JUSTISA KIAK ba Nota Rezumu 56006 Jullu 2010 Volume 5 | numeru 3 Pozisaun Rai Nian: Asesu ba Rai no Rezolusaun Disputa iha Timor-Leste1 R elatóriu nee ezamina asesu ba rai, disputas2, no rezo- katak titulasaun rai sei hakuran konflitu relasionadu lusaun disputa iha Timor-Leste, uza konkluzoens husi ho rai. Hetan mos variasaun respostas rejional balun módulu justisa nebee inkluidu iha estensaun ida ba iha respostas, ho 81% husi respondentes iha Rejiaun 5 Estudu Padraun Moris Timor Leste 2007 ka 2007 Timor-Leste (Oecusse) dehan katak titulasaun rai sei hakuran dispu- Survey of Living Standards (TLSLS2) nian no revizaun ida tas kompara ho 58% deit iha Rejiaun 2 (Ainaro, Ma- konabá literatura siénsia sosial relevante.3 Estudu estensaun natutu, Manufahi). Maibé, variasaun ne'e liu-liu mosu (TLSLSx) ne'e vizita hikas sub-amostra ida nebe'e reprezen- tanba númeru respondentes barak iha Rejiaun 2 nebé ta nasional hosi TLSLS2 entre fulan Abril no Outubru 2008.4 fiar katak titulasaun sei rezolve no mos kria konflitus.7 Respondente ba modúl justisa ne'e hetan selesaun arbitariu- · Maioria respondentes (78%) fiar katak surat titulu rai mente atu sai xefe uma-kain ka sira-nia espoza, no TLSLSx forte liu reklamasaun iha tribunal duke reklamasaun rai vizita hikas respondentes 1716 iha Timor-Leste ni-nian distri- tradisional nebé komunidade rekoñese. tu sanulu-resin-tolu.5 Tópikus estudu nian mak hanesan: (1) · 10% uma-kain sira hasoru disputa relasionadu ho rai asesu ba informasaun no foti desizaun; (2) opinioens no koñe- iha tihan antes estudu ne'e hahu. Maski númeru total simentu kona-ba lei; (3) konfiansa ba instituisoens lokais; no disuputas ki'ik, 40% disputas relasionadu ho rai rezulta (4) rezolusaun disputa. Rezultadus husi estudu ne'e sumariza ona iha dokumentus informativu tolu nebé konsentra ba rai no 1 Justice for the Poor (J4P) ka Justisa ba Emakiak nudar programa ida Banku Mun- konflitu, perspetivas ema foin-sa'e nian, no konfiansa komu- dial nian nebé konsentra mainstreaming konsiderasoens justisa no jestaun konflitu nidade nian no foti desizaun.6 nian ba prosesu dezenvolvimentu. Iha Timor-Leste, J4P hahú tiha iha Jullu 2008 ho apoiu laran luak AusAID nian. 2 Nota ida kona-ba terminolojia: uza tiha iha relatóriu ne'e laran, liafuan sira hane- Relatóriu ne'e aprezenta konkluzaun sira hosi TLSLSx san "disputas", "konflitu", no "konfiansa". Tenki kompriende liafuan sira ne'e tanba nian relasionadu ho rai no propriedade. Relatóriu ne'e hahu sira refere ba relasionamentus entre individuais no/ka umakain sira, no la'os rela- sionamentus luan liu entre grupus (ne'e katak relasionamentu rejional, etniku, etc). ho aprezenta kontextu ida ba rai no propriedade iha Timor- 3 TLSLSx nudar suplementu ida ba estudu padraun moris nebé Governu Timor-Les- Leste, kontinua diskute kona-ba perspetivas Timor nian kona- te (GoTL) liu husi Diresaun Nasional Estatístika no Banku Mundial implementa iha 2007. Atu hetan tan informasaun no kópia ida kona-ba abstratu estatístiku lTLSLS ba propriedade no asesu ba rai, no ramata ho diskusaun ida nian favor vizita http://dne.mof.gov.tl/TLSLS/AboutTLSLS/index.htm. kona-ba disputa rai no sira-nia rezolusaun. Hein katak relató- 4 Atu hetan tan informasaun relasionadu ho módulu estudu nian, inkluzive informa- riu ne'e sei sai rekursu folin bo'ot ida ba funsionáriu públiku saun adisional relasionadu ho módulu estudu nian, inkluzive divizaun respondentes bazeadu ba rejiaun no distritu, hela fatin (urbanu ka rural), jéneru, idade, no katergo- sira, sosiedade sivil, no ajénsia doadórs nebé serbisu ba asun- rias seluk, favor haré "Modul Justisa hosi Estudo Estensaun ba Padroens Moris iha tus nebé relasiona ho rai no propriedade iha Timor-Leste. Timor-Leste: Vizaun Global ida", http://go.worldbank.org/ZRKELPETD0. 5 Tenki enfatiza katak relatóriu ne'e aprezenta rezultadus relasionadu ho xefes umakain no sira-nia kaben, no opiniaun sira ne'e la nesesariamente reprezentativu opiniaun populasaun tomak nian. Rezultadu prinsípal sira 6 Relatórius hotu-hotu Justice for the Poor Timor-Leste nian bele asesa iha www. worldbank.org/justiceforthepoor. 7 Rejioens estudu lima ne'e mak: Rejiaun 1: Lautem, Baucau, Viqueque, Rejiaun 2: · Iha apoiu maka'as ba titulasaun rai iha Timor-Leste; Ainaro, Manufahi, Manatutu, Rejiaun 3: Aileu, Dili, Ermera, Rejiaun 4: Bobonaro, hamutuk hotu, 72% hosi respondentes estudu nian fiar Cova Lima, Liquica, no Rejiaun 5: enklave Oecusse. Pamela Dale (Konsultora, J4P-TL), Kristen Himelein (Banku Mundial, Grupu Peskiza Dezenvolvimentu), Denis Nikitin (Konsultor, Dezenvolvi- mentu Umanu Asia du Sul Banku Mundial), no Angie Bexley (Anthropolojista, Australia National University). Kristen Himelein, Geraldo Moniz da Silva (Konsultor, J4P-TL) no pesoal GoTL mak hakerek relatóriu ne'e. Diresaun Nasional Estatístika tulun makaas ho planeamentu no ezekusaun peskiza no relatóriu ne'e. Lene Ostergaard (Koordenador, J4P-TL), Matthew Stephens (Xefe Ekipa Tarefa, J4P-TL), David Butterworth (Konsultor, J4P-TL), no Rod Nixon (Konsultor, J4P-TL) fo tiha komentáriu útil kona-ba redasaun relatóriu ne'e. Banku Mundial ona estragus ba propriedade no 10% rezulta ba kanek. pleksidades sistemas propriedade tradisional. Maibé, halo ona · Respondentes hatudu preferénsia klaru ida ba auto- progresu bo'ot desde 2009. Governu Timor-Leste (GoTL), ho ridade lokal no tradisional iha rezolusaun disputas apoiu USAID nian, lansa ona programaa rejistu rai ida iha relasionadu ho rai no propriedade. Maibé, mosu mos sentru distrital sira no áreas peri-urbanas, nebé lori tiha ba variasoens bo'ot hosi rejionais, hanesan mos la iha rejistu liu reklamasaun 10000 iha distritu 7.14 Sosializa ona konkordánsia entre urbanu/rurais. lei rai15 tranzitóriuida iha Timor-Leste laran tomak, no foin · Respondentes iha hanoin la hanesan iha sira-nia kom- lalais ne'e Conselho de Ministros aprova ona; Hein katak Par- priensaun kona-ba propriedade marital. Besik sorin- lamento sei fo ni-nia konsiderasaun iha 2010 klaran. Objetivu balu husi respondentes fiar katak propriedade marital lei ne'e nian mak atu harí rejime ida ba identifikasaun no re- hotu-hotu iha kontrole xefe umakain nian, enkuantu gulamentasaun posse rai, inkluzive rezolve reklamasaun sira 39% fiar katak rai nebe'e partensia ba parte ida antes nebé kontraditóriu ba malu. Nia mos fo pontu partida ida ba kaben kontinua nudar propriedade pesoál durante mo- rekoñesimentu legal no protesaun ba direitus rai komunidade ris nudar kabe-nain. nian. Nudar rekoñesimentu ba importánsia diskusoens nebé la'o hela kona-ba rai no propriedade iha Timor-Leste, rela- Kontexu Asesu ba no Utilizasaun Rai tóriu ne'e pretende atu fo ba GoTL no atores seluk iha setor Timor-Leste rai Timor-Leste nian dadus kona-ba perspetivas Timor nian kona-ba posse rai no valor títulasaun nian, no mos informa- Rai nudar aspetu importante ida iha moris lor-loron ema Ti- saun kona-ba prevalénsia no rezolusaun disputas kona-ba rai mor nian, nebé reprezenta eransa avó sira nian no mos fonte no propriedade. rendimentu prinsipal ba maioria populasaun.8 Direitu pro- priedade rai iha Timor-Leste dominadu husi normas tradi- sionais/konsuetudináriu, partikularmente iha sidade liur no Perspetivas kona-ba Posse no Asesu ba sentru peri-urbanu sira.9 Direitu propriedade rai tradisional Rai hola forma oi-oin, no bele la hanesan entre komunidades. Di- reitu propriedade rai komunal ka ema hotu nian eziste, parti- Titulasaun Rai kularmente iha áreas nebé uza ba kuda ai-han no área haleu Hanesan temi ona iha leten, oras ne'e GoTL halo hela pro- bee matan sira.10 Maibé, maioria grupus konsuetudináriu iha grama rejistu rai ida (koñesidu nudar "Ita Nia Rai") iha sen- Timor-Leste iha mos direitu uza rai individual ka familia ba tru distrital sira no áreas peri-urbanas Timor-Leste nian. Liu hela fatin nebé avó sira rai hela ba jardin no rai plantasaun.11 husi programaa ne'e, nudar pasu dahuluk ba titulasaun rai, Ikus liu, ritual bandu atu asesu no uza rai (bai-bain hanaran governu identifika daudaun no rejista daudaun áreas posse rai tara bandu) sei mantein nafatin iha áreas balun rai nian. nebé la iha problema (husi individuais, grupus, ka entidade legal sira), no mos rejista no koko atu rezolve posse nebé ema Durante sékulu final kolonizasaun Portugés, periodu oku- disputa no reklamasoens kona-ba limite rai nian. Ho ida ne'e pasaun Japoneza durante Segunda Guerra Mundial, no liu-liu iha neon, estudu TLSLSx ne'e aprezenta tiha kestoens lubuk okupasaun Indonezia durante tinan ruanulu-resin-lima, ema ida kona-ba valor titulasaun rai nian. timor barak mak enfrenta deslokasaun husi sira-nia rai bei- ala nian tanba ko-optasaun estadu ka relokasaun estratéjiku.12 8 Bazeadu ba dadus TLSLS 2007, besik 73% ema Timor, no 80% emakiak Timor, Hafoin votasaun istóriku Timor-Leste nian ba independénsia depende ba agrikultura nudar meiu ida atu hatutan sira moris. (GoTL and World iha 1999, besik 83% husi populasaun mak halai namkari nu- Bank (Nov 2008), Timor-Leste: Poverty in a Young Nation, Dili.) 9 dar rezultadu husi violénsia nebé milisia komete, no maioria Nixon, R. Challenges for Managing State Agricultural Land and Promoting Post- Subsistence Primary Industry Development in East Timor, in Shoesmith, ed. (2007), rejistu rai no propriedade mak destruidu.13 Violénsia nebé Crisis in Timor-Leste: Understanding the Past, Imagining the Future, CDU Press, mosu iha 2006/07, iha parte ida mosu husi disputa rai no pro- Darwin. Nota katak bazeadu ba dadus 2005, besik 3% deit husi rai iha área rural iha Timor-Leste mak parese alienadu ona husi direitu de posse konsuetudináriu, priedade nebé iha, lori tiha ba deslokasaun (ka re-desloka- dehan katak sistemas konsuetudináriu autoridade nebé predominante iha besik 97% saun) 10% husi populasaun. rai (Nixon, R., Non-customary Primary Industry Land Survey: Landholdings and Management Considerations, USAID/ARD Inc Research Report, 2005.) 10 Fitzpatrick, D. et al (2008), Policy Notes on Customary Land in Timor-Leste. Istória ida ne'e kontribui tiha ba kontinuasaun konfuzaun 11 Ibid. Nota katak direitus uzu individual ka familial sira ne'e dala barak la traduz kona-ba nain ba rai no propriedade iha Timor-Leste, tanba ba direitu ida atu faan rai ne'e ba ema nebé la pertense ba komunidade. 12 Fitzpatrick, D. Mediating Land Conflict in East Timor in AusAID (2008) Making direitus konsuetudináriu ka tradisional, títulus rai kolonial Land Work, Canberra. Portugés nian, títulus Indonézia nian, no okupasaun rai non- 13 Ibid. 14 tradisional durante prazu kompete ba superioridade. Desde Koko tiha projetu ne'e iha distritus Manatutu no Liquica. Levantamentu dadus iha Manatutu ramata ona, ho levantamentu dadus iha Liquica hein atu halo la kleur. independensia iha Maiu 2002, iha tiha atrazus bo'ot iha es- Programa ne'e orasne'e ativu iha Aileu, Baucau, Bobonaro, Oecusse, no Dili. Es- tabelesimentu administrasaun rai formal iha nasaun ne'e, iha forsu informasaun públiku ida lao hela antes lansamentu ida iha distritu Lautem. Atu hetan tan informasaun kona-ba programa Ita Nia Rai, haré www.itaniarai.tl. parte ida tanba insertezas iha posse rai no tempu nebé persiza 15 Formalmente koñesidu nudar Rejime Espesial ba Determinasaun Posse Proprie- ba téknikus estadu nian atu kompriende no responde ba kom- dade Imóvel. Estudu ne'e deskobre apoiu makás ba programa titulasaun Gráfiku I: Impaktu potensial Titulasaun Rai rai ida iha Timor-Leste. Ema barak fiar katak títulu rai ofisial iha Timor-Leste ida folin bo'ot liu fali reklamasaun rai tradisional ida bainhi- 100% ra buka halo reklamasaun iha tribunal.16,17 Nuné mos, 72%18 80% husi respondentes dehan katak titulasaun rai sei tulun hakuran 60% 40% disputas kona-ba rai no propriedade.19 Iha variasaun uitoan 20% iha titulasaun entre jéneru, nível edukasaun, tipu empregu, ka 0% estadu sivíl. Nuné mos, maiski ema balun atu sik apoiu makás Nasional Rejiaun 1 Rejiaun 2 Rejiaun 3 Rejiaun 4 Rejiaun 5 (Baucau, (Ainaro, (Aileu, Dili, (Bobonaro, (Oecusse) ba titulasaun rai iha áreas urbanas, nebé títulu posse nian em Lautem, Manufahi, Ermera) Cova Lima, jeral ema konsidera ladún seguru, iha variasaun uitoan entre Viqueque) Manatutu) Liquica) respondentes urbanus no rurais.20 Maibé iha duni tendénsia Hamenus Konflitu Kria Konflitu La'os Rua Ne'e Rua Ne'e ida ba uma-kain foun liu sira atu suporta liu prosesu titula- saun rai duke populasaun katuas liu sira, ho 79% husi foin- sa'e sira fiar katak titulasaun rai potensialmente bele hakuran disputas, kompara ho 70% deit husi respondentes ho idade Bobonaro, Cova Lima, Manatutu, no Manufahi, no sistemas bo'ot liu 60.21 Nuné mos, maske 16% deit husi foin-sa'e sira patrilineal predominante iha distritus sira seluk. Enkuantu mak hanoin titulasaun bele lori ba aumentu konflitu, minoria em jeral, padraun eransa rai iha áreas ho sistemas matrilineal substansial ida ho idade liu 60, 28%, fiar katak konflitu seluk favorese feto no labarik-feto sira, no iha áreas ho sistemas tan bele mosu ho rejime titulasaun ne'e.22 Hetan mos varia- patrilineal favorese mane no labarik-mane sira, eransa no uti- saun rejional balun iha respostas, ho 81% husi respondentes lizasaun rai submete ba esepsaun no negosiasoens oi-oin.28 iha Rejiaun 5 (Oecusse) dehan katak titulasaun sei hakuran Pur ezemplu, feto sira nebé la kaben iha sosiedade patrilineal disputas kontra 58% deit iha Rejiaun 2 (Ainaro, Manatutu, sira bele hetan eransa ka hetan interese durante moris tomak Manufahi).23 Maibé, nudar hatudu ona iha gráfiku iha kraik, iha propriedade, no sosiedades no prátikas feto-sao-umane variasaun ne'e mosu liu-liu tanba degrau ambivalésia a'as liu ativu dalabarak liga eransa ho selu-kotu barlaque29, 30 Tanba ia Rejiaun 2, ihanebé respondentes barak fiar katak titulasaun iha poténsia atu rezolve no mos kria konflitus. Em jeral, razo- 16 Opsoens rua ne'e mak: "Bainhira buka atu halo reklamasaun rai ida iha sistema ens iha variasoens rejionais no mos la iha variasaun urbanu/ tribunal, reklamasaun forte liu mak dokumentu ofisial títulu rai ida" no "Bainhira buka halo reklamasaun rai ida iha sistema tribunal, maka dokumentu ofisial titulu rural nia kotuk eziji atu halo tan explorasaun. rai la konsideradu nudar reklamasaun forte liu fali reklamasaun rai tradisional ida nebé komunidade rekoñese". Respondentes bele mos hili "sei resposta ida" ka "rua Maski dadus ne'e hatudu apoiu ba titulasaun, no maske ne'e hotu", maiski la enkoraja respostas ne'e. 17 Estudu 2004 ida nebé East Timor Land Law Project halo deskobre tiha katak 15% estudus nebé halo ona iha Timor-Leste hasai tiha konkluzaun deit husi respondentes rurais no 33% respondentes urbanus hatene kona-ba prosesu katak iha kazu balun (partikularmente iha áreas rurais), titu- reklamasaun rai. Maiski ho koñesimentu nebé em jeral uitoan, estudu ne'e deskobre katak respondentes em jeral konsidera reklamasaun ofisial estadu nian nudar buat lasaun rai bele benéfiku24, experiénsia husi nasoens ho siste- folin bot ida. (East Timor Land Law Program (2004), Research Findings, Policy mas forte hanesan ba jestaun rai tradisional/konsuetudionáriu Options and Recommendations for a Law on Land Rights and Title Restitution) 18 sujere kuidadu bainhira aplika sistema titulasaun rai iha áre- 95% confidence interval (68.1­75.0) 19 Opsoens rua ne'e mak: "prosesu titulasaun rai ida sei tulun marka baliza definiti- as rurais, nebé baliza entre suco sira kontestadu maka'as no ve, no hakuran konflitu iha komunidade" no "Prosesu titulasaun rai ida sei hamosu áreas politika luan liu iha tendénsia atu marka fatin konflitu tan problemas du ke nia resolve hodi kahur problemas antigus no fo oportunidade atu hadau rai ho reklamasaun falsu". Respondentes bele mos hili "opsaun ida" ka uluk nian no inimizade, nebé posivelmente la seidauk rezol- "opsaun rua" nee, maisi la enkoraja atu fo respostas hanesan ne'e. ve.25 Nuné mos, titulasaun iha poténsia atu hadau direitus husi 20 69% respondentes urbanus no 73% respondentes rurais fiar katak títulus bele hakuran konflitu, enkuantu 27% respondentes urbanus no 18% respondentes rurais membrus fraku liu komunidade nian, partikularmente feto haree poténsia ba aumentu konflitu ho títulus. sira, no iha mos inserteza bo'ot kona-ba kapasidade estadu 21 Maibé, tuir estatístika diferensa ne'e la bot (t-stat = 1.39), karik tanba tamañu amos- Timor-Leste nian atu administra programa titulasaun ida nebé tra nian nebé relatif kiik. Favor haree abstratu estatístiku atu hatene detalles barak liu. 22 Diferensa ne'e tuir estatístika bot iha nivel 5% (t-stat = 2.32). engloba nasaun tomak. 23 Diferensa ne'e tuir estatístika bot iha nivel konfiansa 95% (t-stat = 3.07). 24 Fitzpatrick, Daniel, A. McWilliam and S. Barnes. (2008). Policy Notes on Custo- Jéneru no Asesu ba Rai mary Land in Timor-Leste. College of Law, Australian National University. 25 McWilliam, Andrew. (2007) Meto Disputa s and Peacemaking: Cultural Notes on Seksaun 54 Konstituisaun Timor-Leste garante sidadaun ho- Conflict and its Resolution in West Timor. The Asia Pacific Journal of Anthropology tu-hotu direitu ba propriedade26, no projetu Código Civil ha- 8(1) 75­91. 26 RDTL, Konstituisaun República Democrática de Timor-Leste. tama provizoens nebé proteje direitus eransa feto sira-nian.27 27 RDTL/Secretaria de Estado para a Promoção de Igualdade, (2010), Deklara- Maibé, alkanse sistema justisa formal nian, no bazeadu ba ex- saun eskritu Secretária de Estado para a Promoção de Igualdade iha Reuniaun Timor-Leste no Parseirus Dezenvolvimentu 2010, "Adeus Konflitu no Bem-vindo tensaun protesaun nebé nia fo, sei limitadu iha Timor-Leste, Dezenvolvimentu". no tanba ne'e maioria direitus propriedade submete ba auto- 28 Thu, P. et al (2007), "Gendered access to customary land in East Timor" in Geo- ridade sistemas konsuetudináriu/tradisional. Iha Timor-Leste Journal, 69:4, 239­255. 29 Prátika troka prenda molok kaben entre grupus uamane no feto-sao. Dala barak eziste sistemas títulu de posse rai konsuetudináriu patrilineal hanaran `barlake'. no mos matrilineal, ho sistemas matrilineal halao iha distritus 30 Thu et al 2007. ne'e, aspetus jéneru direitus propriedade nian iha lei konsue- Gráfiku 2: Posse Rai iha kazamentu laran, tudináriu labele determina ho forma akurat hodi ezamina deit bazeadu ba Rejiaun no Hela Fatin padroens desendénsia matrilineal ka patrilineal. 100% 80% Variasoens bo'ot iha eransa rai no propriedade fen-laen 60% nian iha nasaun laran tomak hatudu iha dadus estudu nian. 40% Bainhira husu kona-ba kontrole propriedade iha kazamentu 20% 0% ida laran tuir lei, besik sorin balu husi respondentes dehan R1 U R1 R R2 U R2 R R3 U R3 R R4 U R4 R R5 U R5 R katak xefe uma-kain (bai-bain mane) mak kontrola proprie- Xefe Uma-Kain Pose Orijinal La'os Rua Ne'e Rua Ne'e dade, enkuantu 39% fiar nain orijinal mak kontrola.31 Iha mos Fontes: Rejioens mak hanesan tuir mai: Rejiaun 1 (Baucau, Lautem, Viqueque), Rejiaun 2 diferensas bo'ot bazeadu ba hela-fatin (urbanu vs rural) no (Ainaro, Manatutu, Manufahi), Rejiaun 3 (Aileu, Dili, Ermera), Rejiaun 4 (Bobonaro, Cova rejiaun. Maioria (54%) husi respondentes iha áreas urbanas Lima, Liquica), no Rejiaun 5 (Oecusse). Nota: Nota: R1U = Rejiaun 1, Urban; R1R = Rejiaun 1, Rural; etc. fiar katak rai kontinua iha kontrole nain orijinal durante ka- zamentu ida; 35% deit uma populasaun rural fiar ida ne'e, maski 10% sira seluk hatán "rua ne'e hotu".32 Diferensas kla- masaun sira ne'e mak disputadu.37 Enkuantu númeru kiik ru liu mosu entre rejioens, karik reflete padroens lokalizadus global disputas rai nian la permiti halo komparasaun rejiaun- ba jestaun no kontrole rai. Iha Rejiaun 2 (Ainaro, Manatu- ba-rejiaun, estatístikamente iha diferensa bot iha persentajen tu, Manufahi), 31% deit husi respondentes dehan katak xefe populasaun nebé enfrenta disputa rai iha área ho disputa kiik uma-kain deit mak kontrola propriedade marital; au kontrá- liu (Rejiaun 2 (Ainaro, Manatutu, Manufahi)--5% enfrenta riu, 68% husi respondentes husi Rejiaun 4 (Bobonaro, Cova disputas) no a'as liu (Rejiaun 4 (Bobonaro, Cova Lima, Li- Lima, Liquica) fiar ida ne'e.33 Gráfiku iha kraik aprezenta fiar quica)--16% enfrenta tiha disputas).38 Maiski susar atu iden- sira kona-ba kontrole propriedade marital, dezagregadu tuir tifika fatores nebé kontribui ba númeru disputas nebé relatif rejiaun no mos hela fatin. a'as iha Rejiaun 2 kontra Rejiaun 4, iha paralelus interesantes ba konkluzoens estudu Programa Estudu Lei Rai 2004 nebé deskobre katak sucos balun iha Bobonaro, Cova Lima, no Disputas Rai no Rezolusaun Disputa Liquica submete tiha ba númeru reklamasaun rai nebé a'as Disputas rai iha Timor-Leste liu média/rata-rata.39 Au kontráriu, la iha sucos iha Ainaro, Iha tinan hirak liu ba, livrus no artigus barak mak koalia ona Manatutu, ka Manufahi mak enfrenta reklamasoens bot liu kona-ba kompleksidade no volume disputas rai iha Timor-Les- média. Maibé, tanba labele ezamina dadus TLSLSx ho kon- te.34 História deslokasaun, títulus nebé sobrepostu, no la iha fiansa iha nivel sub-distritu ka suco, maka la iha posibilidade klareza legal kontribui tiha ba disputas relasionadu ho rai. Kon- atu determina se iha ligasaun ida entre reklamasaun bot sira flitu bele mosu bainhira grupus balun reklama jestaun global no sucos ho intensidade konflitu a'as. ba direitus rai agrikola: sira-nia reklamasaun bele kontestadu husi grupus seluk nebé `loke' ka `kuda ai-han' iha rai nee hodi 31 Pergunta ne'e husu atu respondentes hili resposta nebé kuaze hanesan ho sira-nia hamoos fatin ne'e (no halo rituais nesesárius nebé iha ligasaun hanoin: "Tuir lei nasional, propriedade hotu-hotu umakain nian iha kontrole xefe ho kuda ai-han iha rai ne'e). Áreas programas reestabelesimen- umakain" ka "Tuir lei nasional, propriedade nebé mane ka feto hetan molok kaben kontinua iha sira-nia kontrole pesoal durante kazamentu". Iha opsoens "la'os rua tu agrikolas iha probabilidade bo'ot liu atu hasoru konflitu rai ne'e" no "rua ne'e hotu", maibé la enkoraja atu uza. Iha kazu ne'e, 2% respondente no rekursu natural. Adisionalmente, tensoens étnikas, disputas hatán "la'os rua ne'e", enkuantu 9% hili tiha "rua ne'e hotu". 32 rai no propriedade, no sunu uma durante krize 2006/07 rezulta Diferensa entre persentajens urbanu no rural tuir estatístika bot iha nível 1% (t-stat = 3.07). tiha iha deslokasaun ema liu 100,000 no muda tiha demografia 33 Iha rejioens rua ne'e, respondentes barak--11% iha Rejiaun 2 no 9% iha Re- bairru urbanu balun nian. Maski maioria husi deslokadus mak jiaun 4--mak hatán "rua ne'e hotu". Diferensa entre rejioens rua nebé respondentes dehan deit xefe umakain tuir estatístika bot (t-stat = 6.58). oras neé fila ona ba sira-nia komunidades ka muda ba fatin 34 Haré pur ezemplu: Fitzpatrick, D. (2002). Land Claims in East Timor. Australia: seluk, barak husi disputas propriedade nebé mosu husi ka agra- Southwood Press; IRIN (Oct 2008). Timor-Leste: Settling age-old land disputa s, 31 vadu tanba krize ne'e seidauk resolve nafatin. October 2008, available at: http://www.unhcr.org/refworld/docid/4917f25cc.html [accessed 10 March 2010]; Harrington, Andrew (2007). Ethnicity, Violence and Land Disputa s Timor-Leste. Law Journal; and Fitzpatrick, Daniel. (2002). Land Interesantemente, maski fó ona atensaun ba disputas rai Claims in East Timor. Canberra: Asia Pacific Press. 35 95% intervalu konfiansa (7.7­13.0) no propriedade iha Timor-Leste, estudu TLSLSx deskobre 36 Pergunta nebé husu: "Ita ka ema ruma iha ita-nia umakain enfrenta tiha disputa insidénsia disputas relasionadu ho rai relativamente ki'ik: rai ida iha tinan kotuk?" 37 10%35 deit husi respondentes informa enfrenta disputa rela- Entretantu, nota, katak implementa hela Ita Nia Rai iha áreas urbanas no peri- urbanas deit, enkuantu estudu TLSLSx mos tun ba terrenu iha áreas rurais. sionadu ho rai entre Janeiru 2007 no momentu estudu tun ba 38 95% Intervalus konfiansa: Rejiaun 1 (1.1­13.9), Rejiaun 2 (1.5­8.2), Rejiaun 3 terrenu iha inisiu 2008.36 Ne'e konsistente ho rezultadus husi (7.6­16.5), Rejiaun 4 (9.6­21.7), Rejiaun 5 (3.0­13.0) 39 Bazeadu ba avaliasaun ida kona-ba númeru reklamasaun rai nebé hatama ona ba Ita programa Nia Rai--iha 8 Marsu 2010, programa ne'e Direcção de Terras e Propriedades iha inisiu 2004. East Timor Land Law Program halibur tiha liu reklamasaun 10,000, besik 8% husi rekla- 2004. Hein katak áreas urbanas and peri-urbanas, ihanebé siste- Gráfiku 3: Autoridades Rezolusaun Disputas mas konsutetudionáriu fraku liu, deslokasun relasionadu ho Rai rai nebé akontese foin lalais a'as liu, no grupus husi Timor- 100% 2.8% 1.0% 2.1% 4.7% Leste laran moris nebé hamutuk sei hasoru nível konflitu re- 90% 11.5% 6.1% lasionadu ho rai a'as liu tan. Entretantu, buat ida nebé halo 80% 35.3% 20.5% 23.3% hakfodak mak populasaun urbana no rural sira informa katak 70% númeru disputas nebé besik hanesan, maiski iha variasaun 60% 50% 33.1% balun iha distritus.40 Razooens ba rezultadus ida ne'e la kla- 40.0% 40% 45.8% ru no merese halo estudu klean liu tan. Nuné mos, maiski 30% 3.4% númeru disputas propriedade nebé sira informa kiik uitoan, 3.8% 20% maibé estudu ne'e hatudu tiha katak poténsia ba violénsia no 0.4% 29.3% 10% 22.1% 14.7% estagus ba propriedade nebé asosiadu ho konflitu ne'e bot. 0% Iha nível nasional, 40% disputas rai nebé informa rezulta tiha Ho Uma Kain Seluk Ho Suco Seluk Pose la Hanesan iha estragus ba propriedade, no 10% involve kanek.41 Polisia Autoridade Xefe Suco/ Lider Tradisional/ Nasional Sub-Distritu/Distritu Aldeia Adat Rezolusaun Disputa Rai Tribunal Distritais Seluk/La Iha Ida Disputas rai iha Timor-Leste kait-malu ho kontextu polítiku Fontes: Husu tiha respondentes sira sei lori disputas ipotétikus ba nebé bainhira (a) ita-nia umakain hasoru disputa kona-ba baliza propriedade nian ho umakain seluk ida; (b) ita-nia lokal no kultural, no mos meiu-de-vida, no tanba ne'e no tan- suco hasoru disputa baliza ho suco seluk ida, nebé involve parte husi rai iha nebé ita-nia ba ne'e mak la simu modelus manán-lakon nebé dala barak to'os ka natar hela ba; no (c) ema ida reklama direitu de posse ba ita-nia rai. uza iha tesi-lia legal formal.42 Timor-Leste ni-nia istória ko- lonizasaun nebé kompleksu no muda hela-fatin forsadu mos kria tiha situasaun ida iha nebé determinasaun ba validade no estraga propriedade no violénsia, nudar deskreve iha sub- primazia reklamasaun rai nebé kontra-malu susar tebe-tebes. seksaun ida uluk. Respondentes TLSLSx hatudu tiha preferénsia klaru ida ba autoridade lokal no tradisional sira iha rezolusaun disputas Maiski respondentes iha probabilidade bot liu atu lori dis- relasionadu ho rai, maiski minorias bot fiar katak disputas putas kona-ba baliza rai ba autoridades non-estadu47, mosu ne'e diak liu rezolve liu husi polísia ka autoridades sub-dis- tiha diferensas bot iha rejioens laran no entre rejioens. Pur tritu.43 Ne'e konsistente ho rezultadus estudus uluk sira kona- ezemplu, persentajen husi respondentes nebé dehan katak sira ba rezolusaun disputa rai no propriedade iha Timor-Leste.44 sei hakbesik'an ba ator non-estadu ida atu husu tulun resolve disputa baliza-rai entre umakain varia husi persentajen kiik Nudar ilustra ona iha gráfiku iha leten, bainhira husu ko- 60% iha parte rural sira Rejiaun 1 nian (Baucau, Lautem, na-ba tipu disputa ipotétiku tolu relasionadu ho rai (dispu- tas baliza propriedade nian entre individuals, disputas baliza propriedade nian entre suco sira, no reklamasaun konta-malu 40 Tanba amostra uitoan kona-ba disputas nebé informa ona, maibé, diferensas ne'e kona-ba rai-nain), maioria respondentes hakarak liu atu buka tuir estatístika la konfia. 41 95% Intervalu Konfiansa: Estagus ba Propriedade (27.8­52.0) no Kanek tulun husi líder suco no líder tradisional sira. Maibé, respon- (0.0­20.5) dentes sei involve instituisoens formais (partikularmente 42 Fitzpatrick, D. (2008) "Mediating Land Conflict in East Timor in AusAID" in Making Land Work, Canberra. polísia no autoridades sub-distritu) iha disputas propriedade 43 Respondentes bele identifika forum barak ba rezolusaun disputa. Iha seksaun nebé sériu liu ka susar atu rezolve. Importante atu nota katak ne'e laran, dadus hatudu primeiru forum nebé respondente identifika ona. 44 autoridades sub-distritu, enkuantu funsionáriu públiku sira, East Timor Land Law Program 2004. 45 Fitzpatrick 2008. bai-bain sai tiha líder ritual iha Timor-Leste, no tanba ne'e 46 Maiski baliza rai, prátikas eransa, no ritual rezolusaun disputa dala barak komu- susar atu hatene se komunidades hakbesik'an ba sira tanba nidades hatene no simu diak, iha prátika ezisti variasoens entre komunidades. Nuné rezolusaun disputa resolution sai ladún efetivu tanba disputa ne'e sai liu fronteiras sira-nia knar nudar lider ritual ka líder estadu nian. suco nian. Atu hetan tan informasaun kona-ba ida ne'e, haree pur ezemplu Babo- Soares, D. (2004), Nahe biti: The philosophy and process of grassroots reconcilia- Knar polisia nian iha rezolusan disputa rai karik halo hak- tion (and justice) in East Timor, The Asia-Pacific Journal of Anthropology, 5(1): 15­33 and Nixon, R. (2006), The crisis of governance in new subsistence states, fodak; maibé, peskiza seluk deskobre tiha katak dala barak Journal of Contemporary Asia, 36: 75­101. polísia halao knar tesi-lia no mediasaun nebé bai-bain tribu- 47 Autoridades non-estadu refere ba chefes aldeia/suco, líder tradisional sira/adat, negosiasaun direta, no númeru limitadu tebe-tebes resposta "la iha" (iha nebé res- nais ka entidades mediasun konflitumak halao.45 Ne'e bele pondentes dehan katak sira sei la lori disputa ne'e ba forum ruma). Autoridades reflete experiénsia uluk respondents nian katak autoridade estadu/formal inklui tipus hotu-hotu polísia, tribunais, jurista/paralegal, juizes, Pro- lokal no tradisional sira are underequipped atu rezolve dis- vedor, autoridades sub-distritu no distritu, no Direcção Terras e Propriedades. Nota katak distinsaun ne'e mak autores', no la hatudu katak komunidades rasik konside- putas rai entre-suco ka disputa komplikadu.46 Komunidades ra ofisial sira ne'e nudar autoridades estadu ka non-estadu. Iha estudu ne'e, husu bele buka mediador neutral ida, nebé la pertense ba komuni- mos respondentes atu hatudu ator ne'e ho forma espesifiku, la'os atores estadu ka non-estadu jenerikamente. Atu hetan tan informasaun kona-ba ida ne'e, favor haré dades nebé halo disputa, atu rezolve disputa ne'e ho forma Timor-Leste Land Law Program (2004), Report on Research Findings and Policy justu. Ne'e reflete mos poténsia ba disputas rai atu lori ba Recommendations for a Legal Framework for Land Dispute Mediation, USAID. Viqueque) ba persentajen a'as 95% iha rural áreas Rejiaun Gráfiku 4: Variasaun Rejional iha 2 nian (Ainaro, Manatutu, Manufahi). Gráfiku iha kraik fo autoridades non-estadu no detalles seluk tan. disputas kona-ba baliza rai 100% Enkuantu diferensas rejionais asentuadu liu ba disputas 90% 80% kona-ba baliza iha suco laran, mosu mos diferensas balun iha 70% respostas kona-ba rezolusaun disputas baliza entre suco no 60% 50% reklamasaun kona-ba rain-nain nebé kontra-malu. Pur ezem- 40% plu, maiski iha diferensa uitoan entre áreas urbanu/rural kona- 30% 20% ba forum rezolusaun ba disputas entre sucos em jeral (55% no 10% 54% identifika ona autoridades non-estadu, respetivamente), 0% Urbana Nasional Rurais Nasional R1U R1R R2U R2R R3U R3R R4U R4R R5U R5R iha diferensa 29 pontus persentajen entre respondentes urba- nus no rurais iha Rejiaun 1 (ho 65% respondente urbanu sira 36% respondente rural sira identifika atores non-estadu).48 Diferensa ida entre área urbanu/rural bele hetan mos iha res- Autoridades La'os Estadu Nian Autoridades Estadu postas kona-ba forum rezolusaun disputas ba reklamasoens Fontes: R1U = Rejiaun 1 Urbanu; R1R = Rejiaun 1 Rural, etc. kona-ba rai-nain nebé kontra-malu; ina nivel nasional, 69% respondente urbanu sira dehan katak sira sei buka tulun liu husi atores non-estadu, kompara ho 50% respondente rural sira.49 Entre kategorias disuputa hotu-hotu, respondente ur- Konkluzoens banu sira iha Rejiaun 3, rejiaun nebé inklui Dili, tama entre Esforsu hametin direitus propriedade no rezolusaun disputas ema sira nebé iha probabilidade bot atu informa katak sira relasionadu ho rai no propriedade kontinua nudar dezafiu bo'ot sei lori disputas relasionadu ho rai ba autoridades formais.50 ida ba nasaun Timor-Leste. Enkuantu ema foin-sa'e barak mak Razoens ba konkluzoens ne'e la klaru, no iha kazus balun, muda ba sidade nebé nakonu ona ho ema, investidor sira buka hanesan preferénsia forte liu ba autoridades non-estadu entre rai ba atividades ekonómikas, no populasaun nasaun nian kon- respondentes urbanus iha Rejiaun 1, kontráriu ho expetativas tinua aumenta, tau presaun ba komunidades nebé depende ba sensu komún nian. Iha nivel dezagregasaun rejional, susar atu agrikultura subsisténsia, maka sei sai hetok importante liu tan determina lolo'os tan sa mosu diferensas ne'e, no bele justifi- atu klarifika no proteje reklamasaun nain individual no mos ka estudu ida klean liu. komunidade. Maibé, variasoens bo'ot iha no mos entre rejio- ens kona-ba asuntus hanesan titulasaun rai, jéneru, no rezolu- saun disputa rai hatudu difikuldade atu harii sistemas apropria- Saida mak Justisa ba Kiak? dus nebé relevante no aseite iha nasaun laran tomak, hodi la rekorre ba mikro-regulamentu sistemas oi-oin nian. Enkuantu Justisa ba Kiak (J4P) mak programa peskiza gobal no ema Timor em jeral buka tulun autoridade lokal no tradisional programa dezenvolvimento ho ninia objetivo atu informa, sira nian iha rezolusaun disputas rai no propriedade, no kon- dezina no apoio aproximasaun reforma jusitsa ba ema kiak sira. Programa ida ne'e hanesan aproximasaun ida ba sidera autoridades ne'e nudar mediador justu no efikáz, iha reforma justiça nebe: apoiu bo'ot ba protesaun adisional husi sistema legal formal. · Buka Justisa hosi perspectiva ema kiak no marjinalijado Maski sistema tribunal fraku no dala barak fizikamente do'ok, · Bazea liu ba kontextu sosial no kultural respondentes rekoñese papél ida ba autoridades husi liur (dala · Rekoñese importansia hosi demanda ba hari sistema barak polísia, no dala ruma autoridades sub-distritu no distri- justisa nebe mak equitativo. tu) atu tulun rezolve reklamasoens nebé kontra-malu. Efikásia · Kumpriende sistema justisa hanesan kestaun ida entre kultura esforsus governu nian oras ne'e atu rejista rai peri-urbanu no urbanu no aprova lei rai tranzitóriu ida, no pontu nebé foti me- Justisa ba kiak iha Timor-Leste hanesan parte hosi kolabo- didas ne'e iha kooperasaun ho komunidades, sei tulun atu de- rasaun entre AUSAID ho Banku Mundial Kona-ba inisiativu JustisaBakiakihaAziaLestenoPasifiku.Inisiativuida zenvolve asesu ba rai no propriedade iha futuru, investimentu ne'e inklui servisu iha Ilha salomon, Vanuatu, Papua New setor privadu no estabilidade iha Timor-Leste. Guine, Timor-Leste no Indonesia, nomos foka ba ativida- desespesifiku. 48 Ne'e tuir estatístika bot iha nivel 1% (t-stat = 3.08). Kontaktu ami liu husi j4p@worldbank.org no atu hatene 49 Ne'e tuir estatístika bot iha nivel 1% (t-stat = 3.53). informasaun klean liu tan halo favor visita ami nia web- 50 31% (95% interval konfiansa: 22.9­38.2) identifika ona atores estadu nian ba site tuir mai ne'e www.worldbank.org/justiceforthepoor disputas baliza entre-umakain, 52% (43.8­60.5) ba disputas baliza entre-suco, no 59% (50.9­67.4) ba reklamasoens direitu de posse nebé kontra-malu. Nota Rezumu Justisa ba Kiak fornese informasaun atual kona-ba topikus, rezultadus, no prekupasoens hosi J4P-nia perskiza iha nasaun barak. Opiniaun hirak nebe'e espresa iha notas ne'e mai hosi autor sira-nian no la nesesariumente refleta ema sira iha Banku Mundial.