sira nian. 16. Foin-sa'e sira mak hetan implikasaun lalais liu husi krize ne, no sei kontinua involve-an kle'an hela husi manifestasaun foin lalais ne iha violensia no instabilidade. Konta barak mak konklui katak foin-sa'e sira la'os hun ba violensia. Maibe foin-sa'e sira `ajitador politiku sira" ka negosiante husi konflitu sira" mak uza, maibe ikus mai utiliza duni lei no orden nebe rahun ne hodi na'uk husi negosiu no uza odio ida pasadu nian hodi kesar malu. La-interese ho sira nia involvimentu inisiu, klaru katak foin-sa'e sira mak konstitui tiha fali autor sira hodi halo nafatin violensia iha dalan. 17. Krize tinan 2006 no ninia manifestasaun violensia no instabilidade nebe la'o nafatin ne, lori atensaun ida atu hare pozisaun foin-sa'e sira nian no halo susar ba foin-sa'e sira iha Timor-Leste post-independensia. Los katak, Timor-Leste nebe aprezenta kresimentu populasaun ida nebe lais los ne, fo dezafiu seriu ida ba politika governu ida dada'un ne no governu nebe sei mai. Banku Mundial halo estimasaun katak pursentu 34 husi populasaun mak grupu ida be ho tinan 12-29 no sa'e lalai los tanba numeru fertilidade 7.8 ba feto ida atu tur-ahi. No foin-sa'e sira mak grupu edukadu liu iha populasaun, sensus tinan 2004 ne hatudu katak pursentu 68 husi foin-sa'e sira tinan 15-24 mesak literariu de'it iha lian Tetum (ne katak sira bele koa-lia, le'e no hakerek) no ki'ik- oan liu pursentu 17 mak iha lian Portuguese, nu'udar lian ofisial rua.6 Nu'udar ema barak 5 Ida ne inklui: United Nations (2006), USAID (2006), no International Crisis Group (2006). 6 Pursentu nen-nulu resin hitu no pursentu 10 husi foin-sa'e sira ho tinan 15-24 mak respetivamente literaria iha lian Indonesian no English. 9 mak dehan tiha ona katak foin-sa'e sira involve iha krize, aprosimasaun ba foin-sa'e sira dada'un ne mos sala-dalan, insufisiente ka rua ne hotu. 18. Linha rua husi investigasaun mak tama iha analiza situasaun ida ne kona ba Foin-sa'e iha Krize iha Timor-Leste. Linha ida husi investigasaun ne fokus iha identifikasaun no oin-sa atu kompriende fator hirak nebe mak halo foin-sa'e sira, liu-liu iha linha nebe fasil liu atu involve iha krize nune'e mos violensia nebe sei kontinua nafatin ho diz-ordem. Ida ne katak, fator hirak nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku hodi hatama sira ba hahalok risku nebe seriu liu tan. Analiza sira hanesan ne konsidera krusial teb-tebes atu hodi bele hanoin kona ba politika ida ba foin-sa'e sira nebe holistiku, liu-liu ba tempu-naruk. Linha seluk husi investigasaun ida ne mak fokus barak liu kona ba oin- sa mak atu kompriende violensia foin-sa'e sira nian oras ne dadaun. Aprosimasaun ida ne lori ho rekonhesimentu ida katak la'os foin-sa'e hotu empenha iha violensia; nebe mak hela tiha ona iha-risku la'os katak automatikamente tama kedas iha hahalok violensia nian. Kompriensaun kona ba violensia ne nesesariu atu hodi bele dezenha politika intervensaun ida nebe apropriadu, liu-liu iha tempu-badak nia laran. 1.2 Fator hirak nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku 19. Aprosimasaun konseptual ida kona ba "Foin-sa'e ida iha risku" ne uza atu bele identifika fator nebe mak halo foin-sa'e sira hela iha linha nebe vulneravel ba krize. Iha tinan hirak ikus ne, iha tiha ona kna'ar lubuk ida nebe mak halo hodi identifika fator hirak nebe mak influenza foin-sa'e sira empenha ba iha "hahalok risku" ka la'e.7 Foin-sa'e iha-risku mak foin-sa'e hirak nebe iha fator iha sira nia moris laran nebe mak hasa'e sira nia hakarak atu halo hahalok risku sira ­ inklui la-tama eskola, baruk-ten, alkol no abuzu nebe substante, krime no violensia, hahu relasaun seksual nebe sedu liu no hala'o seksual nebe la-seguru ­ relativamente ba foin-sa'e sira nebe la-hetan fator sira hanesan ne iha sira nia moris. Konsekwensia husi "hahalok-risku" rezulta buat negativu nebe mak folin karun tebes ba foin-sa'e ida-idak, hanesan sai husi eskola, la-hetan servisu, alkolismu no depende ba ai-moruk a'at, tama kadeia, adolesente sira isin-rua no transmite moras seksual nian. Hahalok hirak ne no ninia rezultadu sira mos rezulta iha kustu bo'ot ba sosiedade no bo'ot liu tan ba ekonomia. 20. Iha kontestu krize Timor nian, konseitu ba aprosimasaun ne nesesita adaptasaun ruma. Tanba ne, do que foku iha hahalok risku nian sira nebe mak bele rezulta impaktu hirak nebe mak negativu, seksaun ida ne foti literature jeral barak liu kona-ba-risku, nune'e mos kona ba kna'ar iha kampu, atu identifika fator shave sira nebe mak halo foin-sa'e sira sai vulneravel liu ba kontinuasaun krize ida ne. 21. Alein de konsiderasaun kontestual hirak ne, iha mos vantajen no dis- vantagen jeral lubuk ida kona ba aprosimasaun ne nia konseitu. Vantajen husi "aprosimasaun kona-ba foin-sa'e sira iha-risku" iha prate-rua. Ida uluk, la'o fali ba kotuk husi manifestasaun ida nebe konkreta kona ba "hahalok risku" hasoru fator oi-oin nebe mak fasilita kompriensaun holistiku ida atu bele kompriende hodi nune hak'besik-an ba 7Ida ne inklui, pur izemplu, Relatoriu World Development 2007 (World Bank 2006e) nune'e mos Banku Mundial 2007, Banku Mundial 2006c, Blum no Rinehart 1997, no Jessor 1998. 10 foin-sa'e sira. Rua, aprosimasaun "iha-risku" ida nebe tulun atu tau atensaun tomak iha kustu ba foin-sa'e sira ninia hahalok risku, ba rua hotu, individual sira no sosiedade iha sentidu nebe luan. Ida tuir ne ninia vantajen mak estratejia atu oin-sa bele lori atensaun ba impaktu nebe bele hetan wainhira la-tau-matan ba sasan ida ne. Iha kontestu Timor nian vantajen ida ne hanesan buat ida nebe la-persiza, tanba involvimentu foin-sa'e sira nian iha krize ne fo kedas pontu ida ona atu hahu halo analiza no hatudu kustu nebe bo'ot teb- tebes tanba falha tiha hodi la-hatan ba fator risku foin-sa'e sira nian. 22. Klaru katak, iha mos diz-vantagen kona ba aprosimasaun iha-risku. No hanesan mos ba vantajen sira, rua ne bele sai analitikal no estratejia duni. Analitikamente, aprosimasaun ne bele sai hanesan "soe redi" halo luan, pur izemplu hare ba foin-sa'e sira hanesan buat bo'ot ida nebe halo susar atu identifika no fo prioridade ba fator shave hirak nebe mak kontribui ba hahalok sirklu sira. Los katak, la-iha duni informasaun nebe mak menus iha problema no sasan sira nebe mak foin-sa'e sira hasoru. Estratejiku liu mak, diz-vantajen seluk nebe potensial liu atu implisit de'it bele dun-sala ba foin-sa'e sira, ho lia-fuan "hahalok" de'it mos bele implika ona atu hili ajensia ruma. Iha tiha ona tendensia entre hirak nebe fo informasaun atu perdua foin-sa'e sira tanba sira nia asaun (prefere liu atu hare mak autor politiku sira no sasan estrutural sira hanesan la-iha fatin atu servisu) ka fo-sala sira tanba sira nia apatiku hodi partisipa iha violensia foin-sa'e sira nian. Klaru katak ninia resposta la-seluk mak kombinasaun buat rua ne hotu. 23. Fator bo'ot ha'at nebe mak halo foin-sa'e sira vulneravel tebes ba krize no hahalok violensia bele hare iha: 1. Ki'ak no servisu manan osan ki'ik liu -/la-iha fatin ba servisu 2. Falta de ligasaun no la-rabat ho komunidade 3. Marjinalizasaun politika no diz-satisfasaun 4. Fator sosio-kultural. Kada distritu ida iha ninia problema rasik nebe diferente no kahor-malu. Maske nune, fator hotu-hotu mosu hanesan iha nasaun tomak, no la-iha fatin ba servisu no falta de skill sai hanesan buat nebe mak todan liu. 1.2.1 Ki'ak no Servisu Manan-osan ki'ik liu -/la-iha fatin ba servisu "Servisu fatin la-iha ba foin-sa'e sira ne oras ne sai nu'udar siklu a'at ida. Violensia foin-sa'e sira nian mak rezulta la-iha seguransa hodi halo ema ta'uk atu halo investimentu, ida nebe katak servisu sira sei kontinua menus hodi halo foin-sa'e sira la-hetan servisu no vulneravel liu ba violensia." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. "Problema sira iha ne'e ne [ba foin-sa'e] hanesan de'it iha nasaun laran tomak. Problema bo'ot liu mak la-iha servisu, ida ne halo ema vulneravel liu ba interese politika sira nune'e mos interese pesoal sira." Lider foin-sa'e nian ida, iha Maliana. 24. Ligasaun entre ki'ak, kresimentu ekonomiku nebe ki'ik, foin-sa'e la-hetan servisu no violensia, dokumenta didi'ak los tiha ona. Purr izemplu, dada'un ne iha tiha ona literatura ide nebe dezenvolvidu tiha ona nebe fo metodolojia estatistika nian sira hodi hatudu katak funu sivil barak liu mosu iha rai nebe mak rendimentu-ki'ik no 11 kreismentu nene'ik liu ka, a'at liu, metin iha fatin de'it ka monu dada'un.8 Relatoriu ida foin dada'un ne husi Organizasaun Mundial ba Saude nian kona ba ha-se'es foin-sa'e sira husi violensia, identifika hirak nebe la-iha servisu nu'udar buat importante ida husi fator risku sira nebe hasa'e liu tan posibilidade violensia interpersonal. Jeral liu tan, konflitu iha literature sira propoin ligasaun ida entre la-iha fatin ba servisu no konflitu. Hare ona implikasaun lojiku ba politika, eis sekretariu jeral Nasoens Unidas nian, Kofi Annan, sujere tiha ona katak foin-sa'e hirak nebe la-hetan servisu oferese, "ponte nebe klaru liu entre dezenvolvimentu no ajenda seguransa nian nebe mak mosu iha Deklarasaun ba Millenium."9 Rezultadu husi misaun ne sujere katak issue ekonomia nebe luan ne mak fator risku nebe krusial tebes iha kontestu Timor-Leste nian. 25. Iha Timor-Leste ki'ak iha fatin hotu no kresimentu ekonomiku in- signifikante liu. Estimasaun ida dehan katak pursentu 40 husi populasaun tomak moris iha ki'ak nia okos ho isan $ 15.5 kada fulan ida. Relatoriu Banku Mundial nian foin lala'is ne hatudu katak foin-sa'e na'in 8 husi sira na'in 10 mak hametin-an iha atividade sub-sisten.10 Kresimentu ekonomiku hahu kedas husi ukun-an hateten tiha ona nu'udar mudansa nebe nene'ik liu, no iha tinan 2006 Fundu Monetariu Internasional (IMF) hein tiha ona katak kresimentu GDP sei tun to'o pursentu 0.9 maske molok krize ne mosu. Ki'ak no kresimentu ekonomia nebe nene'ik ne nia hun komplikadu tebes.11 Fator balun inklui mos kresimentu populasaun nebe a'as los ne, pursentu 3.1 ne; hasa'e tan presaun ba limitasaun ba area rai nian; uzu produtividade nebe nene'ik liu husi tekniku lisan nian nebe ta'a-ai no sunu; limita asesu ba kreditu, frakeza husi setor privadu; no gastu governu nian nebe oit-oan liu. Lalika hare'e to'o ba kauza mos, ki'ak nebe bo'ot no falta de kresimentu ekonomiku kontribui tiha ona hodi hatu'ur "foin-sa'e iha-risku". Ki'ak no presaun ba halo-to'os sub-sisten iha area rural sira, balun mai ho persepsaun ida dehan katak halo-to'os "la'os kna'ar nebe los", mak dudu foin-sa'e sira atu halai mai Dili, iha nebe fator-risku sira lo-los a'as liu tan (pur izemplu, kontrola sosial fraku los, no fatin servisu la-iha a'as los). Iha area urbanu sira ki'ak no falta de kresimentu ekonomiku hatun tiha oportunidade kustu nian sira hodi empenha ba hahalok violensia. 26. Nu'udar buat hirak iha leten neba hatudu, iha duni vizaun barak tebes iha Timor-Leste nebe dehan katak servisu fatin la-iha mak sai nu'udar fator ekonomia bo'ot nebe tau foin-sa'e sira iha-risku. Servisu fatin la-iha ne, iha duni nivel ida nebe a'as entre foin-sa'e sira iha Timor-Leste. ILO ninia estimasaun dehan katak foin-sa'e nebe la-iha servisu dadaun ne sa'e to'o pursentu 43 iha nivel nasional no sa'e a'as tebes to'o pursentu 58 iha Dili, fatin sentral ba krize no violensia foin dada'un ne. Dezafiu kona ba servisu fatin la-iha ba foin-sa'e sira tau hamutuk ho de-faktu iha estimasaun ida nebe dehan katak foin-sa'e 15-20,000 mak tinan-tinan tama dada'un iha merkadu servisu nian. Nu'udar rezultadu, barak liu mak iha buat oit-oan de'it ka la-iha liu buat ida atu halo; maske oras ha'at ba eskola iha loron ida mos sei iha nafatin tempu barak atu la-halo buat ida. Box 1 iha kraik ne hatudu razaun balun nebe kontribui ba nivel servisu la-iha nebe a'as entre foin-sa'e sira. 8Hare, pur izemplu, Collier no Hoeffler (2004) no Berdal no Malone (2000). 9United Nations (2005). 10World Bank (2007f). 11Sira ne mak focus husi relatoriu komplematariu ida, Banku Mundial (2007f). 12 Box 1: Kauza hirak nebe mak besik ba fatin servisu la-iha12 "Ba tinan barak tiha ona maka hala'o tiha ona treinamentu vokasional, maibe ida ne sei-da'uk lori tama ba rekonstrusaun no atividade rehabilitasaun. Tanba la-iha servisu no la-iha fatin ba servisu. Programa treinamentu sira ne persiza halo iha linha ho realidade oportunidade ekonomia sira nian, pur izemplu, agrikultura, kuda kafe. Pur izemplu, hau hatene grupu foin- sa'e nian ida nebe mak apriende kona ba karpintaria, sira halo kadeira no meja ba eskola maibe la-iha merkaduria ba sira nia output." Lider foin-sa'e ida, ihaDili. 12Misaun ne la-espesifikamente hare los ba problema servisu la-iha ba foin-sa'e sira. Analiza ne barak liu mak tau hamutuk rezultadu intervista hirak nebe mak hala'o tiha ona, nune'e mos material sira seluk nebe mak konsulta ba, durante tempu misaun ne la'o. 13 Box 1 kontinuasaun: Kauza husi servisu la-iha ba foin-sa'e sira nebe mak a'as tebes iha Timor-Leste bele fahe ba tolu: 1. Fator hirak nebe mak ha-menus tiha oportunidade atu hetan servisu; 2. Fator hirak nebe mak ha-menus tiha posibilidade atu selu servisu foin-sa'e sira nian; no, 3. Fator hirak nebe mak liga nesesidade kna'ar na'in (labor) no ida nebe mak fo kna'ar. Dala uluk, no importante liu mak, iha fator barak mak signifikantemente ha-menus tiha oportunidade atu hetan servisu iha Timor-Leste. Hanesan buat nebe temi tiha ona iha leten, maske foin-sa'e sira kompleta duni sira eskola ka skill kona ba programa treinamentu nian mos sira sei susar atu hetan servisu. Fator shave hirak nebe impede netik kresimentu atu hetan servisu inklui: produtividade krusial husi setor agrikultura nebe oit-oan liu; de faktu katak setor privadu, dala ruma ho eksepsaun ba negosiu hirak nebe mak atu serve de'it komunidade husi rai-liur sira, barak liu mak ki'ik-oan hela; governu ninia gastu mak insufisiente atu jera servisu fatin nebe signifikante; Falta de asesu ba kreditu nune'e mos ba merkadu domestiku no internasional; ambiente regulatoriu nebe mak todan liu ­ relatoriu tinan 2006 nian kona ba Doing Business hatu'ur Timor-Leste iha fatin numeru rua iha mundu nu'udar nasaun nebe a'at- liu kona ba atu hahu'u negosiu; no importasaun kna'ar-na'in husi rai li'ur atu servisu, iha nivel skill nebe ki'ik no mediu. Los duni, hare katak iha ona siklu a'at ida nebe falta de esperiensia iha servisu no husu osan nebe bo'ot iha kna'ar-na'in Timor-oan sira, lori mos balun, Timor-oan nebe mak servisu hatene oit-oan atu buka pozisaun internasional. Rua, iha duni fator lubuk ida nebe ha-menus tiha oportunidade atu hetan servisu husi foin- sa'e Timor-oan sira. Maske hari'i oportunidade ba servisu fatin ne krusial, asegura katak (foin- sa'e) Timor-oan sira hetan duni skill nebe mak apropriadu atu bele tama ba servisu ne mos importante hotu. Los dunis, katak foin-sa'e dada'un ne mak jerasaun edukadu liu iha Timor- Leste, maibe inan-aman barak mak la-iha kbi'it atu haruka sira nia oan ba eskola, no foin-sa'e barak mak sei-da'uk kompleta sira nia eskola bazika. Ida ne sujere katak iha nesesidade atu hasa'e tan nivel edukasaun nian, fo tan skill treinamentu nian, no en jeral hasa'e oportunidade atu hetan servisu ba foin-sa'e sira. Fator kontraversial ida seluk nebe mak hatun oportunidade atu hetan servisu mak governu nebe ensisti hela de'it atu uza lian Portuguese.13 Klaru katak, naran intervensaun ida nebe de'it mak atu halo tenke tau mos konsiderasaun ba kondisaun kna'ar-na'in nian iha merkadu (pur izemple, oportunidade atu hetan servisu ne iha los nebe) nune'e mos tipu husi skill nebe mak merkadu ne husu liu iha loron-aban-bain-rua. Tolu, no dala ruma iha kontestu Timor-Leste nian ne, nia mak pontu krusial ikus liu, mak fator ide atu halo mediasaun ba nesesidade no fornesimentu kna'ar-na'in. Falta de oportunidade ba kampu de servisu dada'un ne sujere katak mediasaun ba nesesidade no fornesimentu ba kampu servisu nian sira la'os sai nu'udar lista prioridade sira ida. Mekanizmu sira ne bele, dala ruma, hatu'ur funsaun importante ida hodi fo espetative ba foin-sa'e sira kona ba fatin atu hetan servisu. Hare ba katak informasaun nebe bele fo hatene kona ba servisu sa-ida no iha nebe ne, kompletamente la-iha. Los duni mak, tanba ida mak sai-fator ida nebe dudu foin-sa'e sira husi rural-urbanu halai hotu mai Dili hodi produz espetativa kona ba servisu nebe la-realistiku tebes entre foin-sa'e sira. Liu-tan, falta de informasaun mos lori ona foin- sa'e sira tama ba treinamentu programa nebe "popular", hanesan komputador sira, ida nebe mak tuir lo-los ninia ejizensia ne limitadu liu. 13Bele mos katak Insiste atu uza lian Portugueses ne sai nu'udar fator ida atu bele reduz tiha kresimentu kona ba servisu nian do que fator ida atu reduz oportunidade de servisu ba foin-sa'e sira 14 Importansia ida husi fator ejizensia ne la-bele haluha. La-ho esforsu ida atu estimula agrikultura no setor privadu, reduz tiha birokrasia formalidade sira, no hasa'e governu ninia gastu sira, entaun intervensaun sa-ida de'it ba oportunidade ba foin-sa'e sira atu hetan servisu sei la-fo impaktu ida. Ne atu dehan katak, krusial teb-tebes wainhira halo analiza ruma kona ba aprosimasaun ba problema foin-sa'e sira no servisu tenke holistik no realistiku hodi konsidera mos frakeza no kbi'it nebe mak relativamente ekonomia no merkadu servisu nian nebe Timor leste hasoru. 1.2.2 Falta de "ligasaun" no hak'besik-an ho komunidade "Iha duni relasaun entre inan-aman ho mestre sira, maibe fraku. Mestre sira hela ho sira nia hanoin katak sira mak autoridade iha eskola hodi rejeita ha'u nia apelu pesoal kona ba aprosimasaun non-violensia wainhira hanorin iha eskola." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 27. Estudu Longitudinal sira hatudu katak "ligasaun" ne nu'udar fator importante tebes ida atu bele determina se karik foin-sa'e sira empenha iha hahalok- risku ida ka-la'e.14 Estudu hirak ne fokus iha ligasaun entre eskola no ema-bo'ot sira no mos inan-aman sira. Sira konklui katak la-ho relasaun ida ne iha foin-sa'e sira nian moris sei hasa'e maka'as teb-tebes foin-sa'e nia hahalok risku, nune mak prezensa husi relasaun ida hanesan ne iha posibilidade tomak atu rezulta ha-menus hahalok hirak hanesan ne hodi promove dezenvolvimentu pozitivu ihafoin-sa'e sira. 28. Intervista sira nebe halo ho foin-sa'e sira no lider foin-sa'e sira nian hatudu katak estudante sira la-dun-iha relasaun nebe forte ho sira nia mestre sira no ema- bo'ot sira. Iha familia Timor nian nebe bo'ot, inan-aman sira dala barak liu la-bele fo sira nia tempu nebe naton atu dezenvolve sira nia oan ida-ida. Wainhira inan-aman iha autoridade, ne tanba de'it sira nia oan-sira ta'uk sira. Skill pedagogi mestre sira nian mos menus-liu, nune'e mos sira nia nivel matenek nian. Liu tan, hare ba hanesan la-iha fi'ar ka relasaun entre estudante ho mestre sira iha nivel primaria no sekundari.15 29. Aidisionalmente falta de ligasaun iha eskola, krize ne destroi tiha kohesi sosial no komunidade nebe mak halo sira la-bele tan kontrola sira nia foin-sa'e sira. Wainhira husu karik komunidade mantein nafatin sira nia kontrola ba foin-sa'e sira, respondente ita hatan dehan, "La'e, atualmente buat ne oin-seluk (kontrariu) fali tiha. Foin- sa'e sira mak iha kontrola barak liu ba komunidade. Ida ne tenke muda fila-fali. Komunidade sira la-bele kontrola sira nia foin-sa'e sira. Komunidade sira la-bele hatudu dalan moris nian (ba foin-sa'e sira), no klaru katak governu mos la-bele." Falta de kohesi iha komunidade ne problema ida nebe partikularmente mosu iha Dili, nebe mak burtalmente sai a'at husi krize ida nebe ha-fahe tiha "loro-sa'e ­ Loro-Monu. Los katak, foin-sa'e sira nebe tama liu iha risku hodi involve-an iha violensia mak hirak nebe hela iha kampu refijiadu ka hirak nebe iha barrios laran (vizinhu sira) iha nebe estrutura formal no informal komunidade nian mos diz-integradu tiha ona, ka nunka forte (hanesan iha vizinhu foun sira nia le'et). 14Blum (2005) no Blum no Ireland (2004). 15 Ema ida nebe fo informasaun temi katak mestre sira predominante liu uza asaun ha-ta'uk no asaun violensia ki'ik-oan sira hodi ejizi respeita husi estudante sira. 15 "Modelu foin-sa'e nebe konstrutivu ne importante. Maibe importante liu mak atu muda sira nia-an hodi sai modelu iha nivel hotu-hotu, do que fokus de'it ba figura importante sira nebe popular de'it. Ho nune ema se de'it mak lori mudansa bele sai modelu ida." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 30. Liu tan, foin-sa'e sira buka duni role model nebe mak konstrutivu ida. De- faktu, foin-sa'e sira nia violensia bele hare nu'udar espresaun husi sira nia diz-satisfasaun hasoru lider sira foin-dada'un nian, liu-liu lider politika sira. Iha parte balun, foin-sa'e sira dezesperadu los hodi buka atu hetan lider foun nebe mak iha folin ba sira atu fi'ar no tau- neon ba. Hanesan ema koko atu hetan ema ida nebe bele sai ninia favorit husi krize politika tinan kotuk, esploitasaun ba lider politika sira dala barak liu mai husi produsaun mitoloji no informasaun nebe sala liu tiha fali heroi actual no hirak nebe hahalok di'ak duni. Hanesan observador ida ba ema nebe fo-informasaun dehan (hare ninia lia-fuan), dezafiu lo-los mak atu fasilita role model nebe konstrutivu duni ba foin-sa'e sira iha nivel-komunitariu no hodi ha-menus preukupasaun foin-sa'e sira nian dada'un ne nebe popular liu tiha fali ho figure politiku sira nian. Role model sira hanesan ne bele hetan husilider espiritual no tradisional sira, lider veteranu no lider rezistensia sira, (liu-liu mai husi foin-sa'e sira rezistensia ninian), lider igreija nian nebe mak bele dada-dalan ba foin-sa'e sira (no komunidade sira) ho di'ak no los, nune'e mos membru komunidade sira seluk nebe mak kontribui pozitivamente ba sosiedade.16 "Servisu atu mana-osan parte ida de'it husi problema sira hotu. Pur izemplu, foin-sa'e sira mos falta de informasaun. Sira falta de informasaun kona ba governu, prosesu dezenvolvimentu, servisu sa-ida mak iha." Lide foin-sa'e ida, iha Dili. 31. Falta ba asesu de informasaun nebe ema bele fi'ar no hein ban e, iha Timor- Leste sifnifikante teb-tebes, nebe mak halo foin-sa'e sira sai vulneravel liu ba rumor no manipulasaun, hodi prevene sira husi espresa sira nia hanoin publikamente. Iha duni emisora nasional ida nebe iha radio no televizaun, nune'e mos ho radio estasaun komunidade lubuk ida nebe, sira barak mak mate-moris hela de'it no enfrenta kobertura nebe limitadu liu. Radio nasional kobre nasaun ne sorin tomak, no televizaun iha fatin balun de'it, maibe hahu la'o dada'un atu halo luan liu tan. Estasaun radio lokal nebe eziste ne, fo programa konviviu no istoria lokal mak barak liu; informasaun kona ba notisia nasional no politika kona ba governu nian limitadu teb-tebes iha area rural sira. Jornal sir abele hetan iha Dili maibe analfabetu nebe a'as halo ema barak mak la le'e. Frakeza ida husi komunikasaun no fahe informasaun mak signifikantemente halo governu ida uluk la- popular kedas. Iha mos hahalok ida la-fi'ar ba informasaun hirak nebe mai husi media, halo sira fi'ar liu fali kanal informasaun pesoal nebe sira iha. Ida katak foin-sa'e sira, nune'e mos ho sosiedade tomak seluk, sejeita liu atu depende ba informasaun hirak nebe mak ema fahe-ba-malu liu husi kanal informasaun informal nebe iha no, tanba ne, sira sai vulneravel ba rumor no manipulasaun sira. Ida ne mos katak foin-sa'e sira falta de informasaun kona ba oportunidade nebe iha nune'e mos informasaun kona ba governu no prosesu dezenvolvimentu. 16Atu hetan role model ne bele hetan iha lokal, no foin-sa'e sira husi parte oi-oin iha rai laran bele sente Kaman liu ho ema ida-idak nebe mai ho sira nia background nebe oi-oin, tanba ne mak di'ak-liu hare atu fasilita do que preskreve. 16 1.2.3 Marjinalizasaun Politika no Diz-satisfasaun 32. Iha duni evidensia atu hateten katak marjinalizasaun politika no diz- satisfasaun hasa'e risku ba violensia. Pur izemplu, hakerek tiha ona katak kresimentu populasaun nebe mak nakonu ho foin-sa'e edukadu nebe mak la-hetan oportunidade atu partisipa iha politika bele fila-fali hanesan violensia politika atu bele hetan mudansa (Goldstone 2002). Buat nebe los mak katak foin-sa'e sira Timor-Leste sente katak halo violensia hasoru autoridade ne hanesan forma ida nebe lejitima atu protesta no disputa, liu- liu entre hirak nebe moris iha okupasaun Indonesia nia laran. Fi'ar ida ne bele uza hodi lejitima indiskriminasaun ba violensia komunidade, hanesan durante krize tinan 2006 wainhira foin-sa'e sira husi parte Loro-monu target sirak nebe husi Loro-sa'e ho fi'ar ida katak ida ne mak dalan ida atu atak (Fretilin) governu. Lider foin-sa'e sira balun fi'ar katak pelo menus hahalok violensia foin-sa'e sira nian foin dada'un ne, sai lejitimadu tiha ona nu'udar violensia politika. 33. Eziste tiha duni ona iha foin-sa'e sira nia le'et hanoin ida katak la'os diretamente sira esklui tiha ona husi prosesu hari'i nasaun. Sentimentu eksluzaun ida ne dala barak liu fokus liu iha lingua Portuguese nebe mak uza iha governu. Foin-sa'e hirak nebe mak intervista tiha ona sente katak, sem eksepsaun, katak ida ne sai nu'udar politika ida nebe signifikantemente taka dalan ba sira nia abilidade atu patisipa iha governu. Los duni, foin-sa'e sira simu oportunidade nebe oit-oan liu atu bele partisipa iha moris siviku nian no prosesu hari'i nasaun. Em kontrariu, governu ninia aprosimasaun sai tiha fali ameasa ida ba foin-sa'e sira, no nune'e mos komunidade sira, nebe sai sujeitu hanesan sidadaun sira ­ katak aprosimasaun hirak hanesan ne prevene tiha vizaun sira nebe espresa husi komunidade sira. Foin-sa'e sira mos sente katak lider politiku sira rekonhese de'it foin-sa'e sira wainhira sira halo problema, no katak sira la-konsidera foin-sa'e sira iha duni kompetensia nebe naton atu partisipa no lori nasaun ne. 34. Iha mos diz-satisfasaun nebe maka'as hasoru performasaun governu no lider politiku sira. Ida ne iha parte di'ak ida mak diretamente hasoru polisia, military no tribunal, nune'e mos governu distritu nian sira. Razaun uluk nian atu la-fi'ar no lakon respeita tanba iha hanoin ida katak instituisaun hirak ne politizadu hotu no la-neutro. Falta de informasaun, no kompriensaun kona ba, forma no funsaun sira instituisaun governu nian mos kontribui hodi halo ema la-fi'ar ba autoridade no instituisaun hirak ne. Maibe foin-sa'e sira mos rai-odio hasoru governu; barak liu mak dehan katak governu ne la-halo buat ida ba povu Timor bai-bain sira hahu kedas wainhira sira hetan tiha poder, no katak so hirak nebe iha ligasaun ho sira nebe iha poder de'it, nu'udar individual ka grupu, sira de'it mak sei ra'ut benefisiu. 35. Falta de identidade nasional nebe mak estavel mak tau hamutuk hotu ho fator politiku hirak ne. Unidade nasional iha Timor-Leste iha tiha ona, iha tempu pasadu, barak liu mak bazeia ba funu independensia nian hasoru Indonesia no, molok ida ne, kolonialista Portuguese sira. Hahu'u kedas Independensia, maske nune, forma foun ba unidade nasional no honra sira sei-da'uk hetan no hari'i. Em kontrariu, grupu independente balun buka aatu monopoliza tiha simbol nasional no instituisaun balun, nebe mak depois iha de'it efeitu delejitimasaun ida no prevene simbulu ne atu hala'o ninia funsaun hodi unifika sosiedade. Oin-seluk fali, iha tiha duni ona tendensia atu la-sura no atu ha-lakon tiha simbulu lisan 17 indijinu Timor nian no instituisaun hirak nebe bele, maske tenke liu husi prosesu lisan ida nebe mak apropriadu duni, hodi forma baze ba identidade nasional Timor-Leste nian. Liu tan fali, iha hakarak ida atu halo estilu ida ho identidade Timor nian ne, hanesan liu husi maneira ida rejeita Indonesia ninia sira hodi adopta fali lian Portuguese, ninia rezultadu mak halo eskluzaun bo'it ba foin-sa'e Timor-oan sira. 1.2.4 Fator Sosio-Kultural "Los [iha duni violensia domestika], liu-liu hasoru feto no labarik. Iha mos programa ina-aman nebe ho eskala ki'ik... maibe iha kontradisaun entre disiplina familia nebe maka'as no eksploisaun nebe bo'ot hasoru sira nia autoridade. Atu respeita ema ida katak tenke ta'uk nia. [Foin-sa'e] sira iha liberdade, no sira livre atu espresa sira nia liberdade hasoru autoridade. [Maibe] oin-sa mak it abele kanaliza liberdade ida ne iha atividade nebe pozitivu?" Kna'ar-na'in local, iha Dili. 36. Dala barak foin-sa'e sira hare no apriende atu simu violensia husi sira nia inan-aman. Estudu hatudu tiha ona katak hahalok sira, hanesan violensia, nebe mak hanorin wainhira sira nia tinan sira nurak bele hasa'e tan nivel agresivu entre foin-sa'e sira. Maske susar tebes atu verifika no kuantifika, estudu sira temi ona katak violensia domestika sai buat ida nebe mak mosu iha Timor-Leste laran tomak maske nune sira hare ida ne hanesan problema privadu ida ­ maske iha mos mudansa nu'udar filtru ida hodi lori kazu ne tama to'o sistema tribunal. Estudu ida iha Maliana hatete katak violensia domestika mos liga ba norma lisan sira: nebe mak mosu hanesan lisan ida iha grupu etniku do que grupu etniku matrilineal sira. 37. MOvimentu rezistensia no ninia elemen sira husi tradisaun nian dudu foin- sa'e (mane) sira sira atu sai maskulinu no militeristiku liu iha identidade jeneru nian, nebe mak fo fatin ba foin-sa'e sira hodi involve iha violensia. Foin-sa'e iha Timor-Leste moris tiha ona ho halo ideolijia ba funu-na'in sira rezistensia nian no sira nia hahalok violentu sira. Los duni, simbulu rezistensia nian bele hetan iha uma-kain ida-idak. Nebe mak halo norma kona ba jeneru (mane) mosu ho hak'fodak halo Timor-Leste relativamente sai hanesan nasaun ida nebe foin mak mosu iha `quarter century' husi okupasaun Indonesia nian no, molok ida ne, rezisntesia hasoru kolonializmu Portuguese sira. 38. Konsume Alkol nebe maka'as liu mos kontribui ba siklu rua ne hotu, servisu la-iha no violensia. Alkol sai nu'udar problema nebe bo'ot ba dada'un entre foin-sa'e sira iha area rua ne hotu, rural no urbanu. Tua local husi tua-na'a fasil los atu hetan no baratu tebes, kustade'it $ 1 litru sorin-balun no $ 2 ba litru ida-ho-balun iha Dili. Ema nebe fo informasaun hateten katak konsume alkol nebe maka'as sai buat nebe komum liu entre sira nebe la-iha servisu, tanba ema hirak nebe la-iha kna'ar la-iha buat ida atu halo iha tempu sira la-okupadu tanba ne mak sira gasta fali sira nia tempu ne hodi hemu ho belun sira, iha nebe ba to kalan bo'ot, hahu tarde, no liu tan sira nebe mak la-iha kna'ar ne sai baruk-ten. Konsume alkol nebe barak liu mos liga ho violensia, hodi hahu halo konflitu ki'ik-oan sira. Grupu foin-sa'e nian sira dala barak liu hemu hamutuk iha dalan hafoin halo hahalok violentu. Oin-saluk fali, iha tiha ona relatoriu balun kona ba gang sira uza ai-moruk-a'at, maibe uza ai-maoruk-a'at sei-da'uk sai nu'udar buat ida nebe mosu los ona entre foin-sa'e sira iha Timor. 18 1.3 Fator no Dinamika sira nebe mak Lori Foin-Sa'e sira Tama ba Violensia 39. Hanesan temi tiha ona iha leten neba, linha rua husi investigasaun ne mak temi iha ne'e. Ida uluk liu fokus kona ba identifika fator hirak nebe mak hatu'ur foin-sa'e sira iha- risku hodi implika iha krize no tuir mai tama to violensia. Fator hirak ne aprezenta iha seksaun ida uluk. La-presiza temi tan, la'os foin-sa'e hotu ekspose ba fator hirak ne hodi empenha ba hahalok violensia. Los duni, iha nasaun barak iha mundu ne, hanesan vizinhu Indonesia, nebe foin-sa'e sira ekspose ba fator-risku nebe atu-hanesan maibe la-empenha iha violensia ida hanesan ne, liu-liu la-to'o skala nebe mak foin dada'un ne ita hare iha Timor-Leste. Seksaun ida ne koko atu identifika fator hirak ne hotu. 40. Intervista no relatoriu sira kona ba krize ne sujere hanoin rua kona ba tanba-sa mak foin-sa'e sira sai involve iha violensia foin-lalais ne: katak sira nia involvimentu sai politiku duni ka sira nia duni, no sei sai oportunistiku nafatin. Esplikasaun rua ne susar atu fahe iha pratika, hanesan Box 2 iha kraik ne hatudu. 1.3.1 Violensia Foin-Sa'e sira nian ne Politika "Programa ILO [cash-for-work] ne di'ak, maibe sira la-hatan ba issu politiku nebe involve iha violensia, mobilizasaun foin-sa'e sira husi partidu politika sira." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 41. Relatoriu sujere katak autor poltiku sira, liu-liu hirak nebe mak iha inisiu de krize, kapitaliza tiha foin-sa'e sira nia kritisizmu no vulnerabilidade ba hakarak estratejiku. Hanesan temi maka'as tiha ona iha seksaun uluk nian, akuzasaun entre foin- sa'e sira, sei iha nafatin, no luan liu tan. Hanesan mos ho, tensaun entree lit politiku Timor nian sira sei a'as nafatin, no dada'un ne sai klaru liu tan katak instituisaun sira la-iha kbi'it no kredibilidade atu bele rezovel tensaun hirak ne ho efetivu. Maske nune, nu'udar literature kona ba konflitu nian temi sai mo-mos, la-akontese bei-beik katak akuzasaun sir abele rezulta konflitu nebe violentu. Purr izemplu, la-iha igualidade dala barak liu temi nu'udar baze husi konflitu, maibe iha grau ida husi la-iha igualidade iha sosiedade hotu- hotu no konflitu violentu ne buat nebe eksepsional la'os ninia norma. Tanba ne mak hare mos hela katak elit politiku sira hala'o funsaun ida hodi kapitaliza tiha foin-sa'e sira nia vulnerabilidade. Pelu menus iha okaziaun ida grupu foin-sa'e sira ka gang sira iha dalan, relata tiha ona katak sira simu osan hodi partisipa iha violensia no krize sivil foin-lala'is ne; foin-sa'e lubuk ida nebe mak Polisia Nasoens Unidas nian sira ka'er tiha ona iha tinan 2006 ne, hetan sira lori osan barak, iha ida mak hetan to'o $ 20 tahan ida, iha sira nia bolsu, dehan katak pagamentu ida foin halo tiha ona. Ida ne mak mobilizasaun iha ninia forma baziku liu atu esplika oin-sa mak foin-sa'e sira sai involve iha violensia wainhira violensia hahu. 42. Maske nune, importante atu la-koa-lia barak liu fali kona ba funsaun direta husi mobilizasaun politiku. La-iha evidensia nebe maka'as, hanesan izemplu nebe temi tiha ona, husi autor politiku sira no ajitador sira nebe diretamente mobiliza foin-sa'e sira ba interese/objetivu politiku. Los duni, dalan violensia nian iha Dili laran haka't liu tiha ona faze hirak hanesan: ida uluk implika husi fahe-malu entre "Loro-sa'e ­ Loro-monu", tuir fali mak baku-malu entre grupu arte marsial sira; no barak liu tan mak foin-lala'is ne wainhira atu tama ba eleisaun parlamentar, foin-sa'e sira fahe-malu tanba diferensa iha afiliasaun politika no identidade sira. 19 "La'os katak partidu politika sira iha ligasaun [formal] ho foin-sa'e sira, maibe buat nebe ita iha make ma kbi'it-na'in nain rua, nebe ida-idak `iha ninia ema', ha'u nia supporter sira sei ataka o nia supporter sira." Veteranu ida, iha Dili. "La-iha afiliasaun formal ida entre Korka no Fretilin, maibe iha lider importante balun husi Korka iha Dili mak sai mos membru Fretilin. Iha nivel lokal, iha mos duni membru Korka balun mak sai membru Fretilin nian." Lider foin-sa'e nian ida, iha Maliana. 43. Forma ikus liu nian husi mobilizasaun violensia politiku mak, ka termu nebe apropriadu liu mak dehan "identifikasaun politika", barak liu mak sai nu'udar loyalidade pesoal no sukat nu'udar identidade politika entre grupu organizadu sira uluk nian. Hanesan lia-fuan nebe temi iha leten neba, katak improtante tebes atu rekonhese katak forma mobilizasaun politika ida ne la-nesesariamente liga to'o organizasaun formal sira, maibe simplezmente sai nu'udar manifestasaun ida de'it husi tensaun nebe iha. Baku- malu entre grupu sira/gang iha ninia istoria naruk ida iha Timor-Leste. Los duni katak, violensia entre grupu foin-sa'e sira nian ka "gang sira", hanesan organizasaun arte marsial sira, akontese regulramente molok krize ne. En jeral, grupu arte marsial sira no grupu ka gang sira, formalmente la-iha ligasaun ida ba partidu politiku sira. Maske nune, membru sira husi grupu arte marsial nian sira hetan autorizasaun atu tuir partidu politika sira. Tanba ne mak, wainhira membru arte marsial nian sira tuir partidu politika, no hodi hakle'an liu kona ba relasaun pesoal no loyalidade iha sosiedade Timor nian, asumsi nebe iha dehan katak instituisaun sira, nune'e mos ninia membru sira mos, suporta partidu politika ne. Buat nebe it abele kompriende ho implisit (dala ruma mos esplisit) mak katak partidu politika sira sei hetan benefisiu husi grupu hirak ne ninia rede no elementu baze nian, ida nebe, iha kontestu loron ohin nian, hare nu'udar forsa iha dalan no abilidade atu ameasa no provoka opozisaun. 44. Los duni, benefisiu material nebe hetan husi afiliasaun ho partidu politika sira mos dala barak oferese ba lider shave foin-sa'e sira nian. Pur izemplu, lider foin-sa'e ida iha Maliana dehan katak nia hetan okaziaun lubuk ida nebe ema oferese motor no mos oportunidade atu sai membru parlamentu wainhira nia tulun partidu politika ne (no lori ninia supporter sira husi ninia organizasaun foin-sa'e nian ne). Ho ida ne organizasaun foin-sa'e sira nian sai politizadu tiha ona, no baku-malu nebe mak uluk akontese entre grupu rival hirak nebe diferente sei kontinua iha karater politiku nian. Los duni, ema hirak nebe fo informasaun husi Dili no mos Distritu sira nebe ami vizita tiha ona observa katak fulan balun liu ba baku-malu entre grupu arte marsial sira hahu menus maibe mos katak foin-lala'is ne iha fali baku-malu maka'as entre grupu arte marsial ho grupu/gang foin-sa'e sira seluk. 1.3.2 Violensia Foin-sa'e sira nian ne Oportunistiku no ninia rezultadu mak Impunidade "La-iha tensaun nebe seriu iha ne. Wainhira hau fila fali mai hau koa-lia ho hau nia vizinhu sira. `Loro-munu sira ta'uk atu ba hospital lokal tanba iha neba, iha refijiadu sira nebe husi Loro-sa'e. Ami halai ba Televizaun hodi hateten katak hospital ne ba ema hotu, la'os ba ema Loromonu sira de'it, mos la'os ba Loro-sa'e sira de'it, maibe Timor-oan hotu. Ida resolve tiha problema ne. Sei iha nafatin problema ki'ik-oan balun; foin- sa'e sira husi Loro-sa'e no Loro-monu hemu lanu no hahu baku-malu, ne izemplu ida." Veteranu ida, iha Dili. "Iha ema IDP barak teb-tebes iha kampu refijiadu besik Hotel Timor. Sira ne organizadu di'ak los, no iha alegasaun nebe dehan katak sira koleta `osan ba protesaun nian' husi negosiante lokal sira." Kna'ar-na'I Internasional ida, iha Dili. 20 45. Mekanizume kontrolu sosial formal no informal nebe rahun mak halo tiha duni kondisaun impunidade ne. Hahu kedas husi krize politika tinan kotuk lei no orden hahu rahun kedas ona. Parte ida uluk mak instituisaun formal estadu nian nebe rahun, nebe bele temi hanesan polisia nune'e mos tribunal; no servisu prokuradoria nian. Los duni, Polisia no Militar sira nu'udar instituisaun formal estadu nian la'os de'it la-bele resolve krize, maibe mos halo implikasaun nebe kle'an los ba konflitu no perspetiva krize sosial ida nebe luan liu-tan.17 Parte rua husi situsaun rahun ne mak frakasu nebe, mai husi mekanizmu informal kontrolu nian husi komunidade nebe fraku liu, no iha parte balun husi vizinhu sira iha Dili laran dez-integra kompletamente, mekanizmu kontrolo sosial informal komunidade sira nian. Frakasu no discredit husi mekanizmu hirak ne mak halo duni impunidade no oportunidade, ida nebe foin-sa'e sira (no sira seluk tan) uza tiha fali ba sira nia vantajen (tempu badak nian) nian rasik. 46. Mekanizmu informal husi kontrolu sosial importante teb-tebes iha kontestu Timor-Leste nian tanba sira halo parte sentral hodi manaeija poblema no kona ba rai no rekursu sira. Mekanizmu informal sira mesak importante de'it tanba sira maneija disputa lubuk bo'ot ida no odio sira iha sosiedade Timor nian. Tanba ne mak wainhira seksaun bo'ot husi populasaun obriga atu sai husi sira nia hela fatin no lider komunitariu sira ho sira nia ligasaun nebe iha ho partidu politiku sai a'at, ida ne la'os de'it lakon kontrolu sosial iha foin-sa'e sira maibe ida ne mos fasilita hodi looke hikas fali odio pasadu hirak nebe relasaiona ho kbi'it na'in hirak ne'e, nebe hetan tiha ona iha sira nia fatin, liu-liu hirak nebe mak relasiona ho rai no propriedade. Box 2 iha kra'ik ne hatudu kompleksidade hirak ne. 47. Kontrolu sosial nebe mak rahun ne mos dudu foin-sa'e sira hido involve iha tipu de atividade oportunistiku lubuk ida, inklui krime, atividade illegal no vijilantismu. Maske negosiu barak mak sunu mutuk hotu ona maibe ho prezensa polisia no military internasional buat hirak ne hetan kontrolu, iha duni indikasaun katak krime ki'ik- oan no na'uk hahu atu mosu dada'un. Pur izemplu, foin-sa'e sira iha kampu refujiadu hahu atu nak'doko no lori sira ba "osan hodi halo protesaun" husi negosiante lokal sira (hanesan gang no buat nebe relata bei-beik ona husi polisia sira ba tinan barak) Adisionalmente, foin-sa'e sira hahu tama ona iha konflitu inter-komunitariu, liu-liu disputa kona ba rai no propriedade entre "Loro-sa'e sira" no "Loro-monu sira". Nune'e mos, foin-sa'e sira uza tiha ona impunidade atu dudu odiansa nebe mai husi akuzasaun pesoal ka grupu. No finalmente, impunidade jeral hasa'e liu tan intensidade baku-malu entre grupu arte marsial sira no mos politikamente liga ba violensia, nebe mai husi partisipante sira ka sira nia supporter sira dala barak to'o mate. Kuaze ema barak tebes mak mate, hamutuk 37 desde Setembru tinan 2006, liu tiha fali dala rua wainhira sukat krize ne hahu iha fulan April/May tinan 2006. Box 2: Kombinasaun Fator sira--keisha kona barai nian, Politika no grupu foin-sa'e nian sira iha Ermera 17Forsa Internasional husi Australia, New Zealand, Malaysia, no Portugal bolu mai hodi ha-fahe tiha baku- malu/oho-malu entre military no polisia maibe tuir mai sira konfronta tan fali situasaun ida iha lei no orden nian, nebe mak sira fraku-tebes atu kontenta. Forsa Polisia UN nian hahu hatun iha fulan Setembru 2006. 21 Politizasaun, keisha kona ba rai nian no relasaun iha mudansa de poder kombina hamutuk iha kompleksidade ida nebe dudu foin-sa'e sira ba violensia, hanesan kazu baku-malu ida entre grupu foin-sa'e sira iha Suco rua iha distritu Ermera ne prova. Kauza nia hun iha violensia foin-lalais ne mai husi konflitu kona ba rai nebe mak iha kle'ur ona entre Suco rua. Suco ida (Suco P) mak sai na'in no kontrola rai pedasuk ida iha vizinhu nia Suco (Suco T). Rai iha Timor- Leste barak liu maneija tuir mekanizmu informal. Mekanizmu hirak hanesan ne'e ne barak mak depende no relasiona ho kbi'it lokal nian no tanba ne mak vulneravel tebes ba mudansa politika. Suco sira mos politikamente fahe-malu, ho Suco P suporta governu prezenti no Suco T partidu bo'ot opozisaun nian. Ida ne mak sai nudar asset politika nian ba Suco P iha tempu pasadu tinan hirak liu ba. Maske nune, buat hirak ne muda tiha ona dezde eleisaun prezidensial iha fulan Maiu 2007, ida nebe hatudu suporta nebe menus liu ba governu (Fretilin) dadaun ne nian iha Ermera nune mos iha rai-laran tomak. Tanba ne, relasiona ho poder iha Suco rua ne hahu atu muda no status kona rai nebe mak kotesta ne hahu loke hikas fali. Halo relasaun sira sai a'at liu tan, nune'e mos keisha balun iha Suco T kona ba oin-sa mak membru sira husi Suco P hala'o sira nia kampanha ba governu oras ne nian. Iha relatoriu nebe dehan katak supporter sira governu nian husi Suco P uza ameasa no iha kazu ida nebe fizikamente ha-kanek feto ida husi Suco vizinhu. Buat hirak ne hotu kulmina no rezulta violensia iha semana hirak nia laran depois de eleisaun prezidensial. Maun-alin husi feto nebe kanek la'o mai Dili no lori ho ninia belun grupu arte marsial sira ba Ermera hodi buka atu selu fali vingansa. Maske iha vizaun nebe kahor kona ba karik foin-sa'e sira halo asaun ne hodi organizasaun arte marsial nia naran no defende sira nia supporter politika sira, ka grupu ne ataka fali supporter sira husi governu prezente nian no ha-rahun hotu tiha uma hirak nebe hari'i tiha ona iha rai Suco P ninian maibe hela iha area Suco T. Kazu ida ne ilustra kompleksidade ida husi violensia foin-sa'e sira nian foin-dadaun ne; katak politizasaun, impunidade nune mos ho odio nebe kle'ur los on abele forma duni parte rua husi koin ida hodi dudu konflitu no violensia foin-sa'e sira nian. 1.4 Implikasaun ba Formulasaun Politika "Ha-menus violensia iha sosiedade ida ne sei persiza tempu naruk. Hau nia vizinhu shave metin tiha ninia oan iha uma laran, atu nune nia la involve duni iha baku-malu iha dalan wainhira nia ba servisu tiha iha kampu." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 48. Foin-sa'e iha Timor-Leste bele kategoriza iha tipu oin-tolu: "seguru", iha- risku, no tama iha laran (violensia). Foin-sa'e sira tama iha tipu ida-ida husi fator hirak nebe mak identifika tiha ona iha leten iha ninia grau nebe diferente. "Foin-sa'e nebe seguru" mak hirak nebe la-tama maka'as iha fator risku hirak ne; "foin-sa'e iha-risku" mak hirak nebe iha duni ona fator risku nian maibe sei-da'uk tama iha violensia nia laran no hahalok negativu sira seluk tan hanesan krime no halo a'at; hafoin "foin-sa'e nebe tama iha fator risku" mak hirak nebe hetan tiha ona implikasaun husi violensia no krime sira. Analiza hirak iha leten ne hatudu katak situasaun no ninia nesesidade ba tipu ida- idak signifikantemente la-hanesa. Ida ne atu dehan kona ba aprosimasaun ba foin-sa'e sira nu'udar target. 49. Serie husi fator ekonomiku, sosial no politika foin-dada'un ne hatu'ur foin- sa'e Timor-Leste iha-risku. Linha dala uluk husi investigasaun ida iha leten ne determina lalais los katak la-iha fator singlu ida de'it mak hasa'e foin-sa'e sira tama iha- risku. Nune'e mos, kazu ida husi Ermera ne hatudu katak wainhira foin-sa'e sira sai involve iha violensia dala barak liu mai husi rezultadu fator politiku no oportunizmu nune'e mos vingansa pesoal no grup sira nian. Ida ne hatete katak persiza plata forma servisu nian ida nebe kompriensivu no holistiku, ida nebe tem que ser relevante ba foin- sa'e tipu ho hotu-hotu. Intervensaun ho objetivu atu ha-menus risku no insentivu sira hodi 22 empenha iha violensia persiza atu responde fator oi-oin nebe lu'an. Hanesan lia-fuan hirak iha leten ne dehan katak, simplezmente fo de'it servisu ka abilidade ba foin-sa'e sira sei bele ha-menus ema tama iha-risku ba balun de'it maibe sei la-halo koneksaun entre foin-sa'e sira hosira nia familia no komunidade sira, integra sira iha prosesu hari'i- nasaun, ha-menus insentivu politika hodi mobiliza foin-sa'e sira ka ha-menus impunidade ba violensia no krime. Figura 1 (seksaun loke ninian) iha leten kombina hamutuk tipu foin-sa'e oin tolu no diferensia husi fator ekonomiku, sosial no politika. 50. Fator hirak nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku, no fator hirak nebe dudu foin-sa'e sira tama iha violensia ne signifikantemente la-hanesan. Linha ba dala-rua husi analiza, identifika fator no dinamismu nebe diferente teb-tebes husi hirak nebe mak identifika tiha ona iha seksaun uluk nian kona ba fator risku sira. Diferente nebe importante liu mak dehan katak la'os eis-politiku sira mak fo implikasaun ba foin-sa'e sira-nia-an, maibe ator politiku sira no estadu formal espesifiku no instituisaun informal mos iha ninia funsaun krusial hodi kontrola foin-sa'e sira nia desizaun no sira nia hahalok. Ida ne atu dehan katak persiza intervensaun politika tomak ida do que hirak nebe hakarak atu hare los de'it kona ba sira nebe mak tama iha-fator-risku nian sira. 51. Fator hirak nebe mak afeta foin-sa'e sira iha-risku hala'o iha parte rua hotu tempu-badak no tempu-naruk. Analiza ida bad ala uluk iha leten identifika tiha ona fator hirak nebe mak hatu'ur foin-sa'e sira iha-risku iha termu-imediatu, hanesan la-iha servisu, hafoin fator sira seluk bele hasa'e tan fali posibilidade ba foin-sa'e sira hodi empenha iha hahalok risku iha loron aban-bain-rua, hanesan violensia domestika. Tanba ne mak politika ba intervensaun nebe mak target ba foin-sa'e sira tenke hahu kedas ona iha ema ida-idak nia moris hanesan eventu no esperiensia nebe mak akontese iha moris ne mos bele ha-sa'e ka ha-menus posibilidade nebe halo foin-sa'e sira sei tama iha hahalok nebe foti-risku. Ninia konsekuensia mak, dezenvolvimentu portofolio ba foin- sa'e nebe efetivu persiza inklui mos rua hotu, politika batempu-badak ­ atu tulun hirak nebe imediatamente tama iha-risku no hirak nebe mak tama tiha ona iha hahalok violensia nian ­ no politika ba tempu-naruk ba foin-sa'e sira aban-bain-rua nian. 2 Ba hasoru Plataforma Kompriensivu ida ba Foin-sa'e sira iha Timor-Leste "Estadu haluha los tiha ona kona ba foin-sa'e sira iha tinan liu ban e." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. "Inkluindu atividade ba foin-sa'e sira iha setor oi-oin sei-da'uk to'o. Governu persiza iha duni perspetiva ida kona ba foin-sa'e sira ba dezenvolvimentu." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 2.1 Prinsipiu hirak nebe Baziku 52. Seksaun ida ne identifika prinsipiu walu nebe tenke sai nu'udar mata-dalan atu dezenvolve plataforma kompriensivu ida ba foin-sa'e sira. Prinsipiu hirak ne tenke informa identifikasaun prioridade politika sira, buka hatene opsaun sira ba intervensaun nian, nune mos dezenha no implementasaun husi intervensaun hirak ne. 23 Box 3: Summariu husi prinsipiu hirak nebe baziku 1. Adopta aprosimasaun ida nebe holistiku no multi-sektoral 2. Trata foin-sa'e sira hanesan sidadaun sira nebe ativu, la'os benefisiariu sira 3. Fokus iha partisipasaun no involvimentu foin-sa'e sira nian 4. Fokus iha igualidade ba jeneru 5. Hametin propriedade no lideransa husi governu 6. Konsluta ukun-na'in sira hotu 7. Reconhese dezafiu sira hotu iha implementasaun 8. Suporta efetividade dezenvolvimentu nian 2.1.1 Adopta aprosimasaun ida nebe holistiku no multi-sektoral 53. Analiza ba situasaun ida uluk ne hatudu katak serie ida husi fator ekonomiku, sosial no politika nian mak hatu'ur foin-sa'e sira iha-risku. Hanesan diskuti tiha ona iha leten, fator ekonomiku inkluindu servisu manan-osan, informasaun kona ba merkadu, abilidade, treinamentu no asesu ba kapital; fator sosial pertensi ba familia no komunidade ida nebe foin-sa'e sira moris ba, no inklui abilidade-moris nian sira, ligasaun ho komunidade, nune'e mos hamutuk ho relasaun jeneru nian; fator politika hirak nebe forma funsaun ida nebe foin-sa'e sira hala'o iha moris politika no governu ninian, ni inklui lideransa, partisipasaun, nune'e mos lei no orden. Fator hirak ne mak fo kbi'it ba malu no servisu hamutuk hodi impede atu la-prienshe potensial nebe foin-sa'e sira iha. Atu bele resolve fator hirak nebe lu'an hanesan ne, platforma kompriensivu ida kona ba foin-sa'e tenke ser adopta mos aprosimasaun ida nebe holistiku duni ­ no rekonhese katak fokus ida de'it ba area ida (hanesan servisu no posibilidade atu hetan servisu) sei la sai efetivu hanesan iha tempu-badak no mos tenpu-naruk. Atu resolve fator nebe mak lu'an hanesan ne persiza, Tackling such a broad range of factors requires, katak saugati de'it, atu servisu ho setor oi-oin ka multiplu, inklui edukasaun, relasaun servisu nian, justisa, nune'e mos asuntu sosial no komunitaria sira. 2.1.2 Trata foin-sa'e sira hanesan sidadaun sira nebe ativu, la'os benefisiariu sira 54. Relatoriu Dezenvolvimentu Mundial ikus liu nian, ho titulu Dezenvolvimentu no Jerasaun tuir fali mai, The latest World Development Report, titled Development and the Next Generation, halo kazu ida nebe forte atu rekonhese foin-sa'e sira nu'udar sidadaun ida nebe ativu iha moris sivika no politika nian.18 Sidadaun ida nebe mak ativu hadi'a rezultadu dezenvolvimentu nian nebe mak fo fatin ba foin-sa'e sira atu halo asaun nu'udar ajente ba mudansa. Do que hein de'it bas a-ida mak governu atu (ka sira seluk) atu fo, foin-sa'e sira bele temi sai sira nia nesesidade nune'e mos sira seluk nian. Prekondisaun ba susesu involvimentu foin-sa'e sira nian iha hakotu-desizaun mak inklui komitmentu husi lideransa a'as sira, advokasia nebe maka'as ba partisipasaun foin- sa'e sira nian iha sira nia naran, nune mos presaun no interese husi foin-sa'e sira rasik. Sidadaun nebe ativu no dudu pratisipasaun foin-sa'e sira nian mos sai nu'udar investimentu tempu-naruk ida iha estabilidade sosial no politika nian. Nu'udar analiza ida 18World Bank (2006e). 24 uluk ne hatudu tiha ona, foin-sa'e Timor-oan sira alienadu husi governu postu- independensia, dez-ilusionadu ho lidere politika sira ohin loron nian no dezliga tiha husi prosesu hari'i-nasaun nian. Konsekuensia nebe iha maka katak barak mak hatudu dez- respeitu ba instituisaun hirak nebe eleitu no prosesu demokrasia; wainhira grupu ki'ik- oan ida espresa sira nia frustrasaun ho violentu.19 2.1.3 Fokus iha partisipasaun no involvimentu foin-sa'e sira nian 55. Foin-sa'e sira tenke hetan konsiderasaun la'os nu'udar resipiente de'it; sira bele halo parte funsaun ativu ida iha area halo-desizaun nian, nune'e mos iha prosesu dezenha, implementasaun no evaluasaun iha intervensaun nebe mak target ema foin-sa'e sira. Kria espasu ba partisipasaun foin-sa'e sira ne relasiona besik teb- tebes ho prinsipiu ida uluk nian. Iha Timor-Leste, Konselhu Nasional Foin-sa'e sira nian no hirak nebe mak assite iha nivel distritu nian hatudu tiha ona sira nia kapasidade hodi partisipa iha dialog ba politika nian hodi nune kontribui ba prosesu halo politika nian. Foin-sa'e balun mos hatudu tiha ona sira nia abilidade hodi organiza grupu foin-sa'e sira nian iha eventu sosial sira. Los duni, karik fo oportunidade no insentivu nebe los ka di'ak, foin-sa'e sir abele halo kontribuisaun importante ida iha area dezenvolvimentu komunitaria nune'e mos iha prosesu hari'i-nasaun. 56. Esperiensia Internasional sira hatudu katak intervensaun dezenvolvimentu ba foin-sa'e barak mak efetivu duni husi metodu partisipatoriu sira iha prosesu dezenha no mos implementasaun nian. Aprosimasaun ida hanesan ne tulun atu dud sidadania, hari'i ligasaun ida entre komunidade sira no estadu, tulun foin-sa'e sira manan lideransa no abilidade ba moris nian, no hametin kohesaun komunitariu no kapital sosial. Ho ida ne, foin-sa'e sira bele resolve sira nia sensibilidade kona ba aliansa nian nebe mak sira sente, hodi bele dezenvolve vizaun komum ida kona ba sensibilidade sai na'in ba buat ruma. Liu tan fali, monitorizasaun partisipativa no metodu evaluasaun nian sira, bele uza ona atu hatene kona ba efetividade projetu nian, inklui, pur izemplu, liu husi halo kartaun ida atu sidadaun no komunidade sira bele fo sira nia pontu ba projetu. 2.1.4 Fokus iha igualidade ba jeneru 57. Keta haluha atu ha-fahe mos pozisaun hirak nebe hare kona ba, nesesidade no perspetiva foin-sa'e feto no mane sira nian iha plataforma ida nebe kompriensivu ne. Ida ne la'os atu nesesariamente dehan katak tenke dezenvolve intervensaun diferente ida ba feto no mane. Maibe, prioridade politika sira mak tenke ka'er nesesidade rua ne, no intervensaun tenke atinji balansu ida iha sira nia target. 2.1.5 Hametin propriedade no lideransa husi governu 58. Governu tenke lidera iha prosesu dezenvolvimentu no koordenasaun plataforma kompriensivu ba foin-sa'e sira ne. Governu ninia lideransa no sai-na'in ba prosesu dezenvolvimentu wainhira halo, naran politika ida no ninia atividade ba foin-sa'e sira, sai krusial tebes. Liu-liu katak governu mak tenke foti responsabilidade no tanba nia mak iha fundu nebe naton atu implementa atividade dezenvolvimentu iha nivel nasional 19Mos, Scambary (2006). 25 nebe iha sasukat ida nebe relevante. Hanesan temi sai tiha ona iha Politika Nasional ba Foin-sa'e Sira ba Timor-Leste (hare observasaun iha Box 3), Sekretariadu Estadu ba Foin-sa'e no Desportu mak tenke koordena politika no intervensaun ba foin-sa'e sira. Maibe, Sekretariadu sei la-bele, foti responsabilidade ba implementasaun. Maibe, ministeriu sira seluk mak tenke lidera implementasaun ba atividade foin-sa'e sira nian iha sira nia respeita ba ida-idak nia portfolio. Box 4: Observasaun kona ba esbosu Politika Nasional ba Foin-sa'e sira nian no ninia Kompaktu Esbosu ida kona ba Politika Nasional ba Foin-sa'e sira (loron 17 fulan Otubru, 2007) molok hetan konsiderasaun husi Konselhu Ministru nian no aprovasaun. Esbosu politika ne iha prinsipiu sira nebe importante, vizaun no politika ninia objetivu no kontein elementu ekonomiku oi-oin. Maske nune'e, kritika ida mak, katak nia la-fo atensaun nebe naton ba dimensaun sosial no politika ba plataforma kompriensivu nebe propoen ba. Esbosu ne rekonhese duni funsaun foin-sa'e sira nian, NGO nebe bazeia-an ba foin-sa'e sira, oganizasaun desportu nian sira, ministeriu sira, no ajensia internasional sira. Nia mos konsidera servisu voluntariu foin-sa'e sira nian, pur izemplu, servisu saude, agrikultura. Esbosu politika ne mos ha-kle'an liu tan ninia importansia kona ba monitorizasaun no evaluasaun, maske monitorizasaun nebe propoen ne hare liu ba indikador makro sira (millennium development goals) iha area saude nian, edukasaun no ha-menus ki'ak de'it; nia la-konsidera impaktu husi intervensaun indivdual ba foin-sa'e sira, ka ninia efetividade. Esbosu ne rekonhese importansia husi reprezentasaun foin-sa'e nian iha Suco maibe delega ba sira possibilidade bo'ot resik kona ba sira nia funsaun (inkluindu prevensaun ba konflitu no tau-matan ba finansiamentu ba fundu hirak nebe mak kanaliza husi organizasaun foin-sa'e sira nian). Tanba ne mak nesesidade ida atu ha-kbi'it Sekretariadu de Estadu ba Foin-sa'e no Desportu no sai los duni. Maske nune, Sekretariadu ne tenke sai fatin koordenasaun de'it, la'os hala'o jestaun ba fundu projetu nian sira. 2.1.6 Konsulta ukun-na'in sira hotu 59. Entretantu Governu tenke assume lideransa tomak no responsabilidade koordenasaun nian, dezenvolvimentu no implementasaun plataforma kompriensivu ne tenke involve mos konsultasaun ho ukun-na'in sira hotu. Ida ne tenke inklui grupu no organizasaun foin-sa'e nian sira, grupu sosiedade sivil, no organizasaun non- govermental sira, komunidade lokal nune'e mo slider komunitariu sira, forum no asosiasaun setor privadu nian sira, nune'e mos doador internasional no komunidade NGO sira. Atu plataforma kompriensivu ne bele hetan susesu persiza fahe kompriensaun nebe hanesan kona ba problema, foti estratejia sira nebe ema hot-hotu hatene, nune'e sensibilidade ba soliedaridade no kooperasaun. Ba ida ne, opsaun ida mak atu hari'i forum nasional foin-sa'e ida (potensial liu mak hela iha eskritoriu predzidente nia okos) atu nune bele lori hamutuk ukun-na'in Timor nian sira ho objetivu ida atu reve hikas fali situasaun no progresu no propoen ajustamentu politika ida wainhira nesesaria. 60. Doador internasional sira no komunidade NGO bele hala'o funsaun importante ida hodi suporta; harmonizasaun ho doador sira tenke sai ona prioridade. Komunidade internasional, inklu rua hotu donor no Ngo sira, bele fo asistensia teknika, fahe esperiensia no pratika di'ak sira husi mundu tomak, no asisti iha hari'i kapasidade governu nasional no lokal nian no entidade non-governamental sira 26 nian. Liu tan fali husi fatin seluk, koordenasaun no harmonizasaun doador sira nian iha Timor-Leste sai kritiku liu ba susesu plataforma kompriensivu ne. Opsaun ida mak atu tau Sekretariu de Estadu ba Foin-sa'e no Desportu nian atu lidera koordenasaun enkontru regular sira ho doador internasional no komunidade NGO nian. 2.1.7 Reconhese dezafiu sira hotu iha implementasaun 61. Plataforma kompriensivu tenke rekonhese dezafiu implementasaun sira, no politika dezenha no intervensaun sira tuir nia dalan. Iha kapasidade implementasaun iha Timor-Leste, liu-liu wainhira hare kona ba implementasaun iha eskala nasional nian. Oin-seluk fali, plataforma kompriensivu ba foin-sa'e sira ne, hare ba ninia rezultadu ambisiozu no ninia aprosimasaun holistiku, karik sei persiza, los duni, depende ba, ator forsa implementasaun ida. Ida bele inklui ona foin-sa'e sira rasik, grupu no organizasaun foin-sa'e sira nian, komunidade sira, lider sira tradisional no uma-kreda ninian, administrasaun lokal sira, ajensia governu nasional nian, nune'e mos doador internasional no komunidade Ngo nian sira. La-persiza atu temi tan, la'os ator hotu persiza atu hala'o funsaun ida iha atividade hotu-hotu; no la'os mos katak ator hotu-hotu sei bele kontribui imediatamente. Atividade foin-sa'e nian atu susesu sei la-persiza de'it mak estratejia politika ida nebe di'ak no dezenha ba intervensaun, maibe mos mekanismu implementasaun ida nebe efetivu duni. Tanba razaun ida ne mak, tenke tau konsiderasaun ba dezenha nebe di'ak, no adapta ba, dezafiu sira kapasidade lokal nian. 2.1.8 Suporta efetividade dezenvolvimentu nian 62. Mekanizmu ida nebe ema hotu hatene kona ba monitorizasaun no evaluasaun tenke estabelese atu bele asegura efetividade dezenvolvimentu nian. Asegura efetividade dezenvolvimentu ne prosesu ida nebe hakarak atu kapitaliza iha susesu, identifika defesiensia sira no hadi'a sa;a nebe iha. Em jeral aprosimasaun operasional nian atu atinji ida ne mak atu liga ho perkiza ka estudu, mekanizmu monitorizasaun no avaliasaun atu dezenha no alokasaun rekursu sira ba prosesu hakotu- desizaun. Iha kazu dezenvolvimentu intervensaun ba foin-sa'e sira, iha duni ona evidensia balun kona bas a-ida mak bele hala'o, iha kontestu ida oin-sa, no tanba-sa.Atu hametin katak suporta intervensaun iha plataforma kompriensivu nia okos ne efetivu, hakarak hare nia nu'udar program pilotu ka nasional nian, nesesita dezenvolvimentu no implementasaun ida nebe mak tenke rigurozu iha ninia sistema monitorizasaun no avaliasaun. Maske teknikamente (no politikamente) susar, sei iha duni vantajen nafatin atu dezenvolve plataforma ida ba monitorizasaun no avaliasaun ida nebe ema hotu hatene atu nune bele fasilita impaktu evaluasaun komparitivu ida. 2.2 Prioridade Politika sira 63. Seksaun ida ne sujere katak prioridade politika lima atu responde ba situasaun "foin-sa'e iha krize" foin-dada'un iha Timor-Leste ne; prioridade hirak ne ninia finalidade mak atu tesi-kotu tiha buat rua hotu fator risku no mos dinamismu empenha-an nebe mak identifika tiha ona husi analiza situasional. Analiza situasional ida uluk ne hare kle'an liu iha parte fator ekonomiku nian, sosial no politika nian nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku hodi empenha iha hahalok risku nian 27 sira nune'e mos nu'udar fator ida nebe mak fasilita foin-sa'e sira hado aktualmente haka'at liu tiha linha hodi partisipa iha hahalok violensia. Tanba ne, seksaun ida ne tenta atu koa-lia kona ba shave prioridade politika lima nebe atu uza hodi responde ba situasaun krize ida dada'un ne nian. 64. Politika prioridade lima nebe mak identifika iha ne'e ne iha ninia forma nu'udar buat pre-liminar ida de'it. Los duni katak, sira tenke tau keta-ketak kedas, debate tiha ona, no ajusta tiha ona liu husi prosesu revizaun ida liu husi konsultasaun ida ho ukun-na'in sira. Prioridade politika nebe mak aprezenta ne la'os iha ninia orden ka tuir ninia presendensia. 28 Box 5: Summariu husi Prioridade ba Politika 1. Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola 2. Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira 3. Liga foin-sa'e sira ho komunidade 4. Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu partisipa prosesu hari'i-nasaun 5. Ha-kbi'it kontrolu formal no informal sira kona ba foin-sa'e 2.2.1 Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola 65. Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola bele responde ba fator risku lubuk ida nebe identifika tiha ona iha analiza situasional. Efeitu pozitivu husi halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola inklui: foin-sa'e hirak nebe kompleta tiha ona sira nia edukasaun sekundaria mak tenke buka atu ha-se'es sira atu la-bele monu ba ki'ak; ida ne, hanesan mos, eskola primaria no hirak be iha klaran ne hetan estimasaun ida atu hasa'e sira nia rendimentu ba to'o persentajen 27 no liu tan persentajen 50, respetivamente;20 ne katak foin-sa'e mane sira hela kle'ur liu tan iha eskola liu tinan 15 entaun ha-menus tiha posibilidade ida atu sira empenha iha atividade kriminal sira;21 katak eskola tina-tinan hasa'e tan rezultadu agrikultura ba pursentu 4;22 katak foin-sa'e nebe hetan edukasaun di'ak sei hetan fi'ar barak liu tan husi ema seluk no katak hasa'e edukasaun kontribui ba kapital sosial;23 no, katak hasa'e edukasaun hasa'e mos partisipasaun iha eleisaun sira, sai karidade liu atu fo ho voluntarismu nebe bo'ot.24 66. Halo foin-sa'e sira metin iha eskola nesesita kompriensaun ida no mudansa ba insentivu. Iha kontestu hot-hotu, inklui Timor-Leste, fator bar-barak mak determina atu hela nafatin iha eskola. Hirak ne inklui: hahalok inan-aman sira nian, komunidade no norma kultural sira, presaun ekonomiku, presaun husi belun, kualidade edukasaun nian, oin-sa ema hare ba benefisiu husi edukasaun, nune'e mos en jeral esperiensia husi edukasaun. Maske progresu signifikante duni mak hetan tiha ona iha tinan lima nia laran liu ba, liu-liu kona ba infraestrutura fizika, kontinuasaun husi numeru labarik nebe mak sai husi eskola sujere katak insentivu husi hirak nebe ikus mai utiliza (p.e. foin-sa'e sira) sei-da'uk optimiza.25 Maibe persiza peskiza ka estudu ba oin ida nebe bele tulun dezenha program target nebe di'ak, tanba fator shave iha mak liu-liu presaun ekonomiku, persepsaun husi benefisiu sira, no de faktu katak frakasu ida husi merkaduria ba kna'ar- na'in sira la-fo folin ida husi sa-ida make ma hetan husi edukasaun. 20Psacharopoulus no Patrinos (2002). 21Henry, Caspi, Moffitt, Harrington no Silva (1999). 22Foster no Rosenzweig (1995). 23Brehm no Rahn (1997). 24Karp no Banducci (1999), Riddell (2004). 25Tuir dadu husi Sistema Informasaun no Jestaun ba Edukasaun, iha tinan eskolar 2005/06, numeru ema sai husi eskola iha nivel primaria hetan ona pursentu 18. La-iha dadu hanesan neb a nivel eskola sekundaria. 29 2.2.2 Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade servisu ba Foin-sa'e sira 67. Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sir abele ha-menus ona fator risku barak no tulun atu alivia tiha dinamismu involvimentu. Hanesan temi tiha ona iha analiza situasional iha oin, literature kona ba konflitu hatudu tiha ona katak nivel la-iha servisu nebe a'as, mai hamutuk tan ho ekonomia nebe monu, signifikantemente hasa'e posibilidade konflitu nian.26 Liu tan fali, estudu ida kona ba hahalok nian hatudu katak wainhira foin-sa'e sira lakon tempu barak liu tan iha servisu signifikantemente ha-menus nivel atividade kriminal.27 Hasa'e fatin ba servisu mos iha posibilidade atu ha-menus insentivu sira nebe mak kesi ema iha hahalok violensia, nune'e mos ha-menus diz-ilusaun entre foin-sa'e sira nebe mak foin-lala'is ne mosu iha Timor-Leste. 68. Importansia husi fator parte-ejijensia (p.i., hasa'e numeru ba fatin servisu sira) nunka bele minimiza. Hanesan temi tiha ona iha leten (hare Box 1), servisu la-iha ba foin-sa'e sira nebe a'as rezulta fator sira parte-ejijensia nian, nune'e mos fator hirak nebe sai mediador ba ejijensia no fornesimentu ba kna'ar-na'in. Parte-ejijensia sira iha Timor-Leste inklui: produtividade agrikultura nebe tun-liu; setor privadu nebe ema haluha tiha; insifisiente husi governu ninia gastu; falta ba kreditu no asesu ba merkadu; no, ambiente regulatoriu ida nebe todan liu. Fator husi parte-fornesimentu nian ha-menus tiha posibilidade atu hetan servisu tanba falta de informasaun. Iha kontestu Timor-Leste ninian, responde ba fator parte-ejijensia ne mak importante liu hotu; sei la-iha insentivu atu investa iha treinamentu no skill sira (nune mos edukasaun) wainhira merkadu ba kna'ar-na'in sira la-fo folin ba investimentu sira hanesan ne'e. 2.2.3 Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade 69. Liga (hikas-fali) foin-sa'e sira ho komunidade bele lori benefisiu sira ba parte rua hotu ba foin-sa'e sira no mos ba komunidade sira. Jeralmente, hasa'e ligasaun ka kohesaun sosial sei halo komunidade sai forte liu no iha kbi'it rasik atu hasoru eventu oi-oin hanesan ki'ak, vulnerabilidade, no konflitu.28 Nu'udar temi tiha ona iha analiza situasional, estudu longitudinal hatudu katak buat ida be "ligasaun" ne fator importante ida hodi determina karik foin-sa'e ida tama tiha ona iha hahalok risku nian ka la'e.29 Ida ne bele entre inan-aman ho foin-sa'e sira, foin-sa'e ho mestre sira, foin-sa'e ho ema bo'ot ka adultu sira, nune'e mos foin-sa'e ho lider komunitariu sira. Liga foin-sa'e sira ho inana-aman ha-forsa tan instituisaun familiar nian. Liga foin-sa'e ho komunidade sira mos iha ligasaun ho prioridade politika numeru lima, katak nia bele fasilita nesesaria rede ba komunidade sira atu bele manan hikas fali lejitimasaun no refere hikas fali mos foin-sa'esira ba autoridade ida. 70. Hari'i kohesaun sosial nesesita mudansa iha pratika sira liu husi introdusaun ida no/ka ha-kbi'it prosesu kona ba relasaun. Kapital sosial refere ba rede sosial no norma informal nebe mak fasilita ligasaun ne entre individual sira. Maske iha perspetiva nebe la-hanesan kona kapital sosial, dala barak ninia finalidade mak atu hari'i relasaun 26Urdal (2004). 27Henry, Caspi, Moffitt, Harrington no Silva (1999). 28Hare Narayan (1995), Varshney (2000), Isham (1999). 29Lidry (2003), Blum (2005), and Blum no Ireland (2004). 30 ida entre autor lubuk ida inklui grupu komunitariu sira, sosiedade sivil, kompanhia privadu sira, no estadu.30 Preskripsaun politika ne oi-oin, maibe bele inklui hasa'e partisipasaun no ligasaun (formal no informal) entre grupu sira hanesan mos estadu, ha- kbi'it kapasidade organizasaun ka asosiasaun lokal sira nian, jera interasaun entre grupu oi-oin, nune'e mos rekonhese asset sosial husi komunidade sira. 2.2.4 Prioridade Politika #4: Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu partisipa prosesu hari'i- nasaun 71. Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu bele partisipa iha prosesu hari'i-nasaun ne sei tulu atu responde diz-ilusaun foin-sa'e sira nian no lori benefisiu nebe luan liu ba nasaun. Analiza situasional hare tiha ona katak iha sentimentu nebe maka'as kona ba diz-ilussaun ho governu depois de ukun-an no esklui tiha husi prosesu hari'i-nasaun. Ida ne mak tulun duni atu foin-sa'e sira tama protestu violentu, nu'udar forma diz-obediente sivil nian ida nebe mak iha lejitimidade maka'as tuir histori funu ba ukun-rasik-an. Oin- seluk fali, kna'ar hari'i-nasaun iha Timor-Leste ne bo'ot teb-tebes nebe mak foin-sa'e Timor-oan ohin loron ne nian iha duni ona kbi'it atu kontribui iha nivel oi-oin. 72. Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu partisipa iha prosesu hari'i-nasaun bele akontese liu husi kanal lubuk ida. Foin-sa'e sir abele partisipa iha politika no governu liu husi sira nia involvimentu iha kuadru politika foin-sa'e nian iha partidu politika; sira bele kontribui iha nivel-komunidade liu husi iha projetu dezenvolvimentu komunitariu nian sira; sir abele kontribui liu husi arte no desportu; nune'e mos ekonomikamente liu husi setor privadu. Hanesan mos ba prioridade politika numeru tolu, atu ha-kbi'it persiza fokus iha prosesu no relasaun sira. Ida ne objetivu politika ida nebe bele tesi-kotu tiha intervensaun barak. 2.2.5 Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it kontrolu formal no informal sira kona ba foin- sa'e 73. Ha-kbi'it kontrolu sosial formal no informal iha foin-sa'e sira ne krusial tebes atu bele responde ba dinamismu involvimentu. Hanesan temi tiha ona iha analiza situasional, maske foin-sa'e hotu afeta ho fator risku sira, maioria liu mak la partisipa iha hahalok risku, ida nebe bele nota mak violensia iha dalan durante tinan kotuk. Los duni katak, karik la-halo introdusaun hikas fali simultaneamente mekanizmu kontrolu sosial formal no informal, ida ne karik susar katak fokus ba politika no intervensaun sira iha fator risku nian sei efetivu de'it liu husi oin-sa ha-menus hirak nebe involve diretamente iha violensia (no krime) dadaun ne nebe sei la'o hela. 74. Ida ne persiza atu ha-kbi'it mekanizmu formal sira (p.i., polisia, tribunal), maknizmu informal sira (p.i., komunidade no lider foin-sa'e sira), nune'e mos halo lidgasaun entre mekanizmu formal no informal sira. Manajementu kona ba krime no konflitu dala barak liu depende liu husi mekanizmu informal sira nune'e mos iha sistema formal estadu nian. Liu tan fali, buat rua ne mesak fraku hela hotu wainhira sira iha kontradisaun, p.i., wainhira ema nebe halo violensia bele halo oin-sa atu nune'e instituisaun rua ne kontra tiha malu hodi fo vantajen ba ema ne. Los duni, ida ne dala 30See Woolcock and Narayan (2000). 31 ruma frakasu nebe signifikante liu husi esforsu politika internasional nebe oras ne iha. Maske la-bele haluha katak esensial tebes iha kontestu ida foin-dada'un ne, polisia internasional la-iha ligasaun liu kedas ho mekanizmu informal sira ba kontrolu sosial nian (nune dala barak hanesan ho instituisaun formal governu nian sira). Prezensa polisia internasional ne mos dala barak haluha tiha responsabilidade mekanizmu formal no informal sira, ida nebe mak bele mos enfrakasu tiha determinasaun no insentivu husi instituisaun local sira no autor sira nebe bele resolve rasik konflitu sosial sira.31 2.3 Opsaun sira ba Intervensaun 75. Seksaun ida ne iha finalidade rua: 1) atu fo opsaun intervensaun sira atu responde prioridade politika sira nebe mak sujere iha leten; no, 2) atu foti kolesaun husi intervensaun ba foin-sa'e sira no programa sei implementa tiha ona no nafatin iha Timor-Leste. Seksaun ida ne sei bele prienshe parte balun de'it husi finalidade bo'ot rua ne. Lista intervensaun sira la'os kompriensivu teb-tebes no klaru katak sei iha duni intervensaun no programa sira iha Timor-Leste nebe mak sei-da'uk tama to'o mai iha ita nia atensaun. Maske nune, ninia propozitu la'os atu sai kompriensivu duni, maibe atu fasilita de'it discusaun ida nebe tulun oin-sa mak bele responde tomak tiha foin-sa'e sira iha krize ne. Los duni, hein katak intervensaun no inisiativu adisional sira bele sai nak'loke liu husi prosesu revizaun ida nebe ema halo no konsulta ho ukun-na'in sira. Liu tan fali, ida mak atu hein katak lista intervensaun hirak ne sei bele hetan duni konsiderasaun ida iha plataforma kompriensivu ninia okos sei presiza ha-di'ak nafatin husi tempu ba tempu hanesan mos katak prioridade politika ba foin-sa'e sira sei muda. Lista box 5 iha kraik ne, aprezenta opsaun ba intervensaun sira iha seksaun ida ne, kategoriza husi prioridade politika nebe mak atu responde uluk ba. Dala ida tan, hanesan prioridade politika lima sira, opsaun ba intervensaun ida nela'os aprezenta iha ninia numeru prioridade. Box 6: Sumariu husi opsaun intervensaun (kategoriza tuir prioridade politika) 1. Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola Transfere osan ho kondisaun ida Edukasaun nebe fo oportunidade-ba dalarua Hadi'ak esperiensia edukasaun formal Sentru ida ba foin-sa'e sira wainhira remata tiha oras eskola 2. Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira Osan Cash-ba-servisu Servisu-intensivu ida iha servisu publiku Intervensaun iha merkadu servisu nian Skill ba kna'ar-na'in no informasaun Programa selu-an-rasik, inklui kreditu-mikro Investimentu iha agrikultura 3. Liga foin-sa'e sira ho komunidade Servisu foin-sa'e sira nian Dezenvolvimentu nebe komunidade-mak-dudu 31hare, pur izemplu, Weinstein (2005). 32 Ha-kbi'it lideransa tradisional no kultura Kampanha anti-violensia nebe foin-sa'e sira mak lidera Treinamentu skill ba moris nian Dezenvolvimentu ba labarik iha sira nia idade nurak 4. Ha-kbi'it foin-sa'e sira hodi partisipa iha prosesu hari'i-nasaun Konsultasaun ho foin-sa'e sira Edukasaun sivika Lideransa foin-sa'e nian no kapasitasaun organizasaun International exchanges 5. Ha-kbi'it kontrolu formal no informal sira kona ba foin-sa'e Inisiativa ba lideransa politika Mediasaun no treinamentu paralegal Polisionamentu Komunitariu Reve no hanoin hikas fali ona ba justisa no aprosimasaun ba reforma seguransa 2.3.1 Transfere osan ho kondisaun ida (Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola) 76. Esperiensia Internasional sira nian sujere katak programa transfere osan ho kondisaun ne (CCT) mak sasan ida nebe efetivu liu atu muda insentivu ba hirak nebe ikus-mai-utiliza nune'e mos ba servisu sira nebe mak fo sira nian matenek (delivery of services).32 Transferensia osan ho kondisaun ne iha setor edukasaun jeralmente funsiona liu husi fo ba familia ki'ak sira ho labarik ho idade-eskola pagamentu mensal ho kondisaun tuir labarik sira nia atendimentu iha eskola regularmente.33 Intervensaun ne estrimente fleksivel, iha pagasmentu ne bele liga ho kondisaun ida nebe luan hodi bele modifika fali. Pur izemplu, pagamentu bele halo tuir kondisaun formal atendimentu eskolar, partisipasaun iha edukasau-ba-oportunidade-dala rua (hare iha kra'ik), atividade ba labarik hirak nebe mak ho idade nurak (hare iha kra'ik), nune'e mos check saude labarik sira nian. Kondisaun ba hahalok nebe di'ak bele fob a familia vulneravel nebe target tiha ona nebe mak sei hetan benefisiu husi pagamentu sira hanesan ne; involvimentu komunidade sira nian provas tiha ona efetivu duni iha ida ne. 77. Iha ona tipu programa CCT nebe mak eziste nebe la'o ija setor edukasaun iha Timor-Leste, maske barak liu mak fo suporta in-kind liu fali osan cash. Program Ai-han Mundial nian (WFP) iha hela ona ninia tinan ikus iha implementasaun ba programa fo ai-han ba eskola, forma ida hanesan transferensia in-kind nebe kondisional. Hanesan mos, UNICEF dada'un ne oferese hela program foai-han therapeutic ida nebe mak atinji labarik iha eskola primaria liu 66,000 iha distritu hitu. Dala ida tan iha linha nebe hanesan mos, governu atu lansa dada'un programa fo ai-han ba eskola iha distritu ha'at nebe mak WFP la kobre. Maske nune'e, dezenha buat oi-oin nebe signifikantemente, depende ba ba produtu lokal liu fali hahan nebe importa no prepara ha-han iha eskola la'os iha uma. Maske dezenhu mudansa sira hanesan ne teoritikamente 32Hare, pur izemplu, Skoufias no di Maro (2006) no de Janvry no Sadoulet (2004). 33Evidensia husi programa doador uluk nian (hanesan ida nebe USAID fo fundu Programa fo-servisu Tranzisional) dehan katak osan cash ne gasta ba nesesidade uma-laran nian, liu-liu wainhira pagamentu halo/fob a inan sira. 33 bele komenta, sira ninia implementasaun sai susar liu no karun liu.34 Hare ba dezafiu iha implementasaun hanesan ne, lansa programa CCT pilotu iha distritu balun de'it bele konsidera tiha ona hanesan atu koko ninia efetividade husi aprosimasaun ida iha kontestu Timor-oan sira nian. 2.3.2 Oportunidade ba edukasaun-ba-dala rua (Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola) 78. Foin-sa'e analfabetu barak mak hare ona folin ida husi apriende le'e no hakerek, no foin-sa'e hirak ne tenke hetan nafatin oportunidade atu kontinua sira nia edukasaun la-interese tan razaun sa-de'it mak halo sira husik hela eskola. Oportunidade ba edukasaun-ba-dala rua tulun hodi lori hikas labarik hirak nebe mak sai- husi-eskola fila fali ba nivel akademiku nebe mak ekivalente ho ida nebe sira lakon tiha ona. Halo ida ne, atividade oportunidade ba-edukasaun-ba-dala rua persiza atu responde ba kauza labarik sira husik eskola iha tinan nebe sei nurak, hodi fo asistensia finaseiru ida nebe bele atende no/ka halo sira nia edukasaun sai relevante liu ba foin-sa'e sira (hare iha leten). 79. Elementu sira seluk husi programa oportunidade ba-eduksaun-ba-dala rua nebe susesu inklui: program nebe flexivel, kurikula nebe pratika no treinamentu ba abilidade nebe bele hili (liga ho merkadu ba servisu nian), adapta metodu instrusaun nian, programa nebe bele halo lala'is, osan minimu ba livru testu sira nian, inkorpora ho abilidade-ba-moris (hare iha kra'ik), no target nebe propriu. Tulun edukasaun-ba-dala rua sira nebe graduadu hetan kna'ar (pur izemplu, liu husi sentru kareira ba foin-sa'e sira ILO iha finalidade ida atu halo kooperasaun ho MOLCR; hare iha kra'ik) ida ne mos importante hotu. Ministeriu Edukasaun nian hala'o tiha ona programa alfabetizasaun ba adultu no foin-sa'e sira no atividade edukasaun sira ho distansia. Ida ne tenke reve hikas ona hasoru elementu hirak nebe temi tiha ona. 2.3.3 Hadi'ak esperiensia edukasaun formal (Politika Prioridade #1 Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola) 80. Maske barak liu mak prioridade do que koa-lia liu intervensaun, hadi'ak esperiensia eduklasaun formal" ne buat ida nebe krusial tebes atu muda insentivu ba foin-sa'e sira (no inan-aman sira) atu bele hela iha eskola. Hanesan temi tiha ona iha leten, labarik barak mak sai husi eskola, tanba sira (no sira nia inan-aman sira) la-hare folin ida husi kuntinuasaun husi edukasaun. Ami foti intervensaun ha'at mak maka'as liu nebe mak luan tebes hakarak atu bele hadi'ak esperiensia edukasaun formal: estabelesimentu asosiasaun preofesor no inan-aman sira nian; estabelesimentu eskola "foin-sa'e ho belun"; fundu ba manutensaun eskola nian no atividade ekstra-iha-eskola; no estabelesimentu dalan ida atu halo servisu-eskola-tersiariu. 34 Evidensia preliminar husi governu ninia haka'as-an hatudu katak problema nebe hasoru mak folin produtu lokal nian la-hanesan tuir lokalidade. Liu tan fali, prova mos tiha ona katak susar tebes atu sosa produtu lokal tasnba sira eziste hanesan agrikultura subsistensia nebe hetan surplus oit-oan liu atu fa'an. Mos hare katak programa fo ai-han iha eskola karik sei relevante liu iha area remota sira iha nebe familia sira hela do'ok husi eskola fatin. Governu konsidera ona lisaun hirak ne iha sira nia planu ba oin relasiona ho programa ida ne. 34 81. Estabelesimentu asosiasaun inan-aman ­ professor sira. Involve inan-aman iha jestaun eskola nian bele hadi'ak professor sira nia atendimentu no kualidade hanorin nian.35 Hanesan mos, hasa'e tan ligasaun entre inan-aman ho professor sira bele hasa'e mos kualidade professor sira nian.36 UNICEF, liu husi ninia projetu eskola 100 ho belun, halo tiha ona programa pilotu ida kona ba asosiasaun inan-aman ­ professor sira iha fatin lubuk ida. Intervensaun sira hanesan ne garante ijame ida nebe sistematiku ho vizaun ida atu dudu buat ne ba-oin. 82. Estabelesimentu eskola "foin-sa'e ho belun" liu husi investimentu iha treinamentu ida ba professor sira no kurikulu foun ida. Hanesan temi tiha ona iha leten, iha tiha ona violensia iha klase laran ho grau a'as ida iha Timor-Leste. Atu bele reaje hasoru buat ne, no atu estabelese eskola nebe seguru no amizade persiza investimentu iha metodu hanorin nian no kurikulu foun ida. Topiku bele inklui: edukasaun kona ba dame, manajementu konflitu, hili ema tuir treinu nebe ho abilidade atu fasilita tranzisaun husi eskola-ba-servisu, HIV/AIDS, no abilidade sira ba moris nian. Los duni, CARE, ho fundu husi USAID, lansa hela ona projetu ida atu dezenvolve no introduz edukasaun ba dame iha eskola pre-sekundariu sira. Sa-sukat seluk atu hari'i eskola foin-sa'e ho belun bele inklui: hadi'ak seguransa, servisu ida atu hare karik foin-sa'e sira balun iha-risku; hasa'e tan servisu counseling nian; no jeralmente ha-belar matenek bazeia ba staff eskola ninian. 83. Estabelese manutensaun ida ba eskola no fundu ida ba atividade ekstra kurikulu. Estabelesimentu fundu ida atu kobre, pur izemplu, manutensaun ba eskola no atividade ekstra kurikulu, bele asiste atu hasa'e atrasionamentu husi eskola ne no ho nune'e sai insentivu ida ba partisipasaun iha eskola. Estudante sira bele involve iha atividade hadi'ak eskola nian, hanesan halo to'os ka dekora turma sira. 84. Estabelesimentu buat ida nebe iha folin nasional no bazeia-ba-nesesidade bolsu estudu ida no programa internship governu nian iha kampu komunidade nian no dezenvolvimentu nasional. La'os de'it foin-sa'e sir abele kontribui ba kresimentu iha Timor-Leste nu'udar kna'ar-na'in ho abilidade, sira mos ema ba governu futuru nian no lider negosiante aban-bain-rua nian. Estabelesimentu programa bolus estudu ida bazeia- ba-folin nasional nebe fokus ba komunidade no dezenvolvimentu nasional bele hasa'e insentivu atu hela metin nafatin iha eskola, no mos kontribui ba prosesu hari'i-nasaun. 2.3.4 Sentru ida ba foin-sa'e sira wainhira remata tiha eskola/klase (Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola) "Foin-sa'e sira persiza fatin ida nebe nak'loke atu sira bele halo dialog no hala'o atividade produtivu sira seluk." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. "Intervensaun ohin loron ba foin-sa'e sira barak mak badak-limitadu; hari'i sentru ba foin-sa'e sira ne la- to'o". Kna'ar-na'in Internasional ida, iha Dili. "Ema foin-sa'e sira gosta sentru foin-sa'e nian iha Komoro. Wainhira eskola hotu sai a'at iha tinan kotuk, sentru ne la'e ida." Kna'ar-na'in foin-sa'e ida, iha Komoro. 35Jimenez no Sawada (1998). 36Suryahadi, Suryadarma, Sumarto, no Rogers (2004). 35 85. Masked ala ida tan la'os target liu atu halo foin-sa'e sira metin iha eskola, sentru foin-sa'e nian ne bele fasilita atu uza tempu produtivu nebe iha hafoin oras eskola-nian-remata tiha, bele aumenta tan atividade eskola nian, no enkoraja komunikasaun entre belun sira. Los duni, desde ukun-an iha tiha ona maneira barak nebe koko atu estabelese sentru foin-sa'e sira nian iha Timor-Leste. Jeralmente sentru hirak ne falha tiha ona dala ida tanba fundu (esternal) la-iha. Liu tan fali, intervensaun balun hare liu ba sasan sira nebe bolu hardware liu fali ida nebe bolu software. Maske nune'e, dala barak liu estrutura fiziku sai tiha importansia sekundaria. Karik ida ne sei iha nafatin, sentru foin-sa'e sira nian bele hela naran fatin ida de'it, inklui sentru komunidade sira, eskola sira, uma publiku nebe eziste, nune'e mos sentru foin-sa'e nebe dedikadu. Dala barak liu falta de finasiamentu no abilidade atu maneija, nune'e mos ho kreatividade. 86. Atu maksimiza sira nia impaktu iha fator risku nebe temi tiha ona, sentru foin-sa'e sira nian tenke oferese buat rua hotu atividade seriu no haksolok nian mos. Forma ne bele inklui: abilidade-moris nian, treinamentu vokasional no skill nian, kursu lingua/lian nian, suporta psikolojia, informasaun kona ba servisu, no hanorin kona ba valor hanesan igualidade jeneru, non-violensia, no moris mo'os. Ida ikus bele inklui mos: desportu, muzika, teatru, pintura, no puizia, nune'e mos asesu ba media no komputador sira. Sentru foin-sa'e Komoro iha Dili sai nu'udar izemplu nebe fo fi'ar atu fo treinamentu skill ba grupu bo'ot sira no organiza atividade desportu turnamentu nebe regular. 2.3.5 Fo Osan Cash-ba-servisu (Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade servisu ba foin-sa'e sira) 87. Programa osan Cash-ba-servisu karik sai nu'udar metodu ida nebe fasil liu no lais liu hodi hasa'e lala'is oportunidade sira ba servisu nian. Los duni, komunidade internasional, reaje lala'is tebes duni ba krize tinan kotuk, lansa lala'is los eskema osan cash-ba-servisu lubuk ida. Ida ne la'os atu fo de'it servisu ba ema la-ho skill rihun ba rihun, inklui foin-sa'e barak, sira mos hatama osan cash barak nebe mak persiza duni ba ekonomia lokal. Programa ILO nian, pur izemplu, hala'o husi Abril to'o Dezenbru tinan 2006 no jera tiha ona kna'ar-na'in liu 465,000 no fo tiha ona kna'ar ba ema 37,000 (pursentu 44 mak foin-sa'e, pursentu 48 feto, no pursentu 19 IDP sira) ba loron 15 ida-idak.37 Hanesan mos, Ministeriu Servisu Publ;iku nian fo tiha ona servisu temporariu iha programa manutensaun ba dalan ninian, maske ninia implementasaun ne relata tiha ona katak atraza. 88. La-persiza atu dehan tan, katak programa sira osan cash-ba-servisu bele sai de'it solusaun temporariu ida. Los duni, fulan hirak foin-lala'is ne governu no komunidade internasional sira muda se'es tiha ona husi dalan tradisional ida bolu emerjensia program fo osan cahs-ba-servisu no haka'at tama ba programa servisu- publiku-intensivu ida. Maske nune'e, iha Projetu fo Servisu ba Foin-sa'e sira (YEP), ILO iha hanoin atu mantein sistema ida nebe fleksivel no implementasaun rapidu ba atividade 37ILO no UNDP (2006). 36 fo osan cash-ba-servisu hodi responde ba situasaun espesifiku nebe la-favoravel iha distritu sira. 2.3.6 Servisu Publiku kna'ar-na'in - Intensivu (Prioridade Politika #2: Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira) 89. Hasoru ida ho kontinuasaun husi frjilidade sosial no politika, iha ona konsensus komum ida nebe dehan katak kna'ar-intensivu iha servisu publiku bele fo benefisiu liu iha termu-mediu. Programa hanesan ne ninia finalidade la'os atu fo de'it servisu (temporariu) no atu estimula ekonomia, maibe mos fo treinamentu-iha- servisu ho skill no jera rezultadu nebe produtivu. Los duni, had'iak infraestrutura publiku mak persiza liu hafoin Timor ukun-an, inklui manutensaun ba dalan, iletrisifikasaun ba Suco, konstrusaun irigasaun no manutensaun, nune'e mos hadi'ak be no saneamentu sira. 90. Maske iha serteja katak sei signifakantemente produtivu liu fali programa sira fo osan cash-ba-servisu, ultimativamente programa kna'ar-na'in ­ intensivu sei la-jera servisu na'in nebe sufisiente atu absorbe servisu fatin nebe foin-sa'e lubuk ida los mak buka, hodi husik hela populasaun sira seluk la-iha kna'ar. ILO, ho kolaborasaun ho Ministeriu de Trabalho no Reinsersaun Komunitariu (MOLCR) no fundu husi Komisaun Europeia, prepara tiha ona ninia projetu kna'ar-na'in ­ intensivu ida ("Servisu ba Dame") ida nebe hare atu hari'i fatin kna'ar temporariu nian ida ba 23,000 b rehabilitasaun infraestrutura no dezenvolvimentu. USAID mos dada'un ne prepara hela programa servisu nian ida, ho ninia titulu JOBS, ida ne maka hakarak atu fo ba numeru ki'ik-oan foin-sa'e sira (sura ba mai liu 2,5000 ba tinan tolu nia laran) ho treinamentu intensivu liu no esperiensia servisu nian. Ikus liu, governu planeia atu estabelese fundu promosaun servisu nian ba foin-sa'e sirai iha Projetu Servisu ba Foin- sa'e sira nian okos (Youth Employment Project). Ida ne sei liga ba edukasaun nebe eziste hela no Fundu ba Treinamentu Vokasional iha MOLCR ninia okos. 91. Konsolidasaun no posibilidade atu hasa'e eskala; maibe ultimativamente programa sira hanesan ne sei bele funsiona depende de'it ba `safety net' sosial (funsaun). Atu bele atinji eskala iha nivel nasional neberelevante, servisu sira ba kna'ar- intensivu oi-oin no intervensaun fo osan cash-ba-servisu sei persiza halo konsolidasaun no hasa'e nini eskala liu husi patronase nebe governu fo. Maske ida ne tiha, programa sira hanesan ne foin bele funsiona hanesan `safety ne' sosian ida, liu-liu ba falta de fatin servisu ho baze-de-abilidade nebe menus.38 2.3.7 Intervensaun Kna'ar-iha Merkadu (Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade Servisu ba Foin-sa'e sira) 92. Intervensaun kna'ar iha merkadu bele estimula nesesidade ekonomiku nebe barak liu no kresimentu fatin ba servisu nian. Analiza situasional no prioridade politika sira nebe temi uluk tiha ona koa-lia kona ba importansia atu responde ba fator- ejizensia sira. Intervensaun konkreta nebe atu responde ba situasaun ida ne bele iklui: simplifika regulamentu sira ba kna'ar iha merkadu, ida nebe dada'un ne hare hanesan iha dezenvolvidu ona la'os hanesan ida nebe bele kompara ho nasaun Aziatiku Leste hirak 38See World Bank (2007e) for a more detailed description. 37 nebe mak foin dezenvolve; estimula kresimentu fatin servisu iha setor privadu liu husi vensimentu servisu nian nebe subsidiariu ka la-selu taxa; nune'e mos estimula investimentu setor privadu no jeralmente ninia kresimentu.39 2.3.8 Abilidade atu hetan servisu no informasaun (Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade Servisu ba Foin-sa'e sira) "Treinamentu ho skill persiza koordena ho setor privadu sira atu nune foin-sa'e sir abele hetan servisu hafoin treina tiha." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. "Treinamentu tenke ser pratika, la'os Ingles ka Komputador de'it, maibe mos be'e, saneamentu, no buat seluk tan." Researcher lokal ida, iha Dili. 93. Skill ba servisu no programa informasaun sira bele asiste atu hak'besikejizensia ba kna'ar iha merkadu no ninia fornesimentu. Programa sira hanesan ne bele hala'o iha dalan oi-oin, inklui treinamentu no subsidui na aprendijazen, hala'o servisu no treinu ho iha fatin servisu nian ho setor privadu no publiku nian sira (inklui ho hirak nebe iha skill craftsmen), programa treinamentu vokasional, buka servisu no servisu fo informasaun nian, no voucher ba treinamentu sira. Los duni, esperiensia husi Amerika Latin sujere katak emphaze tenke tau liu iha programa kompriensivu nebe kombina treinamentu skill tekniku ho intervensaun sira seluk nebe sujere tiha ona iha leten. 94. Iha tiha ona inisiativu lubuk ida nebe fokus atu fo treinamnetu ba skill ka abilidade. ILO, iha ninia kooperasaun ho MOLCR, dezenvolve tiha ona programa kompriensivu ida atu tulun fo servisu ba foin-sa'e sira iha Timor-Leste. Projetu Youth Employment Project (YEP) ninia finalidade mak atu ha-kbi'it sentru rede servisu nian sira. Ida ne mos dezenha duni atu ha-kbi'it kapasidade treinador sira nebe mak iha tiha ona hodi bele fo negosiu-mikro nebe mai husi inisiativa rasik no treinamentu ho skill liu husi hadi'ak edukasaun no fundu ba treinamentu vokasional. Liu tan fali, YEP hakarak atu estabelese sistema treinamentu ida nebe bazeia-ba-kompetensia no asiste atu estabelese instituisaun nebe dud hodi dezenvolve servisu nebe mak bele determina estadarizasaun treinamentu ninian no sertifika sentru treinamentu sira. Grupu uma-kreda no NGO lubuk ida mos fo kursu oi-oin iha setor oi-oin. Jeralmente, eskala sosiedade sivil nia programa hirak ne signifikante tebes iha nivel nasional. 95. Esforsu sira tenke inisialmente fokus ba hadi'ak sentru treinamentu nebe eziste tiha ona la'os atu estabelese fali sentru foun. Maske revizaun kle'an liu ida sei persiza atu halo, sentru treinamentu nebe mak eziste tiha on abele sai di'ak liu husi dalan oi-oin: ha-luan tan sira nia eskala no ramu de treinamentu, hadi'ak sira nia rejistrasaun no oin-sa mak bele hare tui-tuir estudante sira atu bele halo evaluasaun ida efetivu no liga material kursu nian besik liu tan ba ejizensia merkadu nian ba servisu. Refleta barak liu kona ba ejizensia ba servisu iha merkadu hanesan tau treinamentu sai apropriadu liu no kualidade liu, estimativa dada'un ne dehan katak pursentu ki'ik-oan de'it mak remata sira nia treina husi sentru hirak ne no hetan servisu. 39Hare World Bank (2007f) ba discusaun estensivu iha sasan ida ne. 38 2.3.9 Programa sira nebe selu-an-rasik, inklui kreditu-mikro (Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade servisu ba foin-sa'e sira) 96. Programa sira nebe selu-an-rasik bele asiste atu estimula servisu fatin hare ba katak ejizensia ba servisu menus teb-tebes iha Timor-Leste. Setor servisu selu-an- rasik dala barak liu mak ida nebe importante tebes iha situasaun ida nebe ejizensia ba servisu menus liu. Maske nune'e, ida ne la'os, setor ida nebe atria foin-sa'e bar-barak, tanba hare ba katak persiza mos matenek no risku nebe involve. Ida ne atu dehan katak, programa selu-an-rasik ba foin-sa'e sira iha folin ida atu esplora kle'an liu tan, pur izemplu, nu'udar parte ida husi atividade dezenvolvimentu luan ida husi negosiu ki'ik- oan sira. Asistensia bele inklui mos: proviziona informasaun kona ba merkadu nian, estabelesimentu negosiu no skill manajementu nian, abilidade moris en jeral, asistensia teknika iha bazeia ba pesoal ida-idak, provizionamentu kreditu-mikro, nune'e mos mentoring professional. 97. Komunidade doador internasional dada'un ne suporta hela programa selu- an-rasik no entrepreneurial lubuk ida. ILO (nu'udar parte ida husi Projetu Treinamentu Skill hodi Manan Servisu [STAGE]) suporta tiha ona sentru ba Dezenvolvimentu Negosiu nian iha distritu lima. Sentru hirak ne fo kursu kona ba selu- an-rasik, entrepreneurship, no dezenvolve treinamentu negosiu-micro ba foin-sa'e sira ho edukasaun liu sekundariu no to'o tersiariu. Sira mos halo ligasaun ho organizasaun mikrofinansa sira. Hanesan mos, Programa ILO nian nebe fo Servisu ba Foin-sa'e sira hakarak atu fo treinamentu kona ba entrepreneurship, no UNIDO mak kontempla dada'un edukasaun entrepreneurship iha eskola sekudariu junior nian no ba hirak nebe hala'o entrepreneur. USAID mos suporta hela Sentru ba Dezenvolvimentu Negosiu lubuk ida nune'e mos liu huis kreditu-mikro grupu feto sira nian, hanesan Forum Peduli Wanita Oecusse. 98. Esperiensia iha mundu tomak dehan katak sala nebe a'as liu iha atividade kreditu-mikro sira ba foin-sa'e sira mak wainhira la-hili ninia benefisiariu halo didi'ak, no ninia kustu-efetivu sei tenke koko/teste tan. Asesu ba kreditu ba foin-sa'e Timor-oan sira rogurozamente susar, no foin-sa'e sira konsidera kreditu ne komplikadu liu atu aplika no risku barak teb-tebes atu maneija. ccess to credit for Timorese youth is severely constrained, and youth consider credit too complicated to apply for and very risky to manage. Dalan seluk, mak familiariza foin-sa'e sira kona ba oin-sa atu uza osan, inklui edukasaun baziku kona ba finansa nian, treinamentu kona ba maneijamentu osan no formasaun kona ba grupu rai-osan ninia. 2.3.10 Investa iha agrikultura (Prioridade Politika #2: Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira) "Governu persiza hatu ba foin-sa'e sira katak iha honra ida iha servisu agrikultura neba, katak la-iha moe ida nebe mak belit hela tan ba ho nia." Lider foin-sa'e ida, iha Dili. 99. Investimentu iha agrikultura ne prioridade ida ba servisu fatin no jera rendimentu nian, liu iha area rural sira. Agrikultura sei hela metin hanesan baze ida ba parte bo'ot ba populasaun Timor-oan sira ba tempu naruk nebe sei mai. Iha estimasaun ida katak pursentu 80 husi populasaun rural mak la-hetan seguransa iha ai-han ba tempu 39 balun durante tinan ida tanba to'os-na'in sira halo sira nia servisu iha rai nebe mak la- produtivu ona. Atu belehetan fali ninia potensialidade, foin-sa'e sira tenke apresia ninia importansia, no oportunidade nebe nia iha, iha setor agrikultura. 100. Komunidade doador internsiaonl sira dadaun ne suporta hela esforsu lubuk maibe ninia eskala relativamente ki'ik. Pur izemplu, USAID suporta hela kooperativa café Timor entretantu GTZ hala'o hela ninia programa iha distritu rua, Baucau no Manatuto. Sobre tudo, la-iha doador ida ka NGO ruma mak suprota projetu hirak nebe target foin-sa'e sira diretamente iha skill ba agrikultura nian. Ema hirak nebe mak fo informasaun dehan katak foin-sa'e sira tenke forma eskala bo'ot ida nebe bele tulun governu husi kotuk iha area programa estensau agrikultura nian. Tau tan fali, iha duni nesesidade lo-los kona ba investimentu komplementariu iha dala sira, infraestrutura irigasaun nian, nune'e mos fasilitasaun ba asesu ba merkadu sira. 2.3.11 Servisu foin-sa'e nian (Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade) "Servisu foin-sa'e nian ne idea interesante ida, maibe foin-sa'e sira persiza skill atu bele fo servisu ida ne." Lider foin-sa'e ida, iha Maliana. "Ami sei partisipa iha servisu foin-sa'e nian, maibe tenke liga ba treinamentu. Ami bele hala'o servisu ba komunidade, ida nebe ami hatene no ho ida nebe ami bele komunika." Ema foin-sa'e ida, iha Baucau. 101. Involve foin-sa'e sira hodi fo servisu ne dalan efetivu ida atu manan esperiensia, enkoraja sidadania ativu, no liga foin-sa'e sira ho komunidade. Robert Putnam, akademiku ida nebe kunhesidu tebes ida nebe hakerek pontu sira kona ba kapital sosial nian, "ita nia sosiadade hotu persiza kapital sosial barak liu tan...no tuir hau nia vizaun area ida mesak nebe mak prometidu liu ho inisiativu mak servisu foin-sa'e nian."40 Bai-bain, servisu foin-sa'e nian involve ema foin-sa'e sira hado hala'o servisu publiku sira, hanesan servisu baziku kona ba saude nian, tau-matan ba labarik, halo komunidade nia uma, programa alfabetizasaunprotesaun ba meio-ambiente, konstrusaun eskala ki-ik ba infraestrutura (hanesan dada iletrisidade iha area rural), estensaun agrikultura no servisu haki'ak animal, atividade labarik no foin-sa'e sira nian iha area nebe nak'loke, nune'e mos fo servisu monitorizasaun no evaluasaun. 102. Servisu foin-sa'e nian lori benefisiu la'os de'it ba individual sira maibe mos ba komunidade, liu-liu hare ba realidade katak area rural barak iha Timor-Leste mak falata servisu publiku. Atividade tenke hetan konkordansia ho komunidade sira no inklui foin-sa'e sira iha prosesu dezenha nian. Kompensasaun osan minimu (pur izemplu, ba transporte no ha-han) karik sei bele fo. Servisu foin-sa'e sira nian bele tulun atu rehabilita foin-sa'e sira hodi fo counseling intensivu ida no atividade produtivu sira se'es husi sira nia komunidade rasik ka sira nia belun sira nebe mak bele ezerse influensa negativu. 103. Programa servisu foin-sa'e nian dada'un ne popular tebes iha mundu tomak; los duni, sira hetan ona konsiderasaun iha Timor-Leste. Izemplu sira husi mundu seluk mak inklui: Fundu ba foin-sa'e Umsobomvu no programa groundbreakers iha 40Sitas husi World Bank (2005b). 40 Afrika du Sul; Servisu Estadu Unidu nian no Korpu Konservasaun; Programa Jovenes Contructores iha Mexico nune'e mos programa halo uma sira seluk iha Estadu Unidus, Canada, Serbia, no Afriaa du Dul; Programa Servisu Foin-sa'e Nasional Pakistan nian, ida mak foin-lala'is ne lansa kampanha alfabetizasaun ida be feto; nune'e mos Korpu Konservasaun Palawan iha the Philippines.41 Iha Timor-Leste servisu foin-sa'e nian hare hetan tiha ona iha esbosu Politika Nasional ba Foin-sa'e, no lei foin-lala'is ne fo servisu mandatu military ida nebe sei hahu iha tinan 2008, maske sei liu husi rekrutamentu seletivu ida tanba kapasidade limitadu military nian atu absorbe numeru voluntariu bo'ot ida. 2.3.12 Dezenvolvimentu nebe Komunidade mak dudu (Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade) 104. Foin-sa'e sira involve iha programa dezenvolvimentu nebe komunidade mak dudu (CDD) mak dalan efetivu ida atu inklui sira iha hakotu-desizaun iha komunidade, fo fatin ba sira atu koa-lia no oportunidade atu influensia asuntu sira lokal nian, nune'e mos dezenvolve sira skill sosial no tekniku. CDD bele dudu kohesaun sosial, suporta partisipasaun planeamentu lokal no alokasaun rekursu, nune'e mos planu no skill hakotu-desizaun, Programa sira hanesan ne bele serve nu'udar ain- fatin ida atu involve foin-sa'e sira iha asuntu lokal sira nian, liga sira ba komunidade no hari'i sira nia abilidade ba moris nian.42 105. Iha entri point barak mak bele lori foin-sa'e sira tama iha programa CDD. Izemplu sira inklui: partispasaun iha enkontru komunitariu sira; sai eleitu nu'udar reprezentante komunidade nian ida nebe responsabiliza atu implementa kna'ar seluk ruma; sai nu'udar target benefisiariu; inklui dedikasaun finaasiamentu; nu'udar parete ida husi ekipa implementasaun nian, nebe manan servisu no no skill sira; nu'udar fasilitador komunidade; atividade komunikasaun no outreach; nu'udar evaluator no monitor ba programa sira.43 2.3.13 Ha-kbi'it lideransa tradisional no kultura nian dudu (Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade) 106. Programa nebe atu ha-kbi'it relasaun entre foin-sa'e sira ho lider tradisonal no kultura nian sir abele fasilita kohesaun ida entre foin-sa'e ho sira nia komunidade. Maske la-forte hanesan uluk, foin-sa'e sira sei mantein nafatin ligasaun ho lider espiritual (lianain) no tradisional (liurai) sira, liu-liu iha area rural sira. Lisan (pratika fi'ar tradisional) buka atu hetan balansu ida entre mundu espiritual nian/bei-ala sira ho mundu fiziku nian no nia sentru, atu nune bele efetivu, iha nivel-komunitariu. Pelu menus governu koko ona dala ida atu promove dame no rekonsiliasaun hafoi liu tiha krize tinan kotuk nebe involve lianain, maibe tanba fasilidade implementasaun nebe ki'ak liu halo nia la-atinji ninia objetivu ida. Se karik fasilita tuir lo-los, lianain, liurai no lisan bele asiste hodi liga foin-sa'e ho komunidade sira, liu-liu iha distritu rural sira. 41Ninia detalhu, hare World Bank (2005b). 42Hare, Barron, Diprose no Woolcock en jeral(2006). 43Ninia detalhu, hare World Bank (2006c). 41 2.3.14 Kampanha Foin-sa'e anti-violensia dudu (Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade) 107. Kampanha anti-violensia Lokal no nasional prova tiha ona ninia efetividade hodi ha-menus hahalok negativu no hadi'ak relasaun inter-komunal sira.44 Shave ba kampanha sira hanesan nemak atu involve foin-sa'e sira rasik iha parte rua hotu, iha dezenvolvimentu no desiminasaun mensajen kona ba dame no anti-violensia. Ho ida ne foin-sa'e sir abele involve-an iha dialog ho sira nia belun sira nune mos ho komunidade tomak. Metodu ida ne partikularmente folin teb-tebes wainhira foin-sa'e no lider komunitariu nebe iha influensia liu, liu-liu hirak nebe mak uluk iha tiha ona simpatetiku ho violensia, publikamente anunsia hikas fali no lakohi tan violensia liu husi kampanha nebe foin-sa'e sira mak hodi ulun hala'o. Oin-seluk fali, wainhira parte esternal ida, hanesan doador internasional, produz publisidade ida no anunsia liu husi media, entaun ninia mensajen (ka opiniaun) posivelmente konsidera la-relevante no sei ignora tiha. 108. Klaru, fonte media nian sira iha Timor-Leste ne limitadu, no kuaze la-eziste iha dili nia li'ur (distritu sira seluk) (se la'sura ho telivizaun satelitu Indonesia ninian). Iha duni grupu radio komunidade balun, jornal eskola nebe distribui (Lafaek), no emisora nasional ida iha kanal ida ne. Ninia konsekuensia mak, kanal alternativa sira hotu hotu komunikasaun tenke hetan konsiderasaun, nune'e mos drama sosial no teatru boneku nian sira. Edukasaun jeral barak liu tan nebe mak terget labarik sira, foin-sa'e no adultu sir abele mos uza media folk popular sira hanesan ne. 2.3.15 Treinamentu ba abilidade-moris nian dudu (Prioridade Politika #3: Liga Foin- sa'e sira ho Komunidade) 109. Estudu sira hatudu katak abilidade-moris bele tulun foin-sa'e sira nebe iha- risku bele integra efetivu liu tan iha edukasaun, ekonomia nune'e mos sira nia komunidade. Programa nebe fo treinamentu abilidade-moris nian ba foin-sa'e sirabele tulun sira atu ultrapasa tiha defisiensia skill sosial nebe dala barak sira adopta iha idade nurak nian. Obriga foin-sa'e sira atu muda sei la-la'o, maske, hetan duni rezultadu nebe he'in. Los duni katak argumentu baziku kona ba programa abilidade-moris nian katak foin-sa'esira kompriende ninia razaun, no hodi konsidera, atu halo mudansa. Abilidade- moris nian bele sai espesifiku-iha-kontestu no karik bele inklui resolve problema sira, hahalok iha servisu fatin, manajementu ba konflitu, tekniku buka servisu nian, (hare iha leten), komunikasaun no oin-sa haktou desizaun no estimasaun-ba-an. Dada'un ne iha Timor-Leste, iha tiha ona programa treinamentu ba skill no vokasional lubuk ida, hanesan hirak nebe mak suporta husi UNICEF, SOLS no World Vision, nebe mak integra mos atividade abilidade-moris nian. 110. Mentoring ba programa ne buat seluk ida, opsaun intervensaun nebe atu hanesan. Programa hirak ne bele tulun foin-sa'e sira nebe iha-risku aut bele nani iha be mudansa iha moris adolesnte nian. Tipikamente sira konsiste ho hasara ema adultu ida nebe iha ho ema foin-sa'e ida, no hakarak atu hanorin, treina, nune'e mos sai modelu ba sira halo tuir. Nivel organizasaun nian nebe persiza ba programa mentoring ho eskala 44Hare, pur izemplu, Paluck (2007). 42 nebe bo'ot, maske nune'e, klaru katak la'o liu tiha kapasidade nebe mak oras ne dada'un Timor-Leste iha. 2.3.16 Dezenvovimentu ba Labarik nurak (Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade) 111. Investa iha dezenvolvimentu ba labarik nurak ­ no abilidade inana-aman nian nebe persiza atu akompanha sira ­ karik buat ida nebe efetivu liu atu ha- menus foin-sa'e sira foti-hahalok nebe ho risku. Medida preventiva tolu nebe mak partikularmente hatudu tiha ona katak iha duni efeitu pozitivu: (1) fo kualidade moris ba labarik nurak sira hahu kedas husi oferese edukasaun ba inan-aman sira no suporta atividade sira nune'e mos kualidade edukasaun pre-eskolar no ninia atividade sira; (2) fo skill kona ba inan-aman nian ba inan-aman sira nebe iha-risku no sira nebe foin sai inana bad ala uluk atu be prevene tiha abuzu ba labarik; no (3) tulun professor sira atu bele identifika hahalok nebe bele fo problema iha idade nurak kedas no fo suporta nebe adekuadu/naton. Imunizasaun, kuidadu prenatal, edukasaun kona ba nutrisaun, no suplemenatasaun ai-han nutrien-mikro mos bele kontribui ba labarik sira nia saude nebe di'ak.45 112. Atividade dezenvolvimentu ba labarik nurak (ECD) sir abele implementa liu husi metodu oi-oin, inklui uzu ba media, vizita ba uma (pur izemplu, liu husi programa servisu foin-sa'e sira nian; hare iha leten), no klase ba counseling iha eskola sira ka iha sentru komunitariu sira (iha nebe mak transferensia osan-cash ba sira nebe mak persiza liu tebes no familia sira nebe mak hela iha risku bele sai kondisional ida tuir atendimentu) Atividade balun nebe mak relasiona ho hirak nebe mak hala'o tiha ona, inklui treinamentu ba inana-aman UNICEF halo tiha ona. 2.3.17 Konsultasaun ho Foin-sa'e sira (Prioridade Politika #4: Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu bele partisipa iha prosesu hari'i-nasaun) "Iha tiha ona konsultasaun barak iha tempu uluk, maibe governu nunka buka tuir atu hatene ka halo kona ba buat nebe mak hakerek tiha ona." Lider foin-sa'e ida, iha Maliana. 113. Konsultasaun ho foin-sa'e sira mak dalan ida uluk liu nebe bele empenha sira iha futuru nasaun ninian nune'e mos ho sira nia futuru rasik. Los duni, no hanesan lia-fuan iha leten dehan katak, iha tiha ona konsulta nebe governu halo bar-barak ho foin-sa'e sira iha pasadu. Maibe, atividade hirak sai nu'udar hahu de'it, se la-iha tan asaun substansial ruma nebe hamutuk mos ho partisipasaun entaun sira halo tan risku de'it no hasa'e tan diz-satisfasaun no diz-ilusaun husi foin-sa'e sira. Ultimativamente, konsulta no dialog sira sai nu'udar dalan ida atu hari'i relasaun nune'e mos bele hetan kompriensaun komum no vizaun ida. Ida ne sei la-atinji iha sesaun ida ka rua de'it. Alternativa mak, prosesu ida nebe sustentavel ne mak nesesariu. 45Hare World Bank (2006a) no mos World Bank (2007f). 43 2.3.18 Edukasaun Sivika (Prioridade Politika #4: Ha-kbi'it foin-sa'e sira atu bele partisipa iha prosesu hari'i-nasaun) 114. Edukasaun sivika bele fo kompriensaun baziku ba konseitu nebe nesesariu ba partisipasaun nebe folin liu tan iha prosesu hari'i-nasaun. Hasa'e matenek dala ruma mak dalan-haka't uluk liu ba prosesu ha-kbi'it ema nian. Hanesan ne mos, ha-kbi'it foin-sa'e sira atu bele partisipa iha prosesu hari'i-nasaun persiza sira nia matenek baziku kona ba siviku nian sira, inklui konseitu teoretiku hanesan demokrasia, separasaun do poder, sasan publiku no sasan privadu nian sira, direitu, ramu governu nian sira, maibe mos komprinsaun pratiku liu mak oin-sa konseitu hirak ne bele hala'o iha Timor-Leste nia kontestu. Los duni, ida mak bele apriende konseitu hirak ne liu husi treinamentu nune'e mos liu husi pratika. Ho nune'e, bele hanorin ona siviku ba iha eskola sira nune'e mos iha familia sira, komunidade, uma-kreda, media, sentru foin-sa'e sira nian nune'e mos iha loron eleisaun nian. 2.3.19 Lideransa foin-sa'e no kapasidade organizasaun (Prioridade Politika #4: Ha- kbi'it foin-sa'e sira atu bele partisipa iha prosesu hari'i-nasaun) "Susar tebes ba foin-sa'e sira atu hakerek proposal ida; sira la-iha skill no enfrente mos barreira kona ba lian." Lider foin-sa'e ida , iha Dili. 115. Increasing youth leadership and organizational capacity is crucial to their participation in nation-building. Most, if not all, youth groups and organizations in Timor-Leste have low human resource capacity and poor financial conditions.46 These groups, whether formal or informal, would be able to better serve and represent their members if they were well led and run. Training and capacity building programs could be offered to leaders of youth groups in urban and rural areas. Indeed, there are a number of such programs operating. The World Bank and AusAID, for example, have worked with the District Youth Councils. Such programs, pending an evaluation, could potentially be scaled-up to cover a wider range of youth groups and organizations. 2.3.20 International exchanges (Policy Priority #4: Empower Youth to Participate in Nation-building) "Importante teb-tebes atu haruka foin-sa'e sira barai sira seluk atu nune'e sir abele apresia esperiensia husi ema sira seluk, no hodi manan vizaun ida ba sira nia rain rasik." Veteranu ida, iha Dili. 116. `International Exchanges' ne, liu-liu ba nasaun hirak nebe iha ninia historia nebe moris mai hanesan Timor-Leste nune'e mos iha rejiaun ida ne, atu bele fob a foin-sa'e sira perspetiva foun kona ba kna'ar hari'i-nasaun nian iha liman, no sira nia funsaun iha laran. Los duni, lider foin-sa'e lubuk ida dehan katak `international exchanges' ba nasaun sira seluk hanorin ba partisipante sira oin-sa prosesu hari'i-nasaun ne bele aplika iha Timor-Leste. Atu bele hetan sussesu, exchanges sira hanesan ne'e ne persiza defini ninia objetivu didi'ak, selesaun ba partisipante sira nebe halo ho atensaun, no planu ida atu asegura partisipante sira bele tuir to hotu ho asaun nebe konkreta. Sira mos bele komplementa liuh husi kultura nasional periodikamente no eventu desportu sira 46See Ostergaard (2005). 44 (pur izemplu, festival foin-sa'e sira nian) ba ema foin-sa'e sira atu bele troka vizaun ho no apriende husi parte seluk husi rai sira seluk. 2.3.21 Inisiativa Lideransa Politika (Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it KOntrolu Formal no Informal sira kona ba Foin-sa'e sira) 117. Inisiativa husi lider politika sira iha nia funsaun importante ida hodi rejeita violensia no hanehan maka'as hasoru hirak nebe mak provoka disturbiu. Iha duni persepsaun komum ida nebe lider politiku sira, ba interese politika, implisatemente halo ho hakarak hodi hasa'e violensia foin-sa'e sira nian durante krize tinan kotuk. Sansaun hahalok violensia ida ne iha tiha ona, bele argumenta duni, kontribui signifikantemente ba situasaun impunidade no oportunizmu. Iha tiha ona esforsa balun foin-lala'is neatu haruk mensajen non-violensia. Pur izemplu, Prezidente no Governu lansa tiha ona inisiativu lubuk ida molok no depois de krize tinan 2006 atu bele ha-menus tensaun iha komunidade entre grupu arte marsial sira,47 no Simu Malu, plataforma politika governu nian mak ba seguransa no re-integrasaun sustentavel ida ba ema hirak nebe refijia tanba konflitu. Ba razaun lubuk ida nebe mak kompleksu tebes, atividade hirak ne tomak la-dun efetivu ida, inklui fraku iha koordenasaun, fi'ar nebe menus liu ba instituisaun governu nian sira, no falta de rekonhesimentu ba responsabilidade ba asaun individual ka koletivu iha pasadu. 2.3.22 Mediasaun no treinamentu paralegal (Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it Kontrolu Formal no Informal sira kona ba Foin-sa'e sira) "Hau simu treinamentu kona ba rezolusaun konflitu nian, ida nebe mak konselhu foin-sa'e distritaI nian organiza. Hau uza skill hirak ne iha okaziaun bar-barak hodi dispersa tiha tensaun sira nebe iha. Chefe suco sira persiza tulun atu resolve problema sira." Chefe de suco ida, iha Baucau. 118. Mediasaun no programa paralegal sira, inklui treinamentu, potensialmente bele halo funsaun importante ida hodi hari'i mekanizmu informal ida ba kontrolu sosial. Iha leten ita nota tiha ona kontrola formal no informal iha foin-sa'e sira nebe rahun, nune'e mos ninia nesesidade atu ha-kbi'it instituisaun sira no sira nia ligasaun ida ba-malu. Los duni, Asia Foundation no the World Bank suporta tiha ona rezolusaun konflitu iha nivel lokal, ida uluk fokus iha grupu arte marsial sira no idatuir mai ne iha grupu foin-sa'e sira nian en jeral. Esforsu sira hanesan ne bele liga ho treinamentu paralegal, iha nebe bele fasilita asesu ba mekanizmu justisa formal sira, no habelar hodi bele kobre komunidade no mo slider foin-sa'e nian sira. 2.3.23 Polisionamentu Komunitaria (Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it KOntrolu Formal no Informal sira kona ba Foin-sa'e sira) 119. Konseitu nebe uza ho susesu tebes iha nasaun seluk ma investimentu iha "seguransa vizinhu" ka programa sira kona polisia komunitaria. Jeralmente programa hirak ne adopta aprosimasaun ida nebe holistiku iha komunidade ho violensia- a'as no enfaze iha konbinasaun ida kona ba "polisionamentu ba rezolve-problema" (empenha iha preventivu liu fali reativa polisionamentu, inklui hadi'ak akuntabilidade no 47Including a code of conduct by martial arts groups and attendant declaration pledging to resolve conflicts peacefully. 45 relasaun polisia-komunitaria) no hadi'ak servisu publiku baziku (hanesan edukasaun, saude no be'e). Fizibilidade husi aprosimasaun ida ne mak iha kontestu Timo-oan nian tenke buka hatene no, karik konsidera relevante, integra iha atividade treinamentu ba UNPOL sira. 2.3.24 Reve no hanoin hikas fali aprosimasaun ba reforma justisa no seguransa (Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it KOntrolu Formal no Informal sira kona ba Foin-sa'e sira) 120. Frakeza sistemik no sentralizadu husi instituisaun justisa no seguransa hodi mantein lei no orden, sujere hanoin fundamental ida nebe hare fali oin-sa atu aprosima par abele ha-kbi'it setor justisa no seguransa sira. Dala ida tan liu-liu ba pioridade politika liu fali intervensaun espesifiku, ha-kbi'it kontrolu forma ba foin-sa'e sira" esensial liu atu traduz ba ha-kbi'it setor justisa no seguransa. Estabelesimentu regulamentu ba lei nian, inklui setor justisa no seguransa sira, dala ruma sai dezafiu bo'ot liu hotu iha dezenvolvimentu politika. Ida ne sai dezafiu nebe todan liu tan iha kontestu postu-konflitu no iha nebe regulamentu informal tradisional nian no norma sira domina forte los. Iha Timor-Leste, maske progresu signifikante halo dada'un tiha ona hodi estabelese plataforma legal no treina personel sira, ejizensia ba justisa no servisu seguransa nian do'ok liu husi abilidade estadu nian atu fornese. Los duni, violensia foin- lala'in ne barak liu mosu tanba sira nia sala no hatudu maka'as los ona sira nia frakeza iha setor justisa no seguransa. Ida ne sujere revizaun kompriensivu ida ba reforma justisa no seguransa, nune'e mos dezenvolvimentu sasan foun atu suporta reforma sira hanesan ne. 2.4 Kriteria hodi halo prioridade ba intervensaun sira 121. Seksaun ida ne propoen criteria lubuk ida hodi halo prioridade ba intervensaun sira bazeia ba fator set rua: fator nebe fo impaktu no fator fizibilidade. Ida ne la-realistiku atu hanoin de'it katak posibilidade intervensaun sanulu resin nebe aprezenta iha leten bele implementa iha Timor-Leste. Atu bele aisiste hodi halo selesaun ba prioridade intervensaun sira, fator nen mak tenke hetan konsiderasaun: Box 7: Sumariu ba Kriteria 1. Impaktu: A. Impaktu husi problema B. Tempu C. Eskala 2. Fizibilidade: D. Kapasidade atu implementa E. Availabilidade husi fundu F. Espasu Politiku 122. Iha fator impaktu shave tolu: 46 A. Impaktu kona ba problema: Iha analiza situasional uluk nian, ami aprezenta fator lubuk ida nebe mak tau foin-sa'e sira iha-risku hodi empenha-an iha hahalok risku nian nune'e mos dinamismu nebe dudu foin-sa'e sira hodi atualmente partisipa iha hahalok nebe ho risku. Tanba ne mak, wainhira halo prioridade ba intervensaun sira, ita tenke konsidera sira nia potensial husi impaktu nebe mak direta ka indireta iha fator no dinamisu sira ne. B. Tempu: Intervensaun sira balun nebe mak aprezenta iha leten bele produz impaktu imediatu, wainhira sira seluk bele fo impaktu iha tempu nebe naruk liu oit-oan. Wainhira halo prioridade ba intervensaun, tenke mos konsidera tempu hira mak programa ne sei gasta no jera impaktu sira iha kra'in/kampu. C. Eskala: Iha aprezentasaun husi opsaun ba intervensaun sira iha leten ami nota tiha ona katak atividade barak mak dada'un ne la'o hela. Maske nune'e, atividade hirak ne, dala barak liu mak hala'o iha eskala nebe mak lasufisiente hare ba parte krize foin-sa'e sira nian foin-lala'is ne no ninia konsekuensia ba futuru. Tanba ne, wainhira halo prioridade ba intervensaun, sira nia potensia atu bele hala'o iha eskala nasional nebe mak relevante hodi bele to'o ba benefisiariu tomak ne, tenki mos konsidera (ida ne relasiona besik kedas ho fator fizibilidade, liu-liu kapasidade). 123. Iha fator fizibilidade tolu: D. Kapasidade Implementasaun: Opsaun intervensaun balun nebe mak aprezenta iha leten ne nesesita kapasidade implementasaun nebe sofistakadu oit-oan. Maske nune'e, kapasidade implementasaun iha Timor-Leste--governu, sosiedade sivil, grupu no organizasaun foin-sa'e sira, nune'e mos ho setor privadu ­ fraku los. Los duni, iha seksaun prinsipiu sira iha leten neba, ami hakerek persiza atu "rekonhese obstaklu husi implementasaun nian"; ida ne importante teb-tebes hodi atu repete tan no inklui hanesan kriteriu espesifiku ida. Halo prioridade tenke foti konsiderasaun kona ba fizibilidadeteknika nebe iha. E. Availabilidade fundu sira: Maske iha rendimentu husi gas governu hetan, maibe fundu ba dezenvolvimentu iha Timor-Leste limitadu liu, liu-liu antisipa wainhira ida hakarak atu hala'o intervensaun hirak nebe mak temi ne iha eskala ida nebe ho nivel nasional nian. Prioridade ba internvesaun tenke persiza konsidera oin-sa mak programa ne ninia fundu iha tempu-badak, nune'e mos iha tempu-naruk. F. Espasu Politiku: Tau tan ho kapasidade dezenvolvimentu no fundu sira, hakarak politiku nian mos no espasu sira ne sai rekursu ida nebe limitadu. Ida ne partikularmente ho kazu Timor-Leste nianhare ba violensia foin-sa'e sira nian, iha grau oi-oin, involve mos motivasaun politika. Iha kontestu ida ne, hanesan mos iha postu-konflitu hotu ka kontestu postu-konflitu sira, platforma kompriensivu ida no ninia programa sira tenke tau iha konsiderasaun ba realidade politika no kapitaliza iha sa-espasu ida mak eziste. 47 3 Rekomendasaun sira: Prioridade 6 ba Intervensaun 124. Kapitulu ida ne rekomenda intervensaun nen atu hodi implementa prioridade politika lima nebe mak identifika tiha ona iha kapitulu ida uluk. Iha kapitulu ida antes ami identifika tiha ona prinsipiu balun husi plataforma kompriensivu ida ba foin'sa-e sira, prioridade politika lima, lista intervensaun 20 resin nebe mak bele responde ba prioridade hirak ne, no sujere criteria sira atu bele uza hodi hili prioridade ba intervensaun. Hare ba prinsipiu sira, prioridade sira no kriteria, ami rekomenda intervensaun nen tuir mai nebe mak ninia sumariu iha kra'ik net au iha tabela iha kraik. Ida ne la'os lista tuir ninia orden prioridade. Box 8: Sumariu husi Rekomendasaun ba Intervensaun sira 1. Habelar tan programa eskola nian nebe fo osan cash/in-kind 2. Estabelese hikas fali senntru foin-sa'e sira nian 3. Ha-belar tan programa fo servisu ba kna'ar-intensivu 4. Estabele hikas fali programa dezenvolvimentu nebe komunidade mak hahu nebe fokus ba foin-sa'e sira 5. Suporta programa komunikasaun ida nebe foin-sa'e mak lidera 6. Suporta justisa komunitariu no `safety program' 125. Rekomendasaun hirak nu'udar tentaiva bad ala uluk nebe mak halo atu identifika prioridade ba intervensaun hodi responde ba krize foin-sa'e nian foin- lala'is ne no dezafiu sira iha futuru kona ba dezenvolvimentu foin-sa'e iha Timor- Leste. Dala ida tan, ami hein katak rekomendasaun hirak ne sei sujeitu ba prosesu rigurozu ida husi ema nebe bele reve no konsulta ho ukun-na'in sira, involve governu, sosiedade sivil, nune'e mos donor internasional no komunidade NGO sira. Tanba razaun di'ak nian, kapitulu ida ne ka'er pontu importante sira husi analiza sira nebehalo tiha ona iha oin. 3.1 Intervensaun ba Prioridade #1: Habelar tan programa eskola nian nebe fo osancash/in-kind Objetivu husi Politika: Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola Rasional: Afeta insentivu ekonomika diretamente atu hela nafatin iha eskola 126. Habelar tan programa fo osan cash no/ka in-kind iha eskolasei asiste atu responde ba insentivu hodi prevene atu foin-sa'e sir abele hela nafatin iha eskola. Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola bele responde ba fator risku lubuk ida nebe mak identifika tiha ona iha analiza situasional, inklui kohesi ho komunidade, "ligasaun" nune'e mos posibilidade foin-sa'e sira atu hetan servisu. Tau tan, estudu sira hatudu katak halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola hetan pontu pozitivu benefisiu nian barak tebes ba individu ida no sosiedade, inklui ha-menus posibilidade atu sai ki'ak, rendimentu 48 a'as, ha-menus oportunidade atu partisipa iha atividade kriminal, hasa'e rezultadu agrikultura nian, nune'e mos hasa'e nivel fi'ar nian, kapital sosial no partisipasaun politika.48 Hanesan ami hakerek iha leten, halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola persiza responde ho insentivu ba partisipasaun no persepsaun sira kona ba benefisiu. Habelar programa eskola fo osan cash/in-kind, sei afeta diretamente ba insetivu ba foin- sa'e sira atu hela nafatin iha eskola. 127. Katak iha eskola hirak nebe mak fo tulun in-kind sujere katak habelar intervensaun sei iha fizibilidade. WFP, UNICEF, no governu sira hotu iha faze ida nebe implemante dada'un programa fo ai-han iha eskola, forma ida husi tulun in-kind. Maske programa hirak ne hotu iha sira nia dezafiu operasional, prezensa husi programa hirak ne sujere katak buat tolu hotu husi fator fizibilidade bele maneija, inklui kapasidade implementasaun, fundu sira no espasu politika nian. 128. Adisionalmente atu loke tan kobertura jeografika, espansaun ne tenke buka atu introduz suporta sofistikadu ida nebe bele haka'at liu tiha, pur izemplu, provizionamentu bah an-meiodia nian. Programa dadaun ne fokus barak liu iha forma ha-han no merenda. Suporta alternativa atu halo ema hela metin iha eskola bele mos inklui, pur izemplu, transferensia cash ho kondisaun nune'e mos estabelesimentu konta atu rai osan nian nebe foin-sa'e sir abele asesu bano hodi asiste sira ihakna'ar-eskola nian ka tranzisaun ba eskola-tersiariu. Ba ida ne, espansaun ne dala ruma tenke hahu ho tulun in-kind ba foin-sa'e sira no/ka sira nia inan-aman no tranzisaun bo mekanizmu no aprosimasaun nebe sofistikadu liu. 3.2 Intervensaun ba Prioridade #2: Estabelese hikas fali sentru foin-sa'e sira nian Objetivu husi politika: Prioridade Politika #1: Halo foin-sa'e sira metin nafatin iha eskola Prioridade Politika #3: Liga foin-sa'e sira ho komunidade Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it Kontrolu Formal no Informal nian ba Foin-sa'e sira Rasional: Hadi'ak esperiensia eskola nian liu husi estabele ligasaun entre sentru foin-sa'e nian ho eskola lokal sira Hari'i espasu no estrutura atu fasilita relasaun foin-sa'e ho komunidade sira Indiretamente ha-kbi'it kontrolu sosial informal nian ba foin-sa'e sira 129. Estabelese hika fali sentru foin-sa'e sira nian sei tulu atu halo foin-sa'e sira hela nafatin iha eskola, liga foin-sa'e sira ho komunidade, no ha-kbi'it kontrolu sosial informal sira. Sentru foin-sa'e sira nian bele asiste indiretamente eskola sira liu husi fasilita sira atu uza tempu productive wainhira eskola remata tihahodi liga atividade eskola no sentru ninian. Sira mos bele asiste hodi liga foin-sa'e sira ho komunidade hodi fob a foin-sa'e sira rekursu atu empenha sira iha asuntu komunitariu nian no hodi liga atividade ba eventu komunidade sira nian. Finalmente, estabelese hikas fali sentru foin- 48Ba referensia ba estudu ida ne, hare seksaun 2.2.1 iha leten. 49 sa'e sira nian ne, bele indiretamente ha-kbi'it kontrolu informal ba foin-sa'e sira; sira sei tulun atu halo foin-sa'e sira se'es husi dalan, lori sira tama iha influensia lideransa nebe mak moderadu liu, no tulun sira atu hari'i ligasaun no rede (p,i., kapital sosial) entre grupu /gang foin-sa'e sira nian nebe oi-oin. 130. Asegura fizibilidade sei persiza hari'i kapasidade manajementu ida, asegura fundu governu nian ba tempu-naruk, no mantein neutralidade politiku. Desde independensia sentru foin-sa'e barak mak estabelese tiha ona, iha fatin rua Dili no mos nivel distritu sira. Ida ne atu dehan katak implementasaun ne bele hela. Jeralmente, sentru hirak ne falha tiha ona dala ida tanba fundu (esternal) nebe maran tiha. Liu tan fali, intervensaun balun fokus resin liu tiha iha `hardware' iha ninia gastu liu fali `software' dala barak liu iha skill finansial no manajementu nian, nune'e mos falta de kreatividade liu fali espasu fiziku. Atu garante fundu husi governu ba tempu-naruk ida nesesariu atu hari'i kapasidade ida atu nune bele asegura mos katak sentru ne sei la sai asosiadu liu resik ho partidu politika ka figura balun. Ida ne fasil liu atu dehan do que halo, maske nune'e, ida ne pesoal liu do que loyalidade institusional nebe domina iha politika iha Timor-Leste. 131. Sentru foin-sa'e nian sei estabelese infraestrutura nasional ida ba arte aban- bain-rua nian, muzika, desportu no programa kultura sira nian. Iha tempu-naruk, hare mos ba prezensa ki'ik-oan husi no kapasidade governu lokal nian, sentru foin-sa'e ne bele estabelese infraestrutura nasional ida nebe iha kapasidade atu implementa programa foin-sa'e nian nebe sofistikadu liu tan nebe fokus hodi tulun artista sira, muziku sira, desportu ba feto no mane, nune'e mos ho iventu cultural sira. Los duni, media folk popular, hanesan drama sosial no teatru boneka (puppet theater), bele uza hodi hamsu konsiensia kona ba kauza no fator sira husi hahalok violensia no prevensaun ba violensia no medida sira atu ha-menus nian. Ida ne sei nesesita katak sentru foin-sa'e sira iha nivel dsitritu dezenvolve mekanizmu ida atu bele atinji ba kra'ik to ba nivel sub-district no suco. 3.3 Interevensaun ba Prioridade #3: Habelar kna'ar-intensivu ba programa servisu nian ba servisu publiku sira Objetivu husi politika: Prioridade Politika #2: Hasa'e Oportunidade Servisu ba Foin-sa'e sira Prioridade Politika #4: Ha-kbi'it Foin-sa'e sira atu Partisipa iha prosesu Hari'i- Nasaun Rasional: Hasa'e fatin servisu ba foin-sa'e sira Hasa'e oportunidade ba foin-sa'e sira atu (re)konstruui hikas fali infraestrutura nasaun ninian 132. Habelar tan programa fo servisu, servisu-intensivu ba foin-sa'e sira sei asiste atu responde prioridade politika krusial ida kona ba hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira. Analiza situasional determina katak nivel a'as husi foin-sa'e nebe la-hetan fatin ba servisu sai signifikante liu ba fator risku no afeta insentivu foin-sa'e sira nian 50 hodi empenha-an iha hahalok violensia. Los duni, estudu sira hatudu tiha ona katak servisu la-iha nebe a'as bele hasa'e posibilidade ba konflitu no atividade kriminal. Analiza iha leten ne mos determina tan katak fator parte-nebe-ejizi mak sai nu'udar obstaklu bo'ot ba foin-sa'e sira atu hetan servisu iha Timor-Leste, nebe inklui produtividade agrikultura nebe menus, setor privadu nebe ki'ik liu, insufisiente husi gastu governu nian, falta de kreditu no asesu ba merkadu, no ambiente regulatoriu nian nebe la- favorese; simplezmente la-iha servisu nebe naton. Maske kna'ar-intensivu husi programa fo servisu ba foin-sa'e sira la'os ida nebe bele hatan ba buat hotu kona ba fator parte- ejizensia nian, iha kontestu krizi ida ne nian programa sira hanesan ne dala ruma sai metodu nebe efisiente liu atu hasa'e lala'is oportunidade ba foin-sa'e sira hetan servisu. 133. Katak programa barak mak foin-sasa;un ne implementa hatudu ninia fizibilidade; ninia dezafiu mak atu asegura katak programa sira hanesan ne la'o iha eskala nebe sufisiente hodi produz rezultadu nebe relevante. Desde krize tinan kotuk ne mosu, ILO no MOLCR hala'o tiha ona programa fo osan cash-ba-servisu. Dadaun ne sira prosesu hela atu estabelese tan programa ambisiozu ida hodi fo servisu-intensivu nebe mak hare liu baatu hari'i kna'ar temporariu ba ema 23,000 ba rehabilitasaun infraestrutura no dezenvolvimentu. Iha nebe programa ida uluk ne, eksklusivamente fokus liu ba, maske estratejikamente, fo servisu, programa foun ne sei fokus liu ba asegura kualidade husi rezultadu. 134. Iha tiha ona dezenha shave di'ak ba servisu publiku nebe mak tenke tau iha konsiderasaun. Ida ne inklui: valor pagamentu tenke tau iha nivel ida nebe labele liu fali ida nebe mak iha merkadu selu ba kna'ar-na'in sira la-iha skill; kontrola ba elijibilidade tenke ha-se'es tiha; se persiza uza hanoin, rasional karik, tenke ba-ki'ak; maske intensidade kna'ar-na'in nian tenke fo prioridade input seluk tenke tau atu belehetan rezultadu ho kualidade; programa tenke ha-menus karik nesesidade kna'ar-na'in iha area agrikultura nian sa'e; mekanizmu alternativa ba pagamentu (pur izemplu, selu tuir- kna'ar) bele enkoraja feto nia partisipasaun; no transaksaun ba kustu sira tenke tau minimu liu kedas.49 3.4 Intervensaun ba PRioridade #4: Estabelese hikas fali programa nebe komunidade mak hakarak ho ninia fokus ba faoin-sa'e sira Objetivu husi Politika: Prioridade Politika #2: Hasa'e oportunidade servisu ba foin-sa'e sira Prioridade Politika #3: Liga foin-da'e sira ho komunidade Prioridade Politika #4: Ha-kbi'it Foin-sa'e sira atu bele Partisipa iha Prosesu Hari'i- Nasaun Rasional: Jera (ihatempu-badak) oportunidade atu hetan servsiu ba foin-sa'e sira (no sira seluk) Fasilita partisipasaun foin-sa'e sira nian iha prosesu hakotu-desizaun iha 49For a more comprehensive discussion of the social safety net policy options in Timor-Leste, see World Bank (2007e). 51 komunidade Fasilita partisipasaun foin-sa'e sira nian iha prosesu hari'i-nasaun iha nivel local Rezolve tiha preukupasaun implementasaun nian liu husi estabelesimentu infraestrutura hodi fo fundu dezenvolvimentu ba nivel komunidade 135. Estebelese hikas fali eskala-bo'ot programa dezenvolvimentu nebe komunidade ma hakarak bele tulun hodi kria oportunidade ba servisu, liga foin- sa'e sira ho komunidade, no ha-kbi'it sira hodi partisipa iha prosesu hari'i-nasaun. Involvimentu foin-sa'e sira nian iha programa dezenvolvimentu nebe mak komunidade mak hakarak mak dalan ida nebe efetivu atu inklui sira iha hakotu-desizaun nebe komunidade halo, fo sira fatin atu koa-lia no oportunidade atu halo influensia ba asuntu lokal sira, nune'e mos fo servisu ba sira no dezenvolve sira nia skill tekniku no sosial sira. Hanesan identifika tiha ona iha leten, iha duni ona entry point lubuk ida hodi empenha foin-sa'e sira iha programa CCD inklui: hanesan partisipante iha enkontru sira komunidade nian; hanesan reprezentate komunidade nebe hili atu responsabiliza ba implementasaun ka kna'ar seluk ruma; nu'udar target benefisiariu sira, inklui dedikasaun finanseiru; hanesan parte ida husi ekipa implementasaun nian, ho ida ne manan servisu no skill sira; hanesan fasilitador komunidade; komunikasaun no atividade outreachsira seluk; no, nu'udar monitor no evaluator ba programa sira. 136. Implementasaun nebe mak susesu husi programa dezenvolvimentu nebe komunidade mak hakarak iha pasadu sujere katak buat ne iha ninia fizibilidade duni. Iha kapasidade governua nian nebe oit-oan liu atu fo programa dezenvolvimentu sira no ninia benefisiu tun to'o distritu sira, hodi husik mesak hela de'it nivel suco sira nian iha Timor-Leste. Programa sira CDD nina bele hala'o iha kondisaun kapasidade nebe tun liu, maske, hanesan sira hatama tan ba iha matenek komunidade nian, hakotu desizaun no hatene oin-sa. Los duni, komunidade sira lamenta bei-beik hela de'it katak de faktu Progrma Ha-kbi'it Komunidade (CEP) la-kontinua, hanesan programa ida mesak nebe mak hala'o iha nivel-Suco nian ho eskala nebe bo'ot. Estabelese hikas fali programa sira hanesan ne ho dezenha nebe mak bele asegura katak partisipasaun foin-sa'e nian nebe a'as sei benefisia komunidade barak liu. 137. Estabelesimentu programa CCD nebe forte sei bele jera plataforma ida ba programa dezenvolvimentu komunitariu ba loron aban-bain-rua. Pur izemplu, iha Indonesia Programa dezenvolvimentu Sub-distritu, (KDP), ida nebe mak hala'o iha Timor-Leste molok Independensia, aumenta tan tiha onaho programa adisional inklui re- integrasaun no programa vitima husi konflitu nian iha Aceh, kampanha sosializasaun ida ba dame, programa ha-kbi'it feto sira, no programa pilotu ida kona ba legal aid. Liu tan fali, dezenvolvimentu husi plataforma komum ida ba alokasaun rekursu iha nivel-Suco nian bele la'o nu'udar interkala ida entre estrutura estadu modernu nian no estrutura komunidade no ninia norma sira. 3.5 Intervensaun ba Prioridade #5: Suporta Programa Komunikasaun ida nebe foin-sa'e ida mak lidera Objetivu husi Politika: 52 Prioridade Politika #3: Liga foin-sa'e sira ho komunidade Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it Kontrolu Formal no Informal sira ba Foin-sa'e sira Rasional: Fasilita komunisaun ida entre foin-sa'e sira, no entre foin-sa'e ho komunidade sira Ha-kbi'it fi'ar kona ba non-violensia, norma sira no lideransa entre foin-sa'e sira Hasa'e informasaun kona ba oportunidade ba foin-sa'e sira 138. Programa komunikasaun ida nebe foin-sa'e ida mak lidera bele tulun atu liga foin-sa'e sira ho komunidade, liu-liu ho sira nia belun sira, no ha-kbi'it kontrolu informal sosial nian sira. Los duni, katak estudu no esperiensia husi kontestu postu-konflitu sira seluk hatudu katak kampanha anti-violensia lokal no nasional bele sai buat ida nebe efetivu hodi ha-menus hahalok negativu no hadi'ak relasaun interkomunal sira.50 Oin-seluk, no nu'udar hakerek tiha ona iha analiza situasional iha leten, falta de informasaun nebe mak halo ema bele fi'ar ba bele halo vulneravel fali ba foin-sa'e sira monu ba rumor no manipulasaun. Shave ba kampanha sira hanesan ne makatu involve foin-sa'e rasik iha dezenvolvimentu no desiminasaun husi mensajen dame no anti- violensia. Ho ida ne foin-sa'e sir abele empenha sira nia-an iha dialog ida no ho sira nia belun sira nune'e mos ho komunidade sira. Metodu ida ne di'ak liu karik foin-sa'e no lider komunidade nebe mak iha influensia ida nebe mak karik uluk simpatetiku tiha ho violensia, publikamente bele anunsia hikas fali katask sira lakohi tan violensia liu husi kampanha komunikasaun nebe foin-sa'e mak lidera. 139. Programa komunikasaun ida persiza atu hatun meius alternativu atu bele hasoru kobertura limitadu no informasaun husi media nebe ema ladu fi'ar. Hanesan hakerek tiha ona wainhira analiza, falta nebe signifikante tebes husi asesibilidade no reliabilidade husi informasaun iha Timor-Leste. Iha emisora nasional ida ho radio no telivizaun, radio komunidade lubuk-oan ida, tau tan ho jornal balun iha Dili. Radio Nasional kobre nasaun ne nia sorin balun no telivizaun iha area balun de'it, maske prosesu atu habelar la'o dadaun hela ona. Kana alternativa sira, hanesan drama sosial no teatru boneka nian, tanba ne tenke konsidera ona. 140. Programa komunikasaun labele fokus de'it iha mensajen sira non-violensia nian, maibe fo mos informasaun kona ba programa no oportunidade sira ba foin- sa'e sira. Los duni, programa dezenvolvimentu hotu-hotu, no partkularmente hirak nebe target foin-sa'e sira, tenke dezenvolve mos sosializasaun no estratejia komunikasaun nebe artikula elijibilidaded ho klaru, kireteria selesaun nian, benefisiu sira, no mekanizmu oin-sa mak atu rezolve keisha sira. Ida ne sei hametin la'os de'it katak foin-sa'e sira hatene kona baoportunidade ida ne, maibe mos transparensia no akuntabilidade. 3.6 Intervensaun ba Prioridade #6: Suporta Justisa Komunitariu no `safety program' Objetivu husi Politika: 50Hare diskusaun iha leten neba iha seksaun 2.3.14. 53 Prioridade Politika #3: Liga Foin-sa'e sira ho Komunidade Prioridade Politika #5: Ha-kbi'it Kontrolu Formal no Informal ba Foin-sa'e sira Rasional: Hapara impunidade no ha-menus insentivu sira nebe mak empenha hahalok violensia oportunistiku Hasa'e kapasidade instituisaun sira, inklui polisia no tribunal sira, atu bele investiga no prosekuta violensia no krime foins-sa'e sira nian Ha-kbi'it ator formal no mekanizmu sira, iklui komunidade no lider foin-sa'e sira, atu bele exersa autoridade nebe los hasoru foin-sa'e sira 141. Kontrola ba Lei no Orden nebe rahun tomak tiha persiza programa ida nebe bele ha-kbi'it mekanizmu formal sira (p.i., polisia, tribunal sira), mekanizmu informal sira (p.i., komunidade no lider foin-sa'e sira nian), nune'e mos ligasaun entre mekanizmu formal no informal sira. Hanesan hakerek tiha ona iha leten, manajementu kona ba krime no konflitu sira dala barak depende tebes ba mekanizmu informal sira hanesan akontese iha sistema formal estadu nian. Liu tan, buat rua ne bele sai fraku tiha wainhira sira kontradiz tiha, p.i., wainhira ema nebe halo violensia bele halo instituisaun rua ne kontra tiha malu hodi sira bele hetan vantajem ba sira. Intervensaun potensial bele inklui mediasaun no programa paralegal sira, ida nebe bele tulun atu hari'i hikas fali mekanizmu informal komunidade nian husi kontrolu sosial, no "seguransa iha vizinhu" ka programa polisionamentu komunitariu sira. 142. Alein de koa-liasai dala ida tan kona importansia iha area ida ne, relatoriu ida ne kona ba foin-sa'e sira sujere katak analitiku ba-oin tan no servisu assessment sira tenke hala'o tan. Suporta dada'un justisa no reforma seguransa ne kontestu ida nebe inkridebelmente komplikadu, husik iha situasaun postu-konflitu ida no iha nebe mekanizmu justisa non-estadu nian mak maka'as/domina liu. Los duni, wainhira ita konsidera ita nia kriteria fizibilidade sira, sira iha buat rua hotu impedimentu politiku nune'e mos sasan sira kona ba kapasidade implementasaun nian. Maske nune'e area ida ne krusial, la'os atu rezolve de'it krize kona ba foin-sa'e sira nian maibe jeralmente mos kria justisa no kondisaun seguransa ba dezenvolvimentu nebe ba oin. Tanba ne mak ami sujere analitiku ba-oin tan ne nesesariu atu bele identifka tan oportunidade sira apropriadu no estrateji atu bele empenha ba. 54 4 Bibliography The Asia Foundation (2007). "Conflict Management and Prevention in East Timor". Mimeo. Barron, Patrick, Rachael Diprose, and Michael Woolcock (2006). "Local Conflict and Community Development in Indonesia: Assessing the Impact of the Kecamatan Development Program", Indonesian Sosial Development Paper No. 10: World Bank. Berdal, Mats, and David M. Malone (eds.) (2000). Greed and Grievance: Economic Agendas in Civil Wars. Boulder and London: Lynne Rienner Publishers. Blum, Robert and Peggy Rinehert (1997). "Reducing the Risk: Connections That Make a. Difference in the Lives of Youth". Mimeo. Division of General Pediatrics and Adolescent Health. University of Minnesota. Blum, Robert, and Majorie Ireland (2004). "Reducing Risk, Increasing Protective Factors: Findings from the Caribbean Youth Health Survey". Adolescent Health, Vol. 35, pp. 493-500. Blum, Robert (2005). "Protective Factors in the Lives of Youth: The Evidence Base". World Bank; www.worldbank.org/childrenandyouth. Brehm, John and Wendy Rahn (1997). "Individual-level evidence for the causes and consequences of social capital." American Journal of Political Science 41(3): 999-1023. CARE International (2007). "Training of Teachers to Conduct Peace Education in Pre- Secondary Schools in Timor-Leste: December 2006 ­ June 2008". Mimeo. Collier, Paul and Anke Hoeffler (2004). "Greed and Grievance in Civil War". Oxford Economic Papers, Vol 56, pp. 563-595. Cullen, Michelle (2003). Exclusion and Development in Conflict-Affected Countries. Mimeo. World Bank. Curtain, Richard (2007). "What to do when jobs are scarce: promoting youth livelihoods capacities and opportunities in small states ­ the case of Timor Leste". Mimeo. UNICEF. De Janvry, Alain, and Elisabth Sadoulet (2004). "Conditional Cash Transfer Programs: Are They Really Magic Bullets?". Mimeo. Department of Agriculture and Resource Economics, University of California at Berkeley. East Timor Joint Assessment Mission (1999). Governance Background Paper. Mimeo. 55 Foster, Andrew and Mark Rosenzweig (1995). "Learning by Doing and Learning from Others: Human Capital and Technical Change in Agriculture," Journal of Political Economy, 103(6), pp. 1176-1209. Goldstone, Jack (2002). "Population and Security: How Demographic Change Can Lead to Violent Conflict", Journal of International Affairs, Vol. 56:1. Henry, Bill, Avshalom Caspi, Terrie E Moffitt, Hona Lee Harrington and Phil A Silva (1999) "Staying in school protects boys with poor self-regulation in childhood from later crime: A longitudinal study." International Journal of Behavioral Development 23(4): 1049-1073. International Crisis Group (2006). "Resolving Timor-Leste's Crisis", Asia Report No. 120, 10 October 2006. International Labour Organisation and United Nations Development Programme (2006). "Work for Conflict Prevention and Meeting Basic Needs--Servi Nasaun Project: Final Report". Mimeo. International Labour Organisation (2006). "STAGE: Skills Training for Gainful Employment Programme: Annual Report May 2005 ­ May 2006". Mimeo. International Labour Organization and Ministry of Labor and Community Reinsertion (2007). "YEP ­ Youth Employment Promotion". Project Proposal. Isham, Jonathon (1999). "A Model of Technology Adoption with Social Capital". Mimeo. Middlebury College. Jimenez, Emmanuel and Yasuyuki Sawada (1998), "Do Community-Managed Schools Work? An Evaluation of El Salvador's EDUCO Program", Working Paper No. 8, Impact Evaluation of Education Reforms Series, World Bank. Jessor, Richard (ed.) (1998). New Perspectives on Adolescent Risk Behaviour. Cambridge: Cambridge University Press. Karp, Jeffrey and Susan Banducci (1999) "The impact of proportional representation on turnout: Evidence from New Zealand." Australian Journal of Political Science, 34(3): 363-377. Narayan, Deepa (1995). Toward Participatory Research. Washington, D.C.: World Bank. Ostergaard, Lene (2005). "Timor-Leste: Youth Social Analysis Mapping and Youth Institutional Assessment". Mimeo. World Bank. Paluck, Elizabeth Levy (2007). "Reducing intergroup prejudice and conflict with the media: A field experiment in Rwanda". Mimeo. Yale University. 56 Puerto, Olga Susana (2007). Learning from International Experience: The Youth Employment Inventory. Mimeo. World Bank. Psacharopoulos, George, and Harry Anthony Patrinos (2002). "Returns to Investment in Education: A Further Update." Policy Research Paper No 2881, Education Department, Latin America and Caribbean Region, World Bank, Washington, D.C República Democrática de Timor-Leste (2006). Draft National Youth Policy for Timor- Leste. República Democrática de Timor-Leste (2007). National Action Plan on Youth Employment 2007-2010. Riddell, W. Craig (2004). "The Social Benefits of Education: New Evidence on an Old Question", Department of Economics, University of British Columbia. Scambary, James (2006). "A Survey of Gangs and Youth Groups in Dili, Timor-Leste". Mimeo. AusAID. Skoufias, Emmanuel, and Vincenzo di Maro (2006). "Conditional Cash Transfers, Adult Work Incentives, and Poverty". Impact Evaluation Series No. 5, Washington, D.C.: World Bank. Suryahadi, Asep, Daniel Suryadarma, Sudarno Sumarto, and F. Halsey Rogers (2004). "The Determinants of Student Performance in Indonesian Public Primary Schools: The Role of Teachers and Schools". Working Paper, SMERU Institute, Jakarta. US Surgeon General (2001). Youth Violence: A Report of the Surgeon General. Available at: www.surgeongeneral.gov/library/youthviolence/youvioreport.htm United Nations (2005). "Global Analysis and Evaluation of National Action Plans on Youth Employment". Report of the Secretary-General to the General Assembly, 19 July 2005, A/60/133. United Nations (2006). "Report of the United Nations Independent Special Commission of Inquiry for Timor-Leste". 2 October 2006. Geneva. Urdal, Henrik (2004). "The devil is in the demographics: the effect of youth bulges on domestic armed conflict 1950-2000", World Bank Social Development Papers No. 14, Washington D.C. USAID (2000). Transitional Employment Program Evaluation. Mimeo. USAID (2006), "The Crisis in Timor-Leste: Causes, Consequences and Options for Conflict Management and Mitigation". Mimeo. 57 Varshney, Ashutosh (2002). Ethnic Conflict and Civic Life: Hindus and Muslims in India. New Haven: Yale University Press. Weinstein, Jeremy (2005). "Autonomous Recovery and International Intervention in Comparative Perspective". Working Paper No 57, Center for Global Development. Woolcock, Michael and Deepa Narayan (2000), "Social Capital: Development Theory, Research and Policy", World Bank Research Observer 15(2), World Bank. World Bank (2005a). Youth at Risk in Brazil. Volume I and II. Report No. 32310-BR. World Bank (2005b). "Youth Service: A Strategy for Youth and National Development". Youth Development Notes, Volume I, Number 2. World Bank (2006a). "Preventing Youth Risky Behavior through Early Child Development". Youth Development Notes, Volume I, Number 3. World Bank (2006b). "Risk & Protective Measures in the Lives of Youth: The Evidence Base". Youth Development Notes, Volume I, Number 4. World Bank (2006c). "Youth in Community-Driven Development". Youth Development Notes, Volume 1, Number 5. World Bank (2006d). "Preparing Youth for 21st Century Jobs: `Entra 21' Across Latin America and the Caribbean". Youth Development Notes, Volume II, Number 2. World Bank (2006e), World Development Report 2007: Development and the Next Generation, Washington D.C./New York: World Bank/Oxford University Press. World Bank (2007a). "Conditional Cash Transfers: The Next Generation". Youth Development Notes, Volume II, Number 3. World Bank (2007b). "Aide Mémoire: Youth/Labor Market and Social Safety Net Mission", February 19 ­ March 3, 2007. World Bank (2007c). "Youth in World Bank Operations: Regional Trends and Highlights". Human Development Network. Mimeo. World Bank (2007d). Global Inventory of Interventions to Support Young Workers: Synthesis Report. Mimeo. World Bank (2007e). Timor-Leste: A Policy Note on Safety Nets. Mimeo. World Bank (2007f). Timor-Leste: Youth Development and the Labor Market. Forthcoming. World Bank (2007g). The Promise of Youth: Policy for Youth at-Risk in Latin America and the Caribbean. Forthcoming. 58