ДÑ?лхийн Банкны баримт бичиг ЗӨВХӨÐ? Ð?ЛБÐ?Ð? ХЭРЭГЦЭЭÐ?Д ЗОРИУЛÐ?Ð’ Тайлан No. 67567-MN ОЛОÐ? УЛСЫÐ? СЭРГЭЭÐ? БОСГОЛТ, ХӨГЖЛИЙÐ? БÐ?Ð?К, ОЛОÐ? УЛСЫÐ? ХӨГЖЛИЙÐ? Ð?ССОЦИÐ?ЦИ, ОЛОÐ? УЛСЫÐ? СÐ?Ð?ХҮҮГИЙÐ? КОРПОРÐ?ЦИ болон ОЛОÐ? ТÐ?ЛТ ХӨРӨÐ?ГӨ ОРУУЛÐ?ЛТЫÐ? БÐ?ТÐ?ЛГÐ?Ð?Ð?Ы Ð?ГЕÐ?ТЛÐ?ГÐ?Ð?С МОÐ?ГОЛ УЛСÐ?Д ЗОРИУЛСÐ?Ð? 2013-2017 ОÐ?Ы СÐ?Ð?ХҮҮГИЙÐ? ЖИЛИЙÐ? ТҮÐ?ШЛЭЛИЙÐ? СТРÐ?ТЕГИ Ð¥Ñ?тад, Монгол, СолонгоÑ? улÑ?ын удирдлагын нÑ?гж Зүүн Ð?зи, Ð?омхон Далайн БүÑ? нутаг Олон УлÑ?ын Санхүүгийн Корпораци Зүүн Ð?зи, Ð?омхон Далайн БүÑ? нутаг Олон Талт Хөрөнгө Оруулалтын Баталгааны Ð?гентлаг 1 Сүүлчийн ЗавÑ?рын Стратеги: 2009 4- 21 (Тайлан No. 48311-MN) МӨÐ?ГӨÐ? ТЭМДЭГТИЙÐ? Ð¥Ð?Ð?Ш (2012 оны 4- 2--ний байдлаар) Мөнгөн Ñ‚Ñ?мдÑ?гтийн нÑ?гж = Төг 1.00 Ð?м.доллар = 1,317 Төг ТОВЧЛОЛ AAA СШЗҮÐ? Судалгаа шинжилгÑ?Ñ?ний болон Зөвлөх үйл ажиллагаа ADB Ð?ХБ Ð?зийн Хөгжлийн Банк AMC ХУК Хөрөнгө удирдах компани CAE ДТҮ УлÑ? оронд үзүүлÑ?Ñ?н дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны үнÑ?лгÑ?Ñ? CGAP ЯДЗБ Ядуучуудад туÑ?лах Зөвлөлдөх БүлÑ?г CPI ХҮИ Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийн индекÑ? CPPR ТХҮДХ УлÑ? оронд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн үр дүнгийн Ñ…Ñ?налт CPRT ТҮДХХ ТөÑ?лүүд болон Үр дүнгийн Ñ…Ñ?налтын арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л CPS ТС УлÑ? орны түншлÑ?лийн Ñ?тратеги CSO ИÐ?Б ИргÑ?ний нийгмийн байгууллага DIME Ð¥Ð?ҮС Хөгжлийн Ð?өлөөллийн ҮнÑ?лгÑ?Ñ?ний Санаачлага DP Ð?Ð? Ð?рдчилÑ?ан Ð?ам EBRD ЕСБХБ Европын СÑ?ргÑ?Ñ?н БоÑ?голт Хөгжлийн Банк EGSPRS ЭЗӨДЯБС Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах, Ñ?дуурлыг бууруулах Ñ?тратеги EITI ОҮИТБС Олборлох үйлдвÑ?рлÑ?лийн ил тод байдлын Ñ?анаачлага Э/З,СÐ? ЭЗСС Эдийн заÑ?аг, Ñ?албарын Ñ?удалгаа EU ЕХ Европын Холбоо FM СУ Санхүүгийн Удирдлага FSAP ССҮХ Санхүүгийн Ñ?албарын үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хөтөлбөр FSL ТТБХ ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль СЖ СЖ ДÑ?лхийн Банкны Санхүүгийн жил GAFSP ДДХÐ?Ð?Ð¥Ð?БХ ДаÑ?н ДÑ?лхийн хөдөө аж ахуй, хүнÑ?ний аюулгүй байдлын хөтөлбөр GDP ДÐ?Б Дотоодын нийт бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн GEF ДДБОС ДаÑ?н ДÑ?лхийн Байгаль орчны Сан GIZ ГХÐ?Ð? Германы Олон УлÑ?ын Хамтын Ð?жиллагааны Ð?ийгÑ?млÑ?г GNI Ò®Ð?О ҮндÑ?Ñ?ний нийт орлого GPF ЗТС ЗаÑ?аглалын түншлÑ?лийн Ñ?ан GPE БТДДС БоловÑ?ролын түншлÑ?лийн даÑ?н дÑ?лхийн Ñ?ан HDF ХХС Хүний хөгжлийн Ñ?ан IAAC Ð?ТГ Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… газар IBL Ð?ТТХ Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хууль IBRD ОУСБХБ Олон улÑ?ын Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?н боÑ?голт, хөгжлийн банк ICT МХТ ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л холбооны технологи ICR ТХДТ ТөÑ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан тухай тайлан IDA ОУХÐ? Олон УлÑ?ын Хөгжлийн Ð?Ñ?Ñ?оциаци IDF БХС Байгууллагын хөгжлийн Ñ?ан IEG ХБҮБ Хараат буÑ? үнÑ?лгÑ?Ñ?ний бүлÑ?г IFC ОУСК Олон улÑ?ын Ñ?анхүүгийн корпораци IMF ОУВС Олон улÑ?ын валютын Ñ?ан ISN ЗСББ ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичиг 2 JICA ЯОУХÐ?Ð? Японы Олон УлÑ?ын Хамтын Ð?жиллагааны Ð?гентлаг JSDF ЯÐ?ХС Японы Ð?ийгмийн Хөгжлийн Сан MCC МСК ÐœÑ?нганы Ñ?орилын корпораци M&E ХМҮ Ð¥Ñ?налт монторинг ба үнÑ?лгÑ?Ñ? MDF ӨСХС Бичил Ñ?анхүүгийн хөгжлийн Ñ?ан MDGs МХЗ ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтууд MDTF ОХИС Олон хандивлагчдын итгÑ?лцлийн Ñ?ан MIGA ОТХОБÐ? Олон талын хөрөнгө оруулалтын баталагааны агентлаг MSTA МОСТТҮТ Монголын олон Ñ?албарыг дÑ?мжих техникийн туÑ?лалцааны Ñ‚Ó©Ñ?өл MTDS ӨУДХС Өрийн удирлагын дунд хугацааны Ñ?тратеги NDIC ҮХШХ ҮндÑ?Ñ?ний хөгжил шинÑ?тгÑ?лийн хороо NGO ТББ Төрийн буÑ? байгууллага NLP МҮХ ҮндÑ?Ñ?ний “Мал Ñ?үрÑ?гâ€? хөтөлбөр NSO ҮСХ ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хороо OBI Ð?ТИ Ð?Ñ?лттÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?вийн индекÑ? OCR ХЭЭҮ, Ð?ХБ Хөрөнгийн Ñ?нгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€, Ð?зийн Банк ODA Ð¥Ð?Ð?Т Хөгжлийн албан Ñ‘Ñ?ны туÑ?ламж PFM ТСУ ТөÑ?вийн Ñ?анхүүжилтийн удирдлага PPP ТХХТ Төр-хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л PRI УТЭД УлÑ? төрийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн даатгал RAMP Ð?ХУХ Ð?өөц хөрөнгийн удирдлагын хөтөлбөр READ ХБХТ Хөдөөгийн боловÑ?рол ба хөгжлийн хөтөлбөр RETF Ð¥Ð?ХИС ХүлÑ?Ñ?н авагчийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… итгÑ?лцлийн Ñ?ан ROSC СХМТ Стандарт болон хуулийн мөрдөлтийн тайлан SDR ЗТЭ ЗÑ?Ñ?лжих туÑ?гай Ñ?рх SIP ЖХОХ Жижиг хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр SLP ТÐ?Т Тогтвортой амжиргаа Ñ‚Ó©Ñ?өл SME ЖДҮ Жижиг дунд үйлдвÑ?Ñ€ TA ТТ Техникийн ТуÑ?лалцаа UB УБ Улаанбаатар UNDP Ð?ҮБ-ын ХХ Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ҮндÑ?Ñ?ний байгууллагын Хөгжлийн Хөтөлбөр UNFPA Ð?ҮБ-ын Ð¥Ð?С Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ҮндÑ?Ñ?ний байгууллагын Хүн амын Сан UNICEF Ð?ҮБ-ын ХС Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ҮндÑ?Ñ?ний байгууллагын Хүүхдийн Сан WBI ДБИ ДÑ?лхийн Банкны ИнÑ?титут WHO ДЭМБ ДÑ?лхийн Эрүүл ÐœÑ?ндийн Байгууллага ОУХÐ? ОУСК ОТХОБÐ? ДÑ?д Ерөнхийлөгч Памела КокÑ? Карин ФинкельÑ?тон Изуми КобаÑ?ши Ерөнхийлөгч Захирал КлауÑ? Роланд Сержио Пимента Кевин Лу ТөÑ?лийн ахлагч Корали ГеверÑ?/ Хиун-Чан-Чо/ Пол Барбоур ЛаÑ?Ñ?е Мельгаард Томоко Сузуки 3 МОÐ?ГОЛ УЛС ТҮÐ?ШЛЭЛИЙÐ? СТРÐ?ТЕГИ Ð?гуулга Хураангуй ............................................................................................................................................... 1 I. Монгол УлÑ? - Уул уурхай Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н урьд байгаагүй өөрчлөлтийн зааг дÑ?Ñ?рх улÑ? ................... 3 A. ОРЛОГОО УДИРДÐ?Ж ТҮҮÐ?ИЙГ ОДООГИЙÐ? БОЛОÐ? ХОЙЧ ҮЕДЭЭ ЗОРИУЛСÐ?Ð? ХӨРӨÐ?ГӨ ОРУУЛÐ?ЛТÐ?Ð?Д ЗÐ?РЦУУЛÐ?Ð¥................................................................................................................... 3 B. ХӨГЖЛИЙÐ? ӨМÐ?ӨХ Ð?МЖИЛТÐ?Ð?ДÐ?Ð? ТУЛГУУРЛÐ?Ð¥ ОÐ?ЦГОЙ БОЛОМЖИЙГ Ð?ШИГЛÐ?Ð? ТУЛГÐ?РЧ БУЙ БЭРХШЭЭЛҮҮДИЙГ ШИЙДВЭРЛЭХ Ð?Ь ......................................................................................... 6 C. ЭДИЙÐ? ЗÐ?СГИЙÐ? БÐ?ЙДÐ?Л .............................................................................................................. 12 D. УЛС ТӨР, БÐ?ЙГУУЛЛÐ?ГЫÐ? БОЛОÐ? ЗÐ?СÐ?ГЛÐ?ЛЫÐ? ОРЧИÐ? .............................................................. 15 II. ДÑ?лхийн банкны бүлгÑ?Ñ?Ñ? Монгол улÑ?ад ажиллаÑ?ан өмнөх жилүүдийн туршлагааÑ? авÑ?ан Ñ?ургамж ................................................................................................................................................. 19 III. Хөгжлийн талаарх заÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүд, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг ДÑ?лхийн Банкны БүлгÑ?Ñ?Ñ? дÑ?мжих нь ............................................................................................................................... 25 A. МОÐ?ГОЛ УЛСЫÐ? ДУÐ?Д ХУГÐ?ЦÐ?Ð?Ð?Ы ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛҮҮД........................................................ 25 B. ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС МОÐ?ГОЛ УЛСЫÐ? ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛҮҮДИЙГ ДЭМЖИХ БОЛОМЖИТ ЭХ ҮҮСВЭР ............................................................................................................................................... 28 C. ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ СТРÐ?ТЕГИЙÐ? ГОЛ ЧИГЛЭЛҮҮД БÐ? ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮÐ? ......................................................................................................................................... 33 IV. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ ба Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л ............................................................................................. 42 A. ТҮÐ?ШЛЭЛИЙÐ? СТРÐ?ТЕГИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ БОЛОÐ? ХЯÐ?Ð?Ð¥ ........................................................... 42 B. ЭРСДЛИЙГ УДИРДÐ?Ð¥ Ð?Ь .................................................................................................................. 44 V. ХавÑ?ралтууд Монгол улÑ?: 2013-2017 оны ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги: Үр дүнгийн матриц ... Монголын заÑ?аглалын дÑ?лхий дÑ?Ñ… үзүүлÑ?лтүүд (2010, 2005, 2000) ............................................... Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… туÑ?лалцаа дÑ?мжлÑ?гийн Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан тухай Тайлан ........................................................................................ ДÑ?лхийн Банкны БүлгÑ?Ñ?Ñ? ОУСБХБ-ны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчдÑ?д зориулÑ?ан Ñ?анхүүгийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнүүд .. Хөгжлийн Түншүүдийн Матриц (Санхүүгийн болон ШинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны туÑ?ламж) ............ ТуÑ?лалцаа дÑ?мжлÑ?гийн Ñ?тратегийн Ñ?тандарт хавÑ?ралтууд ............................................................... 4 Монгол улÑ?ын газрын зураг: ОУСБХБ â„– 33449R1 ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л: ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 1: ÐœÑ?нганы Хөгжлийн Зорилт (МХЗ)-д хүрÑ?Ñ… талаар гарÑ?ан ахиц ……………………7 ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 2: Уул уурхайгааÑ? хараат Ñ?дийн заÑ?гийн түүх ……………………...........................13 ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 3: ҮйлчлүүлÑ?гчийн Судалгаа…………………………………………………………..28 ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 4: ДÑ?лхийн Банкны хөтөлбөрийг ашиглан Хөгжлийн Түншүүдийг татан оролцуулж үр дүнд илүү нөлөөлөх нь…………………….....……………………………………..32 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт: Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1: Монгол улÑ?: Дунд хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл……………………….……………………….14 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2: ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ó©Ñ?өөлж буй хөтөлбөр..21 5 ХУРÐ?Ð?Ð?ГҮЙ ӨнгөрÑ?өн 20 жилийн хугацаанд Монгол улÑ? Ñ?оциалиÑ?Ñ‚ улÑ?ааÑ? Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?дийн заÑ?агтай, олон намын тогтолцоотой хүчирхÑ?г улÑ? болж өөрчлөгдөж ирлÑ?Ñ?. ЭдүгÑ?Ñ? Монгол улÑ? их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн олборлолтооÑ? үүдÑ?лтÑ?й Ò¯Ñ?Ñ€Ñ?нгүй өөрчлөлтийн үед ирÑ?Ñ?д байна. Түүний ДÐ?Б-нд уул уурхайн Ñ?злÑ?Ñ… хувийн жин 20 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа нь 10 жилийн өмнөхтÑ?й харьцуулахад 2 дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н юм. Эдийн заÑ?аг нь 2010 оны 6.4 хувь Ó©Ñ?ч ирÑ?Ñ?н бол 2011 онд 17.3 хувиар Ó©Ñ?Ñ?өн байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд ДÐ?Б нь хоёр оронтой тоотой Ó©Ñ?өлттÑ?й байхаар байна. Эдийн заÑ?гийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ó©Ñ?өлт нь Монгол улÑ?ын хүн амд зарим талаар ач туÑ?аа өгÑ?Ó©Ó©Ñ€ ирлÑ?Ñ?. ӨнгөрÑ?өн 10 жилд Ñ?дуурал буурах хандлагатай байж ирÑ?Ñ?н бөгөөд хамгийн Ñ?үүлийн үеийн байдлаар 2010 онд 39.2 хувь байÑ?ан бол 2011онд 29.8 хувь болж буурÑ?ан. ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтуудыг хангах талаар үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нилÑ?Ñ?д ахиц гаргаÑ?ан боловч бүÑ? нутгуудад Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал нилÑ?Ñ?д их ажиглагдаж байна. Тогтвортой бөгөөд оролцоог хангаÑ?ан Ó©Ñ?өлтийг бүрдүүлÑ?хийн тулд Монгол улÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогыг үр ашигтайгаар удирдаж Голланд өвчний нөлөөллийг бууруулах; Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ? зардал, хөрөнгө оруулалт болон хуримтлалд үр ашигтайгаар хуваарилах; мөн Ñ?дуурлыг бууруулах; хот болон хөдөөгийн бүх иргÑ?дÑ?д ижил боломж олгох зÑ?Ñ€Ñ?г үүднÑ?Ñ?Ñ? байгууллагын чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… шаардлагатай. Үүнийг байгаль орчноо хамгаалÑ?ан цаашлаад хүн амын үе үеийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангаÑ?ан чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й. 2008 онд Их ХурлааÑ? ÐœÑ?нганы Хөгжлийн Зорилтод үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н Монгол улÑ?ын ҮндÑ?Ñ?ний Хөгжлийн Цогц Стратегийг баталÑ?ан юм. ЭнÑ? баримт бичигт хөгжлийн 14 жилийн чиглÑ?лийг туÑ?гаÑ?ан бөгөөд Ñ?хний үе шатанд (2007-2015) ÐœÑ?нганы Хөгжлийн Зорилтуудыг хангаж улÑ? орны Ñ?дийн заÑ?гийг идÑ?вхтÑ?й хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д түлхүү анхаарах, хоёр дахь үе шатыг (2016-2021) мÑ?длÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан Ñ?дийн заÑ?агт шилжихÑ?д зориулана гÑ?жÑ?Ñ?. ДÑ?лхийн Банкны Бүлгийн ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг Монгол улÑ?ын ҮндÑ?Ñ?ний Хөгжлийн Цогц Стратегитай нийцүүлÑ?н боловÑ?руулÑ?ан болно. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ түншлÑ?лийн Ñ?тратегид ДÑ?лхийн Банкны БүлгÑ?Ñ?Ñ? ирÑ?Ñ… 5 жил (2013-2017 оны Ñ?анхүүгийн жил)-д дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… 3 үндÑ?Ñ?н чиглÑ?лийг тодорхойлÑ?он. Үүнд: ï‚· Уул уурхайн Ñ?дийн заÑ?гийг тогтвортой, ил тодоор удирдах талаар Монгол улÑ?ын чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? (i) ДÑ?лхийн жишигт нийцÑ?Ñ?н уул уурхайн зохицуулалтын орчин, байгууллагын чадавхи болон дÑ?д бүтцийг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д улÑ? оронд дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ?н байх, (ii) ТөÑ?вийн орлого зардлын илүү Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й, Ñ?рүүл, ил тод удирдлагыг хангах бодлого болон Ñ?иÑ?темийг боловÑ?руулж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ?н зÑ?Ñ€Ñ?г үр дүнг хүлÑ?Ñ?ж байна. ï‚· Хот болон хөдөөд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт, ажил Ñ?хрлÑ?лтийг дÑ?мжих тогтвортой, олон тулгуурт Ñ?уурь бий болгох. Үүнд (i) Хөрөнгө оруулалтын орчинг Ñ?айжруулан, Ñ?анхүүгийн зуучлалыг бÑ?хжүүлÑ?н, (ii) Хөдөөгийн амьжиргааг Ñ?айжруулахад хөдөөгийн Ñ?дийн заÑ?агт илүү боломж бий болгоÑ?он зÑ?Ñ€Ñ?г үр дүнг хүлÑ?Ñ?ж байна. ï‚· ҮйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, үйлчилгÑ?Ñ?г илүү Ñ?айн хүргÑ?Ñ…, нийгмийн хамгааллын Ñ?иÑ?темийг Ñ?айжруулах, гамшгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагыг боловÑ?ронгуй 1 болгох замаар Ñ?мзÑ?г байдал, Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…. ЭнÑ? чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ 3 үр дүнд хүрÑ?Ñ… юм: (i) Ядуучуудыг дÑ?мжих нийгмийн хамгааллын цогц Ñ?иÑ?темийг боловÑ?руулж, нÑ?втрүүлж, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ЗаÑ?гийн газартай хамтран ажиллаÑ?ан, (ii) Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ? (боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд, шүүхийн үйлчилгÑ?Ñ? болон дÑ?д бүтÑ?ц)-г илүү Ñ?айн хүргÑ?Ñ…Ñ?д туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ?н, (iii) Байгалийн гамшиг болон бохирдолд өртөх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й өрхүүдийн Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулÑ?ан. ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ? Ñ?тратеги нь өмнөх ЗÑ?Ñ?л туÑ?ламж үзүүлÑ?Ñ… Ñ?тратеги/ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн үр дүнгÑ?Ñ?Ñ? үүдÑ?Ñ?н Ñ?ургамжууд, тухайлбал, (i) шилжилт, өөрчлөлт болон шинÑ?Ñ?Ñ€ бий болж буй Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг харгалзан үзÑ?ж уÑ?н хатан байх, (ii) нийцтÑ?й байх, цөөн тооны үр дүнд төвлөрөх, мөн үр дүнгийн тодорхой хүрÑ?Ñ?нд анхаарах, (iii) Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д аль болох Ñ?аад, бÑ?рхшÑ?Ñ?л багатай Ñ‚Ó©Ñ?өл/хөтөлбөрүүд боловÑ?руулах, (iv) Судалгаа шинжилгÑ?Ñ?ний болон Зөвлөх үйл ажиллагаа (AAA)-г Ñ?вуулах хөтөлбөр гарган ажиллах, (v) Монголын Банкнуудын цаашдын урт хугацааны үүрÑ?г ролийг авч үзÑ?Ñ…, Монгол улÑ? ОУХÐ?-ааÑ? ОУСБХБ-ны гишүүнчлÑ?лд шилжихÑ?д Банкны оролцооны уÑ?н хатан байдлыг хангах зÑ?ргийг туÑ?гаÑ?ан болно. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги нь (2013-2017) ОУХÐ?-ийн хөрөнгийн 2 удаагийн зузаатгал хийх хугацааг хамрах болно. Үүнд: 2012-2014 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?16 (IDA16) болон 2015-2017 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?17 (IDA17) зузаатгал багтаж байна. ОУХÐ?16 (IDA16) дахь зузаатгалын хуваарилалт 2012-2014 оны Ñ?анхүүгийн жилд ойролцоогоор 64.8 Ñ?аÑ? ЗТЭ байх бөгөөд үүнÑ?Ñ?Ñ? 2012 оны Ñ?анхүүгийн жилд 22.7 Ñ?аÑ? ЗТЭ-ийг хуваарилаад байна. 2013- 2014 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?16 (IDA16)-ийн хуваарилалт нь ойролцоогоор 42.1Ñ?аÑ? ЗТЭ байх төлөвтÑ?й байна. Монгол улÑ? ОУСБХБ-ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? ашиглаж Ñ?хлÑ?Ñ… боломжтой болно. ОУСБХБ-ны хөрөнгөөÑ? Ñ?анхүүжүүлж болзошгүй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жагÑ?аалтыг боловÑ?руулж байгаа бөгөөд зарим Ñ?анааг зÑ?Ñ?лийн хөтөлбөрт багтаагаад байна. ДÑ?лхийн Банкны БүлгÑ?Ñ?Ñ? үйл ажиллагаагаа Ñ?вуулах хугацаандаа Ñ?тратегийн хувьд хоорондын хамааралтай Хөгжлийн түншүүдтÑ?й хамтран ажиллах чиглÑ?лийг баримтлах болно. ЭнÑ? нь хандивдагчдын хамтын ажиллагааг Ñ?айжруулах, зÑ?Ñ?л туÑ?ламжийн Ò¯Ñ?лдаа холбоог дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… цаашлаад үйл ажиллагааны зардлыг бууруулахад дөхөм болно. Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? Хөгжлийн түншүүдийн албан Ñ‘Ñ?ны чуулга уулзалтуудад идÑ?вхтÑ?й оролцон ЗаÑ?гийн газар болон Хөгжлийн түншүүдийн уулзалтыг хамтран зохион байгуулах ажлаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байх болно. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?Ñ…Ñ?н үеÑ?Ñ€ Ерөнхийлөгчийн болон Их Хурлын Ñ?онгууль болох тул ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г хөтөлбөрөө ЗаÑ?гийн газрын шинÑ? Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й нийцүүлÑ?Ñ… боломжоор ханган уÑ?н хатан ажиллана. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? дÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?гийн удаашрал, заÑ?аглал доройтох, байгалийн гамшгааÑ? үүдÑ?Ñ?н цочрол зÑ?Ñ€Ñ?г болзошгүй Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд бÑ?лтгÑ?лтÑ?й байх талаар ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?н ажиллах юм. 2 I. МОÐ?ГОЛ УЛС - УУЛ УУРХÐ?Й ТЭРГҮҮЛСЭÐ? УРЬД БÐ?ЙГÐ?Ð?ГҮЙ ӨӨРЧЛӨЛТИЙÐ? ЗÐ?Ð?Г ДЭЭРХ УЛС ОРОÐ? A. ОРЛОГОО УДИРДÐ?Ж ТҮҮÐ?ИЙГ Ó¨Ð?ӨӨГИЙÐ? БОЛОÐ? ХОЙЧ ҮЕДЭЭ ЗОРИУЛСÐ?Ð? ХӨРӨÐ?ГӨ ОРУУЛÐ?ЛТÐ?Ð?Д ЗÐ?РЦУУЛÐ?Ð¥ 1. Монгол улÑ? нь ардчилалд шилжин зах зÑ?Ñ?лийн Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн 20 жилийг туулж ирÑ?Ñ?н. 1990 оны Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?оциализмын тогтолцоо дууÑ?гавар болÑ?нооÑ? хойш Монгол улÑ? ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоо бий болгохыг нÑ?Ñ?лттÑ?й шаардан үүрÑ?г хариуцлагаа Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдүүлж буй иргÑ?ний нийгÑ?мтÑ?й олон намын тогтолцоотой ардчилалд шилжин агуу их амжилт дÑ?вшил гаргаÑ?ан билÑ?Ñ?. Социализмын дараах Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?уурь өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг мөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж ирÑ?Ñ?н. 2. Уул уурхайн шинÑ? ордуудын нÑ?Ñ?лттÑ?й холбогдон Ñ?дийн заÑ?гийн Ò¯Ñ?Ñ€Ñ?нгүй өөрчлөлтийн үеийг туулж байна. Эдийн заÑ?аг нь уламжлал Ñ‘Ñ?оор мал аж ахуйд түшиглÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?н. ӨнгөрÑ?өн 10 гаруй жилийн хугацаанд уул уурхайн Ñ?Ñ€Ñ?л хайгуул огцом Ó©Ñ?ч зÑ?Ñ?, уран, нүүрÑ?, төмрийн хүдÑ?Ñ€, алт зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн томоохон нөөц байгааг баталгаажуулÑ?ан юм. ЭнÑ? чиглÑ?лд орууÑ?ан хөрөнгө оруулалтийн дүнд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нөөцийг уул уурхайн дÑ?лхийд нÑ?ртÑ?й томоохон Ñ‚Ó©Ñ?өл болгож өөрчилÑ?өн. Тухайлбал, Оюу Толгойн зÑ?Ñ?, алтны уурхай нь ДÑ?лхийн таван том ордуудын нÑ?г болох ба, Таван Толгой нь (одоогоор ЗаÑ?гийн газар хөрөнгө оруулагчидтай Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ? хийж байна) 100 гаруй жилийн турш дÑ?Ñ?д зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?лийн кокÑ?жих нүүрÑ? нийлүүлнÑ?. ЭдүгÑ?Ñ? ДÐ?Б-нд уул уурхайн Ñ?албарын Ñ?злÑ?Ñ… хувь 20% болÑ?он нь 10 жилийн өмнөхтÑ?й харьцуулахад 2 дахин Ó©Ñ?Ñ?өн байна. ӨнгөрÑ?өн жилүүдÑ?д уул уурхайн Ñ?албар нь шууд болон шууд буÑ? татвар, ашигт малтмал ашиглаÑ?ны төлбөр Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлогын 1/3 орчмыг бүрдүүлж ирÑ?Ñ?н. 2011 онд уул уурхайн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ?кÑ?порт дÑ?Ñ?д түвшиндÑ?Ñ? хүрч нийт Ñ?кÑ?портын 90% болÑ?он. 3. 2013 онооÑ? Оюу Толгойн зÑ?Ñ?, алтны үйлдвÑ?рлÑ?л Ñ?хлÑ?Ñ… бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн үндÑ?Ñ?ний үйлдвÑ?рлÑ?лийг даруй 3 дахин Ó©Ñ?гөж, ДÐ?Б-ийг ирÑ?Ñ… цөөн Ñ…Ñ?дÑ?н жилд 4 дахин нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… юм. 2016 он гÑ?Ñ…Ñ?д ДÐ?Б-ны тавиаÑ? дÑ?Ñ?ш хувийг уул уурхайн Ñ?албар бүрдүүлÑ?Ñ… хандлагатай байна. Ð?ийт Ñ?кÑ?портод Ñ?рдÑ?Ñ? бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний Ñ?злÑ?Ñ… хувь 95 орчим хувь болох төлөв ажиглагдаж байна. Таван Толгой зÑ?Ñ€Ñ?г буÑ?ад уурхайг хөгжүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ ДÐ?Б болон Ñ?кÑ?портод уул уурхайн Ñ?албарын Ñ?злÑ?Ñ… хувь улам бүр Ó©Ñ?нө. Уул уурхайгааÑ? хараат байдлын өнөөгийн түвшин нь газрын тоÑ?ны баÑ?лаг ихтÑ?й улÑ? орнуудтай нÑ?гÑ?н адилаар Монгол улÑ?ыг удахгүй уул уурхайгааÑ? хамгийн их хараат, Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лаг ихтÑ?й Ñ?дийн заÑ?гуудын Ñ?гнÑ?Ñ?нд орууна. 4. Уул уурхайн гÑ?нÑ?тийн Ó©Ñ?өлт нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгааÑ? хараат байдлааÑ? үүдÑ?лтÑ?й бүх нийтлÑ?г Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулдаг. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд бараа, түүхий Ñ?дийн үнийн Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л, төгрөгийн ханшны Ó©Ñ?өлт, инфлÑ?ц, уул уурхайгааÑ? буÑ?ад Ñ?албарын ажилгүйдлийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л зÑ?Ñ€Ñ?г “Голланд өвчинâ€?-Ó©Ó©Ñ? үүдÑ?лтÑ?й “байгалийн баÑ?лгийн хараалâ€? орох ба цаашлаад Ñ?нÑ? нь авилгал нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ…, Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал улам бүр гүнзгийрÑ?Ñ…, нийгмийн тотворгүй байдал Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ…, мөргөлдөөн Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ… хүртÑ?л Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүргÑ?Ñ… магадлалтай. 3 5. Монгол улÑ? Ñ?дүгÑ?Ñ? өөрчлөлтийн Ñ?рмÑ?г дÑ?Ñ?Ñ€ ирÑ?Ñ?н бөгөөд өнгөрÑ?өн хугацаанд тулгарч ирÑ?Ñ?н хөгжлийн олон бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг даван туулж бүхнийг хамарÑ?ан тогтвортой Ó©Ñ?өлтийн төлөө хөгжих онцгой боломж бүрдÑ?Ñ?д байна. Монгол улÑ? Ñ‚Ó©Ñ?вийнхөө орлогыг Ñ…Ñ?рхÑ?н үр ашигтайгаар удирдах вÑ?? ТÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хөрөнгө, Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ? зарцуулалт, дÑ?д бүтцийн болон хүний хөгжлийн хөрөнгө оруулалт - хуримтлалын хооронд Ñ…Ñ?рхÑ?н үр ашигтай хуваарилалт хийх вÑ?? Ð¥Ñ?рхÑ?н Ñ?дуурлыг бууруулж хотын болон хөдөөгийн бүх иргÑ?ддÑ?Ñ? ижил боломж олгох вÑ?? Өнөөгийн хүн амын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? болон хойч үеийн Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзлÑ?лийг Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й хангах вÑ?? ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вцдаа байгаль орчныг аÑ?уудлыг Ñ…Ñ?рхÑ?н анхаарах вÑ?? ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д болон Ñ?лангуÑ?а Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт нь дундаж орлоготой буÑ?ад орнуудын жишигтÑ?й нийцүүлÑ?н өөрийн улÑ? орны байгууллагын чадавхийг илүү өндөр түвшинд хөгжүүлÑ?Ñ… шаарлагыг бий болгоно. 6. Тодруулбал, уул уурхайн төлбөрийг Ñ‚Ó©Ñ€ илүү үр дүнтÑ?й, ил тодоор өөрийн орлогодоо туÑ?гах шаардлагатай. ЭнÑ? нь уул уурхайн кадаÑ?трын албааÑ? Ñ?хлүүлÑ?н татварын газар хүртÑ?л төрийн захиргааны Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н байгууллагын чадавхааÑ? хамаарна. Өнөөг хүртÑ?л Монгол улÑ? Ñ?нÑ? чиглÑ?лийн үйл ажиллагаа хангалттай түвшинд Ñ?вагдÑ?аар ирÑ?Ñ?н ба цаашид Ñ?айжруулах шаардлагатай байгаа аÑ?уудлуудад чиглÑ?н ажиллаж байна. Харин уул уурхайн төлбөр, хөрөнгийн урÑ?галын томоохон цар хүрÑ?Ñ?г хамарÑ?ан авлигатай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ…Ñ?д илүү анхаарал хандуулах шаардлагатай. 7. Төгрөгийн ханшны Ó©Ñ?өлт, инфлÑ?ц, зÑ?Ñ?лийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? зайлÑ?хийх үүднÑ?Ñ?Ñ? уул уурхайн орлогыг идÑ?вхтÑ?й, тогтвортойгоор улирдах шаардлагатай болно. ЭнÑ? нь байнга давтагдах мөчлөг бүхий Ñ‚Ó©Ñ?вийн бодлогыг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж, Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?н зÑ?Ñ?л авах, Ñ…Ñ?Ñ‚ үрÑ?лгÑ?н байхааÑ? зайлхийхийг Ñ?ануулж буй дохио юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ зорилтонд хүрÑ?хийн тулд Монгол улÑ? 2010 оны ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль болон 2011оны Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хуулийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ó©Ñ?вийн багц дүрÑ?м журам батлаад байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ хуулиудын Ñ?анаа, Ñ…Ñ?л найруулгад нийцүүлж ажиллах нь Ñ?дийн заÑ?агт “Голланд өвчнийâ€? үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийг Ñ…Ñ?згаарлахад нÑ?н чухал юм. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? дүгнÑ?Ñ…Ñ?д хувийн Ñ…Ñ?вшилд, Ñ?лангуÑ?а уул уурхайгааÑ? хараат Ñ?дийн заÑ?гийн давтагдах мөчлөгт өртөгддөг банкны болон барилгын зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?албаруудад ижил зарчмуудыг мөрдүүлÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й юм. ӨнгөрÑ?өн болон одоогийн байдлааÑ? ажиглахад Монгол улÑ? Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?албаруудын хувьд харьцангүй тааруу үнÑ?лгÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байÑ?аар ирÑ?Ñ?н. 8. Хүчин чадлын дутагдалд оруулахгүйгÑ?Ñ?Ñ€ уул уурхайн Ñ?албарын өнөөгийн өндөр Ó©Ñ?өлтийг хадгалахын тулд уг Ñ?албар, түүнтÑ?й холбогдÑ?он дÑ?д бүтÑ?ц, мөн туÑ? Ñ?албартай холбоотой Ñ?дийн заÑ?гийн буÑ?ад Ñ?албаруудыг дÑ?мжих шаардлагатай. ТуÑ? Ñ?албарын дÑ?д бүтÑ?ц болон үйлчилгÑ?Ñ?нд оруулах шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г харгалзаж үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?гийн үр ашиг нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардлын удирдлагын Ñ?иÑ?тем (тухайлбал төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өв зохиох, худалдан авах ажиллагаа, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ñ?анхүүжилт)-ын Ñ?рүүл, найдвартай байдал, мөн ЗаÑ?гийн газар Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?иÑ?темуудыг Ñ…Ñ?Ñ€ хурдтай бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н шалтгаална. 9. Эдийн заÑ?гийн хомÑ? нөөц (тухайлбал, капитал хөрөнгө, ур чадвартай, мÑ?ргÑ?жлийн ажиллах хүч)-ийг нÑ?н түрүүнд ашиглах хандлагатай байдаг уул уурхайн Ñ?албар байгаа нөхцөлд хүн амын нилÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ?гийн амьжиргааг залгуулдаг уул уурхайн буÑ? Ñ?албарууд аÑ?ар их хүндрÑ?лтÑ?й тулгардаг. ЭрдÑ?Ñ? баÑ?лгааÑ? хараат Ñ?дийн заÑ?гуудын хувьд бий болгоход Ñ…Ñ?цүү байдаг төрөлжүүлÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?агтай байх нь хүн амын бүрÑ?н хөдөлмөр Ñ?рхлÑ?лт, Ñ?дуурлыг бууруулах зорилтонд хүрÑ?Ñ…Ñ?д нÑ?н чухал юм. Үүнийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь бүх 4 Ñ?албаруудад бизнеÑ? хийх өртгийг бууруулах, шинÑ? Ñ?анаачлага, бүтÑ?Ñ?лийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломж олгоход туÑ? дөхөм болох бодлого, дÑ?д бүтцÑ?Ñ?Ñ€ хангах Ñ?вдлааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хамаарна. 10. ЭнÑ? нь мөн боловÑ?ролын үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулахааÑ? шалтгаалах бөгөөд Ñ?ургалтанд хамрагдÑ?ан ажиллах хүчин нь уул уурхайн болон уул уурхайн буÑ? Ñ?албаруудад ажил Ñ?рхлÑ?Ñ… боломжтой болно. Уул уурхайн Ñ?албар өргөжин Ñ‚Ñ?лÑ?хийн хирÑ?Ñ?Ñ€ улам өргөн хүрÑ?Ñ?ний боломжууд нÑ?Ñ?гдх Ñ…Ñ?дий ч нийт ажиллах хүчний 40% орчмыг ажлаар хангаж байгаа өндөр ур чадвар шаарддаггүй хөдөө аж ахуйн Ñ?албарын ажилчид бөөнөөрөө Ó©Ñ?өн Ñ‚Ñ?лж буй Ñ?албарууд (уул уурхай, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, барилга, Ñ?анхүү, банк болон жижиглÑ?н худалдаа)-ад шилжин орох магадлал маш багатай. ҮнÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?Ñ? уул уурхайн Ñ?албарын одоогийн огцом Ó©Ñ?өлт нь ур чадвартай, мÑ?ргÑ?жлийн ажилчдад илүү боломж олгож Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдалыг Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?ж байгаа аÑ?уудал ажиглагдаж Ñ?Ñ…Ñ?ллÑ?Ñ?. Ð?ийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний чанарыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…Ñ?д хөрөнгө оруулалт хийх нь Ó©Ñ?өлт болон Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах боломжтой Ñ…Ñ?дий ч Ñ?нд бодлого, байгууллагын тогтолцоо болон Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг үр өгөөжтÑ?й ашиглах тохиромжтой Ñ?иÑ?темтÑ?й байх нь маш чухал юм. 11. Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийн үр өгөөж Ñ‚Ñ?гш хуваарилагдахгүй байх тул Монгол улÑ? өнөөгийн болон хойч үедÑ?Ñ? зориулж оролцоог хангаÑ?ан Ó©Ñ?өлтийг чиглÑ?Ñ?Ñ?н өөрийн гÑ?Ñ?Ñ?н арга барил боловÑ?руулах шаардлагатай болно.ТÑ?гш буÑ? байдлын талаар хүмүүÑ?ийн Ñ?анаа зовинолт маш түргÑ?н Ó©Ñ?ч байгаагийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? уул уурхайн баÑ?лгийг өргөн хүрÑ?Ñ?нд илүү түргÑ?н дахин хуваарилахыг шаардах хандлага Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна. ЭнÑ? нь улÑ?ын бодлогод Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлж байгааг харахын тулд хүн амд тарааж буй Ñ?Ñ… орны хишгийн Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардалд Ñ?злÑ?Ñ… хувь Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? өнгөрÑ?өн жилүүдÑ?д Ó©Ñ?ч ирÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? харж болох юм. ЭнÑ? арга барил нь тухайн үедÑ?Ñ? үр дүнтÑ?й мÑ?Ñ‚ байж болох Ñ…Ñ?дий ч Ñ‚Ó©Ñ?вийн хувьд тогтворгүй бөгөөд үр ашиггүй юм. ЭнÑ? нь мөн өнөөгийн болон хойч үеийн Ñ‚Ñ?гш байдлын талаарх аÑ?уудлыг хөндөж байгаа юм. Хойч үед ашиг туÑ? болох хөрөнгө оруулалт хийхийн оронд байгалийн баÑ?лгыг өнөөдрийн ойр зуурын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?нд ашиглаж шавхан дууÑ?гаж байна. Уул уурхайн орлогын зарим Ñ…Ñ?Ñ?гийг хүний хөгжил, нийгмийн тогтвортой хамгаалал болон хүн амын Ñ?рүүд мÑ?ндийн хөрөнгө оруулалтанд ашиглах нь Ñ‚Ñ?гш байдлыг бүрдүүлж Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ буй нийгмийн хуваагдмал байдлааÑ? зайлÑ?хийнÑ?. ЭнÑ? хөрөнгө оруулалтыг хүн амд Ñ‚Ñ?гш боломж олгох байдлыг бүрдүүлÑ?н нийгÑ?мд Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ буй Ñ?лгаварааÑ? зайлхийх замаар хийх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Ð?ийгмийн хамгааллын хүрÑ?Ñ?нд хийгдÑ?ж буй өөрчлөлтийг хүн бүрт бÑ?лÑ?н мөнгө тараадаг үр ашиггүй зарцуулалтыг Ñ?дуучуудад чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?лÑ?гÑ?Ñ?Ñ€ орлуулах нь зөв чиглÑ?лтÑ?й алхам болох юм. 12. Өнөөгийн нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний Ñ?иÑ?тем нь бүтцийн хувьд Ñ?ул тайлтай байгаа нь Ñ?анхүүжилт болон үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… талуудын хоорондын Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангахгүй байгаагааÑ? харагдаж байна. Уул уурхайн Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний орлогыг нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?нд чиглүүлбÑ?л Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлыг улам даамжруулах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й тул Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ үйлчилгÑ?Ñ?г бүгдÑ?д Ñ‚Ñ?гш хүртÑ?Ñ?н, үр ашигтай, чанартай байлгах бодлогын болон бүтцийн өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Өндөр наÑ?тнуудын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г харгалзан үзÑ?Ñ…, нийтийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангаÑ?ан Ñ?иÑ?тем бий болгохын тулд Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?иÑ?темдийг шинÑ?члÑ?н өөрчлөх нь бодлогын хөтөлбөрийн чухал аÑ?уудал байх болно. Одоогоор хийгдÑ?ж буй нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн шинÑ?члÑ?лт өөрчлөлтийн төлөв байдал нь үйл Ñ?вцыг Ñ…Ñ?рхÑ?н удирдахааÑ? ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н шалтгаална. 13. ӨнгөрÑ?өн жилүүдÑ?д Монгол улÑ? Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лаг ихтÑ?й Чили, Канад, БотÑ?ван, Ð?орвеги болон Ð?вÑ?трали зÑ?Ñ€Ñ?г олон орны туршлагааÑ? Ñ?удалÑ?ан. Үүний үр дүнд Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийг бүх Монголчуудын чинÑ?Ñ?лÑ?г байдлыг тогтвортой нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д ашиглахын тулд олон тооны 5 Ñ?орилт, бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… чадвартай, илүү хөгжÑ?өн бодлогын хүрÑ?Ñ? болон байгууллагын тогтолцоотой байх шаардлагатайг бодлого боловÑ?руулагчид Ñ?айтар мÑ?дÑ?Ñ?н. B. ХӨГЖЛИЙÐ? ӨМÐ?ӨХ Ð?МЖИЛТÐ?Ð?ДÐ?Ð? ТУЛГУУРЛÐ?Ð¥ ОÐ?ЦГОЙ БОЛОМЖИЙГ Ð?ШИГЛÐ?Ð? ТУЛГÐ?РЧ БУЙ БЭРХШЭЭЛҮҮДИЙГ ШИЙДВЭРЛЭХ Ð?Ь 14. Монгол улÑ? нь байгалийн олон төрлийн хүндрÑ?л бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й тулгарч байдаг нүүдлийн баÑ?лаг Ñ?оёлтой. ТÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ дÑ?лхийд хүн амын хамгийн бага нÑ?гтралтай улÑ? бөгөөд түүний 2.75 Ñ?аÑ? хүн ам нь Францын нутаг дÑ?вÑ?гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? 3 дахин өргөн уудам нутагт аж төрж байна. Ð?ийÑ?лÑ?л Улаанбаатарт 1.2 орчим Ñ?аÑ? хүн амьдардаг бөгөөд үлдÑ?Ñ?н хүн ам нь жижиг орон нутгын төв болон өргөн уудам тал газраар тархан үхÑ?Ñ€, хонь, Ñ?маа, адуу болон Ñ‚Ñ?мÑ?Ñ? маллаж амьдардаг. Монгол улÑ? нь далайд гарцгүй, дÑ?лхийн 2 дахь хамгийн том улÑ? орон бөгөөд Ñ?дийн заÑ?гийн маш хүчтÑ?й зүтгүүр болÑ?он аврага том 2 хөршийн дунд байршдаг юм. Ð?мьдралын нөхцөл байдал нь Ñ?лангуÑ?а хөдөө орон нутагт болон хотын захын Ñ?дуу хороололд хахир Ñ…Ñ?цүү бөгөөд дÑ?д бүтцийн үйлчилгÑ?Ñ? нь Ñ?айнаар Ñ…Ñ?лбÑ?л маш Ñ…Ñ?згаарлагдмал. Өвлийн улиралд агаарын температур -30оС градуÑ?ааÑ? доош бууж хүйтÑ?рдÑ?г бөгөөд тариалалт болон барилгын улирал богино, байгалийн бүтÑ?Ñ?мж нь бага, тариалангийн талбай нийт нутаг дÑ?вÑ?гÑ?рийн зөвхөн 1% Ñ?зÑ?лдÑ?г. 15. ӨнгөрÑ?өн хугацааны Ñ?дийн заÑ?гийн өөрчлөлт нь хүн амд нилÑ?Ñ?д ашиг туÑ? өгÑ?өн. Ð?Ñ?г хүнд ногдох ҮндÑ?Ñ?ний нийт орлого нь 2004 онд 480 ам.долларааÑ? 2010 онд 1,890 ам.доллар болж Ó©Ñ?Ñ?өн. ÐœÑ?нганы хөгжлийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зорилтуудыг хангах талаар үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нилÑ?Ñ?д ахиц гаргаÑ?ан боловч бүÑ? нутгуудад Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал давамгайлж байна (ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 1 болон ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн ХавÑ?ралт A2-ын Товч үзүүлÑ?лтийн Ñ…Ò¯Ñ?нÑ?гтийг үзнÑ? Ò¯Ò¯). УлÑ? даÑ?ар Ñ?вуулдаг өрхийн амьжиргааны Ñ?удалгаагаар Ñ?дуурлын түвшинг тооцоолдог ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хорооны мÑ?дÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ 2002 онооÑ? 2008 оны хооронд Ñ?дуурлын түвшин өөрчлөгдөөгүй 35 орчим хувь Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байÑ?ан бөгөөд 2010 онд 39.2 хувь хүрÑ?л Ó©Ñ?ч, 2011 онд 29.8 хувь болж буурÑ?ан байна. Хотын хүн амын Ñ?дуурлын түвшин (2011 онд 26.6 хувь)-Ñ‚Ñ?й харьцуулахад хөдөө орон нутгийн хүн амын дунд Ñ?дуурал нилÑ?Ñ?д их (2011 онд 33.3 хувь) байна. 2002, 2008 болон 2010 онд үндÑ?Ñ?ний амжиргааны бодит доод түвшинг Ó©Ñ?гөж ирÑ?Ñ?н бөгөөд 2010 болон 20111 оны хооронд Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ хадгалж ирÑ?Ñ?н гÑ?дгийг Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ… нь зүйтÑ?й юм. ДÑ?Ñ?рх хугацаанд амьжиргааны бодит доод түвшинг өөрчлөлтгүйгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байлгаж ирÑ?Ñ?н бөгөөд 2002/2003 болон 2008/2009 онуудын хооронд Ñ?дуурал нилÑ?Ñ?д буурÑ?ныг ажиглаж болно. Ð?мьжиргааны түвшин дÑ?Ñ?шилÑ?нийг буÑ?ад үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ? мөн харж болох юм. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, дÑ?Ñ?рх хугацаанд нÑ?г өрхөд ногдох малын тоо, Ñ?лангуÑ?а хамгийн Ñ?дуу өрхүүдÑ?д нилÑ?Ñ?д их Ó©Ñ?ч ирÑ?Ñ?н. 16. Эдийн заÑ?гийн өндөр Ó©Ñ?өлт нь цаашид Ñ?дуурлыг бууруулахад нөлөөлж болох юм. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч Ñ?дийн заÑ?аг нь уул уурхайн Ñ?албарааÑ? Ñ…Ñ?Ñ‚ хамааралтай байх хандлага Ó©Ñ?Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байх нь үүнÑ?Ñ?Ñ? гарах боломж, үр ашгийн хүртÑ?Ñ?мжийн Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал нÑ?мÑ?гдÑ?ж 1 Ð?мьжиргааны бодит доод түвшинд гарÑ?ан 2010 он хүртÑ?лх өөрчлөлт нь хурдан Ó©Ñ?ч буй Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөлд хүн амын Ñ?онголт болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?в маÑ?ганд орж буй өөрчлөлтийг туÑ?гах боломжийг ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хороонд олгоÑ?он. ГÑ?хдÑ?Ñ? үүний дүнд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ тоо мÑ?дÑ?Ñ?г жил дамнуулан харьцуулах боломжгүй юм. 6 болзошгүй хандлагатай. Жини (Gini)-гийн коÑ?ффициентÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжихÑ?д өрхийн 1 хүнд ногдох Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? 2003 онд 32.9 байÑ?ан бол 2008 онд 35.8 болж Ó©Ñ?Ñ?өн. Ийм Ñ?лгааны нотолгоог ур чадвартай, мÑ?ргÑ?жлийн ажилчдын цалин Ñ?Ñ€Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?ж байхад албан буÑ? Ñ?албарын бодит цалин буурч байÑ?нааÑ? харж болох юм. Суурь үйлчилгÑ?Ñ?г авах Ñ‚Ñ?гш боломжийг хангах тохиромжтой нийгмийн бодлого болон орлогын хоёрдогч хуваарилалтыг Ñ?айжруулах товлоÑ?он, тогтвортой нийгмийн хангамжийн бодлого буÑ?ад хөдөлмөр, нийгмийн хамгаалалын бодлогуудтай байх нь Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлыг цаашид нÑ?мÑ?гдÑ?хийг багаÑ?гана. Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 1: ÐœÑ?нганы Хөгжлийн Зорилт (МХЗ)-д хүрÑ?Ñ… талаар гарÑ?ан ахиц Монгол улÑ? ÐœÑ?нганы хөгжлийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н зорилтод хүрÑ?Ñ… талаар нилÑ?Ñ?д ахиц гаргаÑ?ан боловч зарим чухал зорилтуудын биелÑ?лт доогуур байна. Хүүхдийн Ñ?ндÑ?гдлийг бууруулах зорилт (MХЗ 4) биелÑ?гдÑ?Ñ?н бөгөөд бага боловÑ?ролын Ñ?ургуульд хамрагдалт (MХЗ 2) өндөр үзүүлÑ?лтÑ?нд хүрÑ?Ñ?н. Эхийн Ñ?рүүл мÑ?ндийг Ñ?айжруулах (MХЗ 5) талаар Ñ?айн ахиц гарÑ?ан боловч зорилтыг 2015 он гÑ?Ñ…Ñ?д хангаÑ?ан байхын тулд цаашид хүчин чармайлтаа нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… шаардлагатай ба Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн улÑ? төрийн Ñ?рх мÑ?дÑ?л Ñ?үүлийн жилүүдÑ?д буурах хандлагатай байгааг өөрчлөх Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й. Байгаль орчны тогтвортой байдлыг бий болгох зорилт (МХЗ 7)-ыг хангах тал дÑ?Ñ?Ñ€ гарÑ?ан ахиц хоёр талтай байна. Баталгаат ундны уÑ?ны хүртÑ?Ñ?мж нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н боловч Ñ?айжруулÑ?ан ариун цÑ?врийн байгууламж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж буй хүн амын тоо 1995 оны түвшингÑ?Ñ?Ñ? өөрчлөгдөөгүй байна. Мөн хамгаалалттай уÑ?ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн тоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?г тал дÑ?Ñ?Ñ€ тогтвортой хөгжлийн бодлого, хөтөлбөрүүдийг нÑ?гтгÑ?Ñ…Ñ?д ахиц гаргаÑ?ан боловч зарим газруудад, тухайлбал хотын агаарын бохирдол болон цөлжилт нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаль орчны доройтол улам бүр ихÑ?Ñ?ч байна. 17. Сурьгуульд хамрагдÑ?ан охид, хөвгүүдийн тоо бүх түвшинд өндөр байгаа боловч байршлааÑ? хамааран Ñ?ургалтын үр дүн нилÑ?Ñ?д Ñ?лгаатай байгаа бөгөөд болоÑ?ролын нийт Ñ?иÑ?темийн чанар нь Ñ?анаа зовооÑ?он аÑ?уудал Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байна. 2008 онд хийгдÑ?Ñ?н үндÑ?Ñ?ний Ñ?удалгаагаар түүвÑ?рлÑ?ж Ñ?онгоÑ?он 5-Ñ€ ангийн Ñ?урагчдын дундаж нь унших бичгÑ?Ñ?Ñ€ 41 хүрÑ?хгүй хувь нь, математикийн хичÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ€ 32 хувь нь хангалттай дүн авÑ?ан байна. Суурь боловÑ?ролын чанарыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… аÑ?уудал дÑ?Ñ?Ñ€ 1-Ñ€ ангид Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н олон хүүхдүүдийн олонхи нь Ñ?ургуульд бÑ?лÑ?н биш байх нь хүндрÑ?л учруулж байна. Өнөөгийн байдаар 2-5 наÑ?ны хүүхдийн 24 хувь нь цÑ?цÑ?рлÑ?г дутагдаж байгаагааÑ? бага наÑ?ны боловÑ?ролд хамрагдахгүй байгаа бөгөөд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хүүхдүүдийн дийлÑ?нх нь Ñ?дуу өрхийн хүүхдүүд байна. Ерөнхийдөө, дундаж орлоготой улÑ? орны хөгжлийг дÑ?мжихүйц чадварыг хөгжүүлÑ?Ñ… нь боловÑ?ролын болон Ñ?ургалтын Ñ?иÑ?темийн бүх шатанд, зохих шатны хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ тогтвортой өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лт хийхийг шаардана. 18. Монгол улÑ?ын орлогын түвшинтÑ?й харьцуулахад Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албар тодорхой амжилтанд хүрÑ?Ñ?н боловч Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?иÑ?темийг Ñ?айжруулах шаардлагатай байна. Монгол улÑ? Ñ?рүүл мÑ?ндтÑ?й холбоотой Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтуудыг хангаÑ?ан. ГÑ?вч Ñ?рүүл мÑ?ндийн үйлчилгÑ?Ñ?ний ашиглалт, үр дүн нь газар зүйн хувьд ч, нийгÑ?м-Ñ?дийн заÑ?гийн хувьд ч ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлаар тодорхойлогдож байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, улÑ? орон даÑ?ар Ñ?хийн Ñ?ндÑ?гдÑ?л болон хүүхдийн Ñ?рүүл мÑ?ндийн байдал маш их Ñ?лгавартай байна. Халдварт буÑ? өвчин туÑ?ах Ñ?вдал нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаатай холбоотойгоор наÑ?анд хүрÑ?гÑ?дийн наÑ? баралтын түвшин Ó©Ñ?ч байна. Хөдөө орон нутагт нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг жигд 7 байлган, чанартай үйлчилгÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ хангахад бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й байдаг бөгөөд Ñ?нÑ? чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?рүүл мÑ?ндийн анхан шатны үйлчилгÑ?Ñ?ний төвлөрөлийг Ñ?ааруулах талаархи Ñ?аналын дагуу шинÑ? арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах болно. Эрүүл мÑ?ндийн үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… болон Ñ?нÑ? үйлчилгÑ?Ñ?г хүргÑ?Ñ… талаархи Ñ?иÑ?темийн аÑ?уудал нь үүний цөм нь болж байна. Ð?ийгмийн Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгалд бүх нийтийг хамарÑ?ан урт хугацааны Ñ?тратеги үгүйлÑ?гдÑ?ж байна. Эрүүл мÑ?ндийн Ñ?албарын Ñ?тратегийн Ñ?н Ñ‚Ñ?ргүүний өөрчлөлт нь нийт Ñ?иÑ?темийг Ñ?рүүл мÑ?ндийн анхан шатны үйлчилгÑ?Ñ?нд илүү түшиглÑ?Ñ?Ñ?н байхаар шинÑ?члÑ?лт хийж Ñ?вдал юм. ЭнÑ? нь Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?иÑ?темийн бүх шатанд чанарын Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх, бүх шатны Ñ?мнÑ?лгийн үйлчилгÑ?Ñ?ний уÑ?лдааг Ñ?айжруулах Ñ?вдлыг дÑ?мжих Ñ?иÑ?тем, чадавхитай байхыг шаардана. 19. БоловÑ?рол болон Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албарт жендерийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангахад нилÑ?Ñ?д амжилтанд хүрÑ?Ñ?н. БоловÑ?ролын бүх түвшинд боловÑ?ролын Ñ?лгавартай байдлыг орвонгоор нь Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ?дүгÑ?Ñ? дÑ?Ñ?д боловÑ?рол Ñ?зÑ?мшиж буй охидын тоо нийт оюутны талааÑ? илүү байна. Төрөлтийн үзүүлÑ?лт өнөөдрийн байдлаар 2.0 болÑ?он. Эхийн Ñ?ндÑ?гдÑ?л 1990 онд 100,000 амьд төрөлтөнд 130 ногдож байÑ?ан бол 2009 онд 65 хүртÑ?л буурÑ?ан. ГÑ?вч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн хүчирхийлÑ?лийн түвшин анхаарал татахуйц өндөр Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байгаа бөгөөд ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хорооны 2009 оны Ñ?удалгаанд хамрагдÑ?ан Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн бараг 20 хувь нь нөхөр Ñ?Ñ?хүл хамтран амьдрагчдаа зодуулдаг гÑ?ж мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ?н байна2. Ð?аÑ?лалтын хувьд жендерийн Ñ?лгаа мөн л гүнзгийрч байгаа нь наÑ?анд хүрÑ?Ñ?н Ñ?рчүүдийн наÑ? баралт Ñ?анаа зовнихуйц Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хүртлÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?ж байгаатай холбоотой юм. 20. ЭмÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д Ñ?дийн заÑ?гийн боломж байнга Ñ‚Ñ?гш буÑ? олгогддогаÑ?уудал Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. Ð?жиллах нийт хүчинд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?злÑ?Ñ… хувь 2010 онд зохих түвшинд буюу 56 хувь байÑ?ан боловч Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн дундаж цалин Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдийнхÑ?Ñ?Ñ? доогуур Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Ñ?аÑ?хан хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаагаар Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд илүү Ñ?рт Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?ртÑ?Ñ? гарах хандлагатай байдаг бөгөөд Ñ?дийн заÑ?гийн зарим Ñ?албарт Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоо огт байхгүй байна: цалингүй, Ñ?Ñ?хүл бага цалинтай ажилд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд давамгайлах байдал үргÑ?лжилÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байгаа бөгөөд ирÑ?Ñ?дүй Ñ?айтай Ñ?албарт (Ñ‚Ñ?Ñ?врийн г.м) Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн төлөөлөл бага байна. ЭмÑ?гтÑ?йчүүд Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? дунджаар 7 жилÑ?Ñ?Ñ€ илүү наÑ?алдаг Ñ…Ñ?дий ч өнөөгийн үйлчилж буй бодлогын дагуу Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?йчүүдÑ?Ñ?Ñ? 5 жилийн өмнө Ñ‚Ñ?тгÑ?вÑ?рт гарах боломжтой гÑ?ж заагдÑ?ан байна. 21. ЭмÑ?гтÑ?йчүүд улÑ? төрд өөрийн дуу хоолойгоо өргөх боломж мÑ?дÑ?гдÑ?хүйц буурÑ?аар ирÑ?Ñ?н, харин Ñ?аÑ?ханааÑ? Их ХурлааÑ? Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог дÑ?мжих талаар арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н. Их Хуралд Ñ?онгогдÑ?он Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн Ñ?злÑ?Ñ… хувь 1990 онд 23 хувь байÑ?наа аажмаар буурÑ?аар өнөөдөр 4 хувь болÑ?он байна. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч, 2011 онд 2 чухал хууль баталÑ?ан. Жендерийн Ñ‚Ñ?гш байдлын тухай хуулийг өргөн хүрÑ?Ñ?нд зөвлөлдөн Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлж боловÑ?руулан 2011 онд Их ХурлааÑ? баталÑ?ан. 2012 оны Ñ?онгуулиаÑ? Ñ?хлÑ?н намын жагÑ?аалтанд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн оролцоог 20 хувь байлгах квот тогтоох талаар Их ХурлааÑ? Ñ?аÑ?хан чиглÑ?л өгÑ?өн. 2 “Монгол улÑ? дахь жендертÑ?й холбоотой дарамт хүчирхийлÑ?л – Ñ?удалгаануудын тойм болон урьдчилан Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?â€?, 2010/11, Ð?ҮБ-ын Хүүхдийн Ñ?ан, Ð?ҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр, Ð?ҮБ-ын Хүн амын Ñ?ан нь Жендерын ҮндÑ?Ñ?ний хороо болон Ð?ийгмийн ажлын төгÑ? байдлын төвтÑ?й хамтрарч гаргаÑ?ан. 8 22. Уул уурхай Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?гийн Ò¯Ñ?Ñ€Ñ?нгүй Ó©Ñ?өлт байгаль орчинд тогтворгүй ул мөр үлдÑ?Ñ?ж байна. УлÑ? орны Ó©Ñ?өлтийн дийлÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?гийг түүний байгалийн баÑ?лаг (улÑ? орны баÑ?лгийн 58% нь Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лаг, ой модны нөөц, тариалангийн талбай болон бÑ?лчÑ?Ñ?Ñ€)-ааÑ? бий болгож, Ñ?нÑ? байдал цаашид ч Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? үргÑ?лжлÑ?Ñ… болно. Ð?ийт газар нутгийн 80 орчим хувь нь дÑ?лхийд одоогоор үлдÑ?Ñ?Ñ?д буй хамгийн том, зÑ?ргÑ?лдÑ?Ñ? орших нийтийн бÑ?лчÑ?Ñ?Ñ€ нутаг бөгөөд түүгÑ?Ñ?Ñ€ зÑ?Ñ?рийн томоохон нүүдлийн Ñ?үргүүд, мөн дÑ?лхийн хамгийн олон тооны хулан бÑ?лчÑ?Ñ?рлÑ?дÑ?г байна. ӨнгөрÑ?өн 20 жилд хүний буруутай үйлдÑ?л болон байгалийн гамшгийн улмааÑ? бÑ?лчÑ?Ñ?рийн чанар нилÑ?Ñ?д доройтоход хүргÑ?Ñ?Ñ?н бөгөөд Монгол улÑ?ын бÑ?лчÑ?Ñ?рийн 70% нь цөлжилтөнд өртөж, ой модтой талбай 25 хувиар буурÑ?ан байна. Хүний буруутай үйлдÑ?лд мал аж ахуй Ñ?рхлÑ?Ñ… уламжлалт аргуудад орÑ?он өөрчлөлт болон түүнÑ?Ñ?Ñ? улбаатай бÑ?лчÑ?Ñ?рийн даац Ñ…Ñ?Ñ‚Ñ€Ñ?лт, цаашлаад уул уурхайн үйл ажиллагааны буруу удирдлага зÑ?Ñ€Ñ?г оролцуулж байна. 23. Уул уурхай болон мал аж ахуй Ñ?албар, байгаль орчны хамгаалалтын урÑ?гал болон хувь хүний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ? зÑ?Ñ€Ñ?г Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ буй уÑ?ны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний төлөөх Ñ‚Ñ?мцÑ?лдÑ?Ñ?ний улмааÑ? уÑ?ны нөөцийн удирдлагатай холбоотой аÑ?уудлууд Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ€ байна. УÑ?ны нөөцийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? маш түргÑ?н багаÑ?аар байгаагийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? уÑ?ны чанар мөн доройтÑ?оор байна. Монгол улÑ?ын Өмнөд бүÑ?Ñ?д уул уурхайн одоогийн болон ирÑ?Ñ?дүйн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний гүний уÑ? шаардана. Өдөрт 350,000 куб метр гүний уÑ? гаргаж авах нь тухайн орон нутгийн хүн ам болон малчдад Ñ…Ñ?рхÑ?н нөлөөлөхийг хараахан мÑ?дÑ?хгүй байна. ТÑ?дний амьжиргаа худаг уÑ? болон рашаан шандааÑ? авдаг гүний уÑ?нааÑ? хамаардаг. 24. Монгол улÑ? уур амьÑ?галын өөрчлөлтөнд маш Ñ?мзÑ?г бөгөөд Ñ?нÑ? нь түүний газар зүйн байршил, Ñ?Ñ€Ñ? Ñ‚Ñ?Ñ? уур амьÑ?гал болон Ñ?мзÑ?г Ñ?ко-Ñ?иÑ?темтÑ?й холбоотой юм. Уур амьÑ?галын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л нь Монгол улÑ?ын хөгжилд ноцтой бÑ?рхшÑ?Ñ?л учруулж байгаа бөгөөд нийгмийн бүх Ñ?албарт хоорондоо харилцан уÑ?лдаатай төрөл бүрийн нөлөө үзүүлж байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ нь хүмүүÑ?ийн одоогийн болон цаашдын амьдралын Ñ…Ñ?в маÑ?гт нөлөөлж болзошгүй. Монгол улÑ?ын Уур амьÑ?галын өөрчлөлтийн үндÑ?Ñ?ний хөтөлбөрт туÑ?гаÑ?ны дагуу уур амьÑ?галын ирÑ?Ñ?дүйн өөрчлөлтөд (i) агаарын температурын Ó©Ñ?өлт (Ñ?нÑ? зууны дунд 2.1С-ааÑ? 3ï‚° C градуÑ?, зууны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ 3.1ï‚° С-ааÑ? 5ï‚° C градуÑ?), Ñ?нÑ? нь дÑ?лхийн дундаж өөрчлөлтөөÑ? 2-3 дахин их юм; (ii) зарим газар нутагт хур тундÑ?ын Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ó©Ñ?өлт; мөн (iii) ууршилтын нийлбÑ?Ñ€ дүнгийн Ó©Ñ?өлт нь хур тундÑ?ын Ó©Ñ?өлтөөÑ? 6-10 дахин давж болзошгүй тул уÑ?ны нөөц болон тариалангийн талбай багаÑ?ах зÑ?Ñ€Ñ?г хувилбарууд туÑ?гагдÑ?ан байна. Монгол улÑ?ын нутаг дÑ?вÑ?гÑ?рийн 60%-ийг хамарч буй мөнх цÑ?вдÑ?г хайлбал хөдөө аж ахуй, уÑ?ны нөөц болон дÑ?д бүтцийн хөгжилд Ñ?өргөөр нөлөөлнө. Уур амьÑ?галын өөрчлөлтөнд (маш хахир хатуу өвлийн хүйтÑ?нд мал Ñ?үрÑ?г цаÑ?ан доорооÑ? Ñ‚Ñ?жÑ?Ñ?л олж авах боломжгүй зуданд) хамгийн ихÑ?Ñ?Ñ€ өртөж байгаа газар тариалан болон мал аж ахуйн Ñ?албар нь цаашид ч Ñ?мзÑ?г Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байх ба ийм томоохон цочролууд Монголын нийгÑ?м, нийт Ñ?дийн заÑ?агт Ñ?өрөг нөлөө үзүүлÑ?Ñ… болно. 25. Хөдөө аж ахуйн Ñ?албарт нийт ажиллах хүчний 40 хувь ажиллаж байгаа боловч ДÐ?Б-ны зөвхөн 15 хувийг бүрдүүлж байна. Хөдөөгийн өрхүүдийн нийт хөрөнгийн 63 хувь нь мал Ñ?үрÑ?г юм. Өнөөг хүртÑ?л нийт малчдын бараг Ñ‚Ñ?н хагаÑ? нь амьжиргааны доод түвшингÑ?Ñ?Ñ? доогуур орлогоор амьдралаа залгуулж байна. Малчдын дийлÑ?нх нь 100-ааÑ? доош толгой 9 малтай байгаа нь өрхийн амьжиргааг залгуулах хангалттай орлого олоход Ñ…Ñ?Ñ‚ цөөн гÑ?ж үздÑ?г. Зудын гамшгааÑ? үүдÑ?лтÑ?й их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний мал Ñ?үрÑ?гийн хорогдол нь хөдөөгийн Ñ?дууралыг улам даамжруулÑ?аар ирÑ?Ñ?н. 1999-2000 оны урьд өмнө тохиолдож байгаагүй дараалÑ?ан Ñ…Ñ?дÑ?н зудыг даван туулÑ?ны дараа тохиолдÑ?он 2009/2010 оны зудаар улÑ? орны нийт 44 Ñ?аÑ? орчим малааÑ? 10 орчим Ñ?аÑ? мал хорогдÑ?он байна. Уур амьÑ?галын өөрчлөлт нь илүү хахир хатуу, ойр ойрмогхон зудны шалтгаан болж байгаа тухай шинжлÑ?Ñ… ухааны нотолгоо байхгүй Ñ…Ñ?дий ч цаг агаар дулаарч, улам хуурай болÑ?оор байгаа Ñ?нÑ? нөхцөлд зуд илүү ойрхон, илүү ширүүн давтагдÑ?аар байж болох юм гÑ?Ñ?Ñ?н болгоомжлол Ñ‚Ó©Ñ€Ñ?Ó©Ó©Ñ€ байна. Уур амьÑ?галын Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хүнд цохилтуудааÑ? мал Ñ?үргийн ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хохирол амÑ?Ñ?ан олон тооны малчид ажил Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?н хот руу нүүдÑ?ллÑ?Ñ… болÑ?он. 26. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ уур амьгалын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й байдлын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? даÑ?н дÑ?лхийн нийлүүлÑ?Ñ… Ñ?үлжÑ?Ñ?нд өнөөг хүртÑ?л нÑ?гдÑ?Ñ?гүй, мөн илүү Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний нÑ?мүү өртөгтÑ?й бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн үйлдвÑ?рлÑ?дÑ?ггүй нь мал аж ахуйн Ñ?албарын хөгжлийг Ñ…Ñ?згаарлаж байна. Малчид бараа, түүхийн Ñ?дийн дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?лийн үнийн, тухайлбал ноолуурын үнийн цочролд өртөх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд улам нÑ?мÑ?гдÑ?ж байна. ТанÑ?аг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний бараа гÑ?ж тооцогддог ноолуур нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний зах зÑ?Ñ?лийн Ñ?дийн заÑ?гийн уналтанд маш мÑ?дрÑ?мтгий, Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?лд өртөмтгий юм. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? мал аж ахуйн Ñ?албарын удирдлага нь олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?лд их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?кÑ?портлох боломж олгохуйц бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үйлдвÑ?рлÑ?лийн олон улÑ?ын Ñ?тандартын шаардлагыг хангахгүй байна. Мөн түүнчлÑ?н Монголын мал аж ахуйн Ñ?албар нь аливаа халдварт өвчинд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?мзÑ?г байдаг агаад үүнийг одоогийн байгаагааÑ? арай илүүтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?нах боломж баÑ? байÑ?аар байна. Малын өвчнөөÑ? урьчилан Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н хөрөнгө Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? зарцуулж байгаа Ñ…Ñ?дий ч Ñ?нÑ? нь Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лд багтддагүй бөгөөд шүлхий, бруцеллёз зÑ?Ñ€Ñ?г өвчин давамгайлÑ?ан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. Цаашдаа “Голланд өвчинâ€? хөдөө аж ахуйн Ñ?албарын Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварыг бууруулах Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байгаа нь дотоодын түүхий Ñ?дийн үнийн Ó©Ñ?өлтийг дагаж бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үнийг Ó©Ñ?гөх боломжгүйтÑ?й холбоотой. 27. Монгол улÑ?ад хотжилт түргÑ?н Ñ?вагдаж байгаа нь хотын үйлчилгÑ?Ñ?, Ñ?лангуÑ?а Улаанбаатар хот болон уул уурхайд ойрхон байршилтай жижиг хотуудын үйлчилгÑ?Ñ?нд нÑ?мÑ?лт ачаалал өгч байна. Эдийн заÑ?гийн илүү Ñ?айн боломж, нийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?нд ойртох зорилгоор хүн амын нилÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г хотын төвүүд Ñ€Ò¯Ò¯ нүүх нь нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байна. Улаанбаатар хотын хүн ам 20-хон жилийн дотор 2 дахин Ó©Ñ?ч 1.2 Ñ?аÑ?3-д хүрч 2030 он4 гÑ?Ñ…Ñ?д 1.9 Ñ?аÑ? болох төлөвтÑ?й байна. Улаанбаатар хотод нүүж ирÑ?Ñ?н иргÑ?дийн ихÑ?нх нь хотын төлөвлөлтөд багтаагүй хотын захын “гÑ?Ñ€ хороололâ€?-д оршин Ñ?ууж байна. Ийнхүү Ñ?уурьшÑ?ан Ñ…Ñ?Ñ?гүүдÑ?д оршин Ñ?ууж буй иргÑ?д өнөөдрийн байдлаар хотын нийт хүн амын 60 хувийг бүрдүүлж ЗаÑ?аг захиргааны нÑ?гжийн нийт талбайн 90 хувийг Ñ?зÑ?лж байна. СаÑ?хныг хүртÑ?л Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг түр хугацаанд амьдрах газар гÑ?ж тодорхойлон хотын хөгжлийн төлөвлөлт Ñ?Ñ?хүл хөрөнгө оруулалтааÑ? ашиг туÑ? хүртÑ?Ñ?гүй байÑ?аар ирÑ?Ñ?н. Хотын дÑ?д бүтцийн дийлÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?гийг 1970-аад онд барьж байгуулÑ?ан бөгөөд нийтийн аж ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?, тухайлбал уÑ?ан хангамж, дулаан, цахилгааны хангамж нь Ñ?уурилуулÑ?ан хүчин чадлын Ñ…Ñ?згаартаа аль Ñ…Ñ?дийн хүрÑ?Ñ?н. Үүний дүнд гÑ?Ñ€ хорооллын оршин Ñ?уугчид нийтийн аж ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? хүртÑ?Ñ… боломж багатай 3 2010 оны хүн ам, орон Ñ?ууцны тооллогоор Улаанбаатар хотын хүн амын тоо 1.16 Ñ?аÑ? байв. 4 Жайка (JICA), “Хотын МаÑ?тер төлөвлөгөө болон Улаанбаатар хотын хөгжлийн хөтөлбөрâ€?-ийн Ñ?удалгаа. (2007). 10 Ñ?Ñ?хүл зарим нь огт боломжгүй байдалд амьдарч байна. Замын 95 хувь нь хатуу хучилтгүй. Бороо орох Ñ?Ñ?хүл мөÑ?Ó©Ó©Ñ€ хучигдÑ?ан үед түүгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?вах боломжгүй бөгөөд зун нь шороо тооÑ? ихÑ?Ñ?Ñ€ боÑ?дог тул хотын агаарын бохирдлыг нÑ?мÑ?гдүүлдÑ?г. ГÑ?Ñ€ хороололын оршин Ñ?уугчдын дунд ажилгүйдлийн түвшин илүү өндөр бөгөөд амьжиргаагаа залгуулахын тулд албан буÑ? Ñ?албаруудыг илүү түшиглÑ?ж байна. 28. Хотын байгаль орчин, Ñ?лангуÑ?а агаарын чанар маш ихÑ?Ñ?Ñ€ муудаж буй нь Ñ?рүүл мÑ?ндÑ?д хортой нөлөө үзүүлж байна. Хотын хүн амын 85 хувь нь өвлийн улиралд гÑ?Ñ€Ñ?Ñ? дулаацуулж хоол ундаа хийхÑ?д агаарын бохирдол маш ихÑ?Ñ?Ñ€ Ò¯Ò¯Ñ?гÑ?дÑ?г мод Ñ?Ñ?хүл нүүрÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ галладаг зуух Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?ж байна. Өвлийн хүйтÑ?н өдөр Улаанбаатар хотын гÑ?Ñ€ хороололд агаарын ширхÑ?глÑ?г хольцын агууламж нь ДÑ?лхийн Эрүүл ÐœÑ?ндийн Байгууллагын тогтооÑ?он Ñ?тандартааÑ? 35 дахин илүү байгаа нь амьÑ?галын замын өвчлөлт Ñ?лангуÑ?а хүүхдийн өвчлөлт, мөн зурх Ñ?удаÑ?ны өвчлөлт маш их байгаагийн шалтгаан болж байна. ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Эрүүл мÑ?ндийн Ñ?амтай хамтарч хийÑ?Ñ?н Ñ?аÑ?ханы Ñ?удалгаагаар5 их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний агаарын бохирдлооÑ? болж жил бүр 1,600 хүн наÑ?лах наÑ?нааÑ?аа өмнө наÑ? барж байна гÑ?Ñ?Ñ?н тооцоолол гарÑ?ан байна. Өвлийн улиралд Улаанбаатар хот нь дÑ?лхийд хамгийн хүйтÑ?н нийÑ?лÑ?л хот болоод зогÑ?охгүй мөн хамгийн их агаарын бохирдолтой хот болоод байна. 29. Байгалийн гамшигт нÑ?рвÑ?гдÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й хотын оршин Ñ?уугчдын тоо нÑ?мÑ?гдÑ?ж байна. Үерийн уÑ? зайлуулах байгууламжийн заÑ?вар арчилгаа муу, дÑ?нж дÑ?Ñ?Ñ€ баригдÑ?ан Ñ?ууцны чанар муу, газрын уÑ?ыг тогтоон барих хүчин чадлын доройтол, уÑ?ны хагалбар газар цөлжиж байгаа зÑ?Ñ€Ñ?г нь гÑ?нÑ?тийн үер, уÑ? буух зÑ?Ñ€Ñ?гт Улаанбаатар хотыг улам их өртөмтгий болгож байна. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Улаанбаатар хот нь газар хөдлөлтийн хувьд дÑ?лхийн хамгийн идÑ?вхтÑ?й бүÑ?ийн нÑ?гд байршиж байгаа бөгөөд Ñ?нд жил бүр Рихтерийн шатлалаар 5.0 балааÑ? дÑ?Ñ?ш магнитүүдтÑ?й 30-50 газар хөдлөлт болдог. ЗаÑ?гийн газрааÑ? хүн амаа байгалийн гамшгааÑ? хамгаалах үйл ажиллагааг Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л болгоÑ?он бөгөөд гамшгийн удирдлагын Ñ?рх зүйн орчинг Ñ?айжруулах талаарх бодлого, Ñ?тратегийг баталÑ?ан. ГÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?дий ч 2009 оны үер, 2010 оны зуд нь байгалийн гамшигт өртөх хүмүүÑ?ийн Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулахад Ñ…Ñ?чнÑ?Ñ?н их ажил хийх шаардлагатайг харуулÑ?ан. 30. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, Ñ?нÑ? уудам өргөн нутагт хүмүүÑ?, үйлчилгÑ?Ñ?, бизнеÑ?ийг хооронд нь холбох аÑ?уудал мөн л бÑ?рхшÑ?Ñ?лтÑ?й юм. Монгол улÑ? 50,000 орчим км замтай боловч түүний 90 хувь нь байгалийн шороон зам Ñ?Ñ?хүл хайрган зам юм. Хатуу хучилттай замын Ñ?үлжÑ?Ñ? нь 10-ааÑ? илүү жил наÑ?алж байгаа бөгөөд түүний 30 хүрÑ?хгүй хувийг Ñ?айн нөхцөлтÑ?й гÑ?ж үздÑ?г. Бараа, бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?Ñ… гол Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€ нь Ð¥Ñ?тад, ОроÑ?ыг холбоÑ?он Монголын төмөр зам юм. ЭрдÑ?Ñ? баÑ?лгийг олборлож боловÑ?руулан Ñ?кÑ?портлохыг дÑ?мжих Ñ‚Ñ?Ñ?врийн болон Ñ?рчим хүчний дÑ?д бүтцийг барьж байгуулах нь Монгол улÑ?ын хамгийн том аÑ?уудал болж байна. ДÑ?лхийн Банкны Ñ?удалгаагаар Монгол улÑ?ын зөвхөн Өмнөд Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт оруулах хөрөнгө оруулалтын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? 5 Ñ‚Ñ?рбум ам.доллар болох тооцоо гарч байна. Монгол улÑ? харилцаа холбооны Ñ?үлжÑ?Ñ?г улÑ? даÑ?ар хөгжүүлÑ?Ñ… ажлыг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж чадÑ?ан. Өнөөдрийн байдлаар бүх Ñ?умыг үүрÑ?н холбооны үйлчилгÑ?Ñ?нд хамруулÑ?ан бөгөөд интернеттÑ?й Ñ?умдын тоо улам 5 ДÑ?лхийн банк, Улаанбаатар хотын агаарын чанарын шинжилгÑ?Ñ?: Эрүүл мÑ?ндÑ?д үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийг бууруулах үүднÑ?Ñ?Ñ? агаарын чанарыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… нь, 2011. 11 нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ байна. 2008 онд хүн амын 67 хувь нь үүрÑ?н утаÑ?тай байÑ?ан бол өнөөдрийн байдлаар Ñ?нÑ? тоо маш ихÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ñ?Ñ?өн байгаа. ҮүрÑ?н телефоны үйлчилгÑ?Ñ? нь банк, цаг агаарын мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л Ñ?Ñ?хүл ЗаÑ?гийн газрын буÑ?ад үйлчилгÑ?Ñ?г улÑ? орны хамгийн алÑ?лагдÑ?ан өнцөг буланд илүү хурдан, илүү өндөр чанартай хүргÑ?Ñ… боломжийг нÑ?Ñ?ж байгаа юм. C. ЭДИЙÐ? ЗÐ?СГИЙÐ? БÐ?ЙДÐ?Л 31. Монгол улÑ?ын ДÐ?Б-ний 2010 оны 6.4 хувийн Ó©Ñ?өлттÑ?й харьцуулахад 2011онд Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлт 17.3 хувь байÑ?ан нь Ñ?дийн заÑ?гийн огцом Ó©Ñ?өлттÑ?й 2004-08 оны үеийн дундаж 9 хувиаÑ? хавьгүй өндөр юм. Хамгийн түргÑ?н Ó©Ñ?өлттÑ?й Ñ?албар нь бөөний болон жижиглÑ?н худалдаа байÑ?ан ба 2011 онд 43 хувийн Ó©Ñ?өлттÑ?й байж мөн оны нийт Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтөнд 4 пунктын хувь нÑ?мÑ?Ñ€ оруулÑ?ан. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? уул уурхай болон үйлдвÑ?рлÑ?л 2011 онд 8.7 болон 16 хувиар туÑ? туÑ? өргөжÑ?өн байна. 2010 онд зудааÑ? болж хумигдÑ?ан хөдөө аж ахуйн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний үйлдвÑ?рлÑ?л 2011 онд өөрчлөгдөөгүй Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байÑ?ан байна. 32. ИнфлÑ?цийн дарамт нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?вийг Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ… бодлогын туÑ?гал юм. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийн индекÑ?ийн Ó©Ñ?өлт 2011 онд 2 орон тоотой Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байÑ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? нь угааÑ? Ñ?Ñ€Ñ? Ó©Ñ?ч буй Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөлд Ñ‚Ó©Ñ?вийг Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ… бодлогын нөлөөг харуулж байгаа юм. 33. ТөÑ?вийн зардал 2011 онд өмнөх жилийнхÑ?Ñ?Ñ? 56 хуивар Ó©Ñ?Ñ?өн бөгөөд зардлыг цааш нÑ?мж 32 хувиар Ó©Ñ?гөхөөр 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өвт туÑ?гаÑ?ан байна. Зардал Ó©Ñ?Ñ?өн үндÑ?Ñ?н шалтгаан нь Ñ?онгуулийн өмнөх жилийн шахалт шаардлага болон ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний бÑ?лÑ?н мөнгө тараах улÑ? төрийн амлалтууд болон дÑ?д бүтцÑ?д зарцуулах хөрөнгийн Ó©Ñ?өлтийг туÑ?гаÑ?антай холбоотой. 2011 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлого нь 2010 оныхооÑ? 43 хувиар дÑ?Ñ?гүүр байÑ?ан нь ашигт малтмал ашиглаÑ?ны төлбөр болон ногдол ашгийн орлого Ó©Ñ?Ñ?өнтÑ?й холбоотой юм. Үүний дүнд 2011оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт алдагдал зөвхөн 3.6 хувьтай Ñ‚Ñ?нцүү байÑ?ан боловч 2010 оны Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?өвтÑ?й харьцуулахад буурÑ?ан үзүүлÑ?лт юм. 2011 онооÑ? Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?н ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн шаардлагын дагуу Ñ‚Ó©Ñ?вийг бүтцийн буюу урт хугацааны уул уурхайн орлогын тооцоонд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ… болÑ?он бөгөөд гүйцÑ?тгÑ?лийн орлого болон бүтцийн буюу урт хугацааны орлогын зөрүү (ДÐ?Б-ний 2 орчим хувь)-г хуримтлалд оруулах юм. ЭнÑ? Ñ…Ñ?мжигдхүүнÑ?Ñ?Ñ€ тооцоход 2011оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн бүтцийн алдагдал (бүтцийн орлогооÑ? гүйцÑ?тгÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ гарÑ?ан зардлыг хаÑ?Ñ?ан) 5.8 хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?вийн бүтцийн алдагдал нь ДÐ?Б-ний 3хувь байх төлөвтÑ?й байна. 34. ИнфлÑ?цийг Ñ…Ñ?нахын тулд мөнгөний бодлого болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн бодлого нийцÑ?Ñ?н байх шаардлагатай. Монголбанк бодлогын хүүгÑ?Ñ? 3 удаа нÑ?мж банкуудын заавал байлгах нөөцийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г 11 хувь болгож Ó©Ñ?гөÑ?өн. ИнфлÑ?цийг барихын тулд, Ñ?лангуÑ?а инфлÑ?ц Ó©Ñ?Ó©Ñ… төлөвтÑ?й байгаа нөхцөлд цалин-үнийн Ó©Ñ?өлтийн Ñ?рчлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? зайлÑ?хийж Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардлын хурдыг барих нь чухал юм. 35. Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?аг огцом Ó©Ñ?Ó©Ñ…-уналтанд орох мөчлөгт автдаг гÑ?дгийг Ñ?аÑ?хны түүх Ñ?ануулж байгаа юм. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, 2004 болон 2008 Ñ?дийн заÑ?аг жилд дунджаар 9.1хувийн Ó©Ñ?өлттÑ?й байÑ?ан бол өргөн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний бараа бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?лийн үнийн уналт болÑ?он 2009 онд Ñ?нÑ? Ó©Ñ?өлт -1.3 хувь болтол доош унаÑ?ан. ЭнÑ? нь Монголын Ñ?дийн 12 заÑ?агт, Ñ‚Ñ?Ñ€ дундаа банкны Ñ?албарт аймшигтайгаар нөлөөлÑ?өн билÑ?Ñ? (Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 2-ыг үзнÑ? Ò¯Ò¯). Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 2: Уул уурхайгааÑ? хараат Ñ?дийн заÑ?гийн түүх – 2008 оны Ñ…Ñ?мрал ба ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг баталÑ?ан нь 2008 оны Ñ?үүлчийн хагаÑ?Ñ‚ зÑ?Ñ?ийн дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?лийн үнÑ? огцом бууч дÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?аг уналтанд орÑ?онтой холбоотой макро-Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдал Ñ?Ñ€Ñ? доройтÑ?он юм. ТөÑ?вийн цочрол нилÑ?Ñ?д их байÑ?ан тул 2007 оны улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л Ñ?ерÑ?г буюу ДÐ?Б-ний 2.9 хувь байÑ?наа 2009 онд 5.4 хувийн алдагдалтай болÑ?он. ҮүнтÑ?й нÑ?гÑ?н адилаар Ñ?кпортын орлого 2009 онд ¼ -Ñ?Ñ?Ñ€ буурÑ?нааÑ? шалтгаалж гадаад худалдааны Ñ‚Ñ?нцÑ?л Ñ?ерÑ?г байÑ?наа мөн л алдагдалтай болÑ?он. Их Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ Ó©Ñ?Ñ?өн Ñ‚Ó©Ñ?вийн дотоод зардал, мөнгөний Ñ?ул бодлого, мөн үнÑ?н чанартаа хатуу тогтооÑ?он валютын ханшнааÑ? болж 2008 оны 8-Ñ€ Ñ?ард 34 хувь (өмнөх жилийн мөн үеÑ?Ñ?)-д хүрÑ?Ñ?н инфлÑ?ци 2009 оны Ñ?үүлчийн хагаÑ?Ñ‚ Ñ?дийн заÑ?аг Ñ?Ñ€Ñ? хумигдаÑ?нааÑ? шалтгаалж маш богино хугацаанд Ñ?өрөг болж буурÑ?ан. Жилд дунджаар 9.1%-иар Ó©Ñ?ч ирÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?аг хүнд байдалд орж бодит ДÐ?Б 2009 онд 1.3 хувь болж буурÑ?ан. Эдийн заÑ?гийн Ñ?нÑ? уналтанд ДÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?мрал болон 2009-2010 оны зуд мөн давхар нөлөөлÑ?өн. Эдийн заÑ?гийн уналт нь банкны Ñ?албарт маш хүндÑ?Ñ?Ñ€ туÑ?Ñ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?дийн заÑ?гийн огцом Ó©Ñ?өлтийн өмнө банкны Ñ?албарт хуримтлагдаж ирÑ?Ñ?н нилÑ?Ñ?д Ñ?мзÑ?г байдал ил гарч ирÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотой юм. Хамгаалаагүй гадаад валют, барилгын болон уул уурхайн Ñ?албарын зÑ?Ñ?лийн маш их төвлөрлийн үр дүнд банкуудын зÑ?Ñ?лийн чанар Ñ?Ñ€Ñ? доройтож банкны капитал хөрөнгө буурч ирÑ?Ñ?н. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?н гадны Ñ?анхүүжилт Ñ?Ñ€Ñ? буурÑ?ан, мөн зÑ?Ñ?лийн Ñ?ргÑ?н төлөлтийн хугацааны ужигарÑ?ан зөрчлөөÑ? болж банкуудын хөрвөх чадвар дарамт учруулÑ?ан. Банкны Ñ?иÑ?темд найдваргүй зÑ?Ñ?лийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 20 хувьд хүрÑ?Ñ?нтÑ?й холбоотойгоор зÑ?Ñ?л олгох механизм бараг зогÑ?Ñ?он тул банкинд олон нийтийн итгÑ?Ñ… итгÑ?л Ñ?Ñ€Ñ? буурÑ?ан. Хадгаламж Ñ?зÑ?мшигчид хадгаламжаа Ñ?ргүүлÑ?н татаж авÑ?ан нь 2008-2009 оны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ дунд Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний 2 банкийг дампууралд хүргÑ?Ñ?Ñ?н. ЗаÑ?гийн газрааÑ? нийт хадгаламжид баталгаа гаргах шийдвÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?ний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ?дийн заÑ?аг Ñ?ерÑ?г талруугаа хурдацтай Ñ?ргÑ?ж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н нь хадгаламжийн гадагшлах урÑ?гал үргÑ?лжилж илүү олон банк дампуурахааÑ? Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ?н. ЗаÑ?гийн газрааÑ? макро-Ñ?дийн заÑ?аг болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?ний оновчтой хууль Ñ?рх зүйн бат бөх үндÑ?Ñ? Ñ?уурийг тавих арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авч Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?н. Их Хурлын дийлÑ?нх гишүүн дÑ?мжиж 2010 оны 6-Ñ€ Ñ?ард баталÑ?ан Ñ‚Ó©Ñ?вийн 3 нÑ?мÑ?лт журам нь ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хуульд үндÑ?Ñ? нь болÑ?он. ЭнÑ? хуулиар Ñ‚Ó©Ñ?вийн хүрÑ?Ñ?нд бүтцийн Ñ‚Ñ?нцлийг нÑ?втрүүлж Чилийн жишÑ?Ñ?ний дагуу Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн зах зÑ?Ñ?лийн үнÑ? түүний урт хугацааны Ñ‚Ó©Ñ?өвлөÑ?өн өртгөөÑ? давÑ?ан зөрүүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт орÑ?он орлогыг тогтворжуулалтын Ñ?анд хуримтлуулах болÑ?он. ТөÑ?вийн журамд Ñ‚Ó©Ñ?вийн бүтцийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л, зардлын Ó©Ñ?өлт болон улÑ?ын өрийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд хатуу Ñ…Ñ?згаар тогтооÑ?он. Харин Ñ?нÑ? хуулийн цөм нь зөвхөн 2013 онооÑ? мөрдөгдөж Ñ?хлÑ?Ñ… ба Ñ?нÑ? үед Ñ‚Ó©Ñ?вийн бүтцийн алдагдлыг ДÐ?Б-ний 2 хувиаÑ? Ñ…Ñ?трүүлÑ?хгүй байхыг мөрдлөг болгох юм. ЭнÑ? хуулийг бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н тохиолдолд төгрөгийн ханшны хүчтÑ?й Ó©Ñ?өлт, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ…Ñ?Ñ‚ их зардал болон зÑ?Ñ?ллÑ?гийг зохицуулахад ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н нөлөө үзүүлнÑ?. Төлбөрийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л болон хөгжлийн гол түншүүдÑ?Ñ?Ñ? олгоÑ?он Ñ‚Ó©Ñ?вийн дÑ?мжлÑ?г, Ñ‚Ñ?йгÑ?Ñ?Ñ€ бодлогын чанартай хариу арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, зÑ?Ñ?ийн үнийн тогтворжилт болон урт удаан хүлÑ?Ñ?ж буй уул уурхайн гол Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ? амжилттай болÑ?он нь Ñ?дийн заÑ?гийн нөхцөл байдлыг тогтворжуулÑ?ан. Монгол улÑ? ОУВС-тай тохирÑ?он 18 Ñ?арын Stand-By хөтөлбөрийг 2010 оны 10-Ñ€ Ñ?ард амжилттайгаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?гаÑ?ан. 13 36. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?аг хоёр орон тоотой Ó©Ñ?өлттÑ?й байхаар байна. Монгол улÑ?ын Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийг олборлож зах зÑ?Ñ?лд Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?рлÑ?н хүргÑ?Ñ…Ñ?д ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө оруулалт шаардагдах тул холбогдох Ñ?албарууд, Ñ?лангуÑ?а дÑ?д бүтÑ?ц, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€ болон нийтийн ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?нд томоохон Ó©Ñ?гөгчийн нөлөө үзүүлÑ?Ñ… төлөвтÑ?й байна (Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт1-ийг үзнÑ? Ò¯Ò¯). ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, 2015 он гÑ?Ñ…Ñ?д Монгол улÑ?ын Өмнөд бүÑ? нутагт төмөр зам, цахилгаан Ñ?рчим хүч, хот байгуулалт, уÑ?ан хангамж зÑ?Ñ€Ñ?гт ойролцоогоор 5 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдах бөгөөд Ñ?нÑ? нь Ñ?дийн заÑ?агт орох ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүжилт болох юм6. Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 1 – Монгол улÑ?: Дунд хугацааны төлөв 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ñ‚ Ñ‚ Ñ‚ Ñ‚ Ñ‚ Бодит ДÐ?Б (%, өөрчлөлт, өмнөх жилÑ?Ñ?Ñ?) -1.3 6.4 17.3 15.2 20.5 15.7 9.0 15.5 Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний үнийн индекÑ? (%, өөрчлөлт, 1.9 14.3 11.1 12.0 7.0 5.0 5.0 5.0 өмнөх жилÑ?Ñ?Ñ?, жилийн Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚) ЗÑ?Ñ?ийн үнÑ? (2005=100)* 140.5 205.0 250.3 241.5 241.5 241.5 241.5 241.5 УлÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардал (ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… %) 35.2 36.6 44.2 39.1* 31.5 28.0 32.4 35.1 УлÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлого (ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… %) 30.2 36.6 40.6 38.1* 32.1 31.2 33.5 34.9 УлÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л (ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… %) -5.0 0 -3.6 -1.0* 0.5 3.2 1.1 -0.2 ТөÑ?вийн бүтцийн Ñ‚Ñ?нцÑ?л -6.8 -2.8 -6.3 -6.5 -2.0 1.8 -0.1 -0.5 УрÑ?гал Ñ‚Ñ?нцÑ?л (ДÐ?Б-нд Ñ?злÑ?Ñ… %) -9.0 -14.3 -35.0 -13.6 1.9 6.0 12.0 12.2 Г/валютын нөөц, цÑ?вÑ?Ñ€ (Ñ?аÑ? ам.долл) 1,145 2,091 2,274 4,127 4,452 4,601 5,399 6,136 (ИрÑ?Ñ… жилийн импортын Ñ?араар) 3.7 4.3 5.1 5.6 8.8 8.8 8.8 8.8 Эх Ñ?урвалж: ҮСХ, ОУВС, ДБ. * 2012 оны Ñ‚Ó©Ñ?өөллийг 2012 оны улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ‚Ó©Ñ?лөөÑ? авав. 37. Олон улÑ?ын Ñ?анхүүгийн болзошгүй Ñ…Ñ?мралд Монгол улÑ? илүү Ñ?айн бÑ?лтгÑ?лтÑ?й байна гÑ?ж үзÑ?ж байна. Монгол улÑ? 2013 онооÑ? бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж Ñ?хлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?вийн ерөнхй бүтцийг баталÑ?ан. Банкны Ñ?албарын бүрÑ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?гүй байгаа Ñ…Ñ?дий ч Монгобанк нь банкуудад Ñ…Ñ?налт тавих хийх үүргÑ?Ñ? илүү Ñ?айн гүйцÑ?тгÑ?Ñ… байдалтай байна. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, Ð?ийгмийн хамгаалалын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн тухай хууль нь хамгийн Ñ?дуу иргÑ?д нийгмийн хамгаалалд багтах үндÑ?Ñ? нь болж өгнө. 6 ДÑ?лхийн Банк, 2009 14 D. УЛС ТӨР, БÐ?ЙГУУЛЛÐ?ГЫÐ? БОЛОÐ? ЗÐ?СÐ?ГЛÐ?ЛЫÐ? ОРЧИÐ? 38. 1990 оны Ñ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ?оциализмын тогтолцоо дууÑ?гавар болÑ?нооÑ? хойш Монгол улÑ? олон намын ардчилалыг байгуулÑ?ан. УлÑ? төрийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… 2 нам буюу Монгол Ð?рдын Ð?ам (ÐœÐ?Ð?, хуучнаар Монгол Ð?рдын ХувьÑ?галт Ð?ам) болон Ð?рдчилÑ?ан Ð?ам (Ð?Ð?) тухай бүр маш хурдтайгаар Ñ?Ñ?лжлÑ?н заÑ?гийн Ñ?рхÑ?нд гарч байÑ?ан. Ð?Ñ?г ЗаÑ?гийн газрааÑ? нөгөөд шилжих Ñ?вдал ихÑ?нх Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гтÑ?Ñ? тайван Ñ?вж ирÑ?Ñ?н боловч 2008 оны 6-Ñ€ Ñ?арын Ñ?онгуулиар Ñ?анал өгөгчдийн Ñ?аналыг луйвардÑ?ан аÑ?уудлаар аÑ?уудал дÑ?гдÑ?Ñ?н. Их Хурлын дараагийн Ñ?онгууль 2012 оны 6-Ñ€ Ñ?ард, Ерөнхийлөгчийн Ñ?онгууль 2013 онд болно. 39. УлÑ? төрийн уур амьÑ?галыг нÑ?Ñ?лттÑ?й болон чөлөөт Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлгÑ?, мÑ?тгÑ?лцÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ тодорхойлж болно. Их Хуралд шинÑ? хуулийн талаар идÑ?вхтÑ?й, нÑ?Ñ?лттÑ?й Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлгÑ?, мÑ?тгÑ?лцÑ?Ñ?н хийдÑ?г. Сөрөг намууд өөрийн дуу хоолойгоо илÑ?рхийлж өөрийн үзÑ?л бодлоо нийтÑ?д танилцуулах боломжтой. Монгол улÑ?ын Ерөнхийлөгч нь улÑ? оронд чухал ач холбогдолтой аÑ?уудлыг Ñ…Ñ?лÑ?цүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ “ИргÑ?ний Танхимâ€?-ыг тогтмол зохион байгуулах замаар иргÑ?ний нийгмийн байгууллагууд болон иргÑ?дийн бүлгүүдийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н. ИргÑ?ний нийгÑ?м нь Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийгөө зохион байгуулах чадавхи байж чадвааÑ? өөрчлөлт, хариуцлагын тогтолцоог Ñ?айжруулахад илүү хүчирхÑ?г нөлөө үзүүлж чадах боломжтой. ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л хүргÑ?Ñ… маш өргөн хүрÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л (тухайлбал, Ñ?онин Ñ?Ñ?тгүүл, телевизын Ñ?увгууд) Ñ‚Ñ?й бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ харъÑ?алал болон төрөл бүрийн үзÑ?л бодлыг төлөөлдөг боловч ихÑ?нх тохиолдолд мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лийн өмчлөгч нарын ашиг Ñ?онирхлын хүчтÑ?й нөлөөлөл дор ажилладаг. СÑ?тгүүлчид Их Хурлын хуралдаануудад оролцож мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… боломжтой ба Их Хурлын шийдвÑ?рүүдийг маш богино хугацаанд интернетÑ?Ñ?Ñ€ цацдаг. ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л хүртÑ?Ñ… Ñ?рхийн тухай хуулийг Ñ?аÑ?хан баталÑ?ан нь улÑ? орны хувьд томоохон алхам болÑ?он. 40. Монгол улÑ? дундаж орлоготой улÑ? болж байгаатай холбогдон байгууллагын тогтолцооны төрөл бүрийн бÑ?ршÑ?Ñ?лтÑ?й тулгарч байна. ЭнÑ? нь (i) Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн орлогыг удирдах, шинÑ? уурхайнуудыг хөгжүүлж, Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? үр ашиг олоход шаардлагатай дÑ?д бүтцÑ?д нилÑ?Ñ?д их хөрөнгө оруулахад шаардлагатай Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардлыг удирдах үүрÑ?гтÑ?й байгууллагуудын үйл ажиллагааг Ñ?айжруулах; (ii) олон улÑ?ын зах зÑ?Ñ?лд оролцох, Ñ?анхүүжилтийн төрөл бүрийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн боловÑ?руулах зÑ?Ñ€Ñ?г цогц үйлчилгÑ?Ñ?ний байгууллагуудыг шинÑ?Ñ?Ñ€ бий болгох; мөн (iii) Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг үр ашигтай байршуулах үр өгөөжтÑ?й байгууллагын тогтолцоог хангахуйц үйлчилгÑ?Ñ? хүргÑ?Ñ… бүтцийн өөрчлөлт хийхийг шаардана. 41. Төрийн захиргааны байгууллагууд нь зах зÑ?Ñ?лд шилжих үед өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн Ñ?хний Ñ…Ñ?дÑ?н үе шатыг давÑ?ан боловч цаашид хөгжих шаардлагатай. ТөÑ?вийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт болон төрийн Ñ?ангийн удирдлага заÑ?гийн газрын түвшинд нилÑ?Ñ?д Ñ?айжирч мÑ?длÑ?г, чадвартай мÑ?ргÑ?жилтнүүд ажиллаж байгаа Ñ…Ñ?дий ч Монгол улÑ? Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н аÑ?уудалтай тулгарÑ?ан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. ТÑ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь урьдчилан таамаглах аргагүй Ñ‚Ó©Ñ?өв, урт хугацааны төлөвлөлт бараг байхгүй, улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын удирдлага муу, Ñ?албарын Ñ?амдууд үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловÑ?руулах чадавхи дутмаг, өндөр албан тушаалын төрийн албан хаагчдын цалин харьцангүй бага, мөн хөдөө орон нутагт төрийн захиргааны байгууллагад хүн татаж ажиллуулах нь хүндрÑ?лтÑ?й байдаг зÑ?Ñ€Ñ?г болно. 15 42. СаÑ?хан улÑ? орон Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?ний төвлөрөлийг Ñ?ааруулах шийдвÑ?Ñ€ гаргаÑ?ан. ЭнÑ? нь шийдвÑ?Ñ€ гаргах Ñ?вдлыг хүмүүÑ?Ñ‚ илүү ойртуулж байгаа боловч богино- болон дунд хугацаанд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтийн олон аÑ?уудал бий болгож байна. Төвлөрөлийг Ñ?ааруулах нь Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг тогтоох, хүргÑ?ж буй үйлчилгÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?налт тавихад иргÑ?ний нийгмийн оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… томоохон боломж олгож байгаа бөгөөд заÑ?аглал болон ил тод байдлыг нилÑ?Ñ?д Ñ?айжруулах боломж олгох юм. Ð?ийгмийн үйлчилгÑ?Ñ?ний төвлөрийг Ñ?ааруулах нь үндÑ?Ñ?ний нийтлÑ?г Ñ?тандарт, Ñ?иÑ?тем, улÑ? даÑ?ар Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?г үр ашигтайгаар Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?хийг шаардана. Төвлөрлийг Ñ?ааруулах Ñ?вцыг зөв Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нь хөдөөгийн хүн ам болон хотын хүн амын Ñ?дуу Ñ…Ñ?Ñ?гийн бухимдлыг багаÑ?ган, Ñ?уурь үйлчилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? Ñ‚Ñ?гш хүртÑ?Ñ… боломжийг баталгаажуулан хангахад маш чухал юм. ДÑ?лхийн туршлагааÑ? харахад төвлөрлийг үр өгөөжтÑ?й Ñ?ааруулахад нилÑ?Ñ?д Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й бөгөөд Монгол улÑ? өөрчлөлт шинÑ?члÑ?л хийх замдаа алдаа гаргахааÑ? зайлхийн Ñ?нÑ? туршлагааÑ? олон Ñ?ургамж авч болох юм. 43. Монгол улÑ? нь ил тод байдлыг хангахцуйц зохицуулалтын болон байгууллагын тогтолцооны хүрÑ?Ñ?г бий болгохын талаар харьцуулагч буй буÑ?ад орнооÑ? харьцангуй өндөр үнÑ?лгÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байна. Монгол улÑ? 2006 онд Ð?вилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г шинÑ? хууль баталж Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… бие дааÑ?ан газар байгуулÑ?ан Ñ…Ñ?дий ч Ñ?нÑ? агентлаг нь Ñ?хлÑ?лийн шатандаа Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. Олборлох аж үйлдвÑ?рийн ил тод байдлын Ñ?анаачлага-д Монгол улÑ? 2005 онд нÑ?гдÑ?Ñ?н бөгөөд 5 жилийн хугацаанд түүний шаардлагад нийцÑ?Ñ?н улÑ? болÑ?он. Төрийн бүх албан хаагч болон Ñ?онгогдÑ?он гишүүд хөрөнгө орлогын мÑ?дүүлÑ?г жил бүр бөглөх Ñ‘Ñ?той. ӨнгөрÑ?өн Ñ…Ñ?дÑ?н жилд улÑ?ын Ñ?анхүүгийн удирдлага, Ñ?лангуÑ?а улÑ?ын Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай мÑ?дÑ?Ñ?ллийн чанар, тоо мÑ?дÑ?Ñ?ллийн хувьд Ñ?айжруулах талаар хийгдÑ?Ñ?н ажлийн үр дүнд ТөÑ?вийн Ð?Ñ?Ñ?лттÑ?й ИндекÑ? (OBI)-Ñ?Ñ?Ñ€ Монгол улÑ? онцгой ахиц гаргаÑ?ан. 2006-ааÑ? 2010 оны хооронд ТөÑ?вийн Ð?Ñ?Ñ?лттÑ?й ИндекÑ? 18-ааÑ? 60 болж Ó©Ñ?Ñ?өн нь Монгол улÑ?ыг Ñ?нÑ? үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? Өмнөд СолонгоÑ?ын дараа байрлуулж Ð?зи тивд 2-Ñ‚ жагÑ?аж байна. ТөÑ?вийн хөрөнгөөр бараа, бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн, үйлчилгÑ?Ñ? худалдан авах тухай шинÑ?члÑ?н найруулÑ?ан хуулийн дагуу худалдан авах ажиллагаанд, Ñ?лангуÑ?а тендерийн үнÑ?лгÑ?Ñ? болон ЗаÑ?гийн газрын байгуулÑ?ан гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?ний гүйцÑ?тгÑ?лийг Ñ…Ñ?нахад иргÑ?ний нийгмийн бүлгүүд мониторинг хийн идÑ?вхтÑ?й оролцох үүрÑ?гтÑ?й болÑ?он. 44. Ð?вилгал, ашиг Ñ?онирхлын зөрчил, улÑ? төрийн хуваагдмал байдал зÑ?Ñ€Ñ?г олон бÑ?рхшÑ?Ñ?л нүүрлÑ?Ñ?Ñ?н Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. Цөөн хүн амтай улÑ?ад улÑ? төрийн нам, бүÑ? нутгийн Ñ?үлжÑ?Ñ? болон бизнеÑ?ийн бөөгнөрөл/конгломерат дотор ивÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?гтÑ?Ñ…, халамжлах холбоо бат бөх оршин тогтноÑ?он байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, Ñ?анхүүгийн олон байгууллага нь Ñ?анхүүгийн буÑ? байгууллагад томоохон хувь Ñ?зÑ?лдÑ?г Ñ?Ñ?хүл Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ байдаг нь зÑ?Ñ?лийн хуваарилалтын гажуудалд хүргÑ?Ñ?Ñ?н. Ийм аÑ?уудлааÑ? болж Ð?шиг Ñ?онирхлын зөрчлийг тухай хуулийг Ñ?аÑ?хан баталÑ?ан бөгөөд Ñ?нÑ? хуулиар (i) байгууллагууд Ñ‘Ñ? зүйн журмын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж мөрдүүлÑ?Ñ…, мөн (ii) төрийн албан хаагчид 2012 оны 7-Ñ€ Ñ?арааÑ? Ñ?Ñ…Ñ?лж Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн хувийн бизнеÑ?, өмчийг Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… газарт бүртгүүлÑ?хийг шаардана. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? үйлчилгÑ?Ñ? хүргÑ?Ñ…Ñ?д иргÑ?дийн хариуцлагын тогтолцооны Ñ?увгуудыг туршиж байÑ?ан боловч цаашид Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг заÑ?аглалын илүү өргөн хүрÑ?Ñ?ний нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгон байгууллагын тогтолцоонд багтаах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байна. 16 45. Уул уурхайн Ñ?албарын огцом Ó©Ñ?өлт нь авилгалыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломжийг бмй болгож байгаагийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? бодлого боловÑ?руулалтыг илүү популиÑ?Ñ‚ үзÑ?л, ивÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?гтгÑ?ж халамжлах Ñ?вдалд түлхÑ?ц үзүүлж болзошгүй юм. Ð?вилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г хуульд зааÑ?ны дагуу Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… газар нь айл өрх, шинжÑ?Ñ?ч, бизнеÑ?ийн хүрÑ?Ñ?нд болон өөрийн агентлагийн үнÑ?лгÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ авилгалын талаарх үзлийн чанарын болон тоон үзүүлÑ?лтÑ?нд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н Ð?вилгалын ИндекÑ? боловÑ?руулÑ?ан. Ð?вилгалын талаарх үзлийн Ñ?удалгаагаар Ñ?удалгаанд оролцÑ?он хүмүүÑ?ийн 13 хувь нь өмнөх 12 Ñ?арын хугацаанд төрийн албан хаагчдад Ñ…Ñ?Ñ?л хахууль өгÑ?өн гÑ?ж хариулÑ?ан байна. Олон улÑ?ын ил тод байдал (Transparency International)-ын индекÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ 183 орнооÑ? Монгол улÑ? 120-Ñ€ байранд оруулÑ?ан байна. ЗаÑ?аглалын ДÑ?лхийн ИндекÑ?Ñ?Ñ?Ñ€ Монгол улÑ? өнгөрÑ?өн 10 жилд зохицуулалтын чанарааÑ? буÑ?ад бүх үзүүлÑ?лтÑ?Ñ?Ñ€ доройтÑ?оныг туÑ?гаÑ?ан байна (ХавÑ?ралт 3-ыг үзнÑ? Ò¯Ò¯). Олон улÑ?ын ил тод байдлын 2010 оны ДаÑ?н дÑ?лхийн авилгалын барометр-ын дагуу Монголд хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаанд оролцÑ?он хүмүүÑ?ийн 73 хувь нь өнгөрÑ?өн 3 жилийн хугацаанд авилгал нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н гÑ?ж үзÑ?ж байгаа бөгөөд зөвхөн 7 хувь нь авилгал буурÑ?ан гÑ?ж бодож байна. УлÑ? төрийн намууд, Их Хурал, шүүх болон цагдаа авилгалд хамгийн их автÑ?ан гÑ?ж Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ хүмүүÑ? үзÑ?ж байна. Судалгаанд оролцÑ?он хүмүүÑ?ийн Ñ‚Ñ?н хагаÑ? нь ЗаÑ?гийн газрааÑ? авилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… талаар хийж буй ажил нь үр ашиггүй байна гÑ?жÑ?Ñ?. 46. Монголын заÑ?гийн газрын бүх байгууллагууд авилгалд өртөхөд нилÑ?Ñ?д Ñ?мзÑ?г, мөн боломж ч их байна. Өнөөг хүртÑ?л ЗаÑ?гийн газрын олон байгууллагад өдөр тутмын дотоодын Ñ…Ñ?налт, дотоодын болон хөндлөнгийн аудит, авилгалыг Ñ…Ñ?згаарлах үр ашигтай дÑ?г журам зÑ?Ñ€Ñ?г зохих нөөц дутагдаж байна. Төрийн захиргааны удирдлагын Ñ?иÑ?темийн гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүн муу байгаа нь гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүнг Ñ…Ñ?мжих үр өгөөжтÑ?й Ñ?иÑ?тем үгүйлÑ?гдÑ?ж байгаатай холбоотой юм. 47. Ил тод байдлыг хангах талаар илүү хүч чармайлт гаргаж байгаа Ñ…Ñ?дий ч туÑ? улÑ? хариуцлагын тогтолцооны Ñ?оёлыг нÑ?втрүүлÑ?Ñ… гÑ?ж Ñ‚Ñ?мцÑ?ж байна. Одоогоор мөрдөгдөж буй бодлогын зохих хүрÑ?Ñ? байгаа боловч баталÑ?ан хууль журам болон практикийн хооронд зөрүү их байна. ДÑ?лхийн Банкны зарим дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ?анхүүжилтийн удирдлагын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн “Ñ?хний үе шатâ€?-ыг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н бөгөөд түүний хүрÑ?Ñ?нд Ñ?рх зүйн тогтвортой орчин, Ñ‚Ó©Ñ?вийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт, Ñ…Ñ?налт мониторинг болон тайлагналтын Ñ?иÑ?темийг нÑ?втрүүлÑ?Ñ?н юм. ИрÑ?Ñ… цөөн Ñ…Ñ?дÑ?н жилд уул уурхайн Ñ?албарааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өвт орох орлого онцгой ихÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… болно. Ð?өхөн Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?гдÑ?хгүй Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лгийн нөөцийг нөхөн шинÑ?члÑ?гдÑ?Ñ… актив хөрөнгө болгон хувиргахад үндÑ?Ñ?ний, орон нутгийн болон компанийн түвшинд ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог илүү Ñ?айн байх нь чухал болно. 48. ÐœÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л, иргÑ?ний нийгÑ?м нь дуу хоолойгоо ил тодоор илÑ?рхийлдÑ?г Ñ…Ñ?дий ч ЗаÑ?гийн газрын үйл ажиллагаанд Ñ…Ñ?налт тавих чадавхи, хүчин чадал нь Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. 2010 оны Ñ?Ñ…Ñ?нд Монгол даÑ?ар 383 мÑ?дÑ?Ñ?ллийн байгууллагуудад 3,840 мÑ?дÑ?Ñ?ллийн ажилтан, 1,709 Ñ?Ñ?тгүүлч, орон тооны буÑ? ажилтан ажиллаж байна. Олон тооны боловч ихÑ?нх мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л нь бизнеÑ?-улÑ? төрийн Ñ?литийн Ñ…Ñ?налтанд байдаг бөгөөд Ñ?Ñ€Ñ?н Ñ?урвалжлах ажиллагаа маш цөөн, олонтаа дарамтанд байдаг. ҮүнтÑ?й нÑ?гÑ?н адилаар 17 авилгал болон буруу удирдлагын талаар тайлагнах, мөрдөх, түүний мөрөөр холбогдох арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авах чадавхи иргÑ?ний нийгмийн байгууллагуудад Ñ…Ñ?згаарлагдмал байна. 49. Монгол улÑ? нь цөөн хүн амтай улÑ? орнуудад тулгардаг түгÑ?Ñ?мÑ?л нөхцөл байдалтай нүүр тулж байгаа бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг заÑ?аглалын болон авилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?хдÑ?Ñ? илүү Ñ?айн туÑ?гаж байх шаардлагатай. Харьцангүй цөөн хүн амтай жижиг орнуудад улÑ?ын болон хувийн Ñ…Ñ?вшил ойр харилцаатай байдаг тул авилгалын хувьд маш Ñ?мзÑ?г байдаг. ХүмүүÑ? нь хамаатан Ñ?адан, найз нөхөд, Ñ?ургууль хамт Ñ?уралцаж байÑ?ан. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ харилцаа нь ЗаÑ?гийн газрын үйл ажиллагаа болон авч буй арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд нөлөөлдөг. Ð?өгөө талааÑ? хоорондоо холбоотой жижиг нийгÑ?мд авилгалыг нуухад Ñ…Ñ?цүү байдаг бөгөөд Ñ‘Ñ? зүйгүй зан байдлыг Ñ…Ñ?нах буÑ?ад механизмыг ашиглаж болно. Үүнд түшиглÑ?н авилгалыг цаашид бууруулахын тулд хүн ажилд авах, Ñ‚Ó©Ñ€-хувийн Ñ…Ñ?вшлийн харилцаанд Ñ…Ñ?налттай уÑ?н хатан байдлыг бий болгох, нийгÑ?мд авилгалын үзүүлÑ?Ñ… нөлөө, өртөг зардлыг илүү Ñ?айн ойлгох боломж олгох ЗаÑ?гийн газрын ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог дÑ?мжих замаар нÑ?мÑ?лт хүчин чармайлт гаргах шаардлагатай. 18 II. ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС МОÐ?ГОЛ УЛСÐ?Д ӨМÐ?Ó¨ Ð?ЖИЛЛÐ?Ж ИРСЭÐ? ТУРШЛÐ?ГÐ?Ð?С Ð?ВСÐ?Ð? СУРГÐ?МЖ 50. Өнөөдрийн байдлаар ОУХÐ?-ааÑ? Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны цÑ?вÑ?Ñ€ Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 2005 оны Ñ?анхүүгийн жилийн 136.6 Ñ?аÑ? ам.доллартай харьцуулахад 220 Ñ?аÑ? ам.доллартай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа бөгөөд түүнийг 14 Ñ‚Ó©Ñ?лөөр дамжуулан олгох юм. ОУХÐ?- ийн цÑ?вÑ?Ñ€ амлалтанд буцалтгүй туÑ?ламж болон хөнгөлөлттÑ?й зÑ?Ñ?л багтаж байгаа болно. ТөÑ?лүүдийн дийлÑ?нх нь дÑ?д бүтцийн хөгжил, уул уурхайн Ñ?албарын Ñ?дийн заÑ?гийн заÑ?аглал болон байгууллагын тогтолцоог бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг дÑ?мжих юм. 2011оны ТөÑ?лийн багцын гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүнгийн Ñ…Ñ?налтаар Ñ‚Ó©Ñ?лүүд ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й нийцÑ?ж байна гÑ?Ñ?Ñ?н дүгнÑ?лт гаргаÑ?ан байна. 51. Монгол улÑ? нь ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангуудааÑ? улÑ? орны Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й нÑ?гт нийцÑ?Ñ?н нилÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний дÑ?мжлÑ?г авч ирÑ?Ñ?н. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?ангуудад хандивлагчдааÑ? оруулÑ?ан хувь нÑ?мÑ?Ñ€ нь 2005 оны Ñ?анхүүгийн жилийн 23.55 Ñ?аÑ? ам.доллартай харьцуулахад 2011 оны Ñ?анхүүгийн жилд 74.5 Ñ?аÑ? ам.доллар болж Ó©Ñ?Ñ?өн. ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д хандивлагчдааÑ? олгоÑ?он Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн 42.5 хувийг ОУХÐ?-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн хамтарÑ?ан Ñ?анхүүжилтÑ?нд ашиглаÑ?ан юм. 52. Монгол улÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй ОУСК-ийн хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ó©Ñ?лүүд өнөөдрийн байдлаар 131.2 Ñ?аÑ? ам.доллартай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д компанийн хувь Ñ?зÑ?мших, зÑ?Ñ?л, хөрвөх зÑ?Ñ?л болон худалдааны Ñ?анхүүжилтийн шугам зÑ?Ñ€Ñ?г багтаж байна. 2011 оны Ñ?анхүүгийн жилд ОУСК 7 Ñ‚Ó©Ñ?өлд 83 Ñ?аÑ? ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийх амлалт нь хамгийн өндөр үзүүлÑ?лт болÑ?он юм. Мөн ОУСК нь Монгол улÑ?ад зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?г хандивлагчдаар Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… болÑ?он нь өөрийн хөтөлбөрийг нилÑ?Ñ?д нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… боломж олгож байгаа юм. ЭдүгÑ?Ñ? ОУСК-ийн зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?ний 3 хөтөлбөр нь (i) Хөрөнгө оруулалтын орчин (БизнеÑ?ийн Ð¥Ñ?налтын ШинÑ?члÑ?лт); (ii) Компанийн заÑ?аглал; болон (iii) Санхүүгийн хүртÑ?Ñ?мж (худалдааны Ñ?анхүүжилт, лизинг, зÑ?Ñ?лийн мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, мобайл банкны үйлчилгÑ?Ñ?) зÑ?Ñ€Ñ?гт төвлөрч байна. ОУСК нь ДÑ?лхийн Банктай хамтран гол төлөв дÑ?д бүтцийн Ñ?албарт Төр-Хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?л байгуулах талаарх Монголын ЗаÑ?гийн газрын хүчин чармайлтыг дÑ?мжих зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?удалж байна. 53. Монгол улÑ?ад өмнөх жилүүдÑ?д үзүүлÑ?Ñ?н дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаа нь 2005-2008 оны Ñ?анхүүгийн жилд Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон 2009-2010 оны Ñ?анхүүгийн жилд ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн дагуу Ñ?вж ирÑ?Ñ?н. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ баримт бичгүүдийг ДÑ?лхийн Банкны ГүйцÑ?тгÑ?Ñ… Захирлууд 2004 оны 4-Ñ€ Ñ?ар болон 2009 оны 5- Ñ€ Ñ?ард туÑ? туÑ? Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?Ñ?н юм. ДÑ?Ñ?рх 2 Ñ?тратегийг “Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих, Ñ?дуурлыг бууруулах Ñ?тратегиâ€?, ЗаÑ?гийн газрын Мөрийн хөтөлбөр (2008-2012) болон ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн Ñ?тратеги (2008-2021) зÑ?Ñ€Ñ?г ЗаÑ?гийн газрын Ñ?тратегиудтай бүрÑ?н нийцүүлж боловÑ?руулÑ?ан юм. 54. 2005-2008 оны Ñ?анхүүгийн жилд Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги нь ЗаÑ?гийн газрын “Эдийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг дÑ?мжих, Ñ?дуурлыг бууруулах Ñ?тратегиâ€?-ийн 5 тулгуур чиглÑ?лийн дагуу боловÑ?руулÑ?ан юм. ДÑ?лхийн Банкны Ñ?тратегийн 19 Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ чиглÑ?лүүд нь (1) макро-Ñ?дийн заÑ?гийн тогтворжилт, улÑ?ын Ñ?албарын үр ашгийг хангах; (2) үйлдвÑ?рлÑ?л, Ñ?Ñ?кпортыг дÑ?мжих, мөн хувийн Ñ…Ñ?вшил Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н хөгжлийн орчинг бий болгох; (3) бүÑ? нутгийн болон хөдөөгийн хөгжил, байгаль орчны тогтвортой хөгжлийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…; (4) хүний тогтвортой хөгжлийг дÑ?мжих, мөн (5) Ñ?айн заÑ?аглалыг дÑ?мжих, Ñ?тратегийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх зÑ?Ñ€Ñ?г байÑ?ан. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ тулгуур чиглÑ?лүүдийн хүрÑ?Ñ?нд дÑ?мжлÑ?г, туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ… Ñ?тратегийг үндÑ?Ñ?н 3 зорилтыг хангахаар зохион байгуулÑ?ан билÑ?Ñ?. Үүнд: (i) шилжилтийн үйл Ñ?вцыг нÑ?гтгÑ?Ñ…; (ii) Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулах, мөн (iii) бодлого, хөрөнгө нөөцийг үр дүнтÑ?й нийцүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…. Үр дүнгийн хүрÑ?Ñ?ний үзүүлÑ?лтүүдийг боловÑ?руулахдаа үр дүнд хүрÑ?Ñ… гол зорилтууд, мөн 20 үр дүнд хүрÑ?Ñ?н байхаар туÑ?гаÑ?ан. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ үр дүнд хүрÑ?Ñ… Ñ?вц, ахицыг олон тооны үзүүлÑ?лт, хугацаа зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ€ Ñ…Ñ?налт мониторинг хийхÑ?Ñ?Ñ€ тогтÑ?он юм. 55. Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратегийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтÑ?нд гадны 2 зүйл нөлөөлÑ?өн. Ð?Ñ?гдүгÑ?Ñ?рт, 2004 оны Ñ?онгуулийн дараа улÑ? төрийн тодорхой буÑ? байдал Ò¯Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н тул Ñ‚Ó©Ñ?өвт дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… төлөвлөÑ?өн цуврал үйл ажиллагааг ашиглах өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн хөтөлбөр ЗаÑ?гийн газарт байгаагүй. Хоёрдугаарт, Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги боловÑ?руулж байх үед уул уурхайн Ñ?албар ийм огцом, түргÑ?н Ó©Ñ?ч түүнийг дагаж хөгжлийн шинÑ? Ñ?орилт, бÑ?рхшÑ?Ñ?л гарахыг урьдааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өөлж Ñ?тратегид туÑ?гаагүй. ҮүнтÑ?й холбогдуулж Банкны багааÑ? шилжилтийн үйл Ñ?вцыг нÑ?гтгÑ?Ñ…, Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулах зорилтод хандах арга барилдаа өөрчлөлт оруулж уул уурхайн Ñ?албартай холбогдÑ?он цуврал ажлыг Ñ?анаачилÑ?ан. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ ажлыг дараа нь 2009-2010 оны ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичигт туÑ?гаÑ?ан юм. 56. 2009-2010 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичиг (ЗСБ)-ийг боловÑ?руулахдаа 2008 оны Ñ?үүлчийн хагаÑ?, 2009 онд улÑ? оронд Ñ?өргөөр нөлөөлÑ?өн Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?мралын дараах нөхцөл байдалд Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдлыг Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ… талаар ЗаÑ?гийн газрааÑ? авч Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г дÑ?мжих талааÑ? анхаарÑ?ан юм. ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичигт Банкны бүлгÑ?Ñ?Ñ? (i) Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лагт Ñ?уурилÑ?ан Ñ?дийн заÑ?агт макро- болон Ñ‚Ó©Ñ?вийн тогтвортой байдлыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…; (ii) Ñ?дуу болон Ñ?мзÑ?г иргÑ?дийг хамгаалах; мөн (iii) уул уурхайн ил тод, ухаалаг хөрөнгө оруулалт болон бизнеÑ?ийн хөрөнгө оруулалтын Ó©Ñ€Ñ?өлдөхүйц чадвартай, тогтвортой дунд хугацааны орчинг дÑ?мжих зÑ?Ñ€Ñ?г чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ туÑ?гаÑ?ан. Үр дүнгийн хүрÑ?Ñ?ний үзүүлÑ?лтүүдÑ?д Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зорилтууд болон холбогдох үр дүн болон хугацааг туÑ?гаÑ?ан. 57. ДÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн хүрÑ?Ñ?нд Банкны бүлгÑ?Ñ?Ñ? хийж гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н Ñ?удалгаа шинжилгÑ?Ñ?, зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ? нь Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, мөн ЗаÑ?гийн газрын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн арга замын талаар мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л өгөх, Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?мралын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авахад нийлÑ?Ñ?д туÑ? дөхөм болÑ?он. ЗаÑ?гийн газар, хөгжлийн түншүүд болон үндÑ?Ñ?ний оролцогч буÑ?ад талууд ДÑ?лхийн Банкийг шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон бодлогын чанартай ажилд, үүний дотор дÑ?лхийн шинÑ? ололт болон шилдÑ?г туршлагааÑ? хуваалцахдаа харьцангүй давуу талтай гÑ?ж үздÑ?г. ӨнгөрÑ?өн жилүүдÑ?д хийÑ?Ñ?н Ñ?удалгаа, шинжилгÑ?Ñ?ний болон бодлогын чанартай ажлааÑ? дурьдвал: Уул уурхайн Ñ?албарын тойм Ñ?удалгаа (2006), Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн тухай илтгÑ?л (2007), 20 ТөÑ?вийн зардал болон Санхүүгийн удирдлагын тойм Ñ?удалгаа (2008), Стандарт болон журмын мөрдөлтийн тайлан (ROSC)- Ð?Ñ?гтлан бодох бүртгÑ?л ба Ð?удитын тойм Ñ?удалгаа (2008), Мал аж ахуйн Ñ?албарын Ñ?удалгаа (2009), Өмнө-Говийн дÑ?д бүтÑ?ц ба байгаль орчин (2009), Төрийн албаны шинÑ?члÑ?лт (2009), УлÑ?ын хөрөнгө оруулалтын удирдлагын тойм Ñ?удалгаа (2010), Банкны бүтцийн өөрчлөлтийн хөтөлбөр (2010), Ядуурлын үнÑ?лгÑ?Ñ?ний бодлогын баримт бичиг (2010) зÑ?Ñ€Ñ?г юм. БанкнааÑ? тогтмол гаргадаг Эдийн заÑ?гийн Ñ?үүлчийн мÑ?дÑ?Ñ?г оролцогч талууд нааштай хүлÑ?Ñ?ж авдаг юм. ОУСК нь бизнеÑ? хөгжүүлÑ?Ñ…, хөрөнгө оруулалтын орчинг Ñ?айжруулах, Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийг дÑ?мжих зорилгоор өөрийн зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ?г Монгол улÑ?ад нийлÑ?д нÑ?мÑ?гдүүлж ирÑ?Ñ?н. 58. ОУСК болон Банкны Ñ?тратегийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүд нийцÑ?ж байгаа нь хүчин чармайлтыг нÑ?гтгÑ?ж байгаа юм. Уул уурхай, дÑ?д бүтÑ?ц, Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л, хөдөө аж ахуй, компанийн заÑ?аглал болон ЖДҮ-ийн Ñ?албарт хөрөнгө оруулалт болон зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ?ний хүрÑ?Ñ?нд ОУСК болон Банк маш нÑ?гт ажлын холбоотой байж ирÑ?Ñ?н. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд ОУСК олон тооны хөрөнгө оруулалт хийж банкны нÑ?гтгÑ?лийг дÑ?мжих, үүний дотор хөрөнгө оруулалтын төрөл бүрийн шинÑ? бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн, Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлага, зÑ?Ñ?л олгох шилдÑ?г туршлагыг дÑ?лгÑ?рүүлÑ?Ñ…, байгаль орчны болон нийгмийн Ñ?тандартын аÑ?уудлаар зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ ажил нь 2008 оны банкны Ñ?албарын Ñ…Ñ?мралын дараа БанкнааÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н хөтөлбөрт дÑ?мжлÑ?г болÑ?он юм. Уул уурхайн болон дÑ?д бүтцийн Ñ?албарт ОУСК-ийн хандаж буй арга барил нь Банкны Ñ?тратегийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й бүрÑ?н нийцÑ?ж байгаа болно. 59. ДÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан тухай тайлан (ХавÑ?ралт 4)-д Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратегийн гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүнг дунд зÑ?ргийн хангалттай, ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн үр дүнг хангалттай гÑ?ж үнÑ?лÑ?Ñ?н байна. ДÑ?Ñ?рх 2 Ñ?тратегийн нийт үнÑ?лгÑ?Ñ? нь дунд зÑ?ргийн хангалттай баÑ?ан болно. 60. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн талааÑ? авч үзвÑ?л Ñ‚Ó©Ñ?лийн багцын гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүн хангалттай байÑ?ан. 2011 оны Ñ?анхүүгийн жилийн хөрөнгө зарцуулалт 29.3 хувь байÑ?ан нь бүÑ? нутгийн дундаж 22.4 хувиаÑ? дÑ?Ñ?гүүр байв. ТөÑ?лийн багцад аÑ?уудалтай Ñ‚Ó©Ñ?өл нÑ?г байÑ?анд бүтцийн өөчлөлт хийÑ?Ñ?н. ӨнгөрÑ?өн 10 жилд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан нийт 13 Ñ‚Ó©Ñ?лийг Хараат буÑ? үнÑ?лгÑ?Ñ?ний бүлгÑ?Ñ?Ñ? дунд зÑ?ргийн хангалттай Ñ?Ñ?хүл хангалттай гÑ?ж үнÑ?лÑ?Ñ?н юм. 61. ДÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан тухай тайлангааÑ? 2013-2017 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг боловÑ?руулж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д анхаарч туÑ?гах дараах Ñ?ургамж олж авÑ?ан юм. Үүнд: ï‚· Шилжилт болон шинÑ?Ñ?Ñ€ гарч ирж буй Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг харгалзан уÑ?н хатан байдлыг Ñ?тратегид Ñ?уулгаж өгөх. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг үндÑ?Ñ?ний Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л болон хөгжлийн төлөвлөгөөтÑ?й нийцүүлÑ?Ñ… нь маш чухал боловч шинÑ?Ñ?Ñ€ гарч ирж байгаа, 21 урьдааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өөлөөгүй байÑ?ан өөрчлөлтийг туÑ?гах Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд уÑ?н хатан байхыг Ñ?тратеги дотор Ñ?уулгаж өгөх шаардлагатай. ï‚· Ð?ийцÑ?Ñ?н байх, цөөн тооны үр дүнд төвлөрч үр дүнгийн тодорхой тогтолцоог бий болгох. Үр дүнгийн аÑ?уудлууд нь (i) үндÑ?Ñ?ний хөгжлийн Ñ?онгоÑ?он Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й нийцÑ?Ñ?н байх, (ii) хөгжлийн түншүүдийн үйл ажилагааг харгалзÑ?ан байх, (iii) Банкны харьцангүй давуу талтай, үйлчлүүлÑ?гчийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ихтÑ?й аÑ?уудлаар дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…; (iv) Ñ…Ñ?лбар байх, цөөн тооны Ñ?онгоÑ?он үр дүнтÑ?й, Ñ…Ñ?налт мониторинг хийж болохуйц үзүүлÑ?лттÑ?й байх; мөн (v) Ñ?анал болгож буй үйл ажиллагаатай шууд холбоотой байх шаардлагтай. ï‚· Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вцын бÑ?рхшÑ?Ñ?лийг хамгийн бага түвшинд байлгахаар хөтөлбөр/Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг боловÑ?руулах. Чадавх дутагдаж байгаатай уÑ?лдуулан Ñ‚Ó©Ñ?лийн дезайныг Ñ…Ñ?лбаршуулахад Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… ач холбогдол өгөх шаардлагатай, гÑ?хдÑ?Ñ? Ñ?нÑ? нь Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? ЗаÑ?гийн газартай хамтран шинÑ?лÑ?г арга барилыг нÑ?Ñ?ж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг Ñ…Ñ?згаарлаж болохгүй. Чадавхи нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ‚Ñ?й уÑ?лдуулж улÑ? оронд мөрдөж буй Ñ?иÑ?темийг илүү ашиглах боломжийг Ñ?удлах шаардлагатай. ï‚· ШинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ?ний ажилд хөтөлбөрийн арга барилаар хандах. Банк нь тухайн үеийн чухал аÑ?уудлаар бодлогын чанартай баримт бичиг боловÑ?руулах, зөвлөлгөө өгөх ажлаа үргÑ?лжлүүлÑ?хийн хамт гол аÑ?уудал (Ñ‚Ó©Ñ?вийн зардал, заÑ?аглал, үйлчилгÑ?Ñ? хүргÑ?Ñ… болон төвлөрийг Ñ?ааруулах)-аар Эдийн заÑ?аг, Ñ?албарын ажил, Техникийн туÑ?лалцааг олон жилийн хөтөлбөрт ажил болгохыг авч үзÑ?Ñ… шаардлагатай. ï‚· Монгол улÑ?ад Банкны цаашид Ñ?злÑ?Ñ… байр Ñ?уурийг тодорхойлох. Монгол улÑ? ОУХÐ?-ааÑ? ОУСБХБ-ны улÑ? орон болж шилжиж байгаатай холбогдуулан Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ?ний ажлаа үргÑ?лжлүүлÑ?хийн хамт шинÑ?лÑ?г арга барилыг “туршихâ€?, Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… талаар ЗаÑ?гийн газрын чадавхийг Ñ?айжруулахад хөрөнгө нөөцөө төвлөрүүлж дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаагаа уÑ?н хатан болгоход анхаарах шаардлагатай юм. Монгол улÑ? Хөгжлийн албан Ñ‘Ñ?ны туÑ?ламжид түшиглÑ?Ñ… нь багаÑ?ах тул зарим хандивлагчид Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн туÑ?ламж дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? орлого багатай буÑ?ад орнуудад чиглүүлж болзошгүй бөгөөд Ñ?нÑ? нь ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангуудын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг татах боломжид Ñ?өргөөр нөлөөлж болзошгүй юм. 62. 2013-2017 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг боловÑ?руулж байхдаа ДÑ?лхийн Банкны баг нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй багц Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д туÑ?гай Ñ…Ñ?налт шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н бөгөөд гүйцÑ?тгÑ?лийн нийт байдал, жендерийн аÑ?уудлыг туÑ?гаÑ?ан байдал, мөн заÑ?аглалын зорилтыг цааш ахиулах зÑ?Ñ€Ñ?г 3 талааÑ? авч үзÑ?Ñ?н юм. ДÑ?лхийн Банкны ИнÑ?титутÑ?Ñ?Ñ? ЗаÑ?аглал болон олборлох Ñ?албарын Ñ?ургалтын багцын нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгож Монгол улÑ?ын уул уурхайн Ñ?албарын өөрчлөлтийг дÑ?мжих талаар ДÑ?лхийн БанкнааÑ? авÑ?ан арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний нийт үр ашгийг Ñ?удалÑ?ан юм. 63. Монгол улÑ?ад Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лийн багцын гүйцÑ?тгÑ?лийн Ñ…Ñ?налтыг 2011 онд хийÑ?Ñ?н бөгөөд гүйцÑ?тгÑ?лийг цаашид Ñ?айжруулах талаар олон төрлийн зөвлөмж гаргаÑ?ан. 22 ЭдгÑ?Ñ?рийн дотор Ñ…Ñ?налт, тайлагналт болон бүртгÑ?лийн Ñ?ахилгыг Ñ?айжруулах, бие дааÑ?ан ИтгÑ?цлийн Ñ?ангийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг багцад илүү Ñ?айн нÑ?гтÑ?Ñ… зÑ?Ñ€Ñ?г зөвлөмжийн хамт Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?гах төлөвлөÑ?өн хуваарьт хугацааг дийлÑ?нх тохиолдолд Ñ…Ñ?трүүлÑ?н Ñ?унгаж байгаатай холбогдуулан зардал гарч байгааг цохон Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н. ЭнÑ? Ñ…Ñ?налтаар улÑ? оронд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д байгаль орчны хамгаалалын мÑ?ргÑ?жилтÑ?ний оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг тогтмол хангах талаар мөн дурьдÑ?ан. 64. Банкны гол Ñ‚Ó©Ñ?өл болон бодлогын чанартай зөвлөмжүүдÑ?д жендерийн аÑ?уудал туÑ?гагдÑ?ан байх талааÑ? зÑ?Ñ?лийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүд болон зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ?ний багцад мөн шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н. Ð¥Ñ?налтын Ñ?нÑ? ажилд дараах 4 чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ үнÑ?лгÑ?Ñ? өгÑ?өн. Үүнд: ï‚· Жендерийн аÑ?уудалд хандуулÑ?ан анхаарлын зохиÑ?той байдал; ï‚· ТөÑ?өл, шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зөвлөлгөө өгөх ажлын боловÑ?руулалтын шатанд жендерийн аÑ?уудлыг тодорхойлÑ?он байдал; ï‚· ТөÑ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт болон шинжилгÑ?Ñ?ний ажлын Ñ?вцад хөтөлбөрийн ашиг туÑ?Ñ‚ жендерийн аÑ?уудлыг туÑ?гах тодорхой арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г багтааÑ?ан байдал; ï‚· Жендерийн үр нөлөөллийн Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх механизмыг нÑ?втрүүлÑ?Ñ?н байдал. Уул уурхайн Ñ?албар, хөдөөгийн амжиргаа, хотын дÑ?д бүтÑ?ц болон нийгмийн халамж зÑ?Ñ€Ñ?г гол Ñ?албаруудад жендерийн аÑ?уудлыг авч үзÑ?Ñ… Ñ?вдлыг чиглүүлÑ?нÑ?Ñ?Ñ€ Банк зүгÑ?Ñ?Ñ? илүү үр дүнд хүрч болохыг дÑ?Ñ?рх шинжилгÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ? олж мÑ?дÑ?Ñ?н. СаÑ?хан БанкнааÑ? жендерийн аÑ?уудал (Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд болон хөдөлмөрийн зах)-ын талаар Ñ?удалгааны ажлыг хийж, зарим тодорхой Ñ‚Ó©Ñ?лүүд (Шүүхийн үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг Ñ?айжруулах, Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрийн бичил Ñ?анхүүгийн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г)-ийн Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдÑ?д өгөх ач туÑ?ын мониторингийг хийÑ?Ñ?н болно. Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? үүнийг илүү ойрхон давтамжтай хийх ч боломжтой. ТөÑ?өл Ñ?Ñ?хүл шинжилгÑ?Ñ?ний ажил туÑ? бүрийн ерөнхий Ñ‚Ó©Ñ?өөллийн үе шатанд жендерийн талааÑ? авч үзÑ?Ñ… аÑ?уудал байгаа Ñ?Ñ?Ñ?хийг тодорхойлж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн бүхий л Ñ?вцад түүнд Ñ…Ñ?налт мониторинг хийж байх шаардлагатай. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? дÑ?Ñ?рх Ñ…Ñ?налт шинжилгÑ?Ñ?ний Ñ?вцад ДÑ?лхийн Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?аÑ?хан батлагдÑ?ан Жендерийн Ñ‚Ñ?гш байдлын тухай хуулийг дÑ?лгÑ?рүүлÑ?Ñ…Ñ?д илүү идÑ?вхтÑ?й байр Ñ?уурьтай байж болохтухай цохон Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н юм. 65. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, заÑ?аглал болон авилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г ажилд Банк өөрийн оролцоог Ñ…Ñ?рхÑ?н нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талаар Ñ…Ñ?налт шинжилгÑ?Ñ? хийÑ?Ñ?н. Монгол улÑ? нь дÑ?лхийн нÑ?н Ñ?дуучуудад Ñ?анхүүгийн хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… зорилго бүхий, хараат буÑ? Бодлогын Төв буюу “C- GAPâ€?-ын туршилтын улÑ? орнуудын нÑ?г бөгөөд Зүүн Ð?зи болон Ð?омхойн далайн бүÑ? нутгийн ЗаÑ?аглалын ТүншлÑ?лийн СангааÑ? ашиг хүртÑ?Ñ… боломжтой. Монгол улÑ?ад үзүүлÑ?Ñ… дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ?тратеги болон ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичгийн хүрÑ?Ñ?нд Ð?вилгалтай Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… газар, Сангийн Ñ?ам, Их хурлын гишүүд, иргÑ?ний нийгмийн байгууллага болон Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?ллийн газруудтай хамтран байгууллагын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?л хийх цуврал ажлыг урагшлуулахад ДÑ?лхийн БанкнааÑ? туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ?н юм. Өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? дÑ?лгÑ?рүүлÑ?Ñ…, Ñ?урталчилгаа хийхÑ?д ЗаÑ?аглалын ТүншлÑ?лийн Сангийн Ñ?анхүүжилт маш чухал гÑ?дгÑ?Ñ? нотолÑ?он юм. Цаашид өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийн дезайныг боловÑ?ронгуй болгохын 23 зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ?нÑ? ажлын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулахад ДÑ?лхийн Банкны дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаа шаардлагатай болно. 24 III. ХӨГЖЛИЙÐ? ТÐ?ЛÐ?Ð?РХ ЗÐ?СГИЙÐ? ГÐ?ЗРЫÐ? ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛҮҮД, ТЭДГЭЭРИЙГ ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС ДЭМЖИХ Ð?Ь A. МОÐ?ГОЛ УЛСЫÐ? ДУÐ?Д ХУГÐ?ЦÐ?Ð?Ð?Ы ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛҮҮД 66. ӨнгөрÑ?өн Ñ…Ñ?дÑ?н жилд хөгжлийн зорилтуудыг тодорхойлÑ?он Ñ?тратегийн цуврал баримт бичгийг ЗаÑ?гийн газрааÑ? боловÑ?руулж баталÑ?ан юм. 2008 онд Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтод Ñ?уурилÑ?ан ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн цогц бодлогыг тодорхойлж Их Хурлаар батлуулÑ?ан. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ баримт бичиг нь Монгол улÑ?ын хөгжлийн ирÑ?Ñ… 14 жилд баримтлах “хүмүүнлÑ?г иргÑ?ний ардчилÑ?ан нийгÑ?м дÑ?Ñ… монгол хүний хөгжлийг хангах, туÑ? улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?аг, нийгÑ?м, шинжлÑ?Ñ… ухаан, технологи, Ñ?оёл иргÑ?ншлийг Ñ?рчимтÑ?й хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?Ñ?Ñ?н бодлогыг дÑ?лхийн нийт, бүÑ? нутгийн хөгжилтÑ?й нÑ?гт уÑ?лдуулахâ€? чиглÑ?лийг тогтооÑ?он юм. Зорилт нь “хувийн Ñ…Ñ?вшил Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?рчимтÑ?й Ó©Ñ?өлт, монгол хүний хөгжил, түүний дотор боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд, түүнчлÑ?н шинжлÑ?Ñ… ухаан, технологи, байгаль орчны тогтвортой хөгжлийг Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л болгож, хүнийг оюунжуулж, чадваржуулах замаар ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтын биелÑ?лтийг хангах, өндөр технологи, байгаль орчинд халгүй үйлдвÑ?рлÑ?л, үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?рхÑ?млÑ?н Ó©Ñ?өлтөө хангадаг, мÑ?длÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан Ñ?дийн заÑ?агтай болох, иргÑ?ддÑ?Ñ? үйлчилдÑ?г, хүний Ñ?рх, Ñ?рх чөлөөг хангадаг, авилгал, хүнд Ñ?уртлааÑ? ангид ардчилÑ?ан төрийн тогтолцоог төлөвшүүлÑ?Ñ… замаар Монгол УлÑ?ын бүрÑ?н Ñ?рхт байдал, туÑ?гаар тогтнолыг хамгаалан бÑ?хжүүлж, дундаж хөгжилтÑ?й улÑ? болгоход оршиноâ€?. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Стратегийг хоёр үе шаттай байхаар боловÑ?руулÑ?ан. Эхний үе шат (2007-2015) -нд ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтыг хангах, улÑ? орны Ñ?дийн заÑ?гийг Ñ?рчимтÑ?й хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д төвлөрөх бөгөөд хоёрдахь үе шат (2016-2021)-ыг мÑ?длÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан Ñ?дийн заÑ?агт шилжихÑ?д зориулна. 67. ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтыг хангахад гарÑ?ан ахицыг ЗаÑ?гийн газрааÑ? Ð?ҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн туÑ?ламжтайгаар тогтмол үнÑ?лж дүгнÑ?дÑ?г. Хамгийн Ñ?үүлчийн тайлан буюу “МÑ?нганы хөгжлийн зорилтын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн тухай 3 дахь ҮндÑ?Ñ?ний тайланâ€?-г 2011 онд нийтÑ?лÑ?Ñ?н. Тайланд ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтыг хангахад гарÑ?ан ахицын үнÑ?лгÑ?Ñ? өгч Ñ?дуурал7, жендерийн Ñ‚Ñ?гш байдлыг хангах, байгаль орчны талаарх зорилтын биелÑ?лт нь ҮСХ-ны Ñ?татиÑ?тикийн мÑ?дÑ?Ñ?ллийн дагуу хоцорч байгааг Ñ?рчимжүүлÑ?Ñ…Ñ?д бодлогын чанартай зөвлөмж өгөх оролдлогыг туÑ?гаÑ?ан байна. 68. ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн цогц бодлого нь өргөн хүрÑ?Ñ?ний зорилт дÑ?вшүүлж байгаа боловч үүнд тулгуурлаÑ?ан тодорхой Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтийн төлөвлөгөө үгүйлÑ?гдÑ?ж байна. Эрүүл мÑ?нд, хөдөө аж ахуй болон байгаль орчин зÑ?Ñ€Ñ?г зарим Ñ?албар илүү тодорхой Ñ?тратегитай байна. ГÑ?вч ЗаÑ?гийн газарт Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?тратегийг тодорхой арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний төлөвлөгөө болгох чадавхи, түүнд төлөвлөх болон үйл ажиллагааг зохицуулж чадах Ñ?ам, үндÑ?Ñ?ний болон орон нутгийн түвшний агентлаг, хувийн компани, иргÑ?ний нийгÑ?м болон хөгжлийн түншийн хариуцлагыг ойлгомжтой хуваарилах чадвар дутагдаж байна. 7 Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ?ний шинÑ? Ñ…Ñ?в маÑ?гт тохируулан үндÑ?Ñ?ний амьжиргааны доод түвшинг урт хугацаанд шинÑ?члÑ?н тооцоход ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хорооны тогтооÑ?ноор 2002 болон 2008 оны хооронд Ñ?дуурлын түвшин өөрчлөгдөөгүй Ñ…Ñ?вÑ?ндÑ?Ñ? байÑ?ан харагдаж байна. 25 69. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжихүйц түвшний үндÑ?Ñ?ний төлөвлөгөө байхгүй байдал нь ЗаÑ?гийн газар болон бодлого боловÑ?руулагчидад улÑ? орныг хөгжүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лÑ?Ñ? тодорхойлоход нь Ñ?аад болдоггүй. Ð?ийтÑ?д хандÑ?ан мÑ?дÑ?гдÑ?л болон бодлогын чанартай шийдвÑ?рүүдÑ?д үндÑ?Ñ?лÑ?н гол зорилтуудыг дараах байдлаар тодорхойлж болох юм. Үүнд: ï‚· ДÑ?лхийн жишигт нийцÑ?Ñ…, уул уурхай Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ?н Ñ?дийн заÑ?агтай болох. ЭрдÑ?Ñ? баÑ?лаг нь Монгол улÑ?ыг маш түргÑ?н дундаж орлоготой орон болгох өвөрмөц боломж олгож байна гÑ?Ñ?Ñ?н ойлголт өргөн тархÑ?ан. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? уул уурхайн баÑ?лгийг бодит баÑ?лаг болгохын тулд уул уурхайн Ñ?анхүүгийн аÑ?уудлааÑ? гадна хөдөлмөр, нийгÑ?м, байгаль орчны аÑ?уудлыг туÑ?гаÑ?ан зохицуулалтын зохих орчин байх, уул уурхайн олборлолтыг хөнгөвчлөх дÑ?д бүтцийг төлөвлөж барьж байгуулах, Ñ?ургалтанд хамрагдах ажиллах хүч шаардлагатай гÑ?дÑ?г ойлголт өргөн хүрÑ?Ñ?нд Ñ?ригддаг. ï‚· Уул уурхайн буÑ? Ñ?дийн заÑ?аг (хөдөө аж ахуй, аÑ?лал жуулчлал зÑ?Ñ€Ñ?г)-ийн Ñ?уурийг Ñ‚Ñ?лж Ñ?дийн заÑ?гийн диверÑ?ификаци хийх/олон Ñ?албарт Ñ?зийн заÑ?агтай болох. Өнөөг хүртÑ?л ЗаÑ?гийн газрааÑ? тодорхой Ñ?албарууд (ЖДҮ хөгжүүлÑ?Ñ… Ñ?ан, ноолуур болон махны бонд, үндÑ?Ñ?ний малын хөтөлбөр зÑ?Ñ€Ñ?г)-ыг дÑ?мжих төрөл бүрийн татааÑ?Ñ‚ үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н төрөл бүрийн хөтөлбөрүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж ирÑ?Ñ?н. ï‚· Уул уурхайн баÑ?лгийг Монголын ард түмÑ?нд хуваах. ГазрааÑ? олборлон олÑ?он үр ашгийг бүгдÑ?д хуваана гÑ?Ñ?Ñ?н их хүлÑ?Ñ?лт ард түмний дунд байдаг. 2008 оны Ñ?онгуулиар улÑ? төрийн намууд Ñ?онгуулийн хугацаанд төрийн Ñ?рхÑ?нд байх хугацаандаа 1,500 ам.доллартай Ñ‚Ñ?нцÑ?Ñ… мөнгийг хүн бүрт тараана гÑ?Ñ?Ñ?н амлалт өгÑ?өн. ЗаÑ?гийн газар Ñ?нÑ? амлалтаа биелүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? уул уурхайн Ñ?албарааÑ? ашигт малтмал ашиглаÑ?ны төлбөр, ногдол ашиг болон урьдчилгаа төлбөр зÑ?ргийг Хүний Хөгжлийн Санд төвлөрүүлж (i) Ñ?ард ойролцоогоор 16 ам.долларыг иргÑ?н туÑ? бүрт олгох, (ii) оюутны Ñ‚Ñ?тгÑ?лÑ?г болон иргÑ?н туÑ? бүрт буÑ?ад төлбөр хийх, (iii) Ñ?тратегийн ач холбогдолтой бүх уул уурхайн актив хөрөнгийг Ñ?зÑ?мших төрийн өмчийн ЭрдÑ?нÑ?Ñ? Монгол-ын хувьцааг хуваарилах Ñ?хем зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ тарааж байна. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?анаачлага нь Ñ?айн талтай Ñ…Ñ?дий ч Хүний Хөгжлийн Санг бий болгоÑ?он нь Ñ‚Ó©Ñ?вийн нийт зардлын 10 орчим хувьтай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байгаа нь Ñ‚Ó©Ñ?өв Ñ?анхүүгийн хувьд тогтворгүй юм. Уул уурхайн орлогыг хамгийн Ñ?дуу иргÑ?дÑ?д оноож олгоÑ?он бол Ñ?дуурлыг бууруулахад илүү үр ашигтай байх байÑ?ан. УлÑ? төрийн намууд 2012 оны Ñ?онгуулийн бÑ?лтгÑ?л ажлын нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгож бÑ?лÑ?н мөнгө тараах амлалтааÑ? татгалзах амлалт өгч Хүний Хөгжлийн СангааÑ? 2012 оны 7-Ñ€ Ñ?арааÑ? Ñ?хлÑ?н цаашид бÑ?лÑ?н мөнгө олгохыг зогÑ?оох юм. 2012 оны 1-Ñ€ Ñ?ард хамгийн Ñ?дууд чиглÑ?Ñ?Ñ?н дахин хуваарилалтанд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн халамжийн өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лийг Их ХурлааÑ? баталÑ?ан. Одоогийн байдлаар оролцоог хангаÑ?ан Ó©Ñ?өлтийн талаар үндÑ?Ñ?ний Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлгÑ? мÑ?тгÑ?лцÑ?Ñ?н Ñ?вагдаж байна. ï‚· ШийдвÑ?Ñ€ гаргах үйл Ñ?вцад иргÑ?ний нийгÑ?м, нутгийн олон нийтийг оролцуулах замаар улÑ? орны ардчиллын уламжлалыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ? үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ…. Монголын байгууллагын тогтолцоо нь нийтийг хамарÑ?ан шийдвÑ?Ñ€ гаргахад иргÑ?ний нийгмÑ?Ñ?Ñ? 26 нÑ?Ñ?лттÑ?й оролцохыг зөвшөөрдөг ба үүнийг Ñ?аÑ?хан баталÑ?ан Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н ТөÑ?вийн тухай хуулиар илүү боловÑ?ронгуй болгоÑ?он. ï‚· Монгол улÑ? дундаж орлоготой орны шинÑ? Ñ?татуÑ?тай болж байгаатай уÑ?лдуулан орчин үеийн Ñ?анхүүгийн чадавхийг хөгжүүлÑ?Ñ…. Монгол улÑ? өөрийн хөгжлийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г ирÑ?Ñ?дүйд илүү уÑ?н хатан Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? дөхөм үзүүлÑ?Ñ… Ñ?анхүүгийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лүүдтÑ?й болох талаар ажиллаж байна. ҮүнÑ?Ñ?Ñ? гадна ОУСБХБ-ны гишүүн болох тухай, мөн Ð?ХБ-ны Хөрөнгийн Ñ?нгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ (OCR)-Ñ?Ñ?Ñ? ашиглах Ñ?рхтÑ?й болох тухай Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лт гаргаÑ?ны зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Монгол улÑ? дÑ?д бүтцийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д үйл ажиллагаагаа төвлөрүүлÑ?Ñ… Монголын Хөгжлийн Банкийг Ñ?аÑ?хан байгуулÑ?ан юм. ЗаÑ?гийн газар дотоодын бонд гаргаж байгаа бөгөөд гадаад валютын бонд гаргах аÑ?уудлыг авч үзÑ?ж байна. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, дотоодын хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лийг хөгжүүлÑ?Ñ… талаарх далайцтай Ñ?тратегийн нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгож Монголын Хөрөнгийн Биржийн чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? ЗаÑ?гийн газар нь Лондоны Хөрөнгийн БиржтÑ?й түншлÑ?лийн гÑ?Ñ€Ñ?Ñ?нд гарын Ò¯Ñ?Ñ?г зурÑ?ан юм. 70. Оролцогч талуудтай хийÑ?Ñ?н цуврал уулзалт, зөвлөлгөөн (нÑ?Ñ€ заахгүйгÑ?Ñ?Ñ€ хийÑ?Ñ?н үйлчлүүлÑ?гчийн Ñ?удалгааг оролцуулан – Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 3-ыг үзнÑ? Ò¯Ò¯)-Ó©Ó©Ñ? харахад Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зорилтуудыг хүн ам маш өргөн хүрÑ?Ñ?нд дÑ?мжиж байна. ÐœÑ?дÑ?Ñ?ж, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийн дÑ?Ñ? дарааг Ñ?удалгаанд оролцÑ?он бүлгүүд Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?мбÑ?лж байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, зарим нь хөдөөгийн Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжилд түлхүү анхаарах нь чухал гÑ?ж үзÑ?ж байхад, нөгөө Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г нь уул уурхайн дÑ?д бүтцийн хөгжилд илүү төвлөрөх шаардлагатай гÑ?ж байна. ИргÑ?ний нийгмÑ?Ñ?Ñ? Монголд хариуцлагын тогтолцоог зөвхөн уул уурхайн Ñ?албарт буÑ?, харин Ñ?дийн заÑ?гийн илүү өргөн хүрÑ?Ñ?нд бий болгох талаар ДÑ?лхийн БанкнааÑ? үзүүлж буй туÑ?лалцаа дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… шаардлагатай гÑ?ж үзÑ?ж байна. 27 Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 3: ҮйлчлүүлÑ?гчийн Судалгаа 2011 оны 6, 7-Ñ€ Ñ?ард Монгол дахь оролцогч талуудааÑ? 538 хүнийг Ñ?удалгаанд оролцохыг урьж ДÑ?лхийн банкнааÑ? Монгол улÑ?ад үзүүлж буй дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны талаар өөрийн Ñ?аналаа илÑ?рхийлÑ?хийг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н билÑ?Ñ?. ЭнÑ? Ñ?удалгаанд Их Хурлын гишүүд, ЗаÑ?гийн газрын байгууллага, Ñ?амдын албан хаагчид, орон нутгийн заÑ?аг захиргааны ажилтнууд, Ñ‚Ó©Ñ?лийн ажилтнууд, иргÑ?ний нийгмийн байгууллагууд, төрийн буÑ? байгууллагууд, хувийн Ñ…Ñ?вшил, Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, үйлдвÑ?рчний Ñ?влÑ?л, шүүхийн ажилтнууд болон Ñ?рдÑ?м шинжилгÑ?Ñ?ний ажилтнууд оролцÑ?он. Санал аÑ?уулгад 58 хувь нь хариулÑ?ан байна. Судалгааны үр дүнд дараах Ñ?ургамжийг цохон Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н юм.Үүнд: ï‚· Бодлогын чанартай болон Ñ?дийн заÑ?гийн аÑ?уудлаар БанкнааÑ? өгч ирÑ?Ñ?н зөвлөлгөөг хамгийн өндрөөр үнÑ?лÑ?Ñ?н бөгөөд удаад нь түүний техникийн туÑ?лалцаа орÑ?он байна; ï‚· ЗаÑ?аглал/ЗаÑ?гийн газрын үр ашиг нь улÑ? орны хөгжлийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… гол чиглÑ?л гÑ?ж үзÑ?ж байгаа бөгөөд хувийн Ñ…Ñ?вшлийн Ó©Ñ?өлт, уул уурхай, Ñ?уурь дÑ?д бүтцийн хөгжлийг Ñ?дуурлыг бууруулах, Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах чухал бүрÑ?лдÑ?хүүн Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г гÑ?ж үзÑ?Ñ?н байна; ï‚· ДÑ?лхийн Банк нь дÑ?д бүтцийн хөгжлийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, заÑ?аглалд илүү ил тод байдлыг дÑ?мжихÑ?д хамгийн чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н, цаашид ЗаÑ?гийн газрын үр ашиг болон Ñ?уурь дÑ?д бүтцийг Ñ?айжруулахад анхаарлаа түлхүү төвлөрүүлж ажиллах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?й, хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөгжил, хөрөнгө оруулалт, боловÑ?рол, Ñ?дуурлыг бууруулах, Ó©Ñ?өлтийг хангах, байгаль орчны удирдлагыг Ñ?айжруулах тал дÑ?Ñ?Ñ€ гүйцÑ?тгÑ?Ñ?Ñ?н үүрÑ?г нь арай бага гÑ?ж үзÑ?Ñ?н байна. Судалгаанд оролцогчдын бараг тал нь ДÑ?лхийн банк Монголын хөгжлийн Ñ?тратегид илүү түлхүү оролцох нь зүйтÑ?й гÑ?ж Ñ‚Ñ?мдÑ?глÑ?Ñ?Ñ?н байна; ï‚· ДÑ?лхийн банк төрийн буÑ? байгууллагууд, хувийн Ñ…Ñ?вшил, орон нутгийн заÑ?аг захиргаа болон Ñ?рдÑ?м шинжилгÑ?Ñ?ний байгууллагуудтай илүү нÑ?гт ажиллах шаардлагатай гÑ?ж Ñ?удалгаанд оролцогчид үзÑ?Ñ?н байна; ï‚· Олон оролцогчид ДÑ?лхийн банкнааÑ? хийж буй ажлын талаар нийтÑ?д мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?Ñ… нь дутагдалтай байна гÑ?жÑ?Ñ?; ï‚· Судалгаагаар Банкны үр өгөөж болон хөрөнгө зарцуулалтын хурд буурч байна, мөн худалдан авалтанд тавих шаардлага нь илүү Ñ?рвигтай гÑ?ж тодорхойлÑ?он; Бүх оролцогчид Монгол улÑ?ын хөгжилд зохих үүрÑ?г роль гүйцÑ?тгÑ?дÑ?г байгууллага гÑ?Ñ?Ñ?н үзÑ?л болон Банкны нийт үр өгөөжид 10 оноонооÑ? 7 гÑ?Ñ?Ñ?н дундаж үнÑ?лгÑ?Ñ? өгÑ?өн байна. B. ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС МОÐ?ГОЛ УЛСЫÐ? ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛҮҮДИЙГ ДЭМЖИХ БОЛОМЖИТ ЭХ ҮҮСВЭР 71. ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Стратеги нь Монгол улÑ? ОУСБХБ-ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рт хандах үндÑ?Ñ? Ñ?уурийг тавьж байгаа юм. Монголын нÑ?г хүн амд ногдох ҮндÑ?Ñ?ний нийт орлого 2004 онд 480 ам.доллар байÑ?наа 2010 онд 1,890 ам.доллар болж 6 жилийн хугацаанд 4 дахин нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ?н нь бага орлоготой орнуудын нÑ?г хүн амд ногдох ҮндÑ?Ñ?ний нийт орлогын 2010 оны боÑ?го байÑ?ан 1,005 ам.долларааÑ? нилÑ?Ñ?д ихÑ?Ñ?Ñ€ давÑ?ан түвшин юм. Эдийн заÑ?гийн дÑ?вшилтÑ?й уÑ?лдуулж Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар ДÑ?лхийн Банкинд хандаж “зөвхөн ОУХÐ?-ийн улÑ? оронâ€?-ны Ñ?татутааÑ? “Холимог үе шатны -Blendâ€? Ñ?татуÑ? болгон өөрчлөхийг Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?Ñ?н бөгөөд Ñ?нÑ? нөхцөлд ОУХÐ?-ийн хөнгөлөлттÑ?й Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? гадна ОУСБХБ-ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? хөнгөлөлттÑ?й буÑ? нөхцлөөр ашиглах боломжтой болох юм. ӨнгөрÑ?өн 2 жилийн хугацаанд Монгол улÑ?ад гарÑ?ан олон тооны Ñ?ерÑ?г өөрчлөлтүүдийг Ñ?рдÑ?Ñ? баÑ?лаг ихтÑ?й Ñ?дийн заÑ?агтай холбогдÑ?он 28 Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?хийн хамт ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Монгол улÑ?ыг ОУСБХБ-ааÑ? авах зÑ?Ñ?лÑ?Ñ? төлөх чадвартай гÑ?ж тунхаглахаар шийдвÑ?рлÑ?Ñ?Ñ?н. 72. Монгол улÑ?ад ОУСБХБ-ааÑ? зÑ?Ñ?л олгох шийдвÑ?Ñ€ гаргахад улÑ?ын өрийн удирдлага болон Ñ?нÑ? нь ирÑ?Ñ… жилүүдÑ?д Ñ…Ñ?рхÑ?н өөрчлөгдөх төлөвийг голчлон авч үзÑ?Ñ?н юм. ТөÑ?вийн Тогтворжуулалтын Санг байгуулÑ?ан, мөн Хөгжлийн Банкинд баталгаа гаргаÑ?ан нь улÑ?ын өрөнд төвлөрч байгааг аажмаар ЗаÑ?гийн газрын нийт тайлан Ñ‚Ñ?нцÑ?л дÑ?Ñ…ÑŒ Ñ?Ñ€Ñ?длийн аÑ?уудал, тухайлбал шууд болон болзошгүй хөрөнгө, Ó©Ñ€ төлбөртÑ?й холбогдÑ?он Ñ?Ñ€Ñ?длийн Ñ…Ñ?налт мониторинг болон удирдлагыг туÑ?ган өргөжүүлÑ?Ñ… шаардлагатайг харуулж байна. ДÑ?лхийн Банк болон ОУВС хоёул Ñ?нÑ? чухал аÑ?уудлаар чиглÑ?л өгөх, туршлага хуваалцах ажлыг үргÑ?лжлүүлÑ?н хийх үүрÑ?г амлалт хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н бөгөөд Ñ?рх бүхий байгууллагууд ч Ñ?нÑ? ажлыг Ñ?онирхож байна. 73. Монгол улÑ? “Холимог үе шатныâ€? Ñ?татуÑ?тай орны хувьд ОУХÐ? 16 дахь зузаатгал (2012-2014 оны Ñ?анхүүгийн жил) -ын хүрÑ?Ñ?нд ОУХÐ?-ааÑ? хуваарилÑ?ан Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг бүрÑ?н ашиглах Ñ?рхтÑ?й юм. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги (2013-2017 оны Ñ?анхүүгийн жил) нь ОУХÐ?-ийн хөрөнгийн 2 удаагийн зузаатгал хийх хугацаанд буюу 2012-2014 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?16 (IDA16) болон 2015-2017 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?17 (IDA17) үйлчлÑ?Ñ… юм. ОУХÐ?16 (IDA16) дахь зузаатгалын хуваарилалт 2012-2014 оны Ñ?анхүүгийн жилд ойролцоогоор 64.8 Ñ?аÑ? ЗТЭ8 байх юм. ЭнÑ? зузаатгалын хуваарилалтааÑ? 2012 оны Ñ?анхүүгийн жилд 22.7 Ñ?аÑ? ЗТЭ-ийг зарцуулахаар хуваарилаад байна. 2013-2014 оны Ñ?анхүүгийн жилийн ОУХÐ?16 (IDA16)-ийн хуваарилалт (42.1Ñ?аÑ? ЗТЭ) нь тооцооны үзүүлÑ?лт бөгөөд бодит хуваарилалт нь (i) ОУХÐ?-ийн боломжит Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн нийт Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, (ii) улÑ? орны гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүнгийн үнÑ?лгÑ?Ñ?; (iii) ОУХÐ?-ийн буÑ?ад зÑ?Ñ?лдÑ?гчдийн гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дүн болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рт зÑ?Ñ?л туÑ?ламж үзүүлÑ?Ñ… нөхцлүүд; (iv) тухайн улÑ? оронд ОУХÐ?-ийн зÑ?Ñ?л туÑ?ламж үзүүлÑ?Ñ… нөхцлүүд (Монгол улÑ?ад олгох зÑ?Ñ?лийн нөхцлүүд болон холимог Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн нөхцлүүд); мөн (v) ОУХÐ?-ийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? ашиглах Ñ?ртÑ?й улÑ? орнуудын тоо зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ? шалгаалах юм. Монгол улÑ? “Холимог үе шатныâ€? Ñ?татуÑ?тай болж байгаатай холбогдуулан ОУХÐ?-ааÑ? зÑ?Ñ?лÑ?Ñ… нөхцөл нь 25 жилийн хугацаатай, ҮндÑ?Ñ?н өрийн төлбөрөөÑ? чөлөөлөх хөнгөлөлтийн хугацаа 5 жил, жилийн Ñ…Ò¯Ò¯ 1.25 хувь байх болно. 74. “Холимог үе шатныâ€? Ñ?татуÑ?тай болÑ?ноор Монгол улÑ?ад зÑ?Ñ?лдүүлж болох Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? нÑ?мÑ?гдÑ?хийн хамт Ñ?анхүүгийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн, үйлчилгÑ?Ñ?ний төрөл ч мөн нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. ОУХÐ?-ийн 2012-2015 оны Ñ?анхүүгийн жилд хуваарилах Ñ?анхүүжилтыг бүрÑ?н ашиглаж болохооÑ? гадна Монгол улÑ? хөрөнгө оруулалтын ажиллагаанд ашиглах зорилгоор аажмаар ОУСБХБ-ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ хандаж Ñ?хлÑ?Ñ… болно. ЭнÑ? шатанд ОУСБХБ-нааÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… боломжтой Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн жагÑ?аалтыг боловÑ?руулж байна. Эхний Ñ?анаа оноог зÑ?Ñ?лийн хөтөлбөрт туÑ?гаÑ?ан болно. ОУСБХБ-Ñ?Ñ?Ñ? олгох зÑ?Ñ?лийн хөтөлбөрийг баталгаажуулÑ?ны дараа түүнийг ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцын тайлангийн нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г Ñ?Ñ?хүл ОУСБХБ-ны Ñ?анхүүжилт бүхий анхны үйл ажиллагаа гÑ?ж түрүүлж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжÑ?Ñ?нийг нь танилцуулах юм. 8 2012 оны 2-Ñ€ Ñ?арын байдлаар 101 орчим Ñ?аÑ? ам.доллартай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. 29 75. Олон улÑ?ын Ñ?анхүүгийн корпораци (ОУСК) нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийн хөгжлийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангах аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д нь Монгол улÑ?ад олон талын дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д чухал үүрÑ?г гүйцÑ?тгÑ?Ñ… боломжтой. ОУСК нь Хөрөнгө оруулалтын үйлчилгÑ?Ñ?, Зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?, мөн Хөрөнгө удирдлах компани (Ð?МС)-аар дамжуулан 3 чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлдÑ?г. ОУСК-ийн хөрөнгө оруулалтын үйлчилгÑ?Ñ?нд зÑ?Ñ?л, компанийн хувь Ñ?зÑ?мжих, худалдааны Ñ?анхүүжилт, Ñ‚Ó©Ñ?лийн багцалÑ?ан Ñ?анхүүжилт, Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагын бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн болон бүх Ñ?албарт хамтарÑ?ан зÑ?Ñ?л зÑ?Ñ€Ñ?г өргөн хүрÑ?Ñ?ний Ñ?анхүүгийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн багтаж байгаа бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рт бүх Ñ?албарт олгох боломжтой бөгөөд компаниудад Ñ?Ñ€Ñ?дийг удирдах, гадаадын болон дотоодын хөрөнгийн зах зÑ?Ñ?лд нÑ?втрÑ?Ñ… боломж олгодог. ОУСК-ийн зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ? нь хувийн Ñ…Ñ?вшлийг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д чиглÑ?Ñ?Ñ?н өргөн хүрÑ?Ñ?ний зөвлөлөгөөг Ñ?анал болгож байгаа бөгөөд Ñ?дгÑ?Ñ?рт бизнеÑ?ийн орчинг Ñ?айжруулах өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лт хийхÑ?д нь ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?хлүүлÑ?Ñ?д компанийн түвшинд бизнеÑ?ийн тогтвортой практик ажиллагааг нÑ?втрүүлÑ?Ñ…, компанийн Ñ?айн заÑ?аглалыг улам боловÑ?ронгуй болгох, жижиг үйлдвÑ?Ñ€ болон фермерын жижиг аж ахуйн чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийг бизнеÑ?ийн туршлагатай болгох, байгаль орчны болон нийгмийн Ñ?тандартыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг дÑ?мжих, хувийн Ñ…Ñ?вшлийг уур амьÑ?галын өөрчлөлтийн шийдÑ?лд татан оруулах зÑ?Ñ€Ñ?г ажиллагаа багтаж байгаа болно. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ОУСК нь өөрийн хөрөнгө оруулалтын болон зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулан Ñ?анхүүгийн үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг дÑ?мждÑ?г. ОУСК-ийн Хөрөнгө удирдах компани (Ð?МС) нь ОУСК-ийн бүрÑ?н өмчлөлд байдаг харъÑ?а байгууллага бөгөөд түүнийг улÑ?ын Ñ?ан, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?ангуудын хөрөнгө болон хөрөнгө оруулагч байгууллагуудын хөрөнгийг хөгжиж буй орнуудын хөрөнгө оруулах боломжтой газруудад чиглүүлÑ?Ñ… зорилгоор байгуулÑ?ан юм. ЭнÑ? Ñ?вцад ОУСК нь арилжааны хөрөнгө оруулагчдыг “нÑ?гтгÑ?н бөөгнөрүүлжâ€? Ñ‚Ñ?дÑ?нд Ñ?анхүүгийн үр ашиг, Ó©Ñ?өлтийн боломж, мөн хөгжиж буй орнуудын зах зÑ?Ñ?лд хөрөнгө оруулÑ?наар хөгжлийн үр нөлөөллийг нь харуулÑ?ны үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ ОУСК нь хөгжлийн дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? өргөжүүлÑ?н Ñ‚Ñ?лж байгаа юм. ОУСК нь Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?л, хөнгөн үйлдвÑ?Ñ€ болон хөдөө аж ахуйн Ñ?албарт ирÑ?Ñ?дүйн хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг Ñ?удалж байгаа бөгөөд ТүншлÑ?лийн шинÑ? Ñ?тратегийн хугацаанд өөрийн хөтөлбөрөө нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… үүрÑ?г амлалттай ажиллаж байна. 76. Хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? ОУСК өөрийн зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?г нийлÑ?Ñ?д нÑ?мÑ?гдүүлж, ОУСК, 2 хандивлагч (Япон болон Ð?идерланд) болон үйлчлүүлÑ?гчдийн Ñ?анхүүжилтÑ?Ñ?Ñ€ хөрөнгө оруулалтын орчинг хөгжүүлÑ?Ñ…, Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийг дÑ?мжихÑ?д 1.5 Ñ?аÑ? ам.долларын Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байна. 2011 оны 4-Ñ€ Ñ?ард зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… хөтөлбөрт зориулж Япон улÑ?ааÑ? нÑ?мж 2.5 Ñ?аÑ? ам.доллар олгоÑ?он нь нийт Ñ?анхүүжилтийг 4 орчим Ñ?аÑ? ам.долларт хүргÑ?Ñ?Ñ?н юм. 77. Олон талт хөрөнгө оруулалтын баталгааны агентлаг (ОТХОБÐ?-MIGA)-ийн хувьд Монгол улÑ? Ñ?тратегийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?л болж байгаа бөгөөд уг агентлаг уул Ñ?албартай холбогдÑ?он боломжуудыг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлж байна. ОТХОБÐ?-ийн Ñ?тратегийн буÑ?ад Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдÑ?д Өмнөд-Өмнөд Ñ…Ñ?лцÑ?л, дÑ?д бүтцийн цогцолбор Ñ‚Ó©Ñ?лүүд, мөн Ñ?анхүүгийн хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?анхүүгийн Ñ?албарын байгууллагуудад дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… ажил багтаж байгаа юм. ОТХОБÐ?-ийн зүгÑ?Ñ?Ñ? Монгол улÑ?ад төвлөрч ажиллах чиглÑ?лүүд нь уул 30 уурхайн тогтвортой хөгжил, түүнтÑ?й холбоотой үйлдвÑ?рлÑ?лд дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ…, мөн дÑ?д бүтцийн Ñ?анхүүжилтийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?вдал юм. 78. ОТХОБÐ? (MIGA) нь Монголын зах зÑ?Ñ?лд нÑ?врÑ?Ñ… Ñ?онирхолтой гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дÑ?мжих, түлхÑ?ц үзүүлÑ?Ñ… үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… боломжтой. УлÑ? төрийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн даатгал (PRI) Ñ…Ñ?мÑ?Ñ?Ñ… бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? хөрөнгө оруулагч нарт улÑ? төрийн хөндлөнгийн оролцоо Ñ?Ñ?хүл тогтворгүй байдлааÑ? шалтгаалж хөрөнгө оруулалтын ашиг шимийг хүртÑ?ж чадахгүйд хүрч болзошгүй гÑ?ж Ñ?анаа зовниÑ?он тохиолдолд ОТХОБÐ? баталгаа гаргахыг Ñ?анал болгодог. ОТХОБÐ? –ийн гол үйлчилгÑ?Ñ? нь Хөрөнгө буцаан шилжүүлÑ?Ñ… болон хөрвүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?згаарлалт, Хөрөнгө хураан авах, ГÑ?Ñ€Ñ?Ñ?г үл мөрдөх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, Дайн болон ИргÑ?ний мөргөлдөөн зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ?Ñ€Ñ?длÑ?Ñ?Ñ? хамгаалах баталгаа юм. УлÑ? төрийн, Ñ?дийн заÑ?гийн болон зохицуулалтын орчин тодорхой буÑ? нөхцөл байдалд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ баталгаа нь тухайн орны ЗаÑ?гийн газрын тогтворгүй байдлааÑ? шалтгаалах түншийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л ба улÑ? төрийн уламжлалт мөргөлдөөн, иргÑ?ний мөргөлдөөн зÑ?Ñ€Ñ?г нь хөрөнгө оруулагчдын үйл ажиллагааг таÑ?алдуулах болон түүнд биет хохирол учруулж болзошгүй гÑ?ж болгоомжилж буй хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах зорилготой юм. Монгол улÑ?ын хувьд ОТХОБÐ? нь баталгаа гаргах бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? хөрөнгө оруулагчдыг дÑ?мжих замаар уул уурхайн Ñ?албарт шинÑ? Ñ?Ñ€Ñ?л хайгуул хийх, нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг дÑ?мжих зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ€ уул уурхайн Ñ?албарыг дÑ?мжих боломжтой. ОТХОБÐ? -ийн баталгаа нь ЗаÑ?гийн газрын хөндлөнгийн оролцоо байж болзошгүй гÑ?ж үзÑ?ж байгаа, Ñ?Ñ?вÑ?л Ñ?албарын бодлогод өөрчлөлт гарахааÑ? болгоомжилÑ?он хөрөнгө оруулагчдад Ñ?нÑ? баталгааг гаргаÑ?наар Ñ‚Ñ?дÑ?нд давхар баталгаа болох юм. 79. ОТХОБÐ? –ийн Ñ?аÑ?хан гаргаÑ?ан шинÑ? бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн нь Ñ‚Ó©Ñ€ заÑ?гааÑ? Ñ?анхүүгийн үүргÑ?Ñ? биелүүлÑ?хгүй байх нөхцөл байдлын баталгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь улÑ?ын болон орон нутгийн түвшний үүрÑ?г хүлÑ?Ñ?гч/зÑ?Ñ?лдÑ?гч талтай Ñ…Ñ?лцÑ?л хийхÑ?д зÑ?Ñ?лийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л юм. ЭнÑ? нь орон нутгийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангахад туÑ? дөхөм болох бөгөөд Ñ‚Ó©Ñ?вийн байгууллагуудад арилжааны зÑ?Ñ?лдүүлÑ?гч нарааÑ? дÑ?д бүтÑ?ц, үр өгөөжтÑ?й буÑ?ад хөрөнгө оруулалтын зÑ?Ñ?л олгох Ñ?нÑ? үйлчилгÑ?Ñ?ний ашиг туÑ?ыг зÑ?Ñ?л олгоÑ?он арилжааны зÑ?Ñ?лдүүлÑ?гч анхдан хүртÑ?Ñ… юм. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь ОТХОБÐ? гадаадын зах зÑ?Ñ?лд нÑ?втрÑ?н орж байгаа жижиг хөрөнгө оруулагчдад Жижиг хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр (SIP)-ийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ?тандартын Ñ?уурь баталгаа гаргадаг бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүнийг Ñ?анал болгодог. 80. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г өөрийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ? Ñ?анхүүжилт олгохын зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Ñ?тратегийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лийн аÑ?уудлаар Хөгжлийн ТүншүүдтÑ?й хамтран ажиллахад үндÑ?Ñ? Ñ?уурь нь болж өгөх боломжтой юм. ХүлÑ?Ñ?н авагч захиран зарцуулах ИтгÑ?лцлийн Ñ?ан (RETF)-ааÑ? нийт дүндÑ?Ñ? 74.5 Ñ?аÑ? ам.долларын Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ?анхүүжүүлж байгаа нь ОУХÐ?-ааÑ? Монголд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй нийт Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үнийн дүнгийн 1/3 гаруйтай Ñ‚Ñ?нцүү юм. ҮнÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гтÑ?Ñ? ОУХÐ?-ийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангийн хөрөнгийн Ñ‚Ñ?н хагаÑ?аар хамтран Ñ?анхүүжүүлж байгаа нь хандивлагчдын Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг амжилттай татан төвлөрүүлж тухайн улÑ? оронд ашиг туÑ? болж байгаа юм. ДÑ?лхийн Банк нь өөрийн хөтөлбөрт Ñ?тратегийн ач холбогдолтой гÑ?ж тодорхойлÑ?он, шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны ажлаараа дамжуулан харьцангүй давуу талтай болÑ?он гÑ?ж үзÑ?Ñ?н аÑ?уудал дÑ?Ñ?Ñ€ Хөгжлийн ТүншүүдтÑ?й хамтран ажиллах үндÑ?Ñ? Ñ?уурийг цаашид ч тавьж ажиллах практикаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… болно. Ийм арга хандлагын жишÑ?Ñ? 31 бол Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж байгаа Хөдөөгийн хөтөлбөр юм (ШигтгÑ?Ñ? 4-ийг үзнÑ? Ò¯Ò¯. ЭнÑ? нь хандивлагчдын болон зÑ?Ñ?л туÑ?ламжийн уÑ?лдаа зохицуулалтыг илүү Ñ?айжруулахын хамт ЗаÑ?гийн газрын зүгÑ?Ñ?Ñ? гадаадын хөгжлийн туÑ?ламж авах өртгийг бууруулж, Банкны ажлын үр нөлөөллийг дÑ?Ñ?шлүүлж байна. Ð?Ñ?мÑ?лт мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л 4: ДÑ?лхийн Банкны хөтөлбөрийг ашиглан Хөгжлийн Түншүүдийг татан оролцуулж үр дүнд илүү нөлөөлөх нь Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрийг 2002 онд Ñ?хлүүлÑ?Ñ?н бөгөөд Ñ‚Ñ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ хөдөөгийн иргÑ?дийн амжиргааг дÑ?мжих механизм боловÑ?руулах замаар хөдөө орон нутагт Ñ?дуурал болон Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулах зорилготой юм. ЭнÑ? нь 3 үе шаттай хөтөлбөрт зохицуулÑ?ан зÑ?Ñ?л (Adaptable Program Loan- APL)-Ñ?Ñ?Ñ€ дамжуулан хүрÑ?Ñ… урт хугацааны зорилт юм. ЭнÑ? Ñ?вцад шинÑ? арга барилуудыг туршиж дараа нь өргөжүүлÑ?н нÑ?мÑ?гдүүлж, Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ нь бодлого болон байгууллагын тогтолцоонд Ñ?уулгаж өгөх бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн тогтвортой байдлыг хангахад хүчин чадал, арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хангаÑ?ан байна. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгалын бие дааÑ?ан туÑ?таа Ñ‚Ó©Ñ?өл нь Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрийн өртөгтөл бөгөөд хөдөөгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагад зориулÑ?ан, зах зÑ?Ñ?лд үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н шинÑ?лÑ?г арга Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хангаж байгаа юм. ЭнÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ хөтөлбөрийн үндÑ?Ñ?н Ñ?анхүүжилт нь ОУХÐ?-ийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ бөгөөд өнөөг хүртÑ?л Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрт (Ñ?хний болон 2-Ñ€ үе шатанд) нийт 63 Ñ?аÑ? ам.доллар, Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгалын Ñ‚Ó©Ñ?өлд (нÑ?мÑ?лт Ñ?анхүүжилтийг оролцуулан) 18 Ñ?аÑ? ам.долларын Ñ?анхүүжилт хийгÑ?Ñ?д байна. Энд ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангуудын дÑ?мжлÑ?гÑ? адил түвшинд маш чухал байж ирÑ?Ñ?н. Япон улÑ?ын Бодлого ба Хүний нөөцийн хөгжлийн Ñ?ан (PHRD) болон Ð?ийгмийн хөгжлийн Ñ?ан (JSDF), Санхүүгийн Ñ?албарын өөрчлөн шинÑ?члÑ?Ñ…, бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Ñ?анаачлага (FIRST), Швейцарийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллага, Европын Холбоо, СолонгоÑ? улÑ?ын ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангуудын нийт 25 Ñ?аÑ? ам.долларын Ñ?анхүүжилт нь анхны (ихÑ?нхдÑ?Ñ? шинÑ?лÑ?г) дезайн боловÑ?руулах, олон улÑ?ын дÑ?Ñ?д зÑ?Ñ€Ñ?глÑ?лийн техникийн туÑ?лалцааг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…, орон нутгийн байгууллагуудын чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт мониторинг болон үнÑ?лгÑ?Ñ?, мөн нөлөөллийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх зÑ?ргÑ?Ñ?Ñ€ үр дүнд төвлөрч ажиллахыг Ñ?айжруулах зÑ?Ñ€Ñ?гт маш их туÑ? дÑ?мжлÑ?гÑ? болÑ?он юм. Банкны хөдөөгийн хөгжилд чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн багц (Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөр, Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгалын Ñ‚Ó©Ñ?өл)-ыг Монгол улÑ?ын ЗаÑ?гийн газар хөдөөгийн Монголыг дÑ?мжих үндÑ?Ñ? Ñ?уурь болгон ашиглах Ñ?онирхолтой гÑ?дгийг Хөгжлийн Түншүүд Ñ?айтар ойлгож шинÑ?тгÑ?лийг дÑ?мжих, орон нутгийн хөгжилд нутгийн оршин Ñ?уугчдыг оролцуулахыг дÑ?мжих, тогтвортой амжиргааны боломж бий болгох зÑ?Ñ€Ñ?г аÑ?уудлуудад Ó©Ó©Ñ€Ñ?дийн дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? нийцүүлж байна. Зарим тохиолдолд, тухайлбал Европын Холбооны дÑ?мжлÑ?гÑ? нь Монгол улÑ?ад хамгийн томоохон бие дааÑ?ан туÑ?ламж юм. Иймд ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангуудын дÑ?мжлÑ?г нь Монгол улÑ?ад Хөгжлийн ТүншүүдÑ?Ñ?Ñ? үзүүлж буй туÑ?ламж дÑ?мжлÑ?гÑ? илүү тод харагдахын хамт шинÑ?тгÑ?л, чадавх нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ажлыг улам ахиулахад ОУХÐ?-д нÑ?мÑ?лт Ñ?анхүүжилт татан төвлөрүүлÑ?Ñ… боломж олгож ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ОУХÐ?-ийн Ñ?анхүүжилтийн үр нөлөөг нÑ?мÑ?гдүүлж байгаа юм. 81. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г төрөл бүрийн ШинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?Ñ… замаар Монгол улÑ?ын хөгжилд дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаагаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… болно. Монгол улÑ? дундаж орлоготой орон болж байгаатай холбогдуулан өөрийн хөгжлийг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д өөрийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рт улам бүр түшиглÑ?дÑ?г болох тул ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Монгол улÑ?ын хөгжилд оруулах гол туÑ? нÑ?мÑ?Ñ€ цаашдаа мÑ?длÑ?г хуваалцах, гүнзгийрүүлÑ?Ñ?н шинжилгÑ?Ñ?, буÑ?ад орны туршлагааÑ? хуваалцах, Ñ?ургалтыг хөнгөвчлөх зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й болно. Ийм үйл ажиллагааг улÑ? орны хөгжлийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдтÑ?й нийцÑ?Ñ?н хөтөлбөрт аÑ?уудалд чиглÑ?Ñ?Ñ?н байхаар зохион байгуулна. ТÑ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ?дийн заÑ?гийн болон Ñ?албарын Ñ?уурь шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгаа, бодлогын чанартай, цагаа-олÑ?он-зөвлөмж бичиг, техникийн туÑ?лалцаа, Өмнөд-Өмнөд Ñ?анал Ñ?олилцох Ñ…Ñ?лбÑ?ртÑ?й байх болно. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь дÑ?Ñ?рх аÑ?уудлаар ажиллахдаа ЗаÑ?гийн газар, Их Хурлын бодлогоболовÑ?руулагчид, 32 хувийн Ñ…Ñ?вшлийн компаниуд, Ñ?рдÑ?м шинжилгÑ?Ñ?ний байгууллагууд, иргÑ?ний нийгÑ?м болон Ñ…Ñ?влÑ?л мÑ?дÑ?Ñ?ллийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?лд хүрч ажиллах талаар хөрөнгө оруулÑ?ан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байх болно. C. ДЭЛХИЙÐ? БÐ?Ð?КÐ?Ы БҮЛГЭЭС ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ СТРÐ?ТЕГИЙÐ? ГОЛ ЧИГЛЭЛҮҮД БÐ? ХҮЛЭЭГДЭЖ БУЙ ҮР ДҮÐ? 82. ДÑ?лхийн Банкны БүлгÑ?Ñ?Ñ? дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… Ñ?тратегийн гол чиглÑ?лүүд нь улÑ? орны хөгжлийн Ñ?орилт бÑ?рхшÑ?Ñ?л болон ЗаÑ?гийн газрын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг туÑ?гаж байгаа бөгөөд 2009-2010 оны ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичигт туÑ?гаÑ?ан Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдÑ?д үндÑ?Ñ?лÑ?ж байгаа юм. Оролцогч гол талуудтай өргөн хүрÑ?Ñ?нд зөвлөлдөх Ñ?вцад ДÑ?лхийн Банкны Бүлгийн хөтөлбөрийг 2009-2010 оны ЗавÑ?рын Ñ?тратегийн баримт бичигт туÑ?гаÑ?ан чиглÑ?лүүдтÑ?й нийцүүлÑ?Ñ?н байх талаар хүчтÑ?й байр Ñ?уурьтай байгаа нь тодорхой байв. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь дÑ?лхийн жишигт нийцÑ?Ñ… уул уурхайн Ñ?дийн заÑ?аг болох, хот болон хөдөө орон нутагт Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжлийг дÑ?мжих, Ñ?мзÑ?г байдлын аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… талаар Монгол улÑ?ын гаргаж буй хүчин чармайлтад үргÑ?лжлүүлÑ?н дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? үзүүлнÑ?. Харин Ñ?нÑ? дÑ?мжлÑ?гт олон Ñ?албарт Ñ?дийн заÑ?агтай болох, төвлөрлийг Ñ?ааруулах, нийгмийн хамгааллын үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг Ñ‚Ñ?гш шударга болгон хүргÑ?Ñ…Ñ?д илүү анхаарал хандуулах бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ оролцоог хангаÑ?ан Ó©Ñ?өлт бий болох юм. Хөтөлбөрт ийнхүү өргөтгөÑ?өн анхаарал тавьч төвлөрөх нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн тоог автоматаар нÑ?мнÑ? гÑ?Ñ?Ñ?н үг биш бөгөөд харин Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүд (тухайлбал, Олон Ñ?албарт үзүүлÑ?Ñ… техникийн туÑ?лалцааны Ñ‚Ó©Ñ?өл)- ийг Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдÑ?д нийцүүлж зохицуулах, төлөвлөж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүд (тухайлбал, Тогтвортой амжиргааны Ñ‚Ó©Ñ?лийн 3-Ñ€ үе шат)- ийг шинÑ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд нийцүүлÑ?н дезайныг нь өөрчлөх, мөн дÑ?лхийн Банкны Бүлгийн харьцангүй давуу талааÑ? хамааруулж шинжилгÑ?Ñ?, Ñ?удалгааны дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… замаар хангах юм. 83. Санал болгож буй үйл ажиллагаа нь хөгжлийн буÑ?ад Түншүүдийн Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүд болон Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдтÑ?й Ñ?айтар нийцÑ?ж байгаа бөгөөд Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рт мөн туÑ? нÑ?мÑ?Ñ€ болж байгаа болно (ХавÑ?ралт 6-г үзнÑ? Ò¯Ò¯). Хөгжлийн түншүүдÑ?Ñ?Ñ? Монгол улÑ?ад үзүүлж буй дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцааны Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? 3.2 Ñ‚Ñ?рбум ам.доллартай Ñ‚Ñ?нцÑ?ж байна. Ð?лбан Ñ‘Ñ?ны туÑ?ламжид хамгийн их хувь хандив оруулж байгаа нь Японы олон улÑ?ын хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖÐ?ЙКÐ?-JICA), Бүгд Ð?айрамдах Ð¥Ñ?тад Ð?рд УлÑ?, Ð?зийн Хөгжлийн Банк, ÐœÑ?нганы Ñ?орилын корпораци болон ДÑ?лхийн Банк юм. Японы олон улÑ?ын хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖÐ?ЙКÐ?-JICA) нь дÑ?д бутÑ?ц, Ñ?лангуÑ?а хотын дÑ?д бүтÑ?ц болон боловÑ?ролын Ñ?албарт маш их хөрөнгө оруулж байгаа, БÐ?Ð¥Ð?У нь өөрийн дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаагаа Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, орон Ñ?ууцны хөгжил, хөнгөн үйлдвÑ?рлÑ?л болон хөдөө аж ахуйн боловÑ?руулах үйлдвÑ?рт төврөлүүлÑ?Ñ?н, Ð?ХБ нь Ñ?рчим хүч, Ñ‚Ñ?Ñ?вÑ?Ñ€, уÑ?ан хангамж болон хотын буÑ?ад үйлчилгÑ?Ñ?, боловÑ?рол болон Ñ?рүүл мÑ?ндÑ?д төвлөрөн ажиллаж байна. ÐœÑ?нганы Ñ?орилын корпораци нь дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… 5 чиглÑ?лийг Ñ?онгож авÑ?ан бөгөөд хамгийн чухал чиглÑ?л нь газрын Ñ?рх, Ñ‚Ñ?Ñ?врийн корридор, техник мÑ?ргÑ?жлийн боловÑ?рол, агаарын бохирдолт болон Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албар юм. Хамтын Ñ?онирхол байгаа Ñ?албаруудад хөгжлийн түншүүд Ó©Ó©Ñ€ Ó©Ó©Ñ€ дÑ?д Ñ?албаруудад хүчÑ?Ñ? хуваарилах талаар чармайлт гарган ажиллаж байна. ЖишÑ?Ñ?лбÑ?л, боловÑ?ролын Ñ?албарт Ð?ХБ нь Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… хандивлагч бөгөөд дунд болон дÑ?Ñ?д боловÑ?ролыг 33 Ñ?айжруулахад түлхүү анхаарч, ÐœÑ?нганы Ñ?орилын корпораци, Германы олон улÑ?ын хамтын ажиллагааны нийгÑ?млÑ?г (GIZ), Европын Холбоо болон Ð?ҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр нь техник мÑ?ргÑ?жлийн боловÑ?ролд төвлөрч байна; Японы олон улÑ?ын хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖÐ?ЙКÐ?-JICA), Ð?ҮБ-ын Хүүхдийн Ñ?ан болон ДÑ?лхийн Банк бага наÑ?ны хүүхдийн боловÑ?рол болон анхан шатны боловÑ?ролыг дÑ?мжиж байна. Жендерын аÑ?уудлаар ДÑ?лхийн Банк нь Ð?ҮБ-ын СÑ?дÑ?вчилÑ?Ñ?н ажлын Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?гт оролцон ажиллаж байгаа бөгөөд Ð?ҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөр, Ð?ҮБ-ын Хүүхдийн Ñ?ан болон Ð?ҮБ-ын Хүн амын Ñ?ан нь улÑ? төрд Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүдийн төлөөлөл болон жендерт үндÑ?Ñ?лÑ?Ñ?Ñ?н дарамтын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г Ñ‚Ñ?мцÑ?лд харьцангүй давуу талтай бол ДÑ?лхийн Банк Ñ?дийн заÑ?гийн хөгжилд жендерийн Ñ…Ñ?мжигдÑ?хүүн (тухайлбал, хөдөлмөрийн Ñ…Ñ?згаарлалт, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн шинÑ?члÑ?лт) тал дÑ?Ñ?Ñ€ илүү ажиллах болно. Банк нь ЗаÑ?гийн газар болон Хөгжлийн ТүншүүдтÑ?й хийдÑ?г жилийн уулзалтанд ЗаÑ?гийн газартай хамтран даргалах замаар хандивлагчдийн ерөнхий уÑ?лдаа зохицуулалтын чухал үүрÑ?г роль гүйцÑ?тгÑ?дÑ?г. 34 Ð¥Ò¯Ñ?нÑ?гт 2: ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн хүрÑ?Ñ?нд Ñ‚Ó©Ñ?өөлж буй хөтөлбөр ТС-ийн СаÑ?. ТС-ийн СаÑ?. Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүд тулгуур Ð?м. СанхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?өөлж буй хөтөлбөр тулгуур Ð?м. чиглÑ?л доллар чиглÑ?л доллар Эрчим хүчний Ñ?албар (СЖ01) 2 42.0 УБ хотын цÑ?вÑ?Ñ€ агаар Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ12) 3 15 Эдийн заÑ?гийн чадавхи нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ТТ (СЖ3) 1 7.5 E-ЗаÑ?гийн газар Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ13) 1 15 УБ хотын үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах (СЖ04) 3 18.0 Тогтвортой амжиргаа-3 Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ13) 1,2,3 >30 Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгал (СЖ05) 3 17.8 УБ хотын үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах-3 (СЖ13) 1,3 20 ЗаÑ?аглалыг ДÑ?мжих (СЖ06) 1 14.0 ЖДҮ Ñ?анхүүгийн хүртÑ?Ñ?мж (СЖ14) (ОУХÐ?- ÐœÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л, харилцаа холбооны дÑ?д бүтцийн ОУСБХБ) 2 15 хөгжил. (СЖ06) 2 8.0 E-Эрүүл мÑ?нд Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ14) 3 15 Хөдөөгийн боловÑ?рол болон хөгжил (СЖ06) 3 5.0 Ð?С– Уул уурхайн Ñ?албарын байгууллагын Тогтвортой амжиргаа II (СЖ07) 3 44.0 тогтолцоог Ñ?айжруулах (СЖ15) 1 ОУХÐ? СÑ?ргÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… Ñ?рчим хүч (СЖ07) 2 3.5 Ð?С – МонÑ?татиÑ?тик (СЖ15) 1 ОУХÐ? СÑ?ргÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… Ñ?рчим хүч –ДДБОС (СЖ07) 2 3.5 Дамжуулах шугамын Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ15) Уул уурхайн Ñ?албарын байгууллагын (ОУСБХБ) 3 50 тогтолцоог Ñ?айжруулах (СЖ08) 1 9.3 Дулааны хангамж Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ15) (ОУСБХБ) 3 50 Шүүхийн үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах (СЖ08) 3 5.0 Ð?ийгмийн хамгааллын Ñ‚Ó©Ñ?өл (СЖ16) 3 ОУХÐ? МонÑ?тат (Монголын Ñ?татиÑ?тик) (СЖ09) 1 2.0 Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгал-2 (СЖ16) 2,3 ОУХÐ? Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих ТТ (СЖ10) 1 12.0 ---------- Ууул уурхайн дÑ?д бүтцийн Ñ…\о дÑ?мжих (СЖ11) 1 25.0 Жич: Ð?С = Ð?Ñ?мÑ?лт Ñ?анхүүжилт Ð?алуугаар бичигдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь Ñ‚Ó©Ñ?өөлөл бөгөөд ОУСБХБ-ын Ñ?анхүүжилт байх юм ТС-ийн СаÑ?. ИС-ийн Ñ?анхүүжилт бүхий Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй тулгуур Ð?м. Буцалтгүй туÑ?ламжаар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй СЖ Ñ‚Ó©Ñ?лүүд –хүлÑ?Ñ?н авагч захиран зарцуулах ИС чиглÑ?л доллар болон Ñ‚Ó©Ñ?өөлж буй хөтөлбөр EÐ¥ ИС: Тогтвортой амжиргаа -2 2,3 14.00 Ð?өөц хөрөнгийн удирдлагын хөтөлбөр (ТТ) 1 ҮргÑ?лжл Бүх нийтийн боловÑ?рол –Үр дүнд хурдан хүрÑ?Ñ… Санхүүгийн Ñ?албарын үнÑ?лгÑ?Ñ?ний хөтөлбөр Ñ?анаачлага 3 29.40 (Э/З,СÐ?) 2 12 ОҮИТБС-ын буцалтгүй туÑ?ламж 1 0.25 Хөтөлбөрт нийгмийн хамгаалал (Э/З,СÐ?) 3 12-13 БТДДТ (GPE): БоловÑ?ролын төлөө даÑ?н Хөтөлбөрт Ð¥Ð?Ð?-н бодлогын тойм (Э/З,СÐ?) 2 12-13 дÑ?лхийн түншлÑ?л 3 10.00 Хөтөлбөрт Санхүүгийн Ñ?албарын Ñ…Ñ?налт СолонгоÑ? ИС: Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгал 2,3 0.70 мониторинг (Э/З,СÐ?) 2 12-13 СолонгоÑ? ИС: MONSTAT 1 1.40 Хөтөлбөрт Уул уурхайн Ñ?албар (TТ) 1 12-13 СолонгоÑ? ИС: Multi-sector TA 1,2,3 0.50 Хөтөлбөрт УБ хотын Ñ?анхүүжилт (Э/З,СÐ?) 1 12-13 ÐœÐ?-ФС (MN-FS): СÑ?ргÑ?Ñ?гдÑ?Ñ… Ñ?рчим хүч 2,3 6.00 Хөтөлбөрт Ядуурлын шинжилгÑ?Ñ? (Э/З,СÐ?) 3 12-13 БХÐ?ХС (PHRD TF): Тогтвортой амжиргаа- 2 1,2,3 3.90 Өрийн удирдлагын Ñ?тратеги (TТ) 1 12-13 Хөтөлбөрт Ñ?\з-ийн бодлого\улирал бүр гарах Эдийн заÑ?гийн байдал (Э/З,СÐ?) 1 12-14 Санхүүгийн мÑ?длÑ?г боловÑ?рол болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчдийн хамгаалалтын үнÑ?лгÑ?Ñ? (TТ) 2 13 Ядуурал болон Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын шинжилгÑ?Ñ? (Э/З,СÐ?) 3 13 Жендерийн талаарх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний төлөвлөгөө (Э/З,СÐ?) 3 13 Хөтөлбөрт хариуцлага/ҮйлчилгÑ?Ñ? хүргÑ?Ñ… (Э/З,СÐ?) 3 13-14 ТөÑ?өөлөл/ТөлөвлөÑ?өн гол ИтгÑ?лцлийн [Захиргааны Ñ…Ñ?ргийн шүүх/ГүйцÑ?тгÑ?Ñ… албан Ñ?ангууд тушаалтны хариуцлага (Э/З,СÐ?)] 3 14 Ð?вÑ?трали ИС: Өмнө говийн гүний уÑ?ны Худалдан авах ажиллагааны үнÑ?лгÑ?Ñ? (TТ) 1 14 удирдлага 1 6.00 Disaster Preparedness (TA) 3 14 Ð?вÑ?трали ИС: Уул уурхай ба байгаль орчин 1 Tbd ССШБС (FIRST): Санхүүгийн Ñ?албарын тогтвортой байдал 2 0.20 Ð¥Ð?Ð?Ð¥Ð?БХ (GAFSP): Мал Ñ?үрÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан амжиргааг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… 2 11.00 GFAHI MDTF: Шувууны болон хүний ханиад-2 2 2.50 ЯÐ?ХС (JSDF): Хөдөөгийн Ñ?мзÑ?г хүүхдүүдÑ?д анхан шатны боловÑ?рол олгох 3 2.60 ШХÐ? (Швейцар):Оролцоог хангаÑ?ан төлөвлөлт/Төвлөрлийг Ñ?ааруулах 3 0.60 Жич: Тулгуур чиглÑ?л 1: Уул уурхайн Ñ?дийн заÑ?гийг тогтвортой, ил тодоор удирдах талаар Монгол улÑ?ын чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Тулгуур чиглÑ?л 2: Хот болон хөдөө орон нутагт Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ?өлтийг хангах тогтвортой, олон Ñ?албар бүхий Ñ?уурь бий болгох Тулгуур чиглÑ?л 3: ҮйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, үйлчилгÑ?Ñ?г илүү Ñ?айн хүргÑ?Ñ…, нийгмийн хамгааллын Ñ?иÑ?темийг Ñ?айжруулах, гамшгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагыг боловÑ?ронгүй болгох замаар Ñ?мзÑ?г байдлын аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…. 35 84. ТөÑ?өл боловÑ?руулах, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… болон зөвлөх үйлчилгÑ?Ñ? үзүүлÑ?хдÑ?Ñ? байгууллагуудын чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д түлхүү анхаарах бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь илүү үр ашигтай, ил тод байдлаар удирдах болно. Банкны үйл ажиллагаанд Ñ‚Ó©Ñ?лийн туÑ?гай ажил хийх, Ñ?айн заÑ?аглал болон авилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г механизмыг жигдрүүлÑ?Ñ… замаар авилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г Монгол улÑ?ын хүчин чармайлтыг Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? дÑ?мжих болно. Боломжтой бол Банкны ажиллаж буй төрөл бүрийн Ñ?албар (тухайлбал, Уул уурхай, Байгаль орчин, Эрүүл мÑ?нл, Шүүх г.м.)-ын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… байгууллагын үйл ажиллагааг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?д (байгууллагын бүтÑ?ц, үйл ажиллагааг илүү ил тод байдал, илүү хариуцлагатай болгох чиглÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ бÑ?хжүүлÑ?Ñ…) дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлÑ?хийг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлнÑ?. ЗаÑ?гийн газрын байгууллагуудыг илүү хүчтÑ?й болгох, илүү Ñ?айн ЗаÑ?гийн газартай болох, авилгалд нийгмийн Ñ?Ñ?Ñ?ргүүцлийг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д иргÑ?дийн үр ашигтай оролцоог хангахын тулд оролцогч талуудыг илүү өргөн хүрÑ?Ñ?нд татан оролцуулах талаарх ЗаÑ?гийн газрын хүчин чармайлтыг дÑ?мжихийг Банк мөн Ñ?Ñ€Ñ?лхийлж байна. ТУЛГУУР ЧИГЛЭЛ 1: ДЭЛХИЙÐ? ЖИШИГТ Ð?ИЙЦСЭÐ? УУЛ УУРХÐ?ЙÐ? СÐ?ЛБÐ?РЫÐ? ЗОХИЦУУЛÐ?ЛТЫÐ? ОРЧИÐ?, БÐ?ЙГУУЛЛÐ?ГЫÐ? ЧÐ?ДÐ?ВХИ БОЛОÐ? ДЭД БҮТЦИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХЭД Ð?Ь УЛС ОРОÐ?Д ДЭМЖЛЭГ ҮЗҮҮЛЭХ 85. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г өөрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй хөтөлбөр болон шинÑ? үйл ажиллагаагаар дамжуулан (i) нийгмийн болон байгаль орчны аÑ?уудлыг харгалзан үзÑ?Ñ… дÑ?лхийн жишигт нийцÑ?Ñ?н уул уурхайн орчин хөгжүүлÑ?Ñ…, (ii) Ñ‚Ó©Ñ?вийн орлого, зардлын удирдлагыг Ñ?айжруулахад нь ЗаÑ?гийн газар, хувийн бизнеÑ?үүд болон иргÑ?ний нийгмийг дÑ?мжинÑ?. Ийнхүү дÑ?мжихдÑ?Ñ? ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь илүү Ñ?айн бодлого, байгууллагын чадавхыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… замаар уул уурхайн Ñ?албарт нÑ?мүү өртөг бүтÑ?Ñ?Ñ… бүхий л гинжин холбооÑ?Ñ‚ илүү ил тод байдал, хариуцлагын тогтолцоог Ñ?айжруулахад анхаарна. 86. Үр дүн 1.1 – ДÑ?лхийн жишигт нийцÑ?Ñ?н уул уурхайн Ñ?албарын зохицуулалтын орчин, байгууллагын чадавхи болон дÑ?д бүтцийг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь улÑ? оронд дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… ï‚· Зохицуулалтын орчин боловÑ?ронгүй болж байгаль орчны удирдлагын Ñ?айжирÑ?ан чадавхи. Өнөөг хүртÑ?л хийж ирÑ?Ñ?н ажил дÑ?Ñ?Ñ€ нÑ?мж ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Уул уурхайн Ñ?албарын байгууллагын тогтолцоог бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Техникийн туÑ?лалцааны хөтөлбөрт үндÑ?Ñ?лÑ?н байгаль орчны болон нийгмийн хамгаалалтанд төвлөрөх аÑ?уудлыг оролцулан зөвлөлгөө өгч, техникийн туÑ?лалцаа үзүүлнÑ?. ï‚· ОУСК болон ОТХОБÐ?-ааÑ? “шилдÑ?г практик ажиллагааныâ€? болзошгүй хөрөнгө оруулалт. ОУСК нь Оюу Толгойн зÑ?Ñ?ийн уурхайг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д 3.6 Ñ‚Ñ?рбум ам.долларын зÑ?Ñ?л олгох олон улÑ?ын конÑ?орциумыг ЕСБХБ-тай хамтран Ñ‚Ñ?ргүүлж байгаа юм. Түүнд оролцож буй арилжааны банкуудад баталгаа гаргах тухай Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?лтийг ОТХОБÐ?-д тавьÑ?ан байгаа. ï‚· Уул уурхайн Ñ?албар болон хөрш нутгийн оршин Ñ?уугчдыг дÑ?мжихÑ?д зайлшгүй шаардлагатай дÑ?д бүтцийн төлөвлөлт Ñ?айжирÑ?ан. Уул уурхайн дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг дÑ?мжих Ñ‚Ó©Ñ?өл нь дÑ?д бүтцийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г цогц байдлаар шалгаж Ñ…Ñ?нахад бүÑ? нутгийн дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөний боловÑ?руулалтыг дÑ?мжиж байгаа 36 юм. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн заримыг ДÑ?лхийн Банкны Бүлгийн байгууллагууд (ОУСБХБ, ОУСК болон ОТХОБÐ?)-ын дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ Төр-хувийн Ñ…Ñ?вшлийн түншлÑ?лийн Ñ‚Ó©Ñ?өл Ñ…Ñ?лбÑ?Ñ€Ñ?Ñ?Ñ€ боловÑ?руулж хөгжүүлж болох юм. ï‚· Илүү ил тод байдлыг хангах, хариуцлага тооцох байгууллагын тогтолцоо бий болÑ?он. Монгол улÑ?ын тайлагналтын Ñ?иÑ?темийг ДÑ?лхийн Банкны дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ цааш бÑ?хжих болно. Монголын ОҮИТБС (EITI) нь орлогын тоо мÑ?дÑ?Ñ?ний хамрах хүрÑ?Ñ?, чанарыг Ñ?айжруулах, уул уурхайн орлогын ил тод байдлыг хуульчлах боломжийг Ñ?удалж, иргÑ?ний нийгÑ?м, Их Хурлын гишүүд болон хүн амд хүрч ажиллах зÑ?ргийг Ñ?айжруулах ажлаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… болно. Уул уурхайн Ñ?албарт Ñ?айн заÑ?аглалыг илүү Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й болгоход ДÑ?лхийн Банк нь Бодлогыг дÑ?лгÑ?рүүлÑ?Ñ… (ДÑ?лхийн бодлогын чуулга -GPF)-ын Ñ?Ñ… Ò¯Ñ?Ñ?вÑ?рийг үргÑ?лжлүүлÑ?н ашиглана. 87. Үр дүн 1.2 – ТөÑ?вийн орлого зардлын ухаалаг, илүү Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й, ил тод удирдлагыг хангах бодлого, Ñ?иÑ?темийг боловÑ?руулж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ?н ï‚· “Голланд өвчнийâ€? нөлөөллийг бууруулах зорилгоор Ñ‚Ó©Ñ?вийн, Ñ?дийн заÑ?гийн болон мөнгөний удирдлагын бодлого үргÑ?лжлÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжинÑ?. ДÑ?лхийн Банк нь одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих Техникийн туÑ?лалцааны зÑ?Ñ?лийн хүрÑ?Ñ?нд, мөн шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?ний туÑ?ламжтайгаар ТөÑ?вийн тогтвортой байдлын тухай хууль, Ð?Ñ?гдÑ?Ñ?н Ñ‚Ó©Ñ?вийн тухай хуулийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д төвлөрөн ажиллана. Ð?өөц хөрөнгийн удирдлагын хөтөлбөр (RAMP)-Ó©Ó©Ñ€ дамжуулан маш түргÑ?н Ó©Ñ?Ó©Ñ… хандлагатай байгаа нөөц хөрөнгийн удирдлагыг Ñ?айжруулах Ñ?ургалтын боломж, Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л бүхий багцалÑ?ан хөтөлбөрийг ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Монгол Банкинд боломжтой болгох талаар ажиллаж байна. ï‚· Техникийн туÑ?лалцаа болон зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?г үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… замаар төлөвлөлт, Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах, худалдан авах ажиллагаа, зардлын удирдлага, Ñ?анхүүгийн тайлагнал, аудит хийх, хөрөнгө болон Ó©Ñ€ төлбөрийн удирдлагын талаарх бодлогын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилт Ñ?айжирÑ?ан. ЗаÑ?гийн газрын төлөвлөлт болон Ñ‚Ó©Ñ?өв боловÑ?руулах чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талаар авч ирÑ?Ñ?н, мөн авч буй арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? (Эдийн заÑ?гийн чадавхыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?өл, ЗаÑ?аглалыг дÑ?мжих Ñ‚Ó©Ñ?өл болон Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих Ñ‚Ó©Ñ?өл)- нд үндÑ?Ñ?лÑ?н ДÑ?лхийн Банк улÑ?ын хөрөнгө оруулалтын үнÑ?лгÑ?Ñ?, төлөвлөлтийн чадавхийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талаар ҮндÑ?Ñ?ний хөгжил, шинÑ?тгÑ?лийн хороо болон Сангийн Ñ?амтай нÑ?гт хамтран ажиллана. ï‚· Орон нутгийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг туÑ?гаÑ?ан, оролцооны аргаар боловÑ?руулÑ?ан Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й Ñ‚Ó©Ñ?өвтÑ?й болоход төвлөрлийг Ñ?ааруулах төлөвлөгөөг орон даÑ?ар Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н. Зохицуулах дүрÑ?м журмыг Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих Ñ‚Ó©Ñ?лийн туÑ?ламжтайгаар боловÑ?руулах бөгөөд түүний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лт болон чадавх нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… ажлыг Тогтвортой амжиргааны Ñ‚Ó©Ñ?лөөр дамжуулан дÑ?мжих болно. ЭнÑ? ажлыг Швейцарийн хөгжлийн байгууллагатай хамтарч Хөгжлийн буÑ?ад түншүүдтÑ?й зохицон хийх хийж гүйцÑ?тгÑ?Ñ… юм.. ï‚· Илүү чанартай тоо мÑ?дÑ?Ñ? болон Е-ЗаÑ?гийн газрын туÑ?ламжтайгаар илүү ил тод, иргÑ?ддÑ?Ñ? чиглÑ?Ñ?Ñ?н төрийн захиргааны удирдлага бий болÑ?он. ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хороо 37 (ҮСХ) нь Ñ?татиÑ?тикийн чадавх нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?өл (МонÑ?тат)-ийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж байна. ДÑ?лхийн Банк Е-ЗаÑ?гийн газар Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ð?Ñ?лттÑ?й Тоо ÐœÑ?дÑ?Ñ? Ñ?анаачлагатай хамтатгах боломжийг Ñ?удлана. ЭнÑ? нь Ð?Ñ?Ñ?лттÑ?й ЗаÑ?гийн газрын түншлÑ?л-д оролцох талаар Монгол улÑ?ын хүлÑ?Ñ?Ñ?Ñ?н үүрÑ?г амлалттай нийцÑ?Ñ… юм. ТУЛГУУР ЧИГЛЭЛ 2: ХОТ БОЛОÐ? ХӨДӨӨД ЭДИЙÐ? ЗÐ?СГИЙÐ? ӨСӨЛТ, Ð?ЖИЛ ЭХРЛЭЛТИЙГ ДЭМЖИХ ТОГТВОРТОЙ, ОЛОÐ? СÐ?ЛБÐ?Р БҮХИЙ СУУРЬ БИЙ БОЛГОХ 88. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь Ñ?дийн заÑ?гийн олон Ñ?албартай болгож ажлын байрыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… талаарх ЗаÑ?гийн газрын хүчин чармайлтыг (i) Ñ?дийн заÑ?гийн Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…, (ii) хөдөө аж ахуйн Ñ?албарын Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварыг Ñ?айжруулах замаар дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… болно. 89. Үр дүн 2.1–Хөрөнгө оруулалтын орчин болон, Ñ?анхүүгийн зуучлал Ñ?айжирÑ?ан ï‚· Хөрөнгө оруулалтын орчин Ñ?айжирÑ?ан. ОУСК нь Монголын компаниуд, Ñ‚Ñ?Ñ€ дундаа ЖДҮ-ийн Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадварыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… зорилготой БизнеÑ?ийн Ñ…Ñ?налт шалгалтын Ñ‚Ó©Ñ?өлд түшиглÑ?н бизнеÑ?ийн Ñ…Ñ?налт шалгалтыг илүү үр өгөөжтÑ?й, үр ашигтай, ил тод болгох ажлаа үргÑ?лжлүүлнÑ?. ï‚· Илүү үр өгөөжтÑ?й, гүн хөгжÑ?өн, тогтвортой Ñ?анхүүгийн Ñ?иÑ?тем. ДÑ?лхийн Банк шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны болон зÑ?Ñ?лийн төрөл бүрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лийг дайчилж (i) ирÑ?Ñ?дүйд болзошгүй цочролд уг Ñ?албарын Ñ?Ñ?Ñ?ргүүцÑ?Ñ… чадварыг Ñ?айжруулахад одоогийн болон шинÑ?Ñ?Ñ€ гарч ирж болзошгүй Ñ?мзÑ?г байдлыг тодорхойлох, Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх, шийдвÑ?рлÑ?Ñ…; (ii) хөдөөгийн болон алÑ?лагдÑ?ан газруудынхыг оролцуулан бичил, жижиг, дунд үйлдвÑ?Ñ€ болон ерөнхий хүн амд зÑ?Ñ?лийн хүртÑ?Ñ?мжийг Ñ?айжруулах, Ñ?анхүүгийн мÑ?длÑ?г боловÑ?рол болон Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?гчдийн хамгаалалтыг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…; мөн (iii) дотоодын хөрөнгийн захыг хөгжүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлыг оролцуулан банк буÑ? Ñ?анхүүгийн байгууллагуудын Ñ?анхүүгийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний нÑ?Ñ€ төрлийг өргөжүүлÑ?н, чанарыг Ñ?айжруулахад Монголын Ñ?рх бүхий байгууллагудад дÑ?мжлÑ?г туÑ?лалцаа үзүүлнÑ?. ОУСК хувийг нь Ñ?зÑ?мшдÑ?г Хаан банк болон ХаÑ? банктай нÑ?гт хамтран ажиллаж Ñ?анхүүгийн шинÑ?лÑ?г болон илүү цогц бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн нÑ?втрүүлÑ?Ñ… замаар Ñ?анхүүгийн зах зÑ?Ñ?лийг дÑ?мжинÑ?. ï‚· Ð?Ñ?гтлан бодох бүртгÑ?л, тайлагнал болон аудитын өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лийг гүнзгийхүүлÑ?Ñ… замаар компанийн заÑ?аглал Ñ?айжирÑ?ан. ДÑ?лхийн Банк өөрийн Санхүүгийн Ñ?албарын өөрчлөн шинÑ?члÑ?Ñ…, бÑ?хжүүлÑ?Ñ… Ñ?анаачлага (FIRST) болон Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих техникийн туÑ?лалцаагаар дамжуулан олон улÑ?ад хүлÑ?Ñ?н зөвшөөрÑ?өн, Ñ?анхүүгийн тайлагналын Ñ?тандарт болон дотоод Ñ…Ñ?налтын Ñ?иÑ?темийг төрийн өмчит гол аж ахуйн нÑ?гжүүдÑ?д нÑ?втрүүлж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ажлыг аж ахуйн нÑ?гжийн түвшинд дÑ?мжиж , ЖДҮ-д Ñ?анхүүгийн Ñ…Ñ?лбаршуулÑ?ан, үр ашигтай удирдлагыг нÑ?втрүүлÑ?Ñ… ажлыг хөнгөвчлөхөд туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ… болно. 38 90. Үр дүн 2.2 –Ð?мьжиргааг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…Ñ?д хөдөөгийн Ñ?дийн заÑ?агт илүү боломж бий болÑ?он ï‚· Илүү бүтÑ?Ñ?мжтÑ?й, илүү Ñ?рүүл, тогтвортой мал аж ахуйн Ñ?албар. ДÑ?лхийн Банк нь ДаÑ?н дÑ?лхийн Хөдөө аж ахуй, хүнÑ?ний аюулгүй байдын хөтөлбөр (GAFSP)-ийн Ñ?анхүүжилт бүхий, DIME-ын туÑ?ламжтайгаар үнÑ?лгÑ?Ñ? хийгдÑ?Ñ?н Мал Ñ?үрÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан амжиргааг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… Ñ‚Ó©Ñ?лийг багтааÑ?ан хөрөнгө оруулалт болон шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны ажил хийх болно. ДÑ?лхийн БанкнааÑ? мөн амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Шувууны болон хүний ханиадны 2 дахь Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлнÑ?. ï‚· ОУСК-ийн хөрөнгө оруулалт болон зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?г хоÑ?луулах замаар илүү чанар, үнÑ? цÑ?нÑ?Ñ‚Ñ?Ñ?й хөдөө аж ахуйн бизнеÑ?. ОУСК-ааÑ? Ñ?үүн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн үйлдвÑ?рлÑ?дÑ?г Сүү Хувьцаат Компанид оруулÑ?ан хөрөнгө оруулалт түүний түүхий Ñ?Ò¯Ò¯ нийлүүлÑ?Ñ… малчдын тоог 2,500-ааÑ? 4,000 болгоход дÑ?мжлÑ?г болох юм. ОУСК нь хөдөө аж ахуйн бизнеÑ?ийн үйлдвÑ?рлÑ?лийн тоног төхөөрөмжийг шинÑ?члÑ?Ñ…, хүнÑ?ний аюулгүй байдлын Ñ?тандартыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ…, ханган нийлүүлÑ?Ñ… гинжин Ñ?үлжÑ?Ñ?г хөгжүүлÑ?Ñ…, мөн Ñ?ргÑ?лтийн хөрөнгийн Ñ?Ñ€Ñ?лт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г хангахад туÑ?лах юм. Малын Ñ?рүүл мÑ?ндийн талаарх ДÑ?лхийн Банкны ажлыг дÑ?мжиж ОУСК нь хүнÑ?ний аюулгүй байдлын Ñ…Ñ?налт шалгалтыг олон улÑ?ын Ñ?тандартын түвшинд хүргÑ?Ñ… зорилгоор ХүнÑ?ний аюулгүй байдлын тухай хуулийн Ñ‚Ó©Ñ?лийг боловÑ?руулж ЗаÑ?гийн газарт туÑ?лалцаа дÑ?мжлÑ?г үзүүлж байна. ï‚· Хөдөө орон нутагт бичил Ñ?анхүүгийн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний шинÑ?тгÑ?л, нийтÑ?д түгÑ?Ñ?Ñ… Ñ?вдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ?н. ДÑ?лхийн Банк нь Тогтвортой амжиргааны Хөтөлбөрийн хүрÑ?Ñ?нд Бичил Ñ?анхүүгийн хөгжлийн Ñ?анг анх байгуулÑ?нааÑ? хойш хөдөө орон нутагт бичил Ñ?анхүүг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д урт хугацаанд амжилттай оролцож ирÑ?Ñ?н. Бичил Ñ?анхүүгийн хөгжлийн Ñ?ангийн дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ (Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрийн 3 дахь үе шатны хүрÑ?Ñ?нд) хөдөө орон нутгийн Ñ?дийн заÑ?агт Ñ?анхүүгийн үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…, үүний дотор Ñ?анхүүгийн шинÑ? бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн (барьцаа хөрөнгийн дутагдлын аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… зÑ?Ñ?лийн баталгаа зÑ?Ñ€Ñ?г)-ийг дÑ?мжих, хөдөөгийн Ñ?анхүүд мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л холбооны технологийг түлхүү ашиглахад Банк дÑ?мжлÑ?гÑ? туÑ?лалцаагаа үргÑ?лжлүүлнÑ?. ТУЛГҮҮР ЧИГЛЭЛ 3: ҮЙЛЧИЛГЭЭÐ?ИЙ ХҮРТЭЭМЖИЙГ Ð?ЭМЭГДҮҮЛЭХ, ҮЙЛЧИЛГЭЭГ ИЛҮҮ СÐ?ЙÐ? ХҮРГЭХ, Ð?ИЙГМИЙÐ? Ð¥Ð?МГÐ?Ð?ЛЛЫÐ? СИСТЕМИЙГ СÐ?ЙЖРУУЛÐ?Ð¥, ГÐ?МШГИЙÐ? ЭРСДЛИЙÐ? УДИРДЛÐ?ГЫГ БОЛОВСРОÐ?ГҮЙ БОЛГОХ ЗÐ?ÐœÐ?Ð?Р ЭМЗЭГ БÐ?ЙДЛЫÐ? Ð?СУУДЛЫГ ШИЙДВЭРЛЭХ. 91. Эдийн заÑ?гийн Ñ?албаруудыг олшруулах замаар ажлын байр шинÑ?Ñ?Ñ€ бий болгохыг дÑ?мжихийн зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? улÑ? оронд Ñ?дуурал, Ñ?мзÑ?г байдлыг (i) Ñ?рүүл мÑ?нд, боловÑ?рол болон нийгмийн халамжийн үйлчилгÑ?Ñ?г хүргÑ?Ñ… Ñ?вдлыг оролцуулан орон нутгийн болон дүүргүүдийн заÑ?аг захиргаанд илүү Ñ?рх олгох замаар төвлөрлийг Ñ?ааруулах; (ii) Ñ?дуу хүмүүÑ?ийг нÑ?н түрүүнд хамгийн их дÑ?мжих нийгмийн халамжийн Ñ?иÑ?темийн шинÑ?члÑ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…, илүү Ñ‚Ñ?гш шударга, үр өгөөжтÑ?й болон тогтвортой нийгмийн даатгалын хөтөлбөрийг дÑ?мжих үүднÑ?Ñ?Ñ? боломжтой бол Ñ?рүүл мÑ?ндийн даатгал, Ñ‚Ñ?тгÑ?врийн Ñ?иÑ?темийн өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг хийх; (iii) дÑ?д бүтцÑ?д хөрөнгө оруулах, орон Ñ?ууцны барилга барих ажлыг 39 Ñ‚Ñ?лÑ?Ñ…, үйлчилгÑ?Ñ?г илүү Ñ?айн хүргÑ?Ñ… замаар гÑ?Ñ€ хорооллын оршин Ñ?уугчдын амжиргааны нөхцлийг Ñ?айжруулах; мөн (iv) хөдөө орон нутагт уур амьÑ?галын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, хотод гамшгийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л зÑ?Ñ€Ñ?г Монгол улÑ?ад уламжлагдан Ñ?өргөөр нөлөөлж ирÑ?Ñ?н Ñ?мзÑ?г байдлын олон Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?ртÑ?й Ñ‚Ñ?мцÑ?Ñ… замаар бууруулахыг Ñ?рмÑ?лзÑ?ж байна. 92. Үр дүн 3.1–Ядуучуудыг дÑ?мжих нийгмийн хамгааллын цогц Ñ?иÑ?темийг боловÑ?руулах, нÑ?втрүүлж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ЗаÑ?гийн газартай хамтран ажиллаÑ?ан ï‚· Ядуурал болон Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын талаар түүний жендерийн аÑ?уудлын хамт илүү Ñ?айн ойлголттой болно. ДÑ?лхийн Банк нь ҮндÑ?Ñ?ний Ñ?татиÑ?тикийн хороотой хамтын ажиллагаагаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… бөгөөд Ñ?дуурлын тоо мÑ?дÑ?Ñ?ний шинжилгÑ?Ñ? хийх, түгÑ?Ñ?Ñ…Ñ?д дÑ?мжлÑ?г үзүүлнÑ?. ӨнгөрÑ?өн хугацаанд Ñ?дуурлын талаар боловÑ?руулÑ?ан бодлогын баримт бичгийн дагуу БанкнааÑ? Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдын талаар гүнзгийрүүлÑ?Ñ?н шинжилгÑ?Ñ? хийж нийгмийн хамгааллын шинÑ?члÑ?лтийн талаар бодлогын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах, бүтцийн өөрчлөлт гүнзгийрч байгаатай холбогдуулан хөдөлмөрийн зах болон ажил Ñ?рхлÑ?лтийн өөрчлөлтөнд анхаарлаа төвлөрүүлÑ?н ажиллана. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?удалгаанд ДÑ?лхийн Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? Ñ?дуурал, Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын жендерийн аÑ?уудалд туÑ?гайлан анхаарч ажиллана. ДÑ?лхийн Банк мөн “Ñ?мÑ?гтÑ?йчүүд ба хөдөлмөрийн захâ€? Ñ?Ñ?двÑ?Ñ?Ñ€ бодлогын цуврал баримт бичиг түгÑ?Ñ?нÑ?. ï‚· Ядууралд чиглÑ?Ñ?Ñ?н нийгмийн халамжийн Ñ?иÑ?темийг амжилттай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ?н. ЗаÑ?гийн газар илүү онооÑ?он ил тод Ñ?иÑ?темд шилжихÑ?д ДÑ?лхийн Банк Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих Техникийн туÑ?лалцааны Ñ‚Ó©Ñ?лийн нийгмийн хамгааллын Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г, мөн СолонгоÑ?ын ИтгÑ?лцлийн Ñ?ангийн Ñ?анхүүжилт бүхий Техникийн туÑ?лалцааны хүрÑ?Ñ?нд туÑ?лалцаа үргÑ?лжлүүлÑ?н үзүүлÑ?Ñ… болно. Мөн түүнчлÑ?н Олон Ñ?албарыг дÑ?мжих Техникийн туÑ?лалцааны Ñ‚Ó©Ñ?өл дууÑ?Ñ?аны дараа ДÑ?лхийн Банк нь Ð?ийгмийн хамгааллын захиргааны Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг дÑ?мжих үйл ажиллагааны боломжийг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?Ñ… юм. 93. Үр дүн 3.2 – Суурь үйлчилгÑ?Ñ? (боловÑ?рол, Ñ?рүүл мÑ?нд, шүүхийн болон дÑ?д бүтцийн үйлчилгÑ?Ñ?)-г илүү Ñ?айн хүргÑ?Ñ… Ñ?вдлыг дÑ?мжÑ?Ñ?н. г ойлгож, дÑ?мжихÑ?д туÑ?лалцаа үзүүлÑ?Ñ?н. ï‚· Оролцоог нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… замаар орон нутагт хүний Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд илүү нийцÑ?Ñ?н үйлчилгÑ?Ñ?г илүү хариуцлагатайгаар хүргÑ?Ñ?Ñ?н. Тогтвортой амжиргааны хөтөлбөрийн хүрÑ?Ñ?н дÑ?Ñ… оролцооны аргачлал нь орон нутгийн хөгжлийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг төлөвлөж Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нутгийн оршин Ñ?уугчдыг оролцуулах Ñ?вдлын үр ашигтайг харуулÑ?ан юм. ЭнÑ? арга барилыг ЗаÑ?гийн газрын бодлогод туÑ?гаж байгаа бөгөөд Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? шинÑ?Ñ?Ñ€ гарч ирж буй Ñ?нÑ? бодлогыг бүх түвшинд, мөн нутгийн оршин Ñ?уугчдын дунд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ЗаÑ?гийн газарт дÑ?мжлÑ?гÑ?Ñ? үргÑ?лжлүүлÑ?н үзүүлÑ?Ñ… болно. ï‚· Бага наÑ?ны хүүхдийн боловÑ?рол болон Ñ?рүүл мÑ?ндийн илүү үр өгөөжтÑ?й Ñ?иÑ?тем нÑ?втрүүлÑ?Ñ… боломж нÑ?мÑ?гдÑ?нÑ?. бага наÑ?ны хүүхдүүдÑ?д боловÑ?рол олгох, түүний чанарыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… талаарх ЗаÑ?гийн газрын хүчин чармайлтыг ДÑ?лхийн БанкнааÑ? БоловÑ?ролын төлөө даÑ?н дÑ?лхийн түншлÑ?л (GPE)-ийн Ñ?анхүүжилттÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ дÑ?мжих юм. Е-Эрүүл мÑ?ндийн Ñ‚Ó©Ñ?өл – Ñ?нÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лийг Эрүүл мÑ?ндийн Ñ?ам, СолонгоÑ?, дÑ?лхийн Банк хамтран боловÑ?руулÑ?ан бөгөөд Ñ?мнÑ?лÑ?г хоорондын лавлагааны үйл Ñ?вцыг Ñ?айжруулах замаар дÑ?Ñ?д болон дÑ?Ñ?д шатны 40 Ñ?мнÑ?лгийн үйлчилгÑ?Ñ?ний хүртÑ?Ñ?мжийг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д туÑ? дөхөм болох юм. ЭнÑ? Ñ‚Ó©Ñ?лийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ?рүүл мÑ?ндийн Ñ?албарт идÑ?вхтÑ?й ажиллаж буй Ð?ХБ болон хөгжлийн буÑ?ад түншүүдтÑ?й нÑ?гт хамтран ажиллах болно. ï‚· Улаанбаатар хотын Ñ?дуу хорооллуудад дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтын төлөвлөлт, Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг тогтоох ажил Ñ?айжирÑ?ан. Улаанбаатар хотын нийтийн аж ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах 3 дахь үе шатны Ñ‚Ó©Ñ?өл нь дүүргийн түвшний нÑ?гдÑ?Ñ?н төлөвлөлтийн Ñ?иÑ?темÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулан гÑ?Ñ€ хорооллын дÑ?д бүтцийн хөрөнгө оруулалтын Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийг тогтоох, Ñ?онгоÑ?он газруудад онооÑ?он хөрөнгө оруулалт хийхÑ?д дÑ?мжлÑ?г үзүүлÑ?Ñ… зорилготой юм. ДÑ?лхийн Банк ЗаÑ?гийн газартай хамтран боломжийн үнÑ?Ñ‚Ñ?й Ñ?рчим хүчний Ñ…Ñ?мнÑ?лттÑ?й орон Ñ?ууцны барилгыг хөгжүүлÑ?Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?рхÑ?н Ñ?онирхлыг татан дÑ?мжиж болох талаар Ñ?удлах болно. ï‚· Шүүхийн шийдвÑ?рүүд илүү нийцÑ?Ñ?н, жигд болÑ?он, шүүхийн Ñ?иÑ?темийг урьдчилан мÑ?дÑ?Ñ… Ñ?вдал Ñ?айжирÑ?ан. Шүүгчдийн болон прокуроруудын чадавхи муу, авилгын талаарх мÑ?дÑ?гдÑ?л Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ?вдал, хөдөө орон нутагт шүүхÑ?д итгÑ?Ñ… итгÑ?л үнÑ?мшил Ñ…Ñ?згаарлагдмал гÑ?Ñ?Ñ?нтÑ?й холбогдÑ?он аÑ?уудал байгаа юм. Үүний зÑ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ? гадна холбогдох мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л хүртÑ?Ñ… боломжгүй байгаа нь үр ашиггүй удирдлага, ойлгомжгүй, бүрхÑ?г үйл ажилагааны үндÑ?Ñ?н шалтгаан юм. ДÑ?лхийн Банк нь одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Шүүхийн Ñ?албарын үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах Ñ‚Ó©Ñ?лөөр дамжуулан дÑ?Ñ?рх аÑ?уудлыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлж байна. 94. Үр дүн 3.3 – Байгалийн гамшиг болон агаарын бохирдолд өртөх Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лтÑ?й өрхүүдийн Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулÑ?ан. ï‚· Улаанбаатар хотын агаар илүү цÑ?вÑ?Ñ€ болÑ?он. Уаанбаатар хотын агаарын чанарыг Ñ?айжруулахад ЗаÑ?гийн газрааÑ? авч буй зохицуулалтын арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г дÑ?мжих үүднÑ?Ñ?Ñ? Хөгжлийн Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н түнш (Ð?ХБ, ЕСБХБ, Германы олон улÑ?ын хамтын ажилагааны байгууллага, ÐœÑ?нганы Сорилын Сан)-Ñ‚Ñ?й хамтран ажиллах үндÑ?Ñ? Ñ?уурийг боловÑ?руулÑ?ан юм. ЦÑ?вÑ?Ñ€ агаарын Ñ‚Ó©Ñ?өл нь Ñ?нÑ? талаарх богино- болон урт хугацааны хоÑ?луулÑ?ан арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?г Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… юм. ЭнÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өл нь ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд цахилгаан дамжуулах Ñ?иÑ?темийн өргөтгөлд Ñ?Ñ?хүл дүүргийн дулаан хангамжийг Ñ?айжруулахад ДÑ?лхийн Банкны хөрөнгө оруулалтын үндÑ?Ñ? болж болох бөгөөд түүнд ОУСБХБ-ны Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?Ñ€ ашиглаж болзошгүй юм. ï‚· Мал аж ахуйн Ñ?албарын Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагын цогц арга барилтай болÑ?он. Одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Тогтвортой амжиргааны Ñ‚Ó©Ñ?лийн БÑ?лчÑ?Ñ?рийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагын Ñ…Ñ?Ñ?гийн хүрÑ?Ñ?нд малчид болон орон нутгийн Ñ?рх бүхий байгууллагууд төлөвлөлтийг Ñ?айжруулан өвлийн бÑ?лтгÑ?л хангахад дÑ?мжлÑ?г үзүүлж байгаа бөгөөд Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгалын Ñ‚Ó©Ñ?лийн хүрÑ?Ñ?нд малчдыг хөрөнгөө алдахааÑ? хамгаалах Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лÑ?Ñ?Ñ€ хангахад туÑ?лалцаа үзүүлж байгаад үндÑ?Ñ?лÑ?н ДÑ?лхийн БанкнааÑ? цаашид дÑ?мжÑ?гÑ? туÑ?лалцаа үзүүлнÑ?. ï‚· Гамшгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг удирдахад хот илүү бÑ?лтгÑ?лтÑ?й болÑ?он. Гамшгийн Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г Улаанбаатар хотын Захиргааны бÑ?лÑ?н байдлыг Ñ?айжруулахад Гамшгийг бууруулах, нөхөн 41 Ñ?Ñ?ргÑ?Ñ?Ñ… даÑ?н дÑ?лхийн Ñ?ан (Global Facility for Disaster Reduction and Recovery- GFDRR) –ийн Ñ?анхүүжилт бүхий техникийн туÑ?лалцаа үзүүлнÑ?. Ð?юул болон Ñ?мзÑ?г байдлын үнÑ?лгÑ?Ñ?нд үндÑ?Ñ?лÑ?н Улаанбаатар хотын гамшгийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн удирдлагын төлөвлөгөөг Японы олон улÑ?ын хамтын ажиллагааны агентлаг (ЖÐ?ЙКÐ?-JICA)- тай хамтран боловÑ?руулах болно. ЖÐ?ЙКÐ?-JICA нь газар хөдлөлтийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л дÑ?Ñ?Ñ€ төвлөрч ажиллах бол ДÑ?лхийн Банкны баг хотын үерийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн аÑ?уудал дÑ?Ñ?Ñ€ төвлөрнө. IV. ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ Ð?РГÐ? ХЭЛБЭР БÐ? ЭРСДЭЛ A. ТҮÐ?ШЛЭЛИЙÐ? ЭÐ?Э СТРÐ?ТЕГИЙÐ? ХЭРЭГЖҮҮЛЭЛТ БОЛОÐ? ХЯÐ?Ð?ЛТ МОÐ?ИТОРИÐ?Г 95. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? улÑ? орны Ñ?иÑ?темийг илүү ашиглах чиглÑ?лд ажиллана. ЗаÑ?гийн газрын Санхүүгийн удирдлагын Ñ?иÑ?темийн хүрÑ?Ñ?нд ТөÑ?лүүдийн Ñ?анхүүгийн удирдлагыг бүрÑ?н Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?глÑ?Ñ… чиглÑ?лд ажиллаж, мөн Ñ‚Ó©Ñ?лийн хөрөнгийн удирдлагыг ЗаÑ?гийн газрын Төрийн нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ?ангийн Ñ?иÑ?темÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулах чиглÑ?лд ажиллах юм. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацааны Ñ?цÑ?Ñ?Ñ‚ Банкны Ñ?анхүүжилт бүхий бүх Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д Төрийн нÑ?гдÑ?Ñ?н Ñ?ангийн Ñ?иÑ?тем болон ЗаÑ?гийн газрын Санхүүгийн удирдлагын Ñ?иÑ?темийг ашиглах Ñ?вдлыг нÑ?втрүүлнÑ?. Цаашилбал, Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн аудитыг ЗаÑ?гийн газрын Ñ?анхүүгийн нÑ?гдÑ?Ñ?н аудитын нÑ?г Ñ…Ñ?Ñ?Ñ?г болгон ҮндÑ?Ñ?ний Ð?удитын газраар хийлгÑ?Ñ… болно. 96. ДÑ?лхийн Банк Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийнхÑ?Ñ? Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийг Ñ?айжруулж үр дүнд илүү төвлөрч ажиллана. Хараат буÑ? ҮнÑ?лгÑ?Ñ?ний БүлгÑ?Ñ?Ñ? ТөÑ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?Ñ?ан тухай тайлангуудыг Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ…Ñ?д Ñ‚Ó©Ñ?лийн багцын Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтийн чанар хангалттай Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна гÑ?Ñ?Ñ?н үнÑ?лгÑ?Ñ? авÑ?ан Ñ…Ñ?дий ч Ñ?айжруулах зүйл байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? нь гол төлөв Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг товлоÑ?он хугацаанд нь Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж дууÑ?ах аÑ?уудалтай холбоотой юм. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд үндÑ?Ñ?ний болон орон нутгийн түвшинд байгууллагын чадавхийг Ñ?айжруулах аÑ?уудал анхаарлын төвд байÑ?аар байх болно. Сангийн Ñ?амны Ñ?анаачлагаар ТөÑ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нÑ?гжүүдийг гол Ñ?албаруудаар нÑ?гтгÑ?н бүлÑ?глÑ?Ñ… аÑ?уудалд түлхүү анхаарах бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ нь Ñ?амдуудын ажилтай илүү нийцÑ?ж олон хандивлагчдын Ñ?анхүүжилт бүхий Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… боломжтой болох юм. 97. Банкны Ñ?анхүүжилт бүхий Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үр нөлөөг Ñ…Ñ?мжих, олÑ?он Ñ?ургамжааÑ? хуваалцахад хөрөнгө оруулан ажиллана. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд шинÑ?лÑ?г гÑ?ж үзÑ?Ñ?н, мөн Монгол улÑ? болон буÑ?ад орнуудад Ñ?ургамж болж болохуйц Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үр нөлөөллийн үнÑ?лгÑ?Ñ?г ДÑ?лхийн БанкнааÑ? хийх болно. ЯлангуÑ?а, одоо Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжиж буй Хөдөөгийн боловÑ?рол болон хөгжлийн Ñ‚Ó©Ñ?өл, Малын индекÑ?жүүлÑ?Ñ?н даатгалын Ñ‚Ó©Ñ?өл болон шинÑ? Мал Ñ?үрÑ?гт Ñ?уурилÑ?ан амжиргааг Ñ?айжруулах Ñ‚Ó©Ñ?лийн үнÑ?лгÑ?Ñ? хийх юм. 98. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд боловÑ?руулах Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д жендерийн аÑ?уудлыг туÑ?гаÑ?ан байх талаар Бнкны зүгÑ?Ñ?Ñ? илүү анхаарал тавьж ажиллана. ОУХÐ?-16 зузаатгалын үүрÑ?г амлалтын дагуу жендерийн аÑ?уудалд нөлөөлж болзошгүй Ñ‚Ó©Ñ?өл болон шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгааны ажлууд, тухайлбал Тогтвортой амжиргааны Ñ‚Ó©Ñ?өл, Улаанбаатар хотын 42 нийтийн аж ахуйн үйлчилгÑ?Ñ?г Ñ?айжруулах Ñ‚Ó©Ñ?өл болон Ð?ийгÑ?м болон байгаль орчинд уул уурхайн үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийн үнÑ?лгÑ?Ñ? зÑ?Ñ€Ñ?г Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?д боловÑ?руулах шатнааÑ? Ñ?хлÑ?н жендерт үзүүлÑ?Ñ… нөлөөллийг авч үзÑ?н Ñ…Ñ?налт мониторинг болон тайлагнах Ñ?иÑ?темд уг Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн үр дүнг жендерын Ñ?лгавартайгаар туÑ?гах юм. Ийм ажлыг одоо боловÑ?руулалтын шатандаа байгаа Ñ…Ñ?д Ñ…Ñ?дÑ?н Ñ‚Ó©Ñ?лийн хувьд Ñ?хлүүлÑ?Ñ?д байна. 99. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үр дүнгийн хүрÑ?Ñ? нь Банкны туÑ?лалцаа дÑ?мжлÑ?гийн хөтөлбөрийн Ñ?вц, ахицад Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх гол Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болох юм. Үр дүнгийн Ñ?нÑ? хүрÑ?Ñ?г Монгол улÑ?ын ÐœÑ?нганы хөгжлийн зорилтод Ñ?уурилÑ?ан ҮндÑ?Ñ?ний хөгжлийн цогц бодлого (2007-2015)-ын Ñ?хний үе шатанд багтааÑ?ан байгаа бөгөөд дараа нь ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… хугацаанд ДÑ?лхийн БанкнааÑ? илÑ?рхий нөлөөлж болох үр дүнгүүдийг нарийвчлан туÑ?гах юм. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үр дүнд Ñ…Ñ?налт мониторинг хийхÑ?д зориулÑ?ан, вÑ?б-хуудаÑ?Ñ‚ Ñ?уурилÑ?ан Ñ?иÑ?тем бүхий УлÑ? оронд Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн багц болон үр дүнгийн Ñ…Ñ?налт монторингийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лийг ашиглах боломжийг Ñ?удлана. ДÑ?лхийн БанкнааÑ? мөн Ð¥Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлж буй Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн гүйцÑ?тгÑ?лийн үр дунг Ñ…Ñ?нан шинжлÑ?Ñ… ажлыг тогтмол хийж байх болно. 100. Банкны зүгÑ?Ñ?Ñ? хандивлагчдын Ñ?анхүүжилт бүхий хөгжлийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг удирдах ЗаÑ?гийн газрын чадварыг нÑ?мÑ?гдүүлнÑ?. Хөгжлийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн зорьÑ?он үр дүнг үр ашигтай, үр өгөөжтÑ?й хүргÑ?Ñ…, Ñ…Ñ?налт мониторинг, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний чадавхийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…, шийдвÑ?Ñ€ гаргагчид болон оролцогч талуудад өгөх мÑ?дÑ?Ñ?ллийн чанар, хүртÑ?Ñ?мжийг Ñ?айжруулахад анхаарлаа төвлөрүүлÑ?хийн хамт ДÑ?лхийн БанкнааÑ? үр дүнд чиглÑ?Ñ?Ñ?н Ð¥Ñ?налт мониторинг, үнÑ?лгÑ?Ñ?ний Ñ?иÑ?тем бий болгох талаар гаргаÑ?ан ЗаÑ?гийн газрын шийдвÑ?рийг дÑ?мжих болно. Богино хугацаанд Ñ?нÑ? Ñ?иÑ?тем нь Хөгжлийн албан Ñ‘Ñ?ны туÑ?ламжийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ…Ñ?налт мониторинг хийх ЗаÑ?гийн газрын чадварыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… бөгөөд, урт хугацаанд ЗаÑ?гийн газрын өөрийн Ñ‚Ó©Ñ?вөөÑ? Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөрүүдийг боловÑ?руулж удирдах чухал Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?Ñ?л болох юм. 101. Монгол улÑ? Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… шинÑ? Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рт хандах боломжтой болох бөгөөд ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?тратегийг ДÑ?лхийн Банкны Захирлуудын зөвлөлд танилцуулÑ?наар ОУСБХБ-ааÑ? Ñ?анхүүжилт авах Ñ?рхтÑ?й болно. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратеги Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих Ñ?хний үед ДÑ?лхийн Банкны Хөрөнгө зохицуулалтын газрааÑ? ЗаÑ?гийн газрын албан хаагчдад зориулж Ñ?ургалт Ñ?вуулах бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ?ургалтаар Монгол улÑ? ОУСБХБ-ны Ñ?анхүүжилтийн төрөл бүрийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лүүдийн талаар мÑ?длÑ?гÑ?Ñ‚Ñ?й болж Ñ‚Ñ?дгÑ?Ñ?рийг бүрÑ?н ашиглах боломжтой байх Ñ?вдлыг хангах юм. 102. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегид туÑ?гаÑ?ан үр дүнд хүрÑ?Ñ… ахиц, Ñ?вцад үнÑ?лгÑ?Ñ? өгч, шаардлагатай бол зохих тодотгол оруулахын тулд 2014 оны Ñ?анхүүгийн жилд ДÑ?лхийн БанкнааÑ? ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжилтийн Ñ?вцын тухай тайлан бÑ?лтгÑ?нÑ?. ЭнÑ? Тайланд шинÑ? ЗаÑ?гийн газрын бодлогод нийцүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Стратегид оруулах өөрчлөлт шаардлагатай Ñ?Ñ?Ñ?хийг Ñ…Ñ?нан үзÑ?Ñ… болно. Хөтөлбөрт орÑ?он аливаа өөрчлөлтийг Ñ‚Ó©Ñ?лийн үр дүнгийн хүрÑ?Ñ?нд туÑ?гаж өөрчлөх юм. Тухайлбал, Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Тайланд ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийн үйлчлÑ?Ñ… үлдÑ?Ñ?н хугацаанд ОУСБХБ-ны зÑ?Ñ?лийн хөтөлбөрийг мөн туÑ?гаж оруулах юм. 43 103. Мөн олон нийтÑ?д хүрч ажиллах Ñ?вдлыг нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ…Ñ?д ДÑ?лхийн БанкнааÑ? хөрөнгө оруулж ажиллана. ДÑ?лхийн Банк өөрийн вÑ?б-хуудÑ?ыг шинÑ?члÑ?н баÑ?жуулж ÐœÑ?дÑ?Ñ?лийн хүртÑ?Ñ?мжийн бодлогодоо нийцүүлÑ?н бүх баримт бичгÑ?Ñ? нийтÑ?д нÑ?Ñ?лттÑ?й болгох үүрÑ?г амлалтаа биелүүлнÑ?. Банк нь мÑ?дÑ?Ñ?лÑ?л дÑ?лгÑ?рүүлÑ?Ñ… Ñ?вдлыг хөнгөвчлөх, ДÑ?лхийн Банкны туÑ?ламжтайгаар боловÑ?руулÑ?ан бодлогын гол баримт бичгийн талаар Ñ…Ñ?лÑ?лцүүлгÑ? Ñ?вуулахыг дÑ?мжихÑ?д ДаÑ?н дÑ?лхийн ТүншлÑ?лийн Ñ?ан (GPF)-ийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийг үргÑ?лжлүүлÑ?н ашиглах болно. B. ЭРСДЛИЙГ УДИРДÐ?Ð¥ Ð?Ь 104. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд гарах төрөл бүрийн Ñ?Ñ€Ñ?длийг ДÑ?лхийн БанкнааÑ? шийдвÑ?рлÑ?Ñ… шаардлагатай болж болзошгүй. ЭдгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л нь ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд тодорхой буÑ? ирÑ?Ñ?дүй бүхий дÑ?лхийн тогтвортой буÑ? Ñ?дийн заÑ?аг болон дотоодын макро-Ñ?дийн заÑ?гийн тогтвортой байдал, удирдлагааÑ? Ñ?хлÑ?н Их Хурлын болон Ерөнхийлөгчийн Ñ?онгуулийн үеийн улÑ? төрийн тодорхой буÑ? байдал хүртÑ?л олон төрлийн байх болно. Улам бур ойрхон давтамжтай хахир зуд зÑ?Ñ€Ñ?г байгалийн гамшиг нь уур амьгалын Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, цаг агаарын Ñ…Ñ?лбÑ?лзлÑ?лд Ñ?мзÑ?г Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байгаа хөдөөгийн хүн амыг тодорхой Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд оруулж байгаа юм. 105. ДÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?гийн бууралт. Монгол улÑ?ын Ñ?дийн заÑ?гийн төлөв нь дÑ?лхийн макро-Ñ?дийн заÑ?гийн хүчин зүйл, Ñ?лангуÑ?а бараа, түүхий Ñ?дийн үнÑ?Ñ?Ñ? хамааралтай байдаг. ДÑ?лхийн Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ…Ñ?мрал Ð¥Ñ?тадын Ñ?дийн заÑ?агт ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ?өрөг нөлөө үзүүлÑ?Ñ… тохиолдолд Ñ?нÑ? нь Монгол улÑ?ад маш их үр дагавартай байх болно. Макро-Ñ?дийн заÑ?гийн Ñ?уурь аÑ?уудлын талаар ОУВС-тай зөвлөлдөÑ?ний үндÑ?Ñ?н дÑ?Ñ?Ñ€ ЗаÑ?гийн газартай Ñ…Ñ?лÑ?лцÑ?ж байх нь ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… гол чиглÑ?л Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байх болно. ТүншлÑ?лийн Ñ?тратегийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… хугацаанд өрийн тогтвортой байдлын шинжилгÑ?Ñ? болон банкны Ñ…Ñ?налт шалгалт хийх ажлыг оролцуулан макро-Ñ?дийн заÑ?гийн болон Ñ?анхүүгийн үзүүлÑ?лтÑ?нд тогтмол Ñ…Ñ?налт мониторинг болон шинжилгÑ?Ñ?г үргÑ?лжлүүлÑ?н хийнÑ?. 106. Монгол улÑ?ын дунд хугацааны төлөв байдал гÑ?Ñ€Ñ?л гÑ?гÑ?Ñ?Ñ‚Ñ?й байгаа боловч ойрын хугацаанд улÑ? орон өнгөрÑ?өн 10 жилийн огцом Ó©Ñ?өлт-уналтын мөчлөгт дахин давтан орох Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. ТөÑ?вийн зардал мөчлөгт автÑ?ан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байна. Монгол Банк бодлогын Ñ…Ò¯Ò¯ болон заавал байлгах нөөцийн шаардлагыг Ó©Ñ?гөх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? авахдаа шуурхай байж ирÑ?Ñ?н. ЗаÑ?гийн газрааÑ? авч үзÑ?ж байгаа, 2012 онд Ñ‚Ó©Ñ?вийн томоохон Ñ?анхүүжилт Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжих тохиолдолд Монгол БанкнааÑ? Ó©Ñ?ч буй инфлÑ?цийг Ñ…Ñ?нах талаар авч буй дÑ?Ñ?рх арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? үр өгөөжтÑ?й болох байÑ?ан. УлÑ? орон өөрийн дÑ?д бүтцийн Ñ?аралтай Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?г Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нилÑ?Ñ?д Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгө боÑ?гох шинÑ? арга замыг Ñ?Ñ€Ñ?лхийлж байгаа нөхцөлд улÑ?ын өрийн удирдлага үгүйлÑ?гдвÑ?л тогтвортой байдалд Ñ?өргөөр нөлөөлж болзошгүй. ТөÑ?вийн Тогтворжуулалтын Санг байгуулж Хөгжлийн Банкинд ЗаÑ?гийн газрааÑ? баталгаа гаргаж байгаа нь авч буй буÑ?ад арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хамт анхаарлыг улÑ?ын Ó©Ñ€Ó©Ó©Ñ? ЗаÑ?гийн газрын Ñ?анхүүгийн нийт Ñ‚Ñ?нцлийн Ñ?Ñ€Ñ?длийн аÑ?уудалд шилжүүлж байна. ДÑ?лхийн БанкнааÑ? Өрийн удирдлагын дунд хугацааны Ñ?тратегийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гÑ?лийг ашиглах боломж олгож чадавхийг 44 нь бÑ?хжүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? Сангийн Ñ?ам, Монгол Банк, ҮндÑ?Ñ?ний хөгжил, шинÑ?тгÑ?лийн хороотой хамтран ажиллахаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… болно. 107. Гадны буÑ?ад Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд уур амьÑ?галын өөрчлөлт, цаг агаарын Ñ…Ñ?лбÑ?лзлÑ?л, хөдөө аж ахуйн бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүний дÑ?лхийн зах зÑ?Ñ?лийн үнÑ?д түүний үзүүлÑ?Ñ… нөлөөлөл зÑ?Ñ€Ñ?г багтаж байна. Уур амьÑ?галын өөрчлөлт улам бүр мÑ?дрÑ?гдÑ?ж Ñ?Ñ…Ñ?лÑ?Ñ?нтÑ?й холбогдон зуд, ган, агаарын температурын урьдааÑ? Ñ‚Ó©Ñ?өөлөөгүй Ñ?Ñ€Ñ? Ñ…Ñ?лбÑ?лзÑ?л зÑ?Ñ€Ñ?г нь улам бүр нÑ?мÑ?гдÑ?Ñ… төлөвтÑ?й байна. ДÑ?лхийн Банк нь хөрөнгө оруулалтын ажиллагаа болон шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгаа, зөвлөлгөө өгөх үйлчилгÑ?Ñ?гÑ?Ñ?Ñ€ дамжуулан малчдын Ñ?мзÑ?г байдлыг бууруулах, Ñ?ко-Ñ?иÑ?темийн Ñ?Ñ?Ñ?ргүүцÑ?Ñ… чадварыг дÑ?Ñ?шлүүлÑ?Ñ… талаар Ñ?рх бүхий байгууллагуудтай нÑ?гт хамтран ажиллана. 108. Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдал болон нийгмийн ухамÑ?ар. ДÑ?лхийн туршлагааÑ? харахад Ó©Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын бодит Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л байгаа бөгөөд Ñ?нÑ? Ñ?Ñ€Ñ?длийг удирдахгүй бол нийгмийн хурцадмал байдалд хүргÑ?ж болзошгүй юм. ДÑ?лхийн Банк нь нÑ?н түрүүнд Ñ‚Ñ?гш буÑ? байдлын өөрчлөлт, түүний шалтгааныг ойлгох, илүү Ñ‚Ñ?гш боломж олгохыг дÑ?мжих нийтийн хөтөлбөруудÑ?д дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлÑ?Ñ…, мөн нөөц баÑ?лгаар хөтлөгдÑ?өн Ó©Ñ?өлтийн загварын хуваарилалтын болзошгүй Ñ?өрөг нөлөөллийг бууруулахад ЗаÑ?гийн газар болон буÑ?ад түншүүдтÑ?й хамтран ажиллана. 109. Монгол улÑ? дахь улÑ? төрийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?л, тухайлбал өөрчлөлт шинÑ?члÑ?лтийг үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… талаарх үүрÑ?г амлалт зÑ?Ñ€Ñ?г ирÑ?Ñ… Ñ?онгуультай холбоотой юм. Их Хурлын Ñ?онгуулийг 2012 оны 6-Ñ€ Ñ?ард Ñ?вуулахаар товлоÑ?он бөгөөд Ерөнхийлөгчийн Ñ?онгууль 2013 онд болох юм. ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ?Ñ…Ò¯Ò¯ Ñ?тратегийг боловÑ?руулахад түүний Ñ?тратегийн зорилтуудыг дÑ?мжүүлÑ?Ñ… талааÑ? Их Хурлын жигүүрүүдтÑ?й маш өргөн хүрÑ?Ñ?нд зөвлөлдÑ?өн юм. ÐœÑ?дÑ?Ñ?ж, улÑ? төрийн намууд болон оролцогч талууд Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ зорилтуудыг Ñ‚Ñ?нцвÑ?ржүүлÑ?Ñ… аÑ?уудлуудыг шийдвÑ?рлÑ?Ñ… талаар Ñ?лгаатай үзÑ?л бодолтой байгаа болно. Иймд 2012 оны Ñ?онгуулийн дараа Ñ‚Ñ?ргүүлÑ?Ñ… чиглÑ?лүүдийн Ñ?Ñ€Ñ?мб дараалалд өөрчлөлт гарч болзошгүй юм. Одоогийн болон шинÑ? ЗаÑ?гийн газрын Ñ?онголтын талаар ДÑ?лхийн Банк Ñ?айн чанартай, цагаа олÑ?он шинжилгÑ?Ñ? Ñ?удалгаа, зөвлөлгөө өгөх ажил хийж болно. 2004-2008оны СтратегиаÑ? авÑ?ан Ñ?ургамжид үндÑ?Ñ?лÑ?н ТүншлÑ?лийн Ñ?нÑ? Ñ?тратегийг уÑ?н хатан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€ байх шаардлагатай. 110. Уул уурхайн Ñ?албарыг Ñ?анхүүжүүлÑ?Ñ… ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?ний хөрөнгийн урÑ?гал орж ирÑ?Ñ… нь ДÑ?лхийн Банкны Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг оролцуулан авилгал нÑ?мÑ?гдүүлÑ?Ñ… Ñ?Ñ€Ñ?длийг дагуулж байна. ДÑ?лхийн Банк нь илүү Ñ?айн заÑ?аглалын төлөө Ñ?урталчилгаагаа үргÑ?лжлүүлÑ?Ñ… бөгөөд Ð?вилгалын Ñ?Ñ?Ñ€Ñ?г хараат буÑ? байгууллагатай нÑ?гт хамтран ажиллана. Үйл ажиллагааны өнцгөөÑ? авч үзвÑ?л ДÑ?лхийн Банк илүү ил тод байдал болон хариуцлагыг дÑ?мжихÑ?д өөрийн Ñ‚Ó©Ñ?лүүдÑ?Ñ? ашиглах болно. Тухайлбал, ДÑ?лхийн Банк нь Сангийн Ñ?амны хүчтÑ?й дÑ?мжлÑ?гтÑ?йгÑ?Ñ?Ñ€ ТөÑ?өл Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… нÑ?гжүүдийн бүх ажиллагÑ?ад болон гол Ñ?амдуудын албан хаагчдад зориулж авилгал, Ñ‘Ñ? зүйн аÑ?уудлаар урьдчилан Ñ?Ñ?ргийлÑ?Ñ… Ñ?ургалт, Ñ?еминар зохион байгуулна. 111. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь Оюу Толгойн зÑ?Ñ?ийн уурхайн Ñ‚Ó©Ñ?өл боловÑ?руулахтай өөрийгөө холбогдуулÑ?наар нÑ?Ñ€ хүндийн Ñ?Ñ€Ñ?дÑ?лд орж болзошгүй юм. Оюу Толгойн удирдлага болон түүний ивÑ?Ñ?н Ñ‚Ñ?тгÑ?гч нь уурхайг хөгжүүлÑ?Ñ… ажлыг техникийн, нийгмийн болон байгаль 45 орчны өнцгөөÑ? тогтвортой, жишÑ?Ñ? болгох гÑ?ж тогтÑ?он болно. ГÑ?вч уг уурхайн томоохон Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?, уурхайг хөгжүүлÑ?хийн Ñ?рвигтай мөн чанар, улÑ? оронд түүний үзүүлÑ?Ñ… Ñ?дийн заÑ?гийн үр нөлөөтÑ?й холбогдон Оюу Толгой маш их чухал бөгөөд олон нийтийн зүгÑ?Ñ?Ñ? хүчтÑ?й анхаарал татаж шүүмжлÑ?лд өртөж болзошгүй юм. ДÑ?лхийн Банкны Бүлгийн ерөнхий Ñ?тратеги нь оролцож буй төрөл бүрийн байгууллагууд (Банк, ОУСК, ОТХОБÐ?)-ын хооронд нÑ?гт уÑ?лдаа зохицуулалт хийх Ñ?вдал бөгөөд ингÑ?Ñ?нÑ?Ñ?Ñ€ ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г Ñ?Ñ€Ñ?длийг илүү Ñ?айн удирдахад дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлÑ?Ñ… үүднÑ?Ñ?Ñ? уул уурхайн Ñ?албарын хувьд Ñ‚Ñ?нцвÑ?ртÑ?й, цогц арга барилтай ажиллах юм. 112. Ó¨Ñ?өн нÑ?мÑ?гдÑ?ж буй олон тооны Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ…Ñ?д ЗаÑ?гийн газрын чадавх дутагдаж болзошгүй. Хөрөнгө оруулалтын цуврал Ñ‚Ó©Ñ?лүүдийг Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?Ñ… ихÑ?Ñ?Ñ…Ñ?н Ñ…Ò¯Ñ?Ñ?л Ñ?рмÑ?лзлÑ?л байгаа Ñ…Ñ?дий ч Ñ?дгÑ?Ñ?Ñ€ Ñ‚Ó©Ñ?лүүд нь өмнөх хөрөнгө оруулалттай харьцууллахад байгууллагын тогтолцоонооÑ? Ñ?хлүүлÑ?Ñ?д Ñ?анхүүжилтийн аÑ?уудал хүртÑ?л мөн чанартаа илүү их цогц байх нь олонтаа тохиолддог. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь Ñ‚Ó©Ñ?лийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гжүүлÑ?лтÑ?нд дÑ?мжлÑ?гÑ? үзүүлÑ?Ñ…Ñ?д хөрөнгө оруулÑ?ан Ñ…Ñ?вÑ?Ñ?Ñ€Ñ?Ñ? байх бөгөөд болзошгүй хүндрÑ?лтÑ?й аÑ?уудлыг Ñ?ртнÑ?Ñ?Ñ? тодорхойлж шийдвÑ?рлÑ?Ñ…Ñ?д Сангийн Ñ?амтай хамтран Ñ‚Ó©Ñ?лийн багцын Ñ…Ñ?налт шинжилгÑ?Ñ?г тогтмол хийж байх болно. 113. УлÑ? орон хөгжлийн ТүншүүдÑ?Ñ?Ñ?Ñ?Ñ? илүү цогц бүтÑ?Ñ?гдÑ?хүүн Ñ?Ñ€Ñ?лхийлÑ?Ñ… болÑ?он тул ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г мÑ?длÑ?г чадвартай ажилтнуудыг татаж хадгалахад анхаарлаа төвлөрүүлÑ?н ажиллах шаардлагатай болно. Уул уурхайн Ñ?албар огцом хөгжиж байгаатай холбогдон дотоодын хөдөлмөрийн зах ч Ñ?Ñ€Ñ? хөгжиж байгаа бөгөөд ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь Ó©Ñ€Ñ?өлдөх чадвараа хадгалахад анхаарах шаардлагатай юм. 114. ЭцÑ?Ñ?Ñ‚ нь, хөнгөлөлттÑ?й буÑ? зÑ?Ñ?ллÑ?гт шилжиж байгаа нь ДÑ?лхийн Банкны нийт хөтөлбөрийг тодорхойлоход Сангийн Ñ?амны зүгÑ?Ñ?Ñ? илүү идÑ?вхтÑ?й оролцохыг мөн шаардана. Дундаж орлоготой олон улÑ? оронд Сангийн Ñ?ам нь буÑ?ад Ñ?амдуудын хоорондын уÑ?лдаа зохицуулалтыг хангадаг гол байгууллага байдаг бөгөөд улÑ? орны Ñ?анхүүгийн Ñ?Ñ… Ò¯Ò¯Ñ?вÑ?рийн Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ? болон хөгжлийн Ñ…Ñ?Ñ€Ñ?гцÑ?Ñ?нд үндÑ?Ñ?лÑ?н тухайн улÑ? орон Ñ?мар арга Ñ…Ñ?мжÑ?Ñ?нд зÑ?Ñ?л авахыг тодорхойлдог. ДÑ?лхийн Банкны БүлÑ?г нь олон улÑ?ын хөгжлийн Ñ?анхүүжилтийг зохицуулах, удирдах үүрÑ?г фүнкцийг бÑ?хжүүлÑ?Ñ…Ñ?д нь Сангийн Ñ?амтай хамтран ажиллах болно. 46