ՀԱՅԱՍՏԱՆ. Դժվարին բարեփոխումների հաղթահարման պատեհ հնարավորություն Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփում Աշուն/Ձմեռ 2017-18 Կառավարության բյուջետային տարին՝ Հունվարի 1-ից դեկտեմբերի 31 Արժույթի համարժեքները՝ հունվար 5, 2018-ի դրությամբ գործող փոխարժեք Արժույթի միավոր = ՀՀ դրամ (ՀՀԴ) 1 ԱՄՆ դոլար = 484.9 Կշիռներ և չափումներ՝ Մետրային համակարգ Հապավումներ և կրճատ անվանումներ ՀՀԴ ՀՀ դրամ ՀՀ ԿԲ ՀՀ կենտրոնական բանկ ՀՅԴ Հայ հեղափոխական դաշնակցություն ՀՀԿ Հայաստանի հանրապետական կուսակցություն Համապարփակ և ընդլայնված ՀԸԳՀ գործընկերության համաձայնագիր ԱՊՀ Անկախ պետությունների համագործակցություն Երկրի տնտեսական զարգացումների ԵՏԶԱ ամփոփում ՏԱՑ Տնտեսական ակտիվության ցուցանիշ ԵԱՏՄ Եվրասիական տնտեսական միություն ԵՄ Եվրամիություն ԱՄՀ Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ՕՈՒՆ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ ՀԿ Հայաստանի կառավարություն ԼԳՑ Լոգիստիկայի կատարողականի ցուցիչ ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք ՉԱՎ Չաշխատող վարկ ԱՎԾ Ազգային վիճակագրական ծառայություն ԵՀԳ Երկրի համակարգված գնահատում ԱԱՀ Ավելացված արժեքի հարկ ԱՄՆ$ Միացյալ Նահանգների դոլար ՀԲԽ Համաշխարհային բանկի խումբ ii| Բովանդակություն Նախաբան................................................................................................................................................... v Հիմնական ուղերձներ............................................................................................................................... 6 A. Վերջին զարգացումները .................................................................................................................. 8 Պարտք և հարկաբյուջետային քաղաքականություն.................................................................. 16 Սոցիալական ոլորտ և աշխատանքի շուկաներ ......................................................................... 19 Դրամավարկային և փոխարժեքի քաղաքականություն ............................................................ 21 Ֆինանսական հատված ................................................................................................................... 23 B. Կառուցվածքային բարեփոխումների օրակարգը ..................................................................... 24 C. Տնտեսական հեռանկարը .............................................................................................................. 26 Ռիսկեր ............................................................................................................................................... 29 Հատուկ թեմա. Հայաստանի բնակչության միգրացիան և աճը ...................................................... 29 Արտագաղթ և աճ .............................................................................................................................. 33 Արտագաղթի բացասական ազդեցություններին դիմակայելու քաղաքականություն ......... 35 Հավելվածներ ........................................................................................................................................... 35 Գծապատկերներ Գծապատկեր 1. Իրական ՀՆԱ-ի աճը 2010-2017 թվականներին .................................................... 9 Գծապատկեր 2. Եռամսյակային իրական ՀՆԱ-ի աճը ....................................................................... 9 Գծապատկեր 3. Տնտեսական աճը՝ ըստ ոլորտների 2010 –2017 թվականներին ......................... 10 Գծապատկեր 4. Տնտեսական աճը՝ ըստ պահանջարկի աղբյուրի 2010 - 2017 թվականներին .................................................................................................................................................................... 10 Գծապատկեր 5. Գնաճը՝ ըստ բաղադրիչների. ................................................................................. 12 Գծապատկեր 6. Գնաճի մակարդակը և բնականոն գնաճը .12-ամսյա ցուցանիշը ..................... 12 Գծապատկեր 7. Ընթացիկ հաշվի պակասուրդը 2010 –2017 թվականների 1-ին կիսամյակում 12 Գծապատկեր 8․Արտահանումը՝ ըստ նշանակետ երկրների, 2014-2017 թվականների հունվարից սեպտեմբեր.......................................................................................................................... 13 Գծապատկեր 9․Արտահանումը՝ ըստ ապրանքախմբերի, 2014-2017 թվականների հունվարից սեպտեմբեր ............................................................................................................................................... 13 Գծապատկեր 10. Պղնձի հանքաքարի արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ մետրիկ տոննայի դիմաց) ............................... 14 Գծապատկեր 11. Չզտված պղնձի արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ մետրիկ տոննայի դիմաց) ................................................................ 14 Գծապատկեր 12. Չմշակված ոսկու արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար/տրոյական ունցիա) ................................................................................... 14 Գծապատկեր 13. Ալյումինի փայլաթիթեղի արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ մետրիկ տոննայի դիմաց) ................................ 14 |iii Գծապատկեր 14. Զբոսաշրջիկների ժամանումները՝ ըստ ծագման երկրի 2015-2017 թվականներին .......................................................................................................................................... 15 Գծապատկեր 15. Դրամական փոխանցումները 2010 –2017 թվականի 1-ին կիսամյակ ........... 15 Գծապատկեր 16. Զուտ օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները 2010-2017 թվականի 1-ին կիսամյակ .................................................................................................................................................. 16 Գծապատկեր 17. Հարկաբյուջետային զարգացումները 2010-2017 թվականներին .................... 17 Գծապատկեր 18. Հայաստանի պարտքի դինամիկան 2007-2017 թվականներին ...................... 17 Գծապատկեր 19. Հարկային եկամուտները 2015-2017 թվականներին ......................................... 17 Գծապատկեր 20. Գործազրկության և աշխատուժում ընդգրկվածության ցուցանիշները 2010- 2017 թվականներին ................................................................................................................................. 19 Գծապատկեր 21. Մեկ շնչին բաժին ընկնող եկամուտը և աղքատության ազգային ցուցանիշը 2010-16 թվականներին ........................................................................................................................... 20 Գծապատկեր 22. Վերաֆինանսավորման, ավանդների և վարկավորման տոկոսադրույքները 2015-2017 թվականներին ....................................................................................................................... 22 Գծապատկեր 23. Վերաֆինանսավորման իրական տոկոսադրույքը 2012-2017 թվականներին .................................................................................................................................................................... 22 Գծապատկեր 24. Համախառն միջազգային պահուստները 2010 – 2017 թվականներին ........... 23 Գծապատկեր 25. Իրական արդյունավետ փոխարժեքը 2011 – 2017 թվականներին ................. 23 Գծապատկեր 26. Առևտրային բանկերի չմարված վարկերը .......................................................... 24 Գծապատկեր 27. Առևտրային բանկերի կողմից ռեզիդենտների ընդհանուր վարկավորումը՝ ըստ ոլորտների ........................................................................................................................................ 24 Գծապատկեր 28. Միջնաժամկետ աճը 2017-2019 թվականներին .................................................. 26 Գծապատկեր 29. Ընդհանուր բնակչության աճը ............................................................................... 29 Գծապատկեր 30. Հայաստան՝ նպաստը բնակչության աճին .......................................................... 31 Գծապատկեր 31. Դրամական փոխանցումների տոկոսը ՀՆԱ-ում ............................................... 34 Աղյուսակներ Աղյուսակ 1. Նպաստն իրական ՀՆԱ-ի աճին .................................................................................... 11 Աղյուսակ 2. Պետական բյուջե .............................................................................................................. 18 Աղյուսակ 3. Հայաստան՝ նպաստը բնակչության աճին................................................................... 30 Հավելված աղյուսակներ Աղյուսակ Ա 1. Մակրոտնտեսական և սոցիալական ընտրված ցուցանիշներ ............................ 35 Աղյուսակ Ա 2. Վճարային հաշվեկշիռ և պաշտոնական պահուստներ, (2013-2016 թվականներ) ............................................................................................................................................. 37 Աղյուսակ Ա 3. Հարկաբյուջետային համախմբված հաշիվներ (2013-2016 թվականներ) ........... 38 iv| Նախաբան Հայաստանի՝ Երկրի տնտեսական զարգացումների ամփոփման (ԵՏԶԱ) սույն թողարկումը կիսամյակային շարքի մաս է, որը նախատեսված է Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումներին հետևելու համար: Այն ԵՏԶԱ 2017 թվականի գարնանային թողարկումից հետո քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական զարգացումների, ինչպես նաև կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացման հարցում ձեռք բերված առաջընթացի հակիրճ վերլուծությունն է: Սույն թողարկման հեղինակներն են Ջեֆ Չելսկին (գլխավոր տնտեսագետ) և Արմինե Մանուկյանը (Հայաստանի գրասենյակի տնտեսագետ)՝ տվյալների հարցում Արծվի Խաչատրյանի (խորհրդատու) աջակցությամբ: Հեղինակները երախտագիտություն են հայտնում Մերսի Միյանգ Թեմբոնին (տարածաշրջանային տնօրեն, ECCSC), Սիլվի Բոսութղոյին (Հայաստանի գրասենյակի ղեկավար), Մորից Մեյերին (տնտեսագետ) և Ժենիվև Բոաղույին (Հարավային Կովկասում EFI ծրագրի ղեկավար) աջակցության և մասնակցության համար: Սառա Նանկյա Բաբիրյեն (ծրագրի օգնականը Վաշինգտոնում, Կ.Շ.) և Գայանե Դավթյանը (ծրագրի օգնականը Երևանում) աջակցել են կազմակերպչական հարցերում: Վիգեն Սարգսյանը (հաղորդակցության ավագ պատասխանատու, ECAEC) օգնել է զեկույցի տարածման հարցում: Մարիա Գոնսալես Միրանդա Պրակտիկայի ղեկավար Մակրոտնտեսական, առևտուր և ներդրումների գլոբալ պրակտիկա Համաշխարհային բանկ |v Հիմնական ուղերձներ 2017 թվականի • Համաշխարհային բանկը սպասում է, որ 2017 թվականին տնտեսական Հայաստանի տնտեսությունը կաճի շուրջ 4 տոկոսով, ընդ որում՝ արդյունքները միջնաժամկետ հեռանկարում նախատեսվում է համեստ, բայց սպասվածից լավ կայուն վերականգնում: 2016 թվականի լճացումից հետո 2017 էին՝ ընթացող թվականի առաջին կիսամյակում տնտեսությունը նորացած և հարկաբյուջետային սպասվածից մեծ ուժ դրսևորեց, ինչը շարունակվեց երրորդ կոնսոլիդացմամբ: եռամսյակում, բայց չափավոր տեմպով: Աճը կենտրոնացած էր Աճի համար արդյունաբերության և ծառայությունների (հատկապես՝ առևտրի) հիմնական ռիսկը ճյուղերում, ընդ որում շինարարության ճյուղը շարունակում էր բխում է աճի տեմպը դանդաղեցնել: 2016 թվականի գնանկման կառուցվածքային ժամանակահատվածն ըստ ամենայնի մոտեցել է ավարտին: լրջագույն • Ավելի բարձր ՀՆԱ-ն, հարկային վարչարարության բարեփոխումների բարելավումների հետ մեկտեղ, նպաստել է հարկահավաքման շարունակվող բարելավմանը, ինչը տվել է կապիտալ ծախսերի վրա ավելի վաղ դանդաղ ճնշումը որոշ չափով թուլացնելու հնարավորություն: իրականացումից: Գերազանցելով հարկաբյուջետային կանոնի՝ պարտք – ՀՆԱ հարաբերակցության ավելի ցածր շեմը (50 տոկոս)՝ պակասուրդն այս տարի սահմանափակվել է ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից ցածր ցուցանիշով: Հիմնվելով 2018 թվականի պետական բյուջեի նախագծի վրա՝ սպասվում է, որ հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը կշարունակվի: • Հունիսին կառավարությունն ընդունեց 2017-2022 թվականների բարեփոխումների ծրագիրը, ներառյալ՝ տնտեսական աճի խթանման և մասնավոր ներդրումների միջոցառումները: Բարեփոխումներ են նախատեսվում պետական կառավարման ոլորտում, գործարար և ներդրումային միջավայրում և սոցիալական ապահովության համակարգում: • Ապագային նայելով՝ հեռանկարի համար ամենամեծ ռիսկը բխում է աճի ներկայիս վերսկսմամբ ընձեռված լուրջ (և անհրաժեշտ) հետևյալ կառուցվածքային բարեփոխումների իրականացումն արագացնելու հնարավորությունից չօգտվելուց. (i) շուկաների բացմանը, արտահանման հնարավորություններից օգտվելուն և միակցելիության սահմանափակումների հաղթահարմանն օգնելու, (ii) մասնավոր հատվածը զարգացնելու, այդ թվում՝ վերացնելով մուտքի արգելքները, (iii) աշխատուժին մասնակցության ապախթանիչները վերացնելու և աշխատանքի արտադրողականությունը բարձրացնելու և (iv) բազմաթիվ ճակատներով, այդ թվում՝ մակրոֆիսկալ ոլորտում, ազգային 6| դիմակայունություն ստեղծելու համար 1: • Հայաստանի վերջին տնտեսական զարգացումների ամփոփման սույն համարում զետեղված է բնակչության, միգրացիայի և աճի վերաբերյալ հատուկ բաժին: Այն շեշտադրում է, թե ինչ չափով է զուտ արտագաղթը պայմանավորել Հայաստանի բնակչության դինամիկան, ինչպես կարող է անդրադառնալ երկարաժամկետ աճի վրա և ո՛ր քաղաքականությունները կարող են կանգնեցնել Հայաստանի լավագույն և ամենավառ երիտասարդների արտահոսքը: 1Ինչպես նշված է առաջիկա «Ապագայի Հայաստանը՝ միակցում, մրցակցում, բարգավաճում, երկրի համակարգված գնահատում» զեկույցում, 2017 թ․նոյեմբեր (Future Armenia: Connect, Compete, Prosper – A Systematic Country Diagnostic, November 2017) http://pubdocs.worldbank.org/en/528851497370212043/Armenia-SCD-External-170613-with-full-pics-Nistha- update.pdf |7 A. Վերջին զարգացումները Քաղաքական զարգացումներ Ապրիլին կայացած ՀՀԿ-ն ստացավ 105 պատգամավորական աթոռից 58-ը, ինչը տվեց խորհրդարանական կայուն մեծամասնությամբ կառավարություն ձևավորելու ընտրություններում հնարավորություն: ՀՀԿ-ն նաև նորացրեց իր կոալիցիոն իշխող Հայաստանի համաձայնագիրը Հայաստանի հեղափոխական դաշնակցության հետ հանրապետական (ՀՅԴ), ինչը կուսակցությանը տվեց հիմնական օրենքների ընդունման կուսակցությունը համար անհրաժեշտ ձայների երեք հինգերորդ մեծամասնությունը (ՀՀԿ) տպավորիչ (այսինքն՝ սահմանադրական օրենքների, որոնց ընդունման համար հաղթանակ տարավ: պահանջվում է ձայների երկու երրորդ մեծամասնություն): Գործող վարչապետը՝ Կարեն Կարապետյանը, վերանշանակվեց, ընդ որում կառավարության կազմը հիմնականում անփոփոխ մնաց: Հունիսին կառավարությունը հաստատեց 2017-2022 թվականների տնտեսական բարեփոխումների ծրագիրը՝ նպատակադրելով արտահանման և օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ընդլայնում, 5 տոկոսանոց միջին տարեկան աճ և 2016 թվականին 29.4 տոկոս կազմող աղքատության ցուցանիշի 12 տոկոսով նվազում: Հայաստանը, մնալով Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) կազմում, վերջերս ԵՄ-ի հետ կնքեց Համապարփակ և ընդլայնված համագործակցության համաձայնագիր Ասոցացման համաձայնագրի փոխարեն, որից հրաժարումը տեղի էր ունեցել 2013 թվականին: Սպասվում է, որ արտադրական և կանոնակարգման չափանիշների ներդաշնակեցումը կնպաստի արտահանման խթանմանը: 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններին համահունչ՝ 2018 թվականին նախագահ Սերժ Սարգսյանի պաշտոնավարման երկրորդ ժամկետի ավարտից հետո Հայաստանը կունենա հիմնականում ծիսական նախագահ՝ ընտրված խորհրդարանի, ոչ թե ժողովրդի կողմից, իսկ վարչապետի լիազորությունները կընդլայնվեն: Կառավարության հնգամյա ծրագրի կարգավիճակը կճշտվի, երբ գարնանը Հայաստանը լիարժեք խորհրդարանական իշխանության ուղղությամբ կատարի վերջին քայլը: Աճ և գնաճ 2016 թ. լճացումից Տարվա առաջին կիսամյակում իրական ՀՆԱ-ն 6 տոկոսով բարձր էր հետո Հայաստանի նախորդ տարվա մակարդակից: Բարձր պարբերականության տնտեսությունը տվյալները ցույց են տալիս, որ օգոստոսին և սեպտեմբերին աճի հաջորղությամբ տեմպը, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, վերականգնվեց՝ դանդաղեց, սակայն հոկտեմբերին բարելավվեց՝ 2017 թվականի ավելի մեծ ուժով գումարային աճը մինչև հոկտեմբեր հասցնելով նախորդ տարվա ներկայանալով 2017 նույն ժամանակահատվածի համեմատ շուրջ 7 տոկոսով բարձր 8| թվականի առաջին մակարդակի: Աճը կենտրոնացած էր արդյունաբերության և կիսամյակում, ինչը ծառայությունների (մասնավորապես՝ առևտրի) ոլորտներում: շարունակվեց Գյուղատնտեսության ոլորտի արդյունքները վատ եղանակի երրորդ պատճառով հունվարից հոկտեմբեր ամիսներին 4 տոկոսով ցածր էին՝ եռամսյակում, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ: 2017 սակայն ավելի թվականի առաջին 10 ամիսներին շինարարության ճյուղի թույլ չափավորված ակտիվությունը պահպանվեց՝ մոտենալով նախորդ տարվա տեմպով: մակարդակին: Համաշխարհային բանկի սպասումներով՝ Հայաստանի տնտեսությունը 2017 թվականին կաճի շուրջ 4 տոկոսով (գծապատկեր 1): Իրականություն դառնալու դեպքում այն կլինի ամենաարագ աճը 2013 թվականից ի վեր և մոտ Հայաստանի աճի պոտենցիալ տեմպին: Ֆինանսների նախարարությունը և Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկը (ՀՀ ԿԲ) ավելացման ուղղությամբ վերանայել են 2017 թվականի իրենց կանխատեսումները՝ համապատասխանաբար կանխատեսելով 4.3 և 3.9-4.8 տոկոս աճ: Գծապատկեր 1. Իրական ՀՆԱ-ի աճը 2010-2017 Գծապատկեր 2. Եռամսյակային իրական ՀՆԱ-ի թվականներին աճը (տոկոս) (աճը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, տոկոս) 8 8 6 6 4 4 2 2 0 0 2014-Q1 2014-Q2 2014-Q3 2014-Q4 2015-Q1 2015-Q2 2015-Q3 2015-Q4 2016-Q1 2016-Q2 2016-Q3 2016-Q4 2017-Q1 2017-Q2 -2 -4 Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները: 2017 թվականի 2017 թվականի առաջին կիսամյակում մեծածախ և մանրածախ առաջին առևտուրը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ կիսամյակում աճեց 12 տոկոսով՝ 2016 թվականի 1 տոկոս աճից հետո (գծապատկեր մշակող 3): Խմիչքների արտադրությունը զգալիորեն աճեց հունվարից արդյունաբերությու- սեպտեմբեր ժամանակահատվածում՝ նախորդ տարվա նույն նը, առևտուրը և ժամանակաշրջանի մակարդակի նկատմամբ ավելանալով 36 ֆինանսական տոկոսով, որը բարձր աճ էր՝ 2016 թվականի ընդամենը 7 տոկոսի ծառայությունները համեմատ: Ֆինանսական ծառայությունները և ապահովագրությունը տնտեսության 20 տոկոսով բարձր էին նախորդ տարվա մակարդակից՝ հիմնական շարժիչն նշանակալիորեն ամրապնդելով 2016 թվականի արդյունքները: |9 էին. մասնավոր Հանքարդյունաբերությունը և քարհանքերի արդյունահանումը, 2016 սպառումը, թվականի առաջին կիսամյակի համեմատ, 11 տոկոսով բարձր էր՝ ներմուծումը պայմանավորված պղնձի միջազգային նպաստավոր գներով, սակայն վերականգնվեցին, և տնտեսության մեջ դրանց տեսակարար կշիռը փոքր էր (ՀՆԱ-ի 3 համախառն տոկոսից պակաս): Պահանջարկի մասով աճին հիմնականում ներդրումները նպաստել է մասնավոր սպառումը մասամբ դրամական չափավոր փոխանցումների բարելավման շնորհիվ (գծապատկեր 4, աղյուսակ ամրապնդվեցին: 1): Թեև արտահանումը շարունակել է աճել 2017 թվականի առաջին կիսամյակում (երկնիշ տեմպով), ներմուծման վերականգնումը նշանակում էր, որ զուտ արտահանումը բացասական նպաստ է բերել ընդհանուր ՀՆԱ-ի աճին: Համախառն ներդրումների ընդլայնումը, 2015 և 2016 թվականներին կրճատվելուց հետո, չափավոր էր՝ 3 տոկոս: Գծապատկեր 3. Տնտեսական աճը՝ ըստ Գծապատկեր 4. Տնտեսական աճը՝ ըստ ոլորտների 2010 –2017 թվականներին պահանջարկի աղբյուրի 2010 - 2017 (տոկոս) թվականներին (տոկոս) 10 15 10 5 5 0 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 -5 H1 H1 -10 -5 Agriculture Industry Construction Private consumption Gross investment Services Net taxes Public consumption Net exports Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները: 10| Աղյուսակ 1. Նպաստն իրական ՀՆԱ-ի աճին (տոկոսային կետ) 2013 2014 2015 2016 Իրական ՀՆԱ-ի աճ 3.3 3.6 3.2 0.2 Ներքին պահանջարկ -0.7 0.0 -6.3 -2.3 Սպառում 1.6 0.7 -6.1 -0.5 Համախառն կապիտալի կուտակում -2.3 -0.7 -0.3 -1.8 Զուտ արտահանում 3.4 2.3 8.5 2.5 Ապրանքների և ծառայությունների 2.4 1.8 1.4 5.7 արտահանում Ապրանքների և ծառայությունների -1.0 -0.5 -7.1 3.2 ներմուծում Վիճակագրական շեղում 0.6 1.3 1.0 0.0 Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները ԱՎԾ-ի հրապարակած տվյալների հիման վրա: Ծանոթ.՝ Կլորացման պատճառով հնարավոր է, որ որոշ հանրագումարներ ճշգրիտ չհամընկնեն: 2016 թվականին 2016 թվականի ընթացքում նվազելուց հետո սպառողական գները գնանկումն 2017 թվականին սկսեցին բարձրանալ, ընդ որում՝ մայիսին գնաճը 1.6 ավարտվեց, ընդ տոկոս կազմեց (նախորդ տարվա նկատմամբ), ինչը հիմնականում որում սպառողական պայմանավորված էր սննդամթերքի գների բարձրացումով գները 2017 (գծապատկեր 5): Մինչ հոկտեմբերը 12-ամսյա գնաճի ցուցանիշը թվականին աճեցին. նվազել էր մինչև 1.2 տոկոս: Սննդամթերքի (մասնավորապես՝ մսի և գնաճը ՀՀ ԿԲ-ի 4 բանջարեղենի) գները շարունակում են մնալ դրական գնաճը տոկոս թիրախից պայմանավորող հիմնական գործոնը, իսկ էներգակիրների և բավականին ցածր է կոմունալ ծառայությունների գները բացասական նպաստ են ունեցել պահպանվում: գազի և էլեկտրաէներգիայի կարգավորող գները տարեսկզբին, համապատասխանաբար, 5 և 3 տոկոսով իջեցնելուց հետո: Ոչ պարենային ապրանքների գները (առանց էներգակիրների), նախորդ տարվա մակարդակի համեմատ, սկսեցին բարձրանալ միայն տարվա երրորդ եռամսյակում՝ մինչ տարեվերջ խոստանալով ավելի բարձր գնաճ: Բնականոն գնաճը, որը չի ներառում սեզոնային ապրանքների գները և կարգավորվող ծառայությունները, հոկտեմբերին նախորդ տարվա նկատմամբ բարձրացավ 2.4 տոկոսով (գծապատկեր 6): |11 Գծապատկեր 5. Գնաճը՝ ըստ բաղադրիչների. Գծապատկեր 6. Գնաճի մակարդակը և 2014 թ. 1-ին եռամսյակ - 2017 թ. 3-րդ բնականոն գնաճը. 12-ամսյա ցուցանիշը եռամսյակ (տոկոս, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ) 6 6 4 2 3 0 % Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 -2 0 2014 2015 2016 2017 Jan Apr Jul Oct Jan Apr Jul Oct Jan Apr Jul Oct Jan Apr Jul Oct -4 -3 2014 2015 2016 2017 Contribution from other factors Contribution from energy and utility prices CPI inflation, 12-month Contribution from food prices Core inflation, 12-month Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները, ԱՎԾ: Արտաքին հատված Ապրանքների Ապրանքների թե՛ Գծապատկեր 7. Ընթացիկ հաշվի արտահանումը արտահանումը, թե՛ պակասուրդը 2010 –2017 թթ. 1-ին զգալի ուժ դրսևորեց, ներմուծումը զգալիորեն կիսամյակում բայց ներմուծման աճեց, սակայն ներմուծման (միլիոն ԱՄՆ դոլար) աշխույժ աճի ավելի մեծ բազան 2 000 10 պայմաններում. նշանակում էր առևտրի 1 000 5 առևտրի հաշվեկշիռը հաշվեկշռի վատթարացում 0 0 2017 թվականի (գծապատկեր 7): Նախորդ առաջին տարվա համեմատ՝ -1 000 -5 կիսամյակում ավելացան -2 000 -10 վատթարացավ: զբոսաշրջիկների -3 000 -15 ժամանումները, և Secondary income Primary income հեռահաղորդակցության, Services balance Trade balance համակարգչային և CAB (% of GDP) (RHS) տեղեկատվական Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի ծառայությունների աշխատակիցների հաշվարկները: արտահանումը, որոնք ընդհանուր ծառայությունների արտահանման աճին նպաստեցին 21 տոկոսով: Ներդրումային եկամուտների և դրամական փոխանցումների աճի հետ մեկտեղ նշվածն ավելի քան փոխհատուցեց առևտրի հաշվեկշռի վատթարացումը՝ տարվա առաջին կիսամյակում, 2016 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ, հանգեցնելով ընթացիկ հաշվի պակասուրդի բարելավման: 2017 թվականի առաջին կիսամյակում ներմուծման շարունակվող բարձր արդյունքների և դրամական փոխանցումների չափավորվող աճի 12| պայմաններում տարվա կտրվածքով սպասվում է ընթացիկ հաշվի հաշվեկշռի վատթարացում՝ 2016 թվականի 2.3 տոկոս պակասուրդի համեմատ: Գծապատկեր 8․ Արտահանումը՝ ըստ նշանակետ Գծապատկեր 9․ Արտահանումը՝ ըստ երկրների, 2014-2017 թթ. հունվարից ապրանքախմբերի, 2014-2017 թթ. հունվարից սեպտեմբերին սեպտեմբեր (միլիոն ԱՄՆ դոլար) (միլիոն ԱՄՆ դոլար) 1 600 1 600 1 200 1 200 800 800 400 400 0 0 2014 9M 2015 9M 2016 9M 2017 9M 2014 9M 2015 9M 2016 9M 2017 9M EU Russia China Metals&minerals Manufacturing Georgia Iraq Other countries Gold&jewelry Other Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները: Մետաղների գների Մշակող արդյունաբերությունում պատրաստի սննդամթերքի բարձրանալու և արտահանման արժեքը 28 տոկոսով բարձրացավ՝ 2017 թվականի Ռուսաստանում աճի առաջին 9 ամիսների ընթացքում արտահանման մեջ դրա վերականգնման մասնաբաժինը 21-ից տոկոսից բարձրացնելով 23 տոկոսի: Հումքային պայմաններում 2017 ապրանքների արտահանման աճն ուղղված էր մետաղներին և թվականի առաջին 9 հանքանյութերին, որոնք այս տարվա առաջին 9 ամիսներին 36 ամիսներին տոկոսով գերազանցում էին 2016 թվականի նույն արտահանումը ժամանակահատվածի ծավալները, ինչով և բացատրվում է ընդհանուր նախորդ տարվա արտահանման աճի կեսը (8-րդ և 9-րդ գծապատկերներ): նույն Արտահանման ընդհանուր ցուցանիշում դրանց հավաքական ժամանակահատվա- մասնաբաժինը 2016 թվականին բարձրացավ՝ 38 տոկոսից հասնելով 44 ծի նկատմամբ տոկոսի: 2016 և 2017 թվականներին պղնձի (որին բաժին է ընկնում ավելացավ շուրջ 20 ընդհանուր արտահանման շուրջ մեկ երրորդը), ոսկու և ալյումինի տոկոսով: գներում էլ բարենպաստ տեղաշարժեր գրանցվեցին (գծապատկեր 12 և 13): Ներմուծումը, որը 2016 թվականին գրեթե անփոփոխ էր, 2016 թվականի վերջից մինչ սեպտեմբեր աճեց՝ 23 տոկոսով բարձր լինելով նախորդ տարվա մակարդակից: Կապիտալ ապրանքների ներմուծման աճը ևս նշանակալի էր, ընդ որում մեքենա-սարքավորումների ներմուծումն աճեց 30 տոկոսով՝ 4 տոկոսային կետով նպաստելով ընդհանուր ներմուծման աճին: |13 Գծապատկեր 10. Պղնձի հանքաքարի Գծապատկեր 11. Չզտված պղնձի արտահանումը արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ մետրիկ տոննայի դիմաց) մետրիկ տոննայի դիմաց) 170 8.2 30 8.2 130 7.0 20 7.0 90 5.8 10 5.8 50 4.6 0 4.6 2013 2014 2015 2016 2017 2013 2014 2015 2016 2017 Export of copper ores and concentrates (mln.… Export of unrefined copper (mln. USD) Copper, thous. US$ per mt (RHS) Copper, thous. US$ per mt (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի ապրանքների ապրանքների գների տվյալները, աշխատակիցների գների տվյալները, աշխատակիցների հաշվարկները: հաշվարկները: Գծապատկեր 12. Չմշակված ոսկու Գծապատկեր 13. Ալյումինի փայլաթիթեղի արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և արտահանումը (միլիոն ԱՄՆ դոլար) և համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ համաշխարհային գները (հազ. ԱՄՆ դոլար մեկ դոլար/տրոյական ունցիա) մետրիկ տոննայի դիմաց) 26 2.2 45 1.7 24 2.0 35 1.5 22 1.8 25 1.3 20 1.6 15 1.1 18 1.4 2013 2014 2015 2016 2017 2013 2014 2015 2016 2017 Export of gold, unwrought (mln. USD) Export of aluminium foil (mln. USD) Gold (thous. US$/troy oz) Aluminum, thous. US$ per mt (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի ապրանքների ապրանքների գների տվյալները, աշխատակիցների գների տվյալները, աշխատակիցների հաշվարկները: հաշվարկները: Զբոսաշրջության Տարվա առաջին կիսամյակի տվյալներից հետևում է, որ աճը արդյունքներն հիմնականում պայմանավորված էր Ռուսաստանից և Իրանից առաջանցիկ աճ զբոսաշրջիկների ժամանումներով: Եվրոպացի զբոսաշրջիկներին գրանցեցին. 2017 բաժին ընկավ ընդհանուր ժամանումների շուրջ 20 տոկոսը՝ շուրջ 5 թվականի առաջին 9 տոկոսով ավելանալով նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի ամիսներին, նախորդ համեմատ (գծապատկեր 14): Այսուհանդերձ Հայաստանի տարվա նույն զբոսաշրջության ոլորտը դեռ աճելու զգալի հնարավորություն ունի: ժամանակահատվա- Համաշխարհային բանկի վերջին ուսումնասիրության մեջ 2 նշվում է, 2Հայաստանի հարավային միջանցքի զբոսաշրջության զարգացման ռազմավարություն, 2015 թ. մարտ http://documents.worldbank.org/curated/en/528101467988937597/Armenia-South-corridor-tourism- development-strategy. 14| ծի համեմատ, որ զբոսաշրջության ոլորտի ներուժը կընդլայնվի այցելուների թիվն ենթակառուցվածքում ներդրումների ու բարելավումների, աճեց 21 տոկոսով: մարքեթինգն ավելացնելու և խթանումն ու վերապատրաստումը լավացնելու շնորհիվ: 2017 թվականին ԱՄՆ դոլարով դրամական փոխանցումները 2014 թվականի դրամական փոխարժեքի ճգնաժամից հետո անկում ապրեցին՝ պայմանավորված փոխանցումները ծավալի նվազմամբ և ռուսական ռուբլու արժեզրկմամբ, արժույթ, սկսեցին աճել 2016 որով վարձրատրվում է Հայաստանից արտագաղթածների մեծ մասը: թվականին Դրամական փոխանցումների թույլ ցուցանիշը պահպանվեց 2015 և նվազագույն 2016 թվականներին: Դրամական փոխանցումները սկսեցին նորից մակարդակի բարձրանալ միայն 2017 թվականին. տարվա առաջին կիսամյակում հասնելուց հետո: գրանցվեց 12 տոկոս աճ՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ (գծապատկեր 15): Ընդհանուր տրանսֆերտների չորս հինգերորդը բաժին է ընկնում Ռուսաստանից իրականացվող դրամական փոխանցումներին, իսկ 10 տոկոսը ստացվում է ԱՄՆ-ից: Գծապատկեր 14. Զբոսաշրջիկների Գծապատկեր 15. Դրամական փոխանցումները ժամանումները՝ ըստ ծագման երկրի 2015-2017 2010 –2017 թվականի 1-ին կիսամյակ թվականներին (փոփոխությունը նախորդ տարվա նույն (հազ. անձ) ժամանակահատվածի նկատմամբ, տոկոս) 1 500 26 30 1 200 20 900 14 15 600 8 300 2 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 -4 H1 2015 H1 2015 2016 H1 2016 2017 H1 -15 Russia EU USA Iran -30 Other countries Yoy change, % (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկներ: աշխատակիցների հաշվարկներ: |15 Օտարերկրյա Օտարերկրյա Գծապատկեր 16. Զուտ օտարերկրյա ուղղակի ուղղակի ցածր և ուղղակի ներդրումները. 2010-2017 թվականի 1-ին չբազմազանեցված ներդրումները կիսամյակ ներդրումները (ՕՈՒՆ) 2017 (տոկոս ՀՆԱ-ի նկատմամբ) պահպանվում են. թվականի առաջին 6 դրանց մակարդակի կիսամյակում 30 5 բարձրացումը տոկոսով բարձր էին 4 քաղաքականության 2016 թվականի 3 լուրջ մարտահրավեր առաջին 2 է: կիսամյակի 1 համեմատ՝ բարձրանալով շատ 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 ցածր բազայից: H1 Այնուամենայնիվ Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի դրանք նվազեցին հաշվարկներ: ՀՆԱ-ի նկատմամբ մասնաբաժնի արտահայտությամբ (գծապատկեր 16): ՕՈՒՆ-ները հիմնականում ուղղվեցին հանքարդյունաբերության ոլորտ: ՀՀ կառավարությունը քայլեր ձեռնարկեց ներդրումային մթնոլորտի բարելավման ուղղությամբ, ընդ որում՝ փոփոխելով ՕՈՒՆ-ների մասին օրենքը՝ միջազգային լավագույն փորձին համահունչ ներդրողների պաշտպանությունը բարելավելու համար: Օրենքի նախագծին նպաստեց Համաշխարհային բանկի խմբի տեխնիկական աջակցությունը և խորհրդատվությունը: Նախագիծը հաստատվել է կառավարությունում և պատրաստ է ուղարկվելու խորհրդարան: Պարտք և հարկաբյուջետային քաղաքականություն Կառավարությունը 2015 և 2016 թվականներին գրանցելով ՀՆԱ-ի, գործադրում է համապատասխանաբար, 4.8 և 5.5 տոկոս պակասուրդ և Հայաստանի հարկաբյուջետային հարկաբյուջետային կանոնով սահմանված ՀՆԱ-ի 50 տոկոսի շեմը դիրքի գերազանցող պարտքի պայմաններում 3 կառավարությունը 2017 կոնսոլիդացման թվականի բյուջեով սկսեց հարկաբյուջետային կոնսոլիդացումը, ընդ ջանքեր, ընդ որում՝ որում՝ պակասուրդի թիրախը 3 տոկոսից ցածր էր (գծապատկեր 17 և սպասվում է, որ 2017 18): 2017 թվականի առաջին եռամսյակում հավաքված հարկերը բյուջեի թվականի բյուջեի սկզբնական ծրագիրը գերազանցեցին՝ պայմանավորված ՀՆԱ-ի պակասուրդը սպասվածից բարձր աճով: Ի պատասխան՝ ապրիլին կկազմի ՀՆԱ-ի շուրջ կառավարությունը վերանայեց բյուջեի ծրագիրը, այդ թվում թե՛ 2.8 տոկոսը: եկամուտների և թե՛ ծախսերի ծրագրային ցուցանիշները՝ ավելի մեծ 3«Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքը ներառում է պարտքի առավելագույն խիստ շեմ՝ նախորդ տարվա ՀՆԱ-ի 60 տոկոսի չափով և «պարտքի արգելակ»՝ նախորդ տարվա ՀՆԱ-ի 50 տոկոսի չափով, որի դեպքում գործում է վերջին երեք տարիների միջին ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից պակաս բյուջեի պակասուրդի պահանջը: Կանոնն ունի կոշտ առավելագույն շեմ. ՀՆԱ-ի 60 տոկոս առավելագույն շեմի գերազանցման դեպքում այլևս չի կարելի պարտք թողարկել: 16| ֆինանսավորում նախատեսելով կապիտալ ծախսերի համար, որոնք սկզբնական բյուջեում սեղմվել էին: 2017 թվականի առաջին 9 ամիսների տվյալներով բյուջեի պակասուրդը սպասվածից, այսինքն՝ վերանայված ծրագրի համեմատ՝ շատ ավելի ցածր էր՝ հիմնականում պայմանավորված կանխատեսվածից ցածր ընթացիկ և կապիտալ ծախսերով: Գծապատկեր 17. Հարկաբյուջետային Գծապատկեր 18. Հայաստանի պարտքի զարգացումները 2010-2017 թվականներին դինամիկան 2007-2017 թվականներին (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) 30 60 20 40 10 20 0 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017f 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017f -10 Total revenues Total expenditures External debt Domestic debt Fiscal balance CBA's external debt Աղբյուրը՝ ՖՆ, ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՖՆ, ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները: 2017 թվականին 2017 թվականի առաջին Գծապատկեր 19. Հարկային եկամուտները հավաքված հարկերն 9 ամիսների ընթացքում 2015-2017 թվականներին ավելացան, սակայն հարկային (առաջին 9 ամիսներ, միլիոն ՀՀ դրամ) ըստ բյուջեի եկամուտներն աճեցին 1 000 000 8 հավակնոտ (նախորդ տարվա նույն վերանայված ժամանակահատվածի 500 000 4 ծրագրերի՝ նկատմամբ), սակայն թերակատարվեցին: այդ ժամանակահատվածի 0 0 2015 9M 2016 9M 2017 9M վերանայված VAT Excise tax կանխատեսումից 7 Profit tax Income tax Customs duty Other taxes տոկոսով պակաս էին Աղբյուրը՝ ՖՆ,, Համաշխարհային բանկի (գծապատկեր 19): աշխատակիցների հաշվարկներ Նախորդ տարվա նկատմամբ աճը հիմնականում պայմանավորված էր ԱԱՀ-ի, ակցիզային հարկի, մաքսատուրքի և բնապահպանական հարկերով 4: Վերջինիս աճը 61 տոկոս էր: Չնայած երրորդ եռամսյակում հարկերի 4 Բնապահպանական հարկերը ներառում են բնապահպանական և բնօգտագործման վճարները, ինչպիսիք են ռոյալթիները, շրջակա միջավայր վնասակար նյութերի արտանետման և ջրի, կենսաբանական ռեսուրսների կամ պինդ հանքային պաշարների հանքավայրերի սպառման համար: |17 հավաքման տեմպի դանդաղմանը՝ դեռևս սպասվում է, որ հարկեր- ՀՆԱ հարաբերակցությունը մինչև 2017 թվականի վերջը կաճի: Ընթացիկ ծախսերը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ ավելի ցածր էին, մասնավորապես՝ սուբսիդիաների համար, իսկ սոցիալական ծախսերն ավելացան համեստ չափով՝ 2 տոկոսով: Կապիտալ ծախսերը, ընդհակառակը, առաջին 9 ամիսների ընթացքում 7 տոկոսով բարձրացան, սակայն կազմեցին վերանայված բյուջեով տվյալ ժամանակահատվածի համար նախատեսվածի 60 տոկոսը: Կապիտալ ծրագրերի իրականացման, օրինակ՝ «Հյուսիս- հարավ» ճանապարհի շինարարության երկարատև դժվարությունները դեռևս կարգավորված չեն և շարունակում են կաշկանդել պետական ներդրումները: 2018 թվականի 2018 թվականի պակասուրդի կեսը կֆինանսավորվի ներքին պետական բյուջեի աղբյուրներից, ընդ որում՝ ՀՆԱ-ի նկատմամբ արտաքին նախագծում ֆինանսավորման մասնաբաժնի նվազմամբ: Կանխատեսվում է, որ շարունակվում է ՀՆԱ-ի նկատմամբ ընթացիկ ծախսերը, 2017 թվականի բյուջեի հարկաբյուջետային ծրագրի համեմատ, կնվազեն երկու տոկոսային կետով: Կապիտալ կոնսոլիդացման ծախսերը նվազեցվել են նաև մինչև ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից ցածր ուղին՝ մակարդակը՝ մասամբ պայմանավորված ծրագրերին կապակցված կանխատեսելով արտաքին ֆինանսավորման նվազմամբ: ՀՆԱ-ի 2.7 տոկոսի պակասուրդ: Աղյուսակ 2. Պետական բյուջե (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) 2016 թ. 201 7 թ. 2018 թ. Փաստ. Վերանայ բյուջեի - ված նախագիծ ծրագիր Ընդամենը եկամուտներ և 23.1 24.4 22.3 դրամաշնորհներ Հարկային եկամուտներ և 21.3 22.2 21.3 պետական տուրքեր 1/ Պաշտոնական 0.6 0.7 0.6 տրանսֆերտներ/դրամաշնորհներ Այլ եկամուտներ 1.2 1.6 0.4 Ընդամենը ծախսեր 28.5 27.3 25.0 Ընթացիկ ծախսեր 25.2 24.0 22.1 Ոչ ֆինանսական ակտիվներով 3.3 3.3 2.9 գործարքներ Պակասուրդ -5.5 -2.8 -2.7 Ներքին ֆինանսավորում 2.1 1.2 1.3 Արտաքին ֆինանսավորում 3.4 1.6 1.4 Աղբյուրը՝ ՖՆ: 18| 1/ 2018 թվականի բյուջեի նախագծում հարկային եկամուտների ծածկույթը փոխվեց, սակայն առանց ԱԱՀ վերադարձի, այսինքն՝ համադրելի չէ նախորդ տարիների հետ: ՀՆԱ-ի 50 տոկոսից Կառավարության պարտքը 2016 թվականի վերջին հասավ 52 տոկոսի, բարձր պետական որի 80 տոկոսն արտաքին պարտքն էր, ինչը միայն մասամբ էր պարտքի դեպքում արտոնյալ պայմաններով: Հարկաբյուջետային գործող կանոնը հարկաբյուջետային պահանջում էր պակասուրդը պահպանել ՀՆԱ-ի 3 տոկոսից ցածր կանոնը պահանջում մակարդակում: Այս պահանջը կատարելու համար կառավարությունը է հարկաբյուջետային հետաձգել է արտաքին ֆինանսավորմամբ որոշ կապիտալ ծախսեր: կոնսոլիդացում: Ֆինանսների նախարարությունում պետական պարտքի գործող Կառավարությունը օրենքը փոփոխման գործընթացում է, որի նպատակն է ճշգրտում է կանոնը ՝ հարկաբյուջետային կանոնն ավելի ճկուն և հակացիկլային դարձնել այն ավելի ճկուն և կապիտալ ծախսերի առաջնահերթության սահմանմամբ և ծախսային աճին աջակցող կանոնի սահմանմամբ, ինչը կզսպի ընթացիկ ծախսերը՝ պարտքի դարձնելու համար: գործող շեմը թողնելով անփոփոխ: Սոցիալական ոլորտ և աշխատանքի շուկաներ Հայաստանում Աշխատունակ տարիքի բնակչության զբաղվածության 50 տոկոս պահպանվում են ցուցանիշը պահպանվել է, ինչը տարածաշրջանում ամենացածրերի զբաղվածության թվում է և նվազել է 2013 թվականի 53.2 տոկոսի գագաթնակետից: ցածր և 2016 թվականին զբաղված էր կանանց 43 և տղամարդկանց 58 գործազրկության տոկոսից մի փոքր ավելին: Գործազրկության ցուցանիշը համառորեն բարձր բարձր պահպանվեց՝ 2017 թվականի երկրորդ եռամսյակում ցուցանիշները: կազմելով 17.8 տոկոս և միայն 1.2 տոկոսային կետով ցածր լինելով 2010 թվականի ճգնաժամի ժամանակ գրանցված գագաթնակետից՝ 19 տոկոսից: Գործազրկության ցուցանիշն ամենաբարձրը մայրաքաղաք Երևանում էր, որ ըստ հաշվարկների՝ 2016 թվականին կազմեց 29.1 տոկոս: Իսկ գյուղական վայրերում գործազրկությունը ցածր էր՝ պայմանավորված գյուղատնտեսությունում ինքնազբաղվածության բարձր ցուցանիշով (հիմնականում փակ տնտեսություններ և չվճարվող հողագործական աշխատանք): Գծապատկեր 20. Գործազրկության և աշխատուժում |19 ընդգրկվածության ցուցանիշները 2010-2017 թվականներին (տոկոս) 22 64 20 62 18 60 16 58 14 56 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Unemployment rate (% ) Economically active pop. (% of labor resources) (RHS) Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: 2014 -2016 Աղքատության գծից ներքև ապրող բնակչությունը 2014-2016 թվականների թվականների ընթացքում փոքր-ինչ նվազեց: Այս իրողությունը խիստ ընթացքում տարբերվում էր նախաճգնաժամային ժամանակահատվածից, երբ աղքատության բարձր տնտեսական աճը նպաստեց կենսապայմանների էական ազգային գծից ներքև բարելավումներին, և աղքատությունը 2001-2007 թվականների գտնվող բնակչության ընթացքում կիսով չափ պակասեց: Աղքատության սահմանափակ մասնաբաժինը նվազումը գյուղական վայրերում գյուղատնտեսական արտադրանքի չափավոր նվազել է՝ համեստ աճի և քաղաքային վայրերում մշակող արդյունաբերության 30.0 տոկոսից մինչև և ծառայությունների ոլորտի սահմանափակ աճի արտացոլումն է, 29.4 տոկոս: ինչը բավարար չէր հետագա աշխատատեղերի ստեղծմանը նպաստելու համար: Ավելին, Ռուսաստանից դրամական փոխանցումների անկման հետևանքով սպառման աճը նվազեց երկրի բոլոր տնային տնտեսությունների համար: Տարածքային անհամաչափությունները պահպանվում են, ընդ որում՝ աղքատության ցուցանիշներն ամենաբարձրը Երևանից դուրս քաղաքային վայրերում են, որտեղ գործազրկության բարձր մակարդակը և շարունակվող արտագաղթը կայուն տնտեսական աճի համար մարտահրավերներ են առաջացնում: 2010-2015 Գծապատկեր 21. Մեկ շնչին բաժին ընկնող թվականներին միջին եկամուտը և աղքատության ազգային տարեկան սպառման ցուցանիշը 2010-16 թվականներին 20| աճը ստորին 40 2010-2015 տոկոսի համար թվականներին 4,000 37 կազմեց 3.4 տոկոս՝ տնտեսական աճի 3,700 ընդհանուր շնորհիվ բնակչության 3,400 31 բնակչության 4.3 բոլոր հատվածների 3,100 2,800 տոկոսի համեմատ: եկամուտներն ու 2,500 25 սպառումն ավելացան 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 և նպաստեցին միջին խավի աճին, սակայն Per capita GDP, USD աղքատ տնային National Poverty rate (%)_RHS տնտեսությունների Աղբյուրը՝ ԱՎԾ: շրջանում սպառման աճն ավելի ցածր էր, ինչը վերածվեց ավելի մեծ անհամաչափությունների և խոր անհավասարության: Աղքատ տնային տնտեսությունները մնում են զրկված բազմակի և համընկնող ուղղություններով, և բարեկեցության ոչ դրամական ցուցանիշները (այդ թվում՝ համարժեք տնային պայմանների և հանրային ծառայությունների հասանելությունը) մատնանշում են զարգացման խզումները, որոնք հաճախ կապված են տարածքային անհամաչափությունների հետ: Դրամավարկային և փոխարժեքի քաղաքականություն 2015-2016 Դրամավարկային քաղաքականությունը 2014 թվականի վերջում և թվականներին 2015 թվականին խստացվեց, ընդ որում 2015 թվականի օգոստոսին ՀՀ դրամավարկային ԿԲ-ն վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը բարձրացրեց մինչև 10.5 քաղաքականության տոկոս: Քաղաքականության պայմաններն այնուհետև թուլացվեցին, մեղմումը 2017 տոկոսադրույքը հաջորդ մեկուկես տարիների ընթացքում նվազեց 450 թվականին սկսեց բազիսային կետով՝ այս տարվա փետրվարին հասնելով 6 տոկոսի: ազդեցություն Դրանից հետո այն անփոփոխ է մնացել (գծապատկեր 22): ունենալ, ընդ որում Տնտեսական աճը 2017 թվականի սկզբից բարձրացավ՝ դեռևս ցածր տնտեսական գնաճի ցուցանիշի փոքր աճով: Այնուամենայնիվ իրական ակտիվության աճն տոկոսադրույքները բարձր են մնում՝ կազմելով շուրջ 5 տոկոս ուղեկցվեց գնաճի (գծապատկեր 23): փոքր ավելացմամբ: |21 Գծապատկեր 22. Վերաֆինանսավորման, Գծապատկեր 23. Վերաֆինանսավորման ավանդների և վարկավորման իրական տոկոսադրույքը 2012-2017 տոկոսադրույքները 2015-2017 թվականներին թվականներին (տոկոս) (տոկոս) 20 12 15 9 10 6 5 3 Jul Jul Mar May Sep Mar May Sep Jul Mar May Sep Jan Nov Jan Nov Jan 0 2015 2016 2017 Mar Jun Sep Mar Jun Sep Mar Jun Sep Mar Jun Sep Mar Jun Sep Mar Jun Sep Oct Dec Dec Dec Dec Dec Policy rate Average deposit rate in AMD (over 1 year) 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Average lending rate in AMD (over 1 year) Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ՀՀ ԿԲ, Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: աշխատակիցների հաշվարկները: Դրամ-ԱՄՆ դոլար ՀՀ ԿԲ-ն շարունակում է հավատարիմ մնալ կառավարվող ճկուն փոխարժեքը 2017 փոխարժեքի քաղաքականությանը և միջամտում է միայն խոշոր թվականի տատանումները կանխելու համար: 2016 թվականի վերջին ընթացքում միջազգային պահուստները հասան 5.2 ամսվա ներմուծման համեմատաբար ծածկույթի և ընդհուպ մինչև 2017 թվականի հոկտեմբերը կայուն էր, որին, ի պահպանվեցին հարմարավետ՝ ներմուծման 4.5 ամսվա ծածկույթի թիվս այլոց, մակարդակում (գծապատկեր 24): ՀՀ ԿԲ-ի հաշվարկներով՝ իրական օժանդակեցին արդյունավետ փոխարժեքը հունվարից օգոստոսի վերջն ընկած դրամական ժամանակահատվածում արժեզրկվեց 8 տոկոսով՝ պայմանավորված փոխանցումների անվանական արդյունավետ փոխարժեքի արժեզրկմամբ (շուրջ 5 ավելի բարձր տոկոսով) և գնաճով ԵՄ-ում, Իրանում և Թուրքիայում գտնվող ցուցանիշը և Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկերների մոտ վերականգնումը (գծապատկեր 25): զբոսաշրջության ոլորտում: 22| Գծապատկեր 24. Համախառն միջազգային Գծապատկեր 25. Իրական արդյունավետ պահուստները 2010 – 2017 թվականներին փոխարժեքը 2011 – 2017 թվականներին (միլիոն ԱՄՆ դոլար) (1997 = 100) 2 500 5.5 150 2 000 5.0 140 1 500 4.5 1 000 4.0 130 500 3.5 120 0 3.0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 110 Oct 2011-Q1 2011-Q3 2012-Q1 2012-Q3 2013-Q1 2013-Q3 2014-Q1 2014-Q3 2015-Q1 2015-Q3 2016-Q1 2016-Q3 2017-Q1 Gross interntional reserves (mln. USD) In months of next year's imports of G&S (RHS) Աղբյուրը՝ՀՀ ԿԲ, Համաշխարհային բանկի Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: աշխատակիցների հաշվարկները: Ֆինանսական հատված 2017 թվականը 2017 թվականը բանկերը սկսեցին կապիտալի ավելի ամուր դիրքից, բանկերը սկսեցին ինչը տարեսկզբին նվազագույն կապիտալի պահանջի վեցապատիկ կապիտալի ավելի աճի շնորհիվ էր:Մի քանի միավորումներից և ձեռքբերումներից հետո ամուր դիրքից: Հայաստանում գործող օտարերկրյա և տեղական բանկերի թիվը 2017 թվականին նվազեց մինչև 17: Կապիտալի համարժեքության միջին ցուցանիշը հասավ 20 տոկոսի, ինչը զգալի բարձր է 12 տոկոս նվազագույն պահանջից: Չաշխատող վարկերի հարաբերակցությունը 2017 թվականի հունիսի վերջին 6 տոկոս էր: 2017 թվականի առաջին կիսամյակում բանկային ոլորտի շահույթն աճեց և եկամտաբերությունը, ըստ ակտիվների (ROA), հասավ 10.5 տոկոսի: Ներկա Մասնավոր հատվածի վարկավորումը 2017 թվականի առաջին 9 մարտահրավերը ամիսներին (նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի մասնավոր համեմատ) աճեց 13 տոկոսով: Դրամով վարկավորումն առաջին 9 հատվածում ամիսների ընթացքում, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի վարկավորման համեմատ, աճեց 23 տոկոսով, ինչի շնորհիվ այն հայտնվեց ընդլայնումն է, որը, համադրելի երկրների մեջտեղում՝ ըստ ՀՆԱ-ում դրա մասնաբաժնի կազմելով ՀՆԱ-ի 48 (գծապատկեր 26): Ամենավերջին տվյալներով՝ սպառողական տոկոսը, վարկերին և հիփոթեկին բաժին է ընկել ընդհանուր բանկային բարելավման տեղ չմարված վարկավորման շուրջ մեկ երրորդը, ինչը նվազել է 2008 ունի: թվականի 42 տոկոսից: Արդյունաբերության և առևտրի ոլորտներին բաժին էր ընկում չմարված առևտրային վարկերի, համապատասխանաբար, 20 և 17 տոկոսը (գծապատկեր 27): Առևտրային բանկերում ավանդները սեպտեմբերի վերջին 17 տոկոսով բարձր էին նախորդ տարվա մակարդակից: Դրամով ավանդները (և վարկերը) արտարժութային ավանդներից (և վարկերից) ավելի արագ աճեցին: Ֆինանսական դոլարացումը ինչ-որ չափով նվազեց՝ պայմանավորված ավելի կայուն փոխարժեքով, |23 սակայն մնում է նշանակալի: Ինչպես վարկերի, այնպես էլ ավանդների դոլարացման ցուցանիշները սեպտեմբերի վերջին նվազեցին մինչև մոտ 62 տոկոս նախորդ տարվա, համապատասխանաբար, 66 և 67 տոկոսից: Գծապատկեր 26. Առևտրային բանկերի Գծապատկեր 27. Առևտրային բանկերի կողմից չմարված վարկերը ռեզիդենտների ընդհանուր վարկավորումը՝ ըստ (ՀՆԱ-ի տոկոս) ոլորտների (2017 թվականի սեպտեմբերի վերջ, տոկոս) Other 70 sectors 60 9% Mortgage 50 Loans 40 9% Industry 30 20% Agriculture 20 6% 10 Consumer 0 Loans Constructio 21% n Trade 6% 17% Communic Services ations 9% 3% Աղբյուրը՝ ԱՄՀ, Ֆինանսական մատչելիության Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ: սոցհարցում (FAS): B. Կառուցվածքային բարեփոխումների օրակարգը Թեև նոր Հնգամյա ծրագիրը շեշտը դնում է լայնամասշտաբ բարեփոխման կառավարությունը վրա, այդ թվում՝ պետական կառավարման, տնտեսական հստակ ներկայացրել կառավարման, գործարար միջավայրի և սոցիալական է կառուցվածքային բարեկեցության ոլորտներում։ Ներդրումները թույլ են պահպանվում, բարեփոխման իր և կառավարությունն ընդունում է, որ դա լուրջ խնդիր է Հայաստանի հանձնառությունը, համար։ Կառավարությունը տվել է մի քանի նախաձեռնությունների իրականացումը մեկնարկը, այդ թվում՝ Ռազմավարական նախաձեռնությունների դանդաղ է ընթացել: կենտրոնի և Հայաստանի ներդրողների ակումբի ստեղծումը՝ ներքին և արտաքին մասնավոր ներդրումներ ներգրավելու համար։ Դրանց իրավասություններն են՝ ներքին և արտաքին մասնավոր միջոցների ուղղորդումը կարևոր ոլորտների խթանմանը, օրինակ՝ էներգետիկայի, զբոսաշրջության, ենթակառուցվածքների, հանքարդյունաբերության և սննդի ու թեթև արդյունաբերության։ Մեկ տարի առաջ Հարկային նոր օրենսգրքի հիմնական նպատակներից է հարկային հաստատված համակարգի թափանցիկության և արդարացիության բարձրացումը՝ հարկային նոր փակելով սողանցքները, ինչպես նաև հարկային վարչարարության օրենսգիրքը լիարժեք բարելավումը՝ հարկեր-ՀՆԱ հարաբերակցությունը բարձրացնելու կգործի 2018 համար, ինչը համեմատաբար ցածր է համադրելի երկրներից: 2016 թվականից: թվականի հոկտեմբերին հարկային նոր օրենսգրքի ընդունումից 24| հետո, քաղաքական և գործարար շահերից ելնելով, արվել են բարեփոխումների որոշ տարրերի իրականացումը դանդաղեցնելու փորձեր։ Կառավարությունը համաձայնել է, ի թիվս այլոց, զբոսաշրջիկներին մատուցվող ծառայություններն ազատել ԱԱՀ-ից։ Նշված փոփոխություններն այժմ Ազգային ժողովում են։ Հայաստանի Համաշխարհային բանկի վերջերս վերանայված «Գործարարություն» վարկանիշը, ըստ (Դուինգ բիզնես) զեկույցում 5 Հայաստանը գործարարության Համաշխարհային դյուրությամբ 190 երկրների շարքում դասվել է 47-րդ տեղում՝ իջնելով բանկի 2018 նախորդ տարվա 38-րդից։ Ավելի ցածր տեղը արտացոլում է այլ թվականի երկրների արագ առաջընթացն իրենց գործարար և ներդրումային «Գործարարություն» մթնոլորտի բարելավման ուղղությամբ, ոչ թե Հայաստանի գործարար զեկույցի, ընկել է, և ներդրումային մթնոլորտի վատթարացումը։ Փաստորեն սակայն բարելավել է Հայաստանի կանոնակարգման ոլորտում 2016 և 2017 թվականներին իր կանոնակարգման կատարված փոփոխությունները հանգեցրին Հայաստանի արդյունքների կազմակերպությունների համար էլեկտրաէներգիայի միացման և միավորը: գույքի գրանցման հնարավորության բարելավումների։ Ներդրումային քաղաքականության և գործարար մթնոլորտի ուղղությամբ արձանագրվել է որոշ առաջընթաց։ Ակնկալվում է, որ շուտով ուժի մեջ կմտնեն ներքին մրցակցության մասին օրենքի փոփոխությունները և հակամրցակցային վարքագծի համար կպարտադրեն ավելի մեծ տուգանքներ և ավելի խիստ կանոններ: ՕՈՒՆ-ների օրենքում առաջարկվող փոփոխությունները, որոնք շեշտադրում են ներդրողների պաշտպանությունը և ներդրումների խթանները, ներկայացվել են Ազգային ժողովի քննարկմանը: Կառավարությունը պետական-մասնավոր գործընկերության (ՊՄԳ) մասին նոր օրենք մշակելու գործընթացում է՝ պետական ներդրումներում մասնավոր հատվածի ներգրավվածությունը դյուրացնելու համար: Առաջարկվող օրենքը խորհրդարանում քննարկվելու համար պատրաստ պետք է լինի մինչև 2018 թվականի փետրվարը: Հայաստանը 2013 թվականին Եվրասիական տնտեսական միությանն (ԵԱՏՄ) շարունակում է անդամակցելուց հետո Հայաստան-ԵՄ Արևելյան գործընկերության ամրապնդել կապերը համաձայնագրի շուրջ բանակցությունները դադարեցվեցին: ԵՄ-ի և Այնուամենայնիվ Հայաստանը հավատարիմ է մնում Եվրամիության տարածաշրջանի հետ իր կապերի ամրապնդման կողմնորոշմանը: Նոյեմբերի 24-ին երկրների հետ: ԵՄ-ն և Հայաստանը ստորագրեցին Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության համաձայնագիրը (ՀԸԳՀ), որը նպատակաուղղված է հարաբերությունների զգալի խորացմանը: Համաձայնագրով իրավական ամուր հիմք է ստեղծվում քաղաքական երկխոսության ամրապնդման, տնտեսական և ոլորտային համագործակցության ընդլայնման, առևտրի և ներդրումների նոր հնարավորությունների շրջանակի ստեղծման, ինչպես նաև Հայաստանի տնտեսական 5 http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/armenia |25 օրենքներն ու կարգավորումները ԵՄ-ի օրենքներին և կարգավորումներին մոտեցելու համար: Ներդաշնակեցումը կընդգրկի գործարարության կարգավորումները և գյուղատնտեսության, տրանսպորտի, շրջակա միջավայրի, սպառողների պաշտպանության և էներգետիկայի ոլորտի կարգավորումը: ՀԸԳՀ-ն ազատ առևտրի հետ կապված հեռահար դրույթներ չի պարունակում ի տարբերություն Ասոցացման համաձայնագրի, որի շուրջ Հայաստանը և ԵՄ-ն բանակցում էին 2013 թվականի ամռանը: Հայաստանն ամրապնդում է կապերը նաև իր հարավային հարևանի՝ Իրանի հետ, որի հետ այս տարվա օգոստոսին ստորագրել է փոխըմբռնման հուշագիր՝ Իրան-Հայաստան սահմանի երկու կողմերում էլ ազատ առևտրի գոտիների միջև համագործակցությունը խթանելու համար: ՀԲԽ–ի կողմից 2017 թվականին ՀԲԽ-ն պատրաստեց Հայաստանի համար Երկրի Հայաստանի՝ Երկրի համակարգված գնահատումը (ԵՀԳ)՝ Հայաստանի զարգացման համակարգված հիմնական մարտահրավերները և սահմանափակումները վեր գնահատմամբ վեր են հանելու նպատակով: ԵՀԳ-ով սահմանվում են նշված հանվում մարտահրավերների դիմագրավման չորս հիմնական ուղիները: Հայաստանի Դրանք են՝ (i) աճի վերահաշվեկշռման համար Հայաստանին զարգացման անհրաժեշտ է բացել շուկաները, օգտվել արտահանման հիմնական հնարավորություններից և հաղթահարել միակցելիության մարտահրավերները սահմանափակումները, (ii) աշխույժ արտադրողական մասնավոր և սահմանափակում- հատվածի ստեղծման համար Հայաստանին անհրաժեշտ է վերացնել ները: մուտքի արգելքները, (iii) ավելի ներառական աճի խթանման համար Հայաստանին անհրաժեշտ է վերացնել աշխատուժին մասնակցության ապախթանիչներն ու բարելավել աշխատանքի արտադրողականությունը և (iv) կայունության ապահովման համար Հայաստանին անհրաժեշտ է բազմաթիվ ճակատներով ստեղծել ազգային դիմակայունություն: C. Տնտեսական հեռանկարը Ակնկալվում է, որ Գծապատկեր 28. Միջնաժամկետ աճը 2017-2019 միջնաժամկետ թվականներին հեռանկարում աճը (տոկոս) կբարձրանա՝ 2019 թվականին հասնելով 4 տոկոսի: 26| Տնտեսության 8 միջնաժամկետ հեռանկարը մի 6 քանի ամիս առաջ 4 սկսեց բարելավվել՝ արտացոլելով 2 կառուցվածքային բարեփոխումների 0 օրակարգի առաջընթացը Աղբյուրը՝ ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի (մասնավորապես աշխատակիցների կանխատեսումները: գործարար և ներդրումային միջավայրի առումով) և հաշվի առնելով Ռուսաստանի տնտեսությունում ինչ-որ չափով ավելի կուռ, սակայն դեռևս համեստ տեղաշարժը (գծապատկեր 28 և աղյուսակ 2): Մասամբ պայմանավորված ավելի բարձր դրամական փոխանցումներով և 7 տարվա անընդմեջ անկումից հետո հաջորդ տարի ակնկալվում է շինարարության ոլորտի համեստ փոփոխություն: Գյուղատնտեսությունը սկսում է դանդաղ վերականգնվել, և պղնձի ավելի բարձր գները պետք է նպաստեն զուտ արտահանման շրջադարձին: Թեև սպասվում է հարկաբյուջետային իրավիճակի նկատելի բարելավում և 2019 թվականին ՀՆԱ-ի առնվազն 4 տոկոսին հասնելու դեպքում, չի ակնկալվում պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցության նվազում մինչև 2019 թվականը: Սպասվում է սպառողական գների վերադարձ դրական աճի՝ մասամբ պայմանավորված սննդամթերքի գների աճով: Սակայն սպասվում է, որ առնվազն մինչև 2019 թվականի վերջը գնաճը կպահպանվի ՀՆԱ-ի 4 տոկոսանոց թիրախից ցածր: Աղյուսակ 3. Ելակետայինի սցենար. ընտրված մակրոֆիսկալ ցուցանիշներ (տոկոս, եթե այլ բան նշված չէ) 2013 2014 2015 2016 2017կ 2018կ 2019կ Իրական ՀՆԱ-ի աճ 3.3 3.6 3.2 0.2 3.7 3.8 4.0 Գյուղատնտեսություն 7.6 6.1 13. -5.8 0.8 1.9 2.3 2 Արդյունաբերություն 6.3 -0.9 6.2 4.8 12. 8.9 7.7 5 Շինարարություն -7.4 -4.5 -3.1 - -1.5 3.2 3.5 10.8 Ծառայություններ 2.9 6.6 0.9 4.0 2.4 2.1 3.0 Սպառողական գների գնաճ, ժամանակահատվածի միջին 5.8 3.0 3.7 -1.4 1.0 3.5 3.2 Ընթացիկ հաշվի հաշվեկշիռ (ՀՆԱ-ի տոկոս) -7.3 -7.6 -2.6 -2.3 -4.0 -3.8 -3.6 Բյուջեի ընդհանուր/առաջնային պակասուրդ (ՀՆԱ-ի -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -2.8 -2.7 -2.6 |27 տոկոս) Կառավարության պարտք (ՀՆԱ-ի տոկոս) 40. 43. 48. 56.6 58. 59. 59. Հուշագրի կետ 9 7 7 9 6 3 Իրական ՀՆԱ-ի աճ (Ռուսաստան) 1.3 0.7 -2.8 -0.2 1.7 1.7 1.8 Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները, ԱՎԾ-ի, ՀՀ ԿԲ-ի և ՀՏՀ-ի հրապարակած տվյալները: Ծանոթ. Կլորացման պատճառով հնարավոր է, որ որոշ հանրագումարներ ճշգրիտ չհամընկնեն: 28| Ռիսկեր Հեռանկարի ռիսկերը Հնարավոր է, որ Ռուսաստանի և ապրանքների համաշխարհային կապված են գների վերականգնումը լինի շատ ավելի համեստ, սակայն Հայաստանի՝ լուրջ տնտեսության և վերականգնման կայունության հեռանկարի համար կառուցվածքային ամենամեծ ռիսկը կբխի լուրջ կառուցվածքային բարեփոխումների բարեփոխումների իրականացումն արագացնելու հնարավորությունը բաց թողնելուց, ընթացքն այդ թվում՝ կապված պետական կառավարման, մրցակցության արագացնելու քաղաքականության և գործարար միջավայրի հետ 6: Եթե համեստ հնարավորությունը վերականգնմամբ ընձեռվող հնարավորությունը չօգտագործվի, բաց թողնելու հետ, մասնավոր ներդրումների և արտադրողականության աճը թույլ կմնա, այդ թվում՝ կապված ընդ որում՝ զբաղվածության, աղքատության նվազեցման, պետական համընդհանուր բարգավաճման և պարտքի կայունության համար կառավարման, բացասական հետևանքներով: Զբաղվածության հնարավորություններ մրցակցության չառաջացնելու դեպքում երիտասարդ և կրթված աշխատողների զուտ քաղաքականության արտագաղթը կշարունակվի՝ էլ ավելի քայքայելով և գործարար արտադրողականության աճը: միջավայրի հետ: Հատուկ թեմա. Հայաստանի բնակչության միգրացիան և աճը 2003 թվականից ի Զուտ բնական աճը Գծապատկեր 29. Ընդհանուր բնակչության աճը վեր Հայաստանի (ծնունդներ հանած (տոկոս) բնակչությունն ամեն մահեր) 0.0 տարի կրճատվել է համեմատաբար 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 միջինը -0.5 կայուն է եղել՝ 2003 -0.2 տոկոսով, ընդ որում թվականից զգալի զուտ բնակչությունն -0.4 արտագաղթն ավելի ավելացնելով -0.6 քան չեզոքացրել է տարեկան միջինը զուտ բնական աճի 0.4 տոկոսային -0.8 համեստ ցուցանիշը: կետից մի փոքր ավելի: Ծնունդների -1.0 տարեկան դրական Աղբյուրը՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն նպաստը ընդհանուր բնակչության աճի գագաթնակետին՝ շուրջ 1.46 տոկոսային կետին հասավ 2010 թվականին և այդ ժամանակից ի վեր փոքր-ինչ նվազեց՝ 2016 թվականին բնակչության տարեկան աճն ավելացնելով շուրջ 1.35 տոկոսային կետով: Միևնույն ժամանակ 6Մանրամասները տե՛ս Հայաստան՝ երկրի համակարգված գնահատում. Ապագայի Հայաստանը, Համաշխարհային բանկի խումբ, 2017 (Systemic Country Diagnostic – Future Armenia, World Bank Group, 2017), որը հասանելի է http://pubdocs.worldbank.org/en/528851497370212043/Armenia-SCD-External- 170613-with-full-pics-Nistha-update.pdf հասցեում: |29 բնակչության տարեկան աճի վրա մահերի ազդեցության ավելացումն էական չի եղել (աղյուսակ 3 և գծապատկերներ 29 և 30): Միասին վերցրած և ավելացնելով հայ կրթված երիտասարդների զուտ արտագաղթը՝ այն բնակչության միջին տարիքն ավելացրեց ավելի քան երեք տարով: Աղյուսակ 3. Հայաստան՝ նպաստը բնակչության աճին 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ծնունդներ 1.33 1.44 1.46 1.42 1.40 1.38 1.42 1.39 1.35 Մահեր -0.88 -0.89 -0.91 -0.92 -0.91 -0.90 -0.92 -0.93 -0.94 Զուտ բնական աճ 0.44 0.55 0.55 0.51 0.49 0.48 0.51 0.46 0.41 Զուտ միգրացիա -1.10 -1.23 -1.24 -1.06 -0.62 -0.55 -0.78 -0.77 -0.81 Բնակչության աճի -0.65 -0.68 -0.69 -0.56 -0.13 -0.07 -0.27 -0.31 -0.40 ցուցանիշ Աղբյուրը՝ ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության աշխատակազմի և Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: Հայաստանի Հայաստանի բնակչության աճի դինամիկան հիմնականում բնակչության աճի պայմանավորված է զուտ բացասական միգրացիայով, որի դինամիկան հետևանքով վերջին տարիներին բնակչության տարեկան աճը հիմնականում պակասել է 0.6-ից 1.4 տոկոսային կետով: Զբաղվածության պայմանավորված է բացակայությունը որպես կանոն արտագաղթի գերիշխող շարժառիթն արտագաղթով: է: 7 Արտագաղթի համեմատ՝ ներգաղթը Հայաստան նշանակալի երևույթ չի եղել 8: Սակայն Հայաստանը սիրիական հակամարտությունից հետո շուրջ 25 000 սիրիահայերի ընդունեց (Հայաստանի բնակչության 1 տոկոսից պակաս), որոնցից շատերը հավանաբար նախընտրեն մնալ Հայաստանում: Հայաստանից Նախքան համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը միգրացիան արտագաղթողների սկիզբ էր առնում Հայաստանի գյուղական վայրերից դեպի Երևան, գերակշիռ ապա՝ Ռուսաստան: Սակայն Հայաստանում աշխատաշուկայի մեծամասնությունը պայմանների վատթարացման պայմաններում (Երևանում 7 Հայաստանում միգրացիայի վերաբերյալ տնային տնտեսությունների հետազոտության զեկույցում (2014, Միգրացիայի միջազգային կազմակերպություն և Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայություն, http://www.un.am/up/library/Household_survey_eng.pdf)) բացահայտվել է, որ հարցվածների 62.8 տոկոսը հայտնել է, որ նախքան Հայաստանից մեկնելը գործազուրկ է եղել: 8 Հայաստանում միգրացիայի վերաբերյալ տնային տնտեսությունների հետազոտության զեկույցում բացահայտվել է, որ հարցվածների մեջ շատ փոքրաթիվ են արտասահմանից ժամանողները (հատկապես՝ ներգաղթողները և հայերի արտասահմանում ծնված ժառանգները), ընդհանուր թվով 129 հոգի: Կշռված ընտրանքում այս թիվը համապատասխանում էր 14 312 անձի (ընդհանուր բնակչության կես տոկոսից էլ պակաս): Ներգաղթողների մոտ գերիշխող պատճառաբանությունը «հուզական պատճառները» կամ ընտանիքն էին (ընդհանուրի 58.2 տոկոսը): 30| տղամարդիկ են և գործազրկության բարձր ցուցանիշներ և երկրորդային քաղաքներում երկրից մշտապես քիչ աշխատատեղերի ստեղծում) արտագաղթողներն այժմ գյուղական կամ վայրերից ուղղակի մեկնում են Ռուսաստան (հատկապես ժամանակավորա- գյուղատնտեսության ոլորտում անկման պես մեկնում են ժամանակահատվածներում): Տվյալ միտումն արտացոլում է Ռուսաստան Երևանում մատչելի բնակարանների ձեռքբերման դժվարությունը: աշխատելու: Ռուսաստանի դաշնային վիճակագրական ծառայության համաձայն՝ Հայաստանից միջազգային միգրանտների թիվը 2015 թվականին հասավ 45 670 անձի (Հայաստանի բնակչության 1.5 տոկոսը): Գծապատկեր 30. Հայաստան՝ նպաստը բնակչության աճին 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 -0.5 -1.0 -1.5 -2.0 -2.5 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Births Deaths Net Migration Population Growth Rate Աղբյուրը՝ Ազգային վիճակագրական ծառայության աշխատակազմ և Բանկի աշխատակիցների հաշվարկները: Տնային Հայաստանում միգրացիայի վերաբերյալ տնային տնտեսությունների տնտեսությունների հետազոտության մասին 2014 թվականի զեկույցում տեղեկություններ շուրջ մեկ են հավաքվել հայաստանցիների՝ երեք կամ ավելի ամսով տասերորդը արտասահման մեկնելու մտադրությունների վերաբերյալ: ընդգրկում է մեկ Հետազոտությամբ բացահայտվել է, որ տնային տնտեսությունների անդամ եկող տարի շուրջ 7.4 տոկոսի կազմում եղել է երեք կամ ավելի ամսով արտասահման արտասահման տեղափոխվելու մտադրություն ունեցող անդամ: Ի տեղափոխվելու տարբերություն արտագաղթածների առկա ցուցանիշում մտադրությամբ տղամարդկանց գերակշիռ մեծամասնության (գրեթե չորս հինգերորդը արական սեռի են), հնարավոր արտագաղթողների 44.3 տոկոսը բաժին է ընկնում կանանց: Մեկնելու մտադրություն ունեցողների կեսից ավելին (56 տոկոսը) նախատեսում է տեղափոխվել եկող տարի. այս խմբի մեկ քառորդից ավելին արդեն մեկնելու նախապատրաստություններ էր տեսել: Ինչ վերաբերում է կրթական մակարդակի հանգամանքին, ապա հետազոտությունը ցույց է տվել, որ առավել բարձր կրթությամբ |31 Ավելի լավ անձինք (այսինքն՝ բարձրագույն կրթությամբ անձինք) կրթությամբ հայերը, անհամաչափորեն են ներկայացված եղել հնարվոր մասնավորապես՝ արտագաղթողների թվում: Հետաքրքրական է, որ արտագաղթելու կանայք, մտադրությունն ավելի նշանակալի էր տղամարդկանց ավելի ցածր, անհամաչափորեն են իսկ կանանց ավելի բարձր կրթական մակարդակի դեպքում, ինչն նրակայացված արտացոլում է տղամարդկանց մոտ Ռուսաստանի շինարարության արտագաղթելու ոլորտում աշխատանքի տեղափոխվելու միտումը: Վերջին հարցը վերլուծությամբ 9 ներկայացվում է Հայաստանի արտագաղթի դիտրակողների ամենավերջին ալիքի առավել մանրակրկիտ պատկերը՝ թվում: առանձնացնելով երկու միտում՝ Հայաստանի գյուղական վայրերից ցածր որակավորմամբ ժամանակավոր աշխատողների պահպանվող միգրացիան (դեպի Ռուսաստան և նախկին խորհրդային երկրներ), ինչը գերակշռեց մինչև 2010 թվականների սկիզբը, և հետագայում բարձր որակավորմամբ մարդկանց միգրացիան դեպի Ռուսաստանի քաղաքային կենտրոններ, կամ ընկերությունների միջև տեղափոխումներ՝ ԱՄՆ կամ ԵՄ-ում գտնվող ընկերություններում: Հայաստանից Հաջորդ 12 ամիսներին արտագաղթելու մտադրություն ունեցող արտագաղթելու տղամարդկանց միայն 1.3 տոկոսը և կանանց 3.8 տոկոսն են նշել հիմնական կրթության (այսինքն՝ արտասահմանում սովորելու) պատճառներ: շարժառիթները եղել Որոշ փաստեր կան, որ պատմականորեն Հայաստանից են աշխատատեղերի արտագաղթելու տնտեսական շարժառիթը, համադրելի երկրների բացակայությունը, ոչ համեմատ, ավելի «հրող» գործոն է: Օրինակ՝ Միքայելյանը (2015) 11 բավարար եզրակացրել էր, որ Լիտվայից արտագաղթն ավելի զգայուն է վարձատրությունը, նշանակետ երկրի տնտեսական պայմանների նկատմամբ, իսկ տնային Հայաստանից արտագաղթն ավելի զգայուն է ներքին տնտեսական տնտեսության պայմանների փոփոխության նկատմամբ: Սակայն հնարավոր է, որ համար վաստակած այն նաև արտացոլի համեմատական դյուրինությունը, որով երկու գումարը և ապագայի երկրների քաղաքացիները կարող են աշխատելու համար մուտք անորոշությունը 10: գործել նշանակետ երկիր, ընդ որում ԵՄ երկրներն ընդհանուր առմամբ ներգաղթի ավելի խիստ օրենքներ ունեն: Սակայն հնարավոր է, որ այն չարտացոլի ավելի ուշ նկատված, Ռուսաստանի տնտեսական աճի տեմպի դանդաղմանը զուգահեռ, Ռուսաստանից 9 Gevorkyan, A., “Development through Diversity: Engaging Armenia’s New and Old Diaspora”, Migration Information Source, March 23, 2016 10 Նշված արդյունքները նման էին Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայության ու Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության 2007 թ. հունիսից նոյեմբեր ժամանակահատվածում իրականացրած «ՀՀ-ում արտաքին և ներքին միգրացիայի 2007 թվականի ընտրանքային հետազոտության» արդյունքներին: Հետազոտությամբ բացահայտվել է, որ արտագաղթի շարժառիթները հիմնականում կապված են աշխատանքի հետ: Աշխատանքի պակասը հիմնական շարժառիթն էր արտագաղթողների 43.3 տոկոսի համար, 32.5 տոկոսը մեկնել էր համապատասխան կենսամակարդակի ապահովման համար բավարար եկամուտներ վաստակելու անհնարինության պատճառով, և 7.3 տոկոսը երկրից հեռանալու համար որպես պատճառ էր նշել երկրի կամ բնակավայրի զարգացման որևէ հեռանկարի բացակայությունը: 11 Mikaelyan, H., “Migration of population of Armenia: Economic Factors”, Caucasus Institute, March 2015. 32| Հայաստան միգրանտների վերադարձի նշանակալի երևույթը: Արտագաղթ և աճ Որակավորված և Տնտեսագիտական տեսությունից հետևում է, որ եթե արտագաղթը կրթված պատճառ է դառնում կարևորագույն հմտությունների պակասին, աշխատողների անվանական աշխատավարձերն ավելանում են լայնամասշտաբ (արտադրողականության սահմանափակ չեզոքացնող արտագաղթը բարձրացումով): Այն կարող է ավելացնել աշխատավարձի ընդունելի նվազեցնում է ներքին ամենացածր չափը (ինչը կարող են անել նաև դրամական մրցունակությունն ու փոխանցումները) և նվազեցնել տնտեսական ակտիվության արտադրողականու- մակարդակը: Երիտասարդ և հմուտ աշխատողների կորուստը, որ թյունը և գրանցվում է Հայաստանում, նաև ազդում է բյուջեի վրա, քանի որ դանդաղեցնում է զբաղվածության ավելի փոքր բազայի պայմաններում այն պետք է աճի և եկամտի օժանդակի տարեցներով բեռնվածության աճող գործակցի և զուգամիտումը 12: սոցիալական պաշտպանության և առողջապահական հարակից ծախսերին: Եթե թույլ հաստատությունները և կառավարումը նպաստում են երիտասարդների և կրթվածների մոտ արտագաղթի շարժառիթներին, «փոփոխություն կատարողների» կորուստը կարող է դանդաղեցնել բարեփոխումների տեմպը: Բավականաչափ մեծ լինելու դեպքում դրամական փոխանցումների ներհոսքը կարող է թուլացնել մրցունակությունը փոխարժեքի փոփոխությունների միջոցով (հոլանդական հիվանդություն) 13, մանավանդ եթե դրանք ուղղվում են սպառմանը (ինչպես սովորաբար Հայաստանի դեպքում է) 14: Դրա չեզոքացման ուղիներից մեկը դրամական փոխանցումների օգտագործումն է արտադրողականությունը բարձրացնող ներդրումների համար: 1990-ականների վերջի մակրոտնտեսական կայունացումից հետո Հայաստանի սփյուռքը սկսեց ռեսուրսներն ուղղել բիզնես ձեռնարկություններ. շատերին գրավել էր կառավարության մասնավորեցման նախաձեռնությունը : Սակայն 15 Հայաստանի թույլ գործարար մթնոլորտը հավանաբար նվազեցրեց արտադրողականության վրա սփյուռքի ներդրումների 12 Տե՛ս, օրինակ, Atoyan, R., et al., “Emigration and Its Economic Impact on Eastern Europe”, IMF Staff Discussion Note, SDN/16/07, July 2016. 13 Հայաստանի ստացած դրամական փոխանցումները, ՀՆԱ-ի համեմատ, Արևելյան Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի երկրների շարքում ամենաբարձրներից են: 14 Մեկ ուշագրավ բացառություն է դրամական փոխանցումների օգտագործումը կրթական ծախսերի ֆինանսավորման համար (տե՛ս, օրինակ, ՏՀԶԿ/Կովկասյան հետազոտությունների ռեսուրս կենտրոն՝ Հայաստան (2017 թ.). Հանրային քաղաքականության, միգրացիայի և զարգացման միջև փոխադարձ կապերը Հայաստանում, Փարիզ (OECD/Caucasus Research Resource Center - Armenia (2017), Interrelations between Public Policies, Migration and Development in Armenia, Paris. http://dx.doi.org/10.1787/9789264273603-en). 15 Տե՛ս Գևորգյան (2016) http://dx.doi.org/10.1787/9789264273603-en). |33 ազդեցությունը, որոնց մեծ մասը կենտրոնացած էր անշարժ գույքում 16: Տնտեսական Անցած տասնամյակում Գծապատկեր 31. Դրամական շարժառիթով Հայաստանի ՀՆԱ-ի փոխանցումների տոկոսը ՀՆԱ-ում պայմանավորված տարեկան մեկ 22 արտագաղթը կարող տասներորդից մեկ 20 է նպաստել ներքին հինգերորդի չափով 18 տնտեսության վրա նպաստ ունեցած 16 ցնցումների դրամական 14 ազդեցության փոխանցումների 12 մեղմմանը տնային պայմաններում առկա է 10 տնտեսությունների եկամուտների աղբյուրների 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 եկամտի բազմազանեցման Աղբյուրը՝ ՀՀ ԿԲ, ԱՎԾ, Համաշխարհային բանկի աղբյուրների հնարավորություն: աշխատակիցների հաշվարկները: բազմազանեցմամբ: Փաստացի 2009 թվականի համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամից հետո, երբ մշտական և ժամանակավոր միգրանտների թիվը նշանակալիորեն ավելացավ, դրամական փոխանցումներն աճի միտում ունեցան՝ ՀՆԱ-ի 3.5 տոկոսից բարձրանալով և 2013 թվականին գագաթնակետին՝ 19.7 տոկոսի հասնելով (գծապատկեր 31) 17: Սակայն Հայաստանից արտագաղթողների մեծ կենտրոնացումը Ռուսաստանում (որտեղ բնակվում է Հայաստանից արտագաղթածների մեծ մասը) նաև խորացրել է Հայաստանի ներկա խոցելիությունը Ռուսաստանի տնտեսական պայմանների նկատմամբ, որոնք մի քանի տարի շարունակ թույլ են եղել՝ բախվելով նավթի համաշխարհային ցածր գների խնդրին: Միայն 2015 թվականին Ռուսաստանից դեպի Հայաստան ուղղվող դրամական փոխանցումները նվազեցին 35.8 տոկոսով: Սպասվում է, որ Սպասվում է, որ 2017 թվականին դեպի Եվրոպա և Կենտրոնական Հայաստան ուղղվող Ասիա դրամական փոխանցումների հոսքի 8.6 տոկոս աճ կգրանցվի դրամական ԱՄՆ դոլարի արտահայտությամբ 18, սակայն ռուբլու արժևորումը փոխանցումները, ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ նշանակում է, որ Ռուսաստանից՝ դեպի 16 ԳՄՀԸ-ի (GIZ) ուսումնասիրությամբ (Սփյուռքի հետ կապված ՕՈՒՆ-ի ներկա վիճակը Հայաստանում¸ Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերություն, 2011 թ.) եզրակացություն է արվել, որ հայկական սփյուռքի երկու երրորդը, որը ներդրումներ է կատարել Հայաստանի գործարար հնարավորությունների ուղղությամբ, գործարար մթնոլորտն անբարենպաստ է համարել՝ պայմանավորված ոչ բավարար պետական կառավարմամբ, հարկային քաղաքականությամբ և կառուպցիայով: 17 Համեմատության կարգով նշենք, որ 2016 թվականին Վրաստանում դրամական փոխանցումները կազմել են ՀՆԱ-ի 10.6 տոկոսը, իսկ Ղրղզստանում՝ 30.4 տոկոսը: 18 Տե՛ս Migration and Development: Recent Developments and Outlook, Brief 28, October 2017, World Bank, http://www.knomad.org/sites/default/files/2017-10/Migration%20and%20Development%20Brief%2028.pdf 34| Համաշխարհային Կենտրոնական Ասիայի երկրներ դրամական փոխանցումների տնտեսության հիմնական աղբյուրից, դրամական փոխանցումները՝ ռուբլու համեստ արտահայտությամբ, ըստ սպասումների, կնվազեն: Երկու տարվա վերականգնումն տնտեսական անկումից հետո Ռուսաստանի տնտեսության արտացոլելով, 2017 վերականգնումը և եվրագոտում զբաղվածության աճը դրական թվականին հեռանկար են ենթադրում 2018-2019 թվականների ընթացքում դեպի կպահպանվեն ՀՆԱ-ի Հայաստան դրամական փոխանցումների համար: շուրջ 14 տոկոսի չափով: Արտագաղթի բացասական ազդեցություններին դիմակայելու քաղաքականություն Հայաստանից • Բարձր արտագաղթին դիմակայելով՝ Հայաստանը կարող է արտագաղթածների որդեգրել աշխատուժին մասնակցությունը մեծացնելու հարցումները և քաղաքականություն աշխատուժի կազմում մնացած բնակչության տնտեսագիտական ավելի մեծ մասի ներգրավմամբ՝ բնակչության ծերացմամբ տեսությունը նշում պայմանավորված ավելացող ծախսերի հարցում օգնելու համար: են մի քանի ուղիներ, Օրինակ՝ հաշվի առնելով աշխատուժին Հայաստանի կանանց որոնցով Հայաստանը մասնակցության համեմատաբար ցածր ցուցանիշը՝ կարող է նվազեցնել և քաղաքականություն մշակողները կարող են բացահայտել գուցե շրջել կանանց համար աշխատանքի շուկա մուտք գործելու և շուկայում երիտասարդ ու մնալու խոչընդոտները և անդրադառնալ դրանց: հմուտ աշխատուժի • Ավելի լավ հաստատությունները (և կառավարման բարելավումը) արտահոսքը: կարող են մարդկանց մղել մնալ հայրենիքում, համոզել նախկինում արտագաղթածներին վերադառնալ և այլ երկրներից հմուտ աշխատուժ ներգրավել: Օրինակ՝ պետական կառավարման արդյունավետության բարելավումը և մասնավոր հատվածի գործունեության մթնոլորտի բարելավումը (այդ թվում՝ մրցակցության խոչընդոտները վերացնելով) կարող են մեծացնել արտադրողականությունը և բարձրացնել կենսամակարդակը: Արդյունքում ներդրումների աճը (այդ թվում՝ դրամական փոխանցումների միջոցով) կնպաստի արտադրողականության բարձրացմանը՝ ստեղծելով աճի, աղքատության կրճատման և համընդհանուր բարգավաճման բարեբեր շրջան: Հավելվածներ Աղյուսակ Ա 1. Մակրոտնտեսական և սոցիալական ընտրված ցուցանիշներ 2013 2014 2015 2016 2017f 2018f 2019f Projection |35 National Income and Prices (Percent, unless otherwise indicated) Nominal GDP (LCU bln) 4555.6 4828.6 5043.6 5079.9 5154.7 5400.1 5682.1 Nominal GDP per capita (US$) 3686 3856 3519 3540 3506 3586 3693 Real GDP growth 3.3 3.6 3.2 0.2 3.7 3.8 4.0 Private consumption growth 0.9 1.0 -7.8 -1.3 3.6 3.7 3.9 Gross investment growth -9.1 -3.0 -1.2 -8.7 3.9 4.2 4.3 Exports of goods and services growth 8.6 6.4 4.9 19.1 13.2 9.2 9.7 Imports of goods and services growth -2.1 -1.0 -15.1 7.6 14.2 10.3 10.6 Gross investment (percent of GDP) 22.3 20.9 20.7 18.4 18.7 19.1 19.5 Consumer price inflation, year-end 5.6 4.6 -0.1 -1.1 1.2 3.0 3.0 Consumer price inflation, period average 5.8 3.0 3.7 -1.4 1.0 3.5 3.2 GDP deflator 3.4 2.3 1.2 0.5 -2.1 1.0 1.2 Real exchange rate change 1.5 7.1 6.5 -0.7 ... … … External Accounts (Current US$ millions, unless otherwise indicated) Merchandise exports, of which: 1478.7 1547.3 1485.3 1782.9 1906.4 2013.8 2122.9 Key commodity exports 1214.5 1256.7 1224.1 1447.1 1601.1 1698.1 … Metals and minerals 716.2 688.3 704.8 691.6 761.8 807.2 … Products of prepared food 310.2 338.1 325.3 418.2 465.6 495.7 … Precious stones and metals 188.1 230.3 194.0 337.3 373.7 395.3 … Merchandise imports 4385.9 4424.4 3239.2 3292.4 3516.9 3747.2 3942.1 Current-account balance -813.0 -882.9 -272.4 -238.1 -415.2 -410.7 -397.9 as percent of GDP -7.3 -7.6 -2.6 -2.3 -4.0 -3.8 -3.6 Foreign direct investment, net 319.5 387.9 161.5 271.9 475.0 510.0 545.0 Total official international reserves 2251.6 1489.3 1775.3 2200.3 2060.0 2180.0 … Public external debt, total 3899.1 3785.3 4316.2 4805.6 5015.4 5184.6 5295.9 as percent of GDP 35.1 32.6 40.9 45.5 47.9 48.4 48.0 Consolidated Fiscal Accounts (Percent of GDP, unless otherwise indicated) Revenues 24.2 24.4 23.9 23.6 24.9 25.7 26.3 Expenditures 25.7 26.3 28.7 29.0 27.7 28.4 28.9 Overall fiscal balance -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -2.8 -2.7 -2.6 Primary fiscal balance -0.5 -0.6 -3.3 -3.5 -0.6 -0.5 -0.3 Non-commodity fiscal deficit -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 -2.8 -2.7 -2.6 Government debt and fiscal savings, net 40.9 43.7 48.7 56.6 58.9 59.6 59.3 Monetary Accounts (Percent, unless otherwise indicated) Base money growth 6.9 -8.9 4.6 18.0 … … … Real growth of credit to the private sector 6.1 16.3 -3.0 16.2 … … … Policy rate (eop) 7.75 8.50 8.75 6.25 ... … … Social Indicators Population, total (millions) 3.027 3.01 3.00 2.99 2.99 2.99 2.99 Population growth (percent) -0.32 -0.22 -0.40 -0.42 0.00 0.02 0.02 Unemployment rate (percent of labor force) 16.2 17.6 18.5 18.0 18.5 18.1 … Poverty rate, national (percent of 32.0 30.0 29.8 29.4 … … … population) International Poverty rate ($1.9 in 2011 PPP, 2.4 2.3 1.9 percent of population) Lower middle-income poverty rate ($3.2 in 18.9 16.4 13.5 … 2011 PPP, percent of population) 36| Inequality – Gini coefficient, (income), 0.372 0.373 0.374 0.375 … … … national Life expectancy (years) 74.8 75.0 75.0 75.0 … … … Sources: World Bank staff calculations and estimates based on official data published and provided by the authorities. Աղբյուրը՝ Համաշխարհային բանկի աշխատակիցների հաշվարկները և գնահատականները իշխանությունների հրապարակած և տրամադրած պաշտոնական տվյալների հիման վրա: Աղյուսակ Ա 2. Վճարային հաշվեկշիռ և պաշտոնական պահուստներ, (2013-2016 թվականներ) (միլիոն ԱՄՆ դոլար) 2013 2014 2015 2016 Current account balance -813.0 -882.9 -272.4 -238.1 Merchandise trade -2196.2 -2055.4 -1186.4 -944.4 Exports f.o.b. 1635.9 1698.1 1623.9 1890.7 Metals and minerals 716.2 688.3 704.8 691.6 Products of prepared food 310.2 338.1 325.3 418.2 Precious stones and metals 188.1 230.3 194.0 337.3 Imports f.o.b. 3832.0 3753.6 2810.3 2835.1 Services -125.0 -113.5 -95.4 -71.4 Primary income 682.5 541.1 442.9 224.2 Secondary income 825.6 744.9 566.5 553.4 Capital and financial account balance 1,582.8 259.7 754.7 921.1 Foreign direct investment 319.5 387.9 161.5 271.9 Portfolio investment 689.4 - 38.4 235.0 33.9 Other investment 489.5 - 160.2 292.9 580.4 Capital transfers 84.4 70.4 65.3 34.9 Errors and omissions -299.2 -36.5 -149.3 -232.1 Overall external balance 470.6 -659.6 332.9 450.8 Change in FX reserves at Central Bank -470.6 659.6 -332.9 -450.8 Memorandum items (USD millions): Official reserves, eop 2251.6 1489.3 1775.3 2204.1 SDR holdings 1.9 6.2 2.9 3.5 Foreign Exchange 2249.7 1483.2 1772.4 2200.6 GDP 11121 11610 10553 10572 Consumption 11022 11335 9624 9603 Gross capital formation 2476 2423 2188 1950 Exports of goods and services 3154 3316 3137 3496 Imports of goods and services 5360 5462 4418 4511 Source: World Bank staff calculations based on data published by CBA and NSS. Note: Some sums may not add up exactly due to rounding. |37 Աղյուսակ Ա 3. Հարկաբյուջետային համախմբված հաշիվներ, (2013-2016 թվականներ) (ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոս) 2013 2014 2015 2016 Revenue and grants 24.2 24.4 23.9 23.7 Tax revenue, of which 22.4 22.5 21.7 21.7 VAT 8.8 9.1 8.4 7.7 Profit tax 2.7 2.1 2.1 2.5 Income tax 5.6 6.0 6.2 6.5 Excise tax 1.1 1.0 1.0 1.2 Non-tax revenue 1.5 1.5 1.6 1.4 Capital revenue Grants 0.3 0.4 0.6 0.6 Expenditure and net lending 25.7 26.3 28.7 29.2 General government expenditures 25.7 26.3 28.7 29.2 Current expenses 22.7 23.4 25.4 26.1 Capital expenses and net lending 3.0 2.9 3.3 3.1 Overall fiscal deficit -1.5 -1.9 -4.8 -5.5 Primary fiscal deficit -0.5 -0.6 -3.3 -3.6 Deficit financing 1.5 1.9 4.8 5.5 Domestic borrowing, net -0.3 1.5 0.2 2.1 Foreign borrowing, net 1.8 0.4 4.6 3.4 Privatization Source: World Bank staff calculations based on data published NSS and MoF. Note: Some sums may not add up exactly due to rounding. 38|