Raport nr. 47539-AL REFORMA NĖ SEKTORIN MINERAR NĖ SHQIPĖRI, RISTRUKTURIMI DHE MUNDĖSITĖ NĖ TĖ ARDHMEN Qershor 2009 Seksioni i Naftės, Gazit dhe Minierave ECCAL Rajoni i Evropės dhe Azisė Qendrore Dokument i Bankės Botėrore Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Barasvlerėsit nė para Nė gjithė raportin, pėrllogaritjet janė bėrė nė dollarė amerikanė (pėrveēse kur kėrkohet ndryshe) Peshat dhe masat Sistemi metrik Ekipi drejtues pėr raportin Zėvendėspresidenti pėr Evropėn dhe Azinė Qendrore: Shigeo Katsu Drejtori pėr Shqipėrinė: Jane Armitage Menaxhere pėr Shqipėrinė: Camille Nuamah Menaxheri i Sektorit: Paulo de Sa Drejtuesi i ekipit tė punės: Michael Stanley, Specialist i parė pėr minierat Anėtarėt e ekipit tė punės: Adriana Eftimie, Specialiste minierash Andre Ufer, Pėrgjegjės i punimeve Nikolai Burcham, Gjeologjia ekonomike dhe gjeo-shkenca Ekipi i punės i shpreh vlerėsimin e vet Qeverisė dhe, nė mėnyrė tė veēantė, homologėve nė Ministrinė e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės, si dhe Agjencisė Kombėtare tė Burimeve Natyrore, pėr kontributin e tyre tė paēmueshėm gjatė pėrgatitjes sė kėtij Raporti. 2 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Tabela e lėndės A. REFORMA DHE MUNDĖSITĖ NĖ SEKTORIN MINERAR ............ 7 A. 1 Hyrje ......................................................................................................................... 7 B. VLERĖSIMI TEKNIK I POTENCIALIT TĖ SEKTORIT MINERAR . B. 1 Historiku................................................................................................................. 11 C. MENAXHIMI DHE ADMINISTRIMI I SEKTORIT ........................ 21 C.1 Pamje e pėrgjithshme e reformave nė sektorin minerar .......................................... 21 D. MUNDĖSITĖ E SEKTORIT MINERAR NĖ SHQIPĖRI NĖ TĖ ARDHMEN .................................................................................................... 28 D.1 Politikat bazė qė duhen marrė nė shqyrtim pėr tė ardhmen e sektorit minerar nė Shqipėri ........................................................................................................... 28 D. 2 Mbėshtetja e mundshme qė Banka Botėrore mund tė japė nė tė ardhmen ............. 36 Shtojca............................................................................................................. 38 Shtojca A: Histori e shkurtėr e sektorit minerar nė Shqipėri ............................................ 39 Shtojca B: Kėndvėshtrimi global pėr depozitat kryesore metalore .................................. 43 Shtojca C: Administrimi i sektorit, kuadri kryesor rregullator dhe objektivat institucionale ..................................................................................................................... 50 Shtojca D: Komponentėt kryesorė tė ligjit minerar .......................................................... 55 Shtojca E: Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) .............................. 62 Shtojca F: Mekanizmat e shpėrndarjes sė fitimeve nė komunitete ................................... 67 Shtojca G: Statistika pėr prodhimin e mallrave tė pėrzgjedhur ........................................ 71 3 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Prologu: Deklaratė e Ministrit tė Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės lidhur me raportin e Bankės Botėrore pėr Sektorin Minerar REPUBLIKA E SHQIPĖRISĖ MINISTRIA E EKONOMISĖ, TREGTISĖ DHE ENERGJETIKĖS DREJTORIA E PĖRGJITHSHME RREGULLATORE Nr. 4198 Prot. Tiranė, mė 22 maj 2009 Lėnda: Mbi draft raportin pėr ristrukturimin e sektorit minerar Znj. Camille Nuamah Menaxhere pėr Shqipėrinė Zyra e Bankės Botėrore E dashur znj. Nuamah, Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės e vlerėson kontributin e konsulentėve tė Bankės Botėrore, tė angazhuar nė hartimin e raportit pėr ristrukturimin e sektorit minerar nė Shqipėri, nė bashkėpunim tė ngushtė me Ministrinė e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės dhe institucionet nė varėsi tė saj. Duke vlerėsuar gjetjet e konsulentėve lidhur me pėrmirėsimin e klimės sė biznesit, nevojėn pėr njė ridizenjim tė procesit ligjor tė dhėnies sė licensave pėr tė shmangur parcelizimin e vendburimeve minerare dhe rritjen e efiēensės sė shfrytėzimit tė burimeve minerare, nė tė njėjtėn kohė, do tė dėshironim tė sillnim nė vėmendje progresin e madh qė ėshtė bėrė nė sektorin minerar nė Shqipėri gjatė kėtyre viteve: Njė numėr i konsiderueshėm kompanish, vendase dhe tė huaja, janė nė fazėn e zbulimit dhe shfrytėzimit, si tė mineraleve metalore, ashtu edhe tė atyre industriale. Shifrat e investimeve, gjithashtu, tregojnė rritje: investimet nga 650 milion lekė nė vitin 2005, arritėn nė 2.7 miliard lekė nė vitin 2008, pėr minierat e vogla. Fuqia punėtore nga 1.800 punonjės nė 2005 u rrit nė mbi 6.000 nė vitin 2008; prodhimi ėshtė rritur vit pas viti dhe tani po i afrohet volumit tė para viteve 90-tė, me rreth 3.5-4 milion ton minerale nė vit. Ndėrkohė, investimet e planifikuara nė minierat e mėdha tė kromit, bakrit dhe hekur-nikelit, si dhe nė prodhimin e ēimentos, kapin shifrėn e investimit mbi 1 miliard euro. Njė numėr kompanish shumė tė njohura janė nė mbyllje tė procedurave paraprake dhe kanė filluar investimet pėr njė industri tė fuqishme tė prodhimit tė ēimentos nė vendin tonė, duke shfrytėzuar me sukses lėndėn e parė minerare me cilėsi tė lartė. 4 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Njė Rėndėsi e veēantė i ėshtė kushtuar rritjes sė kapaciteteve pėrpunuese tė mineraleve tona. Nė kėtė drejtim, njė shoqėri turke e ka dyfishuar kapacitetin pėrpunues tė fabrikės sė pasurimit tė bakrit nė Fushė Arrėz. Nė sektorin e kromit, shoqėria mė e madhe minerare e kromit nė Shqipėri po fillon punėn pėr thellimin e pusit tė Bulqizės dhe pėrfundimin e furrės sė tretė nė impiantin metalurgjik tė Elbasanit, pėr tė arritur prodhimin e rreth 50.000 ton ferrokrom nė vit. Nė tė njėjtėn kohė, janė drejt pėrfundimit negociatat me njė konsorcium ndėrkombėtar pėr vėnien nė punė tė impiantit metalurgjik tė Burrelit, ku me ndėrtimin e tri furrave do tė realizohet prodhimi prej rreth 30-40 mijė ton ferrokrom nė vit, duke e ēuar prodhimin shqiptar tė ferrokromit nė shifra tė larta dhe tė paarritura mė parė lidhur me prodhimin botėror tė ferrokromit. Nė kėto katėr vite, kujdes i ėshtė kushtuar tėrheqjes sė investimeve tė kompanive tė huaja, sidomos pėr tė kryer eksplorime, duke kompensuar nė kėtė mėnyrė mangėsi tė momentit tė Shėrbimit Gjeologjik Shqiptar, pėr arsye tė buxhetit tė kufizuar. Aktualisht, shoqėri kanadeze, turke dhe kineze zotėrojnė licensa eksplorimi pėr mineralet e kromit, bakrit dhe hekur-nikelit. Pėr herė tė parė, nė vendin tonė njė shoqėri kanadeze ka pėrdorur me sukses metoda moderne gjeofizike tė eksplorimit ajror. Nisur edhe nga konkluzionet e raportit tė parė tė ekspertėve tė Bankės Botėrore pėr tė ulur efektet e mundshme negative tė copėzimit tė minierave tė vjetra nė dhjetra licensa tė vogla minerare (p.sh.: privatizimi nė vitet 1998- 1999 i minierave tė mėdha, si Batra, Tėrnova, Krasta etj.), Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės realizoi me sukses dhėnien e 4 licensave tė eksplorimit shoqėrisė kanadeze. Brenda sipėrfaqes sė kėtyre licensave, ndodhen mbi 60 licensa tė vogla, tė dala nga privatizimi i sipėrpėrmendur. Shoqėria kanadeze po lidh marrėveshje minerare me to, pėr ta ofruar shėrbimin e eksplorimit nė mėnyrė tė unifikuar pėr tė gjithė zonėn. Ky ėshtė hapi i parė dhe i domosdoshėm drejt njė shfrytėzimi tė rregulluar drejt unifikimit. Kujdes i vazhdueshėm ėshtė treguar lidhur me pėrmirėsimin e legjislacionit nė fushėn minerare. Pavarėsisht se Ligji nr. 7796, dt. 17 shkurt 1994, "Ligji minerar i Shqipėrisė", siē ka qenė edhe opinioni i ekspertėve tuaj, ėshtė njė ligj mjaft i mirė dhe i ka qėndruar kohės, nė vitet e fundit, i gjithė legjislacioni minerar i ėshtė nėnshtruar njė rishikimi tė kujdesshėm, nė favor tė biznesit minear, pėr tė rritur transparencėn e procedurave, pėr t'i lehtėsuar ato, por, njėkohėsisht, duke rritur kėrkesat pėr sigurinė nė punė tė minatorėve, nė njė vlerė fikse tė caktuar nga njė grup ekspertėsh. Sė fundi, deklarojmė se ristrukturimi i Agjencisė Kombėtare tė Burimeve Natyrore dhe koordinimi me Qendrėn Kombėtare tė Licensave ėshtė njė garanci mė shumė nė drejtim tė zbatimit me rigorozitet tė detyrimeve tė ndėrsjella ligjore nė kėtė fushė. Nė kėto kushte, mendojmė se kemi tė bėjmė me njė zhvillim nė rritje tė sektorit minerar, i cili, nė vitin 2008, realizoi njė pėrqindje tė lartė tė eksporteve shqiptare, ndėrsa ka vend pėr njė ristrukturim me qėllim 5 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" pėrmirėsimin e efiēensės dhe arritjen e objektivave sektoriale, siē janė pėrshkruar nė kėtė draft raport. Duke ju falenderuar pėr bashkėpunimin, mbetemi nė pritje tė raportit final mbi ristrukturimin e sektorit minerar nė Shqipėri. MINISTRI GENC RULI 6 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" A. REFORMA DHE MUNDĖSITĖ NĖ SEKTORIN MINERAR A. 1 Hyrje 1. Pėr mė shumė se pesėdhjetė vjet, industria minerare nė Shqipėri ka shėrbyer si bazė pėr zhvillimin industrial dhe lidhjet ekonomike, si dhe ėshtė mbėshtetur te trashėgimia e burimeve bazė tė kromit qė, deri nė vitet tetėdhjetė, bėnte qė ky vend tė ishte njėri prej prodhuesve mė tė mėdhenj nė botė, krahas mineralizimit tė nikelit, hekurit dhe bakrit. Kombinate tė mėdha industriale kanė ushtruar veprimtarinė e tyre nė njė zinxhir vlerash tė integruara, nga gėrmimi te pėrpunimi metalurgjik e deri te prodhimi i metaleve nė fazėn e fundit. Historia e industrisė minerare nė Shqipėri ėshtė histori e zgjerimit sistematik, qė ka ndodhur nė tre dhjetėvjeēarė, periudhė kjo qė u pasua nga njė periudhė e shkurtėr (deri nė vitin 1989) e njė zgjerimi mė tė madh nga ē'duhet. Ky zgjerim nxitej nga njė makroekonomi e dobėt, e cila kėrkonte, gjithnjė e mė shumė, nivele prodhimi, qė s'kishin arsye pse tė ishin aq tė larta. Nga viti 1991, situata kulmoi me njė rėnie tė shpejtė nė njė nivel tė tillė qė, sot, veprimtaritė qė kanė mbetur realizojnė vetėm rreth 10% tė kapaciteteve tė vlerėsuara tė uzinave, ndėrsa shumica kaloi njė dhjetėvjeēar, i cili ėshtė karakterizuar nga investime tė pakta, shkatėrrime dhe kalbėzim. Kjo(hiqe) ėshtė pėr tė ardhur keq, po tė mbahet parasysh se njė sektor minerar i mirėmenaxhuar mund tė kontribuojė ndjeshėm nė krijimin e vendeve tė reja tė punės (si drejtėpėrsėdrejti, ashtu edhe nė mėnyrė tė tėrthortė), tė stimulojė transferimin e teknologjive dhe njohurive, tė nxisė krijimin e infrastrukturės moderne 1, si dhe tė sjellė fitime tė vlefshme nė valutė tė huaj. Pra, ėshtė e nevojshme qė tė merren masa pėr kryerjen e njė reforme, me qėllim qė tė krijohet njė klimė investimesh, nė tė cilėn investitorėt e pėrshtatshėm ndėrkombėtarė 2 tė mund tė rinisin prodhimin dhe t'ia kthejnė sektorit potencialin e vet ekonomik. Qeveria vlerėson se njė sektor minerar i gjallėruar, "si industri bazė, arrin tė inkurajojė zhvillimin ekonomik, ofron njė mjet pėr pėrftimin e valutės sė huaj dhe shėrben pėr tė ulur 1 Nė tė kaluarėn, projektet minerare pothuajse kanė ēuar nė ndėrtimin e hekurudhave, rrjeteve tė energjisė elektrike e gjėrave tė tilla. Meqenėse investitorėt aktualė po ushtrojnė trysni pėr pėrmirėsimin e infrastrukturės ekzistuese, kėto efekte-tėrheqjeje mund tė shkojnė krahas njėri- tjetrit (dhe mund tė mbėshteten pjesėrisht nga disa prej shoqėrive minerare). 2 Nė rastin e Shqipėrisė, shoqėritė e reja minerare ndėrkombėtare duket se pėrfaqėsojnė investitorė tė llojit ideal. Kėto shoqėri kanė tendencėn qė tė regjistrohen nė bursat kryesore tė letrave me vlerė dhe rregullohen nė bazė tė rregullave dhe standardeve tė bursave tė letrave me vlerė. Pra, ato u mbahen nė mėnyrė uniforme sistemeve tė tilla, siē janė rregullat NI 43- 101 tė Kanadasė pėr trajtimin e pėrllogaritjeve tė Burimeve dhe Rezervave, si dhe pėrdorin kode raportimi qė janė tė pranuara, p.sh.: CIM ose JORC, ndėrsa rezultatet e tyre pėrputhen me kėto kode. Sidoqoftė, nė disa raste, edhe shoqėritė e paregjistruara mund tė pėrfaqėsojnė investitorė tė cilėsisė sė lartė. 7 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" varfėrinė" 3. Pra, Qeveria synon tė riformojė sektorin, me qėllim qė tė krijohet njė mėnyrė qė kėtij sektori t'i krijohet mundėsia pėr t'u bėrė njė kontribues i rėndėsishėm pėr makro-ekonominė, zhvillimin e komunitetit vendor dhe punėsimin. Pėr kėto arsye qė kanė tė bėjnė me zhvillimin ekonomik tė vendit, industrisė minerare i ėshtė dhėnė pėrparėsi kryesore 4. 2. Pas njė procesi tė vėshtirė privatizimi me njė plan tė dobėt, realizimit tė dobėt dhe zbatimit tė mangėt tė detyrimeve kontraktuale, sektori aktualisht po tregon shenja rimėkėmbjeje. Ky ndryshim shprehet nė rritjen e numrave lidhur me investimet, si nė minierat e vogla, ashtu edhe nė tė mėdhatė, nė rritjen e prodhimit dhe punėsimit, si dhe nė rritjen e kapaciteteve tė pėrpunimit tė mineraleve nė fazėn pėrfundimtare. Gjithashtu, trashėgimia bazė e mineraleve mbetet njė mundėsi shumė e madhe dhe njė burim potencial zhvillimi. Pėr tė realizuar shkallėn e kėtij potenciali, sugjerohen disa veprime strategjike: · Pėrmirėsimi i klimės sė investimeve nėpėrmjet kryerjes sė reformave nė kuadrin e politikės, kuadrin ligjor dhe atė rregullator, pėrfshirė rritjen e kapaciteteve administrative dhe promovimin e sektorit ­ qė tė pėrmirėsohet aftėsia e Shqipėrisė pėr tė tėrhequr investitorė tė pranueshėm nga pikėpamja teknike dhe financiare nė njė sistem administrativ transparent, konkurrues, joarbitrar dhe tė qėndrueshėm. Gjithashtu, ėshtė e nevojshme qė tė pėrmirėsohen kapacitetet teknike tė Qeverisė pėr tė mbėshtetur reformat, pėr tė ndėrmarrė promovimin e sektorit dhe pėr tė garantuar qė investitorėt tė ndihmohen nga njė sistem i efektshėm administrativ dhe tė mund tė shfrytėzojnė nė vazhdimėsi mundėsitė e reja pėr investime. Pėr promovimin e sektorit ėshtė e nevojshme jo vetėm qė banka kombėtare e tė dhėnave gjeologjike tė pėrditėsohet dhe tė jetė tėrėsisht e disponueshme 5, por edhe qė potenciali i burimeve tė vlerėsohet siē duhet, duke zbatuar pėr depozitat e njohura ēmimet aktuale tė tregut, kostot e prodhimit dhe teknologjinė e disponueshme. Kjo duhet tė shėrbejė pėr tė pėrcaktuar nėngrupin e burimeve qė mund tė formojė bazėn e interesit tė investitorit tė mundshėm. · Pėrmirėsimi i rezultatit tė zhvillimit tė punimeve minerare nėpėrmjet trajtimit tė ēėshtjeve mjedisore dhe sociale, si dhe pėrmirėsimi i qėndrueshmėrisė nė nivel komuniteti dhe i shpėrndarjes sė fitimeve ­ kėtu merret parasysh roli vendimtar qė mund dhe duhet tė luajė sektori nė drejtim tė zhvillimit ekonomik nė shkallė kombėtare dhe 3 Nga studimi i Qeverisė: "Plani strategjik i zhvillimit pėr nxitjen e industrisė minerare nė Shqipėri", 2007. 4 Po aty; gjithashtu, zhvillimi i sektorit privat ėshtė njė shtyllė kryesore e strategjisė aktuale tė Bankės Botėrore: "Strategjia e asistencės pėr Shqipėrinė". 5 Shėrbimi Gjeologjik Shqiptar po punon aktualisht pėr dixhitalizimin e hartave me tė dhėna gjeografike, tė cilat do tė vihen gjithashtu nė dispozicion tė investitorėve tė huaj. Sidoqoftė, ka njėfarė mungese tė programeve tė pėrshtatshme moderne kompjuterike dhe tė burimeve pėrkatėse njerėzore, qė tė punojnė me kėtė program kompjuterik. 8 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" vendore. Sidoqoftė, pėrvoja tregon se rezultatet pozitive janė tė mundshme vetėm nėse plotėsohen disa kritere. Ėshtė e nevojshme qė ēdo punim minerar t'i mbahet njė grupi tė pėrcaktuar standardesh mjedisore dhe sociale, me qėllim qė tė zbuten efektet e tij; pėrveē kėsaj, nėse komunitetet pėrfshihen nė proces qė nga fillimi, palėt e interesuara mund tė hartojnė skema pozitive pėr shpėrndarjen e fitimeve dhe mbėshtetjen e komunitetit, tė cilat fuqizojnė ekonominė vendore dhe pajisin operatorin minerar me "licensėn sociale pėr tė vepruar". 3. Qė nė fillim vėmendja duhet tė pėrqendrohet nė dy aspekte: (a) tė pėrcaktohet ēfarė veprimesh mund tė ndėrmerren pėr tė bėrė tė mundur qė investitorėt e rinj tė investojnė nė punimet ekzistuese, dhe (b) ēfarė veprimesh duhet tė ndėrmerren pėr tė tėrhequr investitorė cilėsorė qė tė bėjnė kėrkime tė frytshme pėr arritjen e zbulimeve tė reja nė kuadrin e pėrmirėsimit tė administrimit tė sektorit. Nė kėtė drejtim, pėrvoja tregon gjallėrimin e minierave, qė realizojnė mė pak procese, nga minierat tė reja, qė janė ngritur nė bazė tė kushteve tė pėrmirėsuara tė punės. Pėr tė arritur kėtė rezultat, pėrmirėsimet e politikave kryesore, ligjeve dhe personelit kanė njė rėndėsi shumė tė madhe pėr kuadrin strukturor, nė tė cilin investitorėt mund tė ndėrmarrin kėrkime tė frytshme dhe tė arrijnė njė zhvillim tė ri. 4. Ky raport ofron njė pamje tė pėrgjithshme dhe tė pėrmbledhur tė gjendjes aktuale tė sektorit minerar nė Shqipėri. Ai bėn vlerėsimin e ngjarjeve kryesore, qė kanė ndodhur gjatė dy dhjetėvjeēarėve tė fundit (sidomos, lidhur me procesin e privatizimit), dhe shqyrton administrimin e kėtij sektori, politikat kryesore dhe kuadrin ligjor, qė kanė udhėhequr zhvillimin e sektorit. Pasi pėrcakton dobėsitė dhe vėshtirėsitė, me tė cilat pėrballet ky sektor, raporti propozon drejtimet kryesore tė njė programi pėr reforma tėrėsore. Konkluzionet mė tė rėndėsishme nė kėtė aspekt lidhen me: - Pėrmirėsimin e administrimit tė sektorit ­ ku njė vėmendje e posaēme i kushtohet pėrmirėsimit tė bashkėrendimit mes institucioneve dhe organizatave pėrkatėse, si dhe krijimit tė njė klime transparente investimesh me qėllim qė tėrheqja pėr investitorėt ndėrkombėtarė tė jetė mė e madhe - Pėrmirėsimi i efektshmėrisė rregullatore ­ pėrfshirė zbatimin e kontratave pėr punimet ekzistuese (d.m.th., garantimi qė punimet tė kryhen nė pėrputhje me kėrkesat ligjore dhe tė pėrmbushin detyrimet kontraktuale) - Pėrmirėsimi i kapaciteteve teknike tė organizatave dhe institucioneve pėrkatėse (p.sh.: Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės dhe agjencitė mbėshtetėse) 9 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" - Trajtimi i ēėshtjeve tė trashėgimisė mjedisore 6 dhe sociale, si dhe tė shpėrndarjes sė fitimeve nė komunitet - Mbėshtetja e zhvillimit tė sektorit nėpėrmjet promovimit tė sektorit 5. Gjithashtu, raporti bėn njė pėrmbledhje tė vlerėsimit tė mjedisit minerar ligjor dhe rregullator, me qėllim qė tė bėjė tė njohur strategjinė e njė reforme tė pėrgjithshme dhe tė pėrcaktojė mallrat dhe/ose fushat e burimeve me interes tė veēantė qė duhet tė zhvillohen mė tej ­ "fruta qė kapen me dorė", tė cilat mund tė ofrojnė mundėsi tė reja zhvillimi. Vlerėsimi i parė pėr tė marrė notė kaluese bėn njė pėrmbledhje tė prodhimit aktual, pėrfshirė impaktin e deritanishėm tė investimeve tė huaja te punimet ekzistuese minerare, reformat e deritanishme, si dhe pikat e forta dhe tė dobta tė kuadrit financiar, ligjor dhe rregullator pėr tėrheqjen e investimeve. 6. Konkluzioni i pėrgjithshėm i raportit ėshtė se reforma nė kėtė sektor duhet ta vėrė theksin te mundėsitė e reja tė burimeve pėr truall ndėrtimi nėpėrmjet kėrkimit pėr prodhim nga ana e kompanive tė "reja" minerare ndėrkombėtare tė vogla dhe tė mesme. Krijimi i burimeve tė reja bėhet nė kuadrin e pėrmirėsimit tė administrimit tė pėrforcuar nga njė regjim rregullator konkurrues, transparent, i qėndrueshėm dhe joarbitrar. Ndonėse tani shumė tė fragmentuara, punimet ekzistuese pėrmirėsohen me pėrfshirjen e punimeve tė reja, qė funksionojnė sipas praktikės sė mirė ndėrkombėtare. Gjithashtu, duhen krijuar mundėsi qė sektori privat tė konsolidojė zotėrimin e licensave nė bazė tė administrimit mė tė mirė rregullator, i cili nuk lejon qė licensat tė mbahen pėr spekullim, pa synimin pėr tė bėrė investime tė rėndėsishme qė sjellin zhvillim. 7. Siē tregohet shkurtimisht mė sipėr, reforma dhe riforcimi i mėtejshėm i sektorit minerar mund tė sjellin dobi tė konsiderueshme pėr vendin, dhe tė kontribuojnė pėr zhvillimin e qėndrueshėm ekonomik nėpėrmjet: · krijimit tė punėsimit, nė mėnyrė tė drejtėpėrdrejtė dhe tė tėrthortė; · mundėsimit tė zhvillimit dhe pėrmirėsimit tė infrastrukturės bazė; · sigurimit tė valutės sė huaj, qė mundėson blerjen e pajisjeve bazė pėr tė pėrmirėsuar sektorė tė tjerė prodhimi, siē ėshtė industria e tekstileve. Gjithashtu, krijimi i kapitalit dhe i valutės sė huaj nga sektori minerar zvogėlon vartėsinė e vendit nga paratė qė vijnė nga jashtė; · sigurimit tė zhvillimit ekonomik nė vend, sidomos nė rajonet e prapambetura dhe nė rajonet me nivel tė lartė tė varfėrisė (siē ėshtė veriu dhe verilindja); 6 Sidomos, ēėshtjet e trashėgimisė mjedisore tė minierave dhe uzinave tė vjetra, qė aktualisht nuk janė nė punė. 10 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · potencialit tė tij pėr tė krijuar ose gjallėruar njė industri pėrpunuese nė fazėn pėrfundimtare, e cila krijon vende tė reja pune, plus ekspertizė teknologjike pėr proceset industriale, qė mund tė vihen nė pėrdorim edhe nė industri tė tjera. B. VLERĖSIMI TEKNIK I POTENCIALIT TĖ SEKTORIT MINERAR B. 1 Historiku 8. Duke filluar nga viti 2001, ēmimet e larta tė mallrave arritėn nivele rekord (Grafiku 1). Edhe pse kohėt e fundit ka patur njė rėnie tė kėtyre ēmimeve, pritet qė kėrkesa pėr mallra tė rritet, gjė qė do tė ēojė nė pėrmirėsimin e mėtejshėm tė vlerės sė mineraleve. Pra, ėshtė me vend qė Shqipėria ta shfrytėzojė kohėn pėr t'u angazhuar nė reformėn e sektorit, me qėllim qė tė bėhet gati pėr njė cikėl tė ri tė kėrkesės pėr kėrkime dhe shfrytėzim tė minierave. Grafiku 1: Rritja e ēmimeve tė nikelit dhe bakrit, 1996­2009, dollarė amerikanė pėr mijė ton 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Jan- 09 Burimi: Shėrbimi Gjeologjik i Shteteve tė Bashkuara (USGS) 11 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 2: Ēmimet e ēelikut tė paoksidueshėm si zėvendėsues tė ēmimeve tė kromit 7, 2004-2009, dollarė amerikanė pėr 458.3 gr 3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 2004 2005 2006 2007 2008 Nėntor Tremujori I 2008 2009 Ēelik i paoksidueshėm Burimi: Enodis, SHBA 9. Nė vitin 1993, Banka Botėrore bėri njė pėrpjekje pėr tė hartuar njė pėrmbledhje tė gjerė tė burimeve minerare. Siē do tė diskutohet nė mėnyrė mė tė hollėsishme nė Pjesėn B. 3, Shqipėria ka burime tė konsiderueshme tė kromit, hekur-nikelit, nikel-silikateve, bakrit tė cilėsisė sė mirė, pėrveē floririt dhe zinkut. 10. Nė aspektin gjeografik, shpenzimet pėr kėrkime janė pėrqendruar aktualisht nė qendrat tradicionale minerare tė Amerikės Latine, Amerikės sė Veriut, Afrikės dhe Australisė. Evropa, nė pėrgjithėsi, dhe Ballkani, nė veēanti, nuk kanė zėnė ndonjė vend tė rėndėsishėm pėrsa i pėrket kėrkimeve globale pėr metalet me ngjyrė. Kjo ėshtė pjesėrisht reflektim i pėrmasave tė pritshme tė zbulimit, por edhe njė konstatim se investimet nė industrinė minerare pėrqendrohen te zbulimet mė tė fundit dhe mė tė mėdha, duke patur gjithashtu tendencė tė shkojnė nė vende me mjedise tė shėndosha dhe transparente pėr investimet. Si rrjedhojė, kjo ėshtė njė fushė ku vende, si 7 Ēeliku i paoksidueshėm ėshtė pėrdorur dhe mund tė pėrdoret si zėvendėsues pėr dy arsye: Sė pari, vetė kromi, praktikisht, nuk pėrdoret mė si mall i tregtueshėm, meqenėse sasia mė e madhe e tij pėrdoret pėr prodhimin e aliazhit tė hekurit, i cili, si pasojė, pėrdoret pėr prodhimin e ēelikut tė paoksidueshėm (mbi 90%). Sė dyti, kjo, si pasojė, po ndodh aktualisht nė kuadrin e prodhimit tė integruar, d.m.th., nga miniera te uzinat e shkrirjes te vetė prodhimi i ēelikut, nė kuadrin e njė kompanie tė integruar vertikalisht. Pra, sipas Shėrbimit Gjeologjik tė Shteteve tė Bashkuara, nė shkallė botėrore, nuk ka pothuajse asnjė kėrkesė pėr vlerėsimin e kėtij malli. 12 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shqipėria, mund tė tėrheqin vėmendjen mė tė madhe tė investitorit, duke pėrmirėsuar klimėn pėrkatėse e investimeve nė kėtė fushė. Grafiku 3: Buxheti i kerkimeve globale per metale me Amerika Latine Kanada Afrika Australia SHBA Azia JL Pjesa tjetėr e botės Burimi: Metal Economics Group 11. Duhet theksuar se, nga 25 vendet, pėr tė cilat bėhet njė vlerėsim nė edicionin e vitit 2007 tė sondazhit vjetor tė Behre Dolbear 8 pėr klasifikimin e vendeve minerare, aktualisht, Greqia rezulton si e vetmja pėrfaqėsuese e Ballkanit. Si i tillė, Ballkani pėrfaqėson aktualisht njė pjesė tė vogėl tė investimeve globale pėr industrinė minerare. B. 2 Prodhimi i tanishėm 12. Sektori minerar nė Shqipėri ėshtė pėrqendruar nė tre metale kryesore (kromi, bakri dhe nikeli). Statistikat e vitit 2005 tė Shėrbimit Gjeologjik tė Shteteve tė Bashkuara (USGS) tregojnė se, nė vitin 2005, prodhimi i shumicės sė mineraleve metalore ose industriale ishte mė i ulėt sesa nė vitin 1995. Sidoqoftė, nė shumicėn e rasteve,mund tė shihet se, prodhimi rimori hov nga viti 2001/2002 e mė tej bėhet fjalė pėr prodhimin e kromit, ēelikut tė papėrpunuar, dolomiteve dhe kripės; prodhimi i ferrokromit ndoqi tė njėjtin model pas vitit 2003). Grafikėt mė poshtė ilustrojnė kėto modele tė kaluara dhe aktuale tė prodhimit tė metaleve mė tė rėndėsishme. Tabelat pėrkatėse, nė tė cilat pėrfshihen edhe disa minerale tė tjera, mund tė gjenden te Shtojca G. 8 (www.dolbear.com) 13 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 4 dhe 5: Nivelet e prodhimit pėr mallra tė pėrzgjedhura, 1997-2005 (nė tonelata) 1,800,000 1,600,000 1,400,000 1,200,000 1,000,000 800,000 600,000 400,000 200,000 0 Krom Dolomit Burimi: Shėrbimi Gjeologjik i Shteteve tė Bashkuara (USGS) 13. Pavarėsisht nga kėto raste riaktivizimi, sektori minerar nė Shqipėri, gjithsesi, nuk e ka maksimalizuar ende potencialin e vet tė plotė, dhe ende nuk ka tėrhequr nė mėnyrė tė kėnaqshme investitorė tė huaj nė pėrpjestim me potencialin e burimeve bazė. Nė tė vėrtetė, Shqipėria, krahasuar me vendet fqinje, ende konsiderohet aktualisht si vend i vogėl pėr investitorėt e huaj. 14 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 6: Investimet e huaja tė drejtėpėrdrejta nė Ballkan, 2001­2008, nė milion euro 4000 3500 3000 Shqipėr 2500 Bosnja 2000 Maqedo 1500 Mali i Zi 1000 Serbia 500 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Burimi: Instituti i Vienės pėr Studime Ekonomike Ndėrkombėtare (www.wiiw.ac.at) 14. Sidoqoftė, gjatė periudhės 2002-2007, ka patur njė rritje tė vazhdueshme tė aktiviteteve kėrkimore, investimeve dhe numrit tė kompanive tė reja aktive nė shkallė botėrore (shih Grafikun 6). Si ēmimet e mallrave, ashtu edhe aktivitetet kėrkimore, shėnuan njė rėnie tė ndjeshme nė vitin 2008, si pasojė e rėnies sė sistemit financiar ndėrkombėtar dhe recesionit global nė vazhdim. Sidoqoftė, kėto mallra pėrgjithėsisht ēojnė nė rigjallėrim tė ekonomisė, dhe pritet qė njė gjė e tillė tė ndodhė, nė tre-pesė vitet e ardhshme, dhe si rrjedhojė veprimtaritė ekonomike do tė kthehen nė nivelet e mėparshme. Grafiku 7: Buxhetet globale pėr kėrkimet pėr metalet me ngjyrė, - 2007 15. Siē do tė nėnvizohet mė tej nė Pjesėn B. 3, Shqipėria ka gjeologji me tė ardhme tė mirė pėr bakrin, kromin, hekur-nikelin, por edhe pėr floririn, zinkun, titaniumin dhe platinin. Nė vitin 2008, viti i fundit, pėr tė cilin raportohet, nė vend janė aktivizuar kompani kėrkimore dhe minerare nga Kanadaja, Turqia, Austria, Burimi: Metals Economics Group 15 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Mbretėria e Bashkuar dhe Australia. Bakri nxirret nė Munellė nga njė shoqėri turke, dhe kromi i Bulqizės nga njė Ndėrmarrje e Pėrbashkėt Austriako/Ruse (shih figurėn 1). Dy kompani tė reja ndėrkombėtare nga Kanadaja po bėjnė kėrkime pėr bakėr nė zonėn veriore tė pasur me rezerva bakri nė Munellė, dhe kompani tė tjera tė reja bėjnė kėrkime nė depozitat lateritike tė nikelit nė juglindje. Njė kompani e re australiane po bėn kėrkime pėr bakėr, flori dhe nikel nė zonėn e Rubikut (zona perėndimore e bakrit), si dhe po nxit zhvillimin e depozitave tė kromit nė Kalimash, ndėrsa njė tjetėr kompanie tė re i ėshtė dhėnė njė licensė pėr kėrkime nė zonėn e Bulqizės, zonė qė paraqet shumė mundėsi. Duket se kompanitė e reja kanė njė qasje bazė tė ngjashme ndaj kryerjes sė kėrkimeve nė Shqipėri. Ato po dixhitalizojnė dokumentet e vjetra, qė, mė pas, tė pėrdorin koncepte moderne gjeologjike dhe gjeofizike pėr tė pėrzgjedhur vende optimale shpimi, me qėllim qė tė testojnė si objektivat e vjetra, ashtu edhe objektivat e reja. Shumica i kanė zbatuar programet e shpimit nė vitin 2008. Kėto zhvillime aktuale demonstrojnė qė investitorėt ndėrkombėtarė e konsiderojnė Shqipėrinė njė potencial tė qartė si vend minerar. Sidoqoftė, kėto mundėsi do tė duhet tė pėrdoren edhe pėr tė krijuar njė kuadėr me qėllim qė projektet pėr zhvillimin minerar tė shėrbejnė pėr zhvillimin e qėndrueshėm ekonomik, nė shkallė kombėtare dhe mė gjerė. Foto 1: Miniera e kromit nė Bulqizė B. 3 Potenciali i burimeve 16. Potenciali i burimeve pėr lloje tė pėrzgjedhura depozitash metalore tė kromit, bakrit dhe nikelit ėshtė i lartė dhe ofron mundėsi pėr zhvillim, ndėrsa favorizon kėrkimet moderne pėr zbulime tė reja nga ana e investitorėve me pėrvojė. Zhvillimi i qėndrueshėm i sektorit minerar do tė vijė si rezultat i njė game investimesh tė ndryshme nė: (a) minierat e vogla tė kromit, tė cilat administrohen nga investitorė vendas qė kanė arritur njė ekuilibėr tė kapaciteteteve prodhuese mė tė ulėt sesa nivelet nė tė kaluarėn (1990), por qė krijojnė punėsim, fitime nga eksporti dhe tė ardhura pėr shtetin; (b) potencialin pėr punime mė tė zgjeruara minerare tė nikelit dhe 16 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" bakrit, nė tė cilat investitorėt ndėrkombėtarė marrin pėrsipėr tė bėjnė kėrkimet e nevojshme pėr nisjen e punimeve tė reja minerare, duke zbatuar pėrvoja tė mira ndėrkombėtare qė do tė kenė njė efekt pozitiv pėrshpejtues nė kėtė sektor. B. 3.1 Prodhimi i kromit Grafiku 8: Ilustrim grafik i prodhimit tė kromit, 1995- 2005; Burimi: USGS 17. Pėr depozitat e vogla deri tė mesme, potenciali pėr kryerjen e kėrkimeve pėr krom ėshtė i madh, duke pėrdorur teknologji kėrkimore moderne nė kėrkim tė depozitave mė tė thella nė zonat me rezerva tė mundshme. Zbulimet e reja duhet t'i shtohen gamės sė minierave qė janė nė punė, me qėllim qė tė mbushen rezervat e xeherorėve qė mbėshtesin zhvillimin e sektorit. Nė tė kaluarėn, Shėrbimi Gjeologjik Shqiptar (SHGJSH) ka pėrcaktuar mundėsinė pėr shtrirje nė shtresa mė tė mėdha tė zbuluara tashmė minerare, dhe pėr tė udhėhequr caktimin e objektivave tė kėrkimeve nga ana e ndėrmarrjeve, tė cilave u mungojnė kapacitetet e brendshme pėr tė bėrė kėrkime/shfrytėzimin sistematik, mund tė nevojitet asistenca teknike e shtetit. 18. Pėrsa i pėrket potencialit tė tij nė tė ardhmen, sektori i kromit nė Shqipėri pėrbėhet kryesisht nga sipėrmarrje tė vogla ose sipėrmarrje familjare, tė cilat nuk ēojnė as nė konsolidimin, as nė zgjerimin e produkteve individuale. Sidoqoftė, aktivitetet kėrkimore qė ka bėrė kohėt e fundit nė Kalimash njė kompani e re australiane, e cila ka shkuar pėrpara me studimet e fizibilitetit, tregojnė se disa punime ekzistuese mund tė kenė potencialin pėr tė tėrhequr kompani tė reja ndėrkombėtare. Kėrkesa pėr kėrkime tė mėtejshme nga ana e shtetit ėshtė minimale, pėrveē pėrsa i pėrket potencialit ndihmės PGM lidhur me xeherorėt e kromit. 19. Investitorėt aktualė dhe ata tė pritshėm. Investimet aktuale, qė dihet se janė me pėrmasa tė konsiderueshme, janė Ndėrmarrja e Pėrbashkėt Austriako-Ruse, e cila punon nė Bulqizė qė nga muaji shkurt 2007, dhe projekti i Kalimashit. Gjithashtu, kompanitė turke duhet tė pėrfshihen ndėr investitorėt e pritshėm nė sektorin e kromit nė Shqipėri. Kėto shoqėri kanė njė 17 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" veprimtari tė sprovuar nė tė kaluarėn pėrsa i pėrket niveleve tė konsiderueshme tė prodhimit nė depozitat podiforme tė tipit alpin tė kromit. B.3.2 Prodhimi i bakrit Grafiku 9: Ilustrim grafik i prodhimit tė bakrit, 1995-2005; Burimi: USGS 20. Pėrsa i pėrket depozitave tė vogla qė shfaqen nė grup, potenciali pėr kryerjen e kėrkimeve pėr bakėr ėshtė shumė i madh, dhe Shqipėria duhet tė pėrpiqet tė tėrheqė tė tjera kompani tė huaja minerare, tė cilat kanė aftėsinė tė pėrdorin teknika kėrkimore moderne. Pėr shkak tė llojit tė modelit tė depozitave qė janė tė pranishme nė Shqipėri, vendi ka mė pak gjasa qė tė jetė prodhues i bakrit i klasit botėror, por disa vende nė rajon kanė njė sektor modest, por tė shėndoshė, qė ėshtė ngritur mbi kėtė lloj depozite bakri (Qipro dhe Turqia). Potenciali pėrfundimtar i rezervave nuk dihet, dhe do tė mėsohet nga programet e vazhdueshme kėrkimore, qė kanė nisur nė vitin 2007. Pėrpunimi metalurgjik nė vend mbetet njė ēėshtje pėr shqyrtim tė mėtejshėm (aktualisht, ėshtė gjallėruar sėrish tė paktėn njė uzinė larjeje). Nėnsektori i bakrit mbetet mė pak i zhvilluar dhe pėrfaqėson njė burim tė rėndėsishėm potencial tė mundėsive pėr investime. 21. Pėrsa i pėrket potencialit tė tij nė tė ardhmen, sektori i bakrit nė Shqipėri ėshtė mė i vogli ndėr sektorėt qė janė aktualisht aktivė nė Ballkan. Ai do tė shėrbejė pėr tė tėrhequr kompani minerare ndėrkombėtare, tė cilat, nė aktivitetet e tyre kėrkimore dhe minerare pėr tė kėrkuar dhe shfrytėzuar depozitat nė Shqipėri, i pėrmbahen Øpraktikės sė mirėØ. Kėto kompani kanė tendencėn tė regjistrohen nė bursat kryesore tė letrave me vlerė, dhe ushtrojnė veprimtarinė e tyre nė bazė tė rregullave dhe standardeve tė bursave tė letrave me vlerė. Pra, ato nė mėnyrė tė vazhdueshme u pėrmbahen sistemeve tė tilla, siē janė rregullat NI 43-101 tė Kanadasė pėr trajtimin e burimeve dhe 18 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" pėrllogaritjet e rezervave, dhe pėrdorin kode raportimi, qė janė tė pranuara, p.sh.: CIM apo JORC, ku rezultatet e tyre janė tė pėrputhshme me kėto kode. 22. Investitorėt aktualė dhe tė synuar. Sektori i ri i kėrkimeve (Mbretėria e Bashkuar, Kanadaja dhe Australia), qė ruan traditėn, pėrfaqėson njė burim tė mundshėm investitorėsh kompetentė dhe tė aftė. Te ky burim janė mbėshtetur veprimtaritė kėrkimore pėr metale bazė dhe tė ēmuar tė investitorėve kryesorė nė gjithė Ballkanin. Ndėr investitorėt qė bėjnė kėrkime aktualisht nė Shqipėri, pėrfshihet njė kompani e re kėrkimore kanadeze, e cila, nė veprimtaritė e saj kėrkimore, ka pėrfshirė Øpraktikėn e mirėØ industriale dhe ėshtė angazhuar tė bėjė njė vlerėsim tė hollėsishėm me metoda gjeofizike tė kėrkimit ajror. Kompania po e pėrtėrin aktivisht interesin pėr kėrkime nė zonėn e Mirėditės, duke pėrfshirė modele moderne tė gjenezės sė xeherorėve, tė cilėt po testohen me anė tė teknologjisė moderne. Edhe ndėrkombėtarė tė tjerė janė nė fazėn e kėrkimeve nė kėtė zonė. B.3.3 Prodhimi i nikelit 23. Pėr depozitat e mesme, qė mund tė jenė tė rėndėsishme nga pikėpamja ekonomike dhe pėrfaqėsojnė pikėsynime tė mundshme pėr shoqėritė e mesme dhe tė vogla ndėrkombėtare, potenciali kėrkimor ėshtė i lartė. Mendohet qė depozitat janė tė krahasueshme me Greqinė, ndėrsa pėr nga tonelatat, tė ngjashme me Kosovėn fqinje (10.000 t.pa). Potenciali pėrfundimtar i rezervave nuk dihet, por mund tė jetė i krahasueshėm me Turqinė (p.sh.: Ēaldag). Pėrpunimi metalurgjik nė vend mbetet njė ēėshtje pėr shqyrtim tė mėtejshėm. Nė pėrgjithėsi, sektori i nikelit mbetet mė pak i zhvilluar dhe njė burim mundėsish pėr investime. 24. Pėrsa i pėrket potencialit tė tij nė tė ardhmen, sektori i nikelit nė Shqipėri po pėrfiton aktualisht nga mbėrritja e European Nickel, njė kompani e re kėrkimesh me qendėr nė Mbretėrinė e Bashkuar, e cila ka qasje ndėrkombėtare ndaj kėrkimeve dhe zhvillimit profesional. 25. Investitorėt aktualė dhe tė synuar. Ndėr investitorėt aktualė nė sektorin e kėrkimeve pėr nikel nė Shqipėri pėrfshihet kompania e sipėrpėrmendur me qendėr nė Mbretėrinė e Bashkuar, e cila, aktualisht, ka kontraktuar minierėn e nikel-kobaltit tė Ēalda-ut nė Turqinė Perėndimore. Ia vlen tė shėnohet se kjo shoqėri e ka trajnuar stafin e vet teknik shqiptar deri nė atė shkallė sa qė, tani, ky staf i pėrmbahet plotėsisht Øpraktikės sė mirėØ pa mbikėqyrje ndėrkombėtare, me pėrjashtim tė ndonjė vizite tė drejtuesve pėr tė monitoruar ecurinė. Kompania ka nė plan qė tė ngrejė njė uzinė pėr shpėlarjen me acid, tė ngjashme me atė qė ėshtė kontraktuar nė Ēalda, dhe t'u shesė uzinave tė shkrirjes sė nikelit nė Evropė 30% tė produktit tė koncentratit tė nikelit. 19 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" 26. Sektori i nikelit nė Shqipėri ka rezerva tė konsiderueshme, tė cilat janė zbuluar, dhe duhet tė synojė tė tėrheqė mė shumė kompani tė reja. Shoqėritė kryesore tė nikelit janė angazhuar tashmė pėr tė realizuar zgjerime tė konsiderueshme tė veprimtarive tė tyre masive pėr sulfuret e nikelit nė Kanada, Afrikėn e Jugut dhe Australi. 20 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" C. MENAXHIMI DHE ADMINISTRIMI I SEKTORIT C.1 Pamje e pėrgjithshme e reformave nė sektorin minerar 27. Historia e hollėsishme e sektorit minerar nė Shqipėri shėrben pėr tė nėnvizuar ndryshimet mes ish-punimeve tė integruara minerare/metalurgjike tė viteve tetėdhjetė dhe natyrės aktualisht shumė tė fragmentuar tė aseteve qė kanė mbetur (shih histori mė tė hollėsishme te Shtojca A). Historia e shkurtėr, qė paraqitet kėtu, trajton disa prej ngjarjeve mė tė rėndėsishme tė sė kaluarės me qėllim qė tė vihet nė dukje historia e reformave dhe rėnia qė shoqėron industrinė pėr shkak tė dhėnies sė kapitalit tė pamjaftueshėm dhe fragmentizimit tė zotėrimeve tė licensave, qė ēojnė nė bllokim. 28. Pėr afro pesėdhjetė vjet, sektori minerar nė Shqipėri ka qenė lokomotivė zhvillimi qė ka furnizuar me lėndė tė para veprimtaritė industriale nė fazėn pėrfundimtare, ku pėrfshiheshin prodhimi i ēelikut dhe i metalave, si dhe produktet metalurgjike me vlerė tė shtuar pėr eksport. Prodhimi dhe eksportet e mineraleve arritėn kulmin nė vitin 1989 me 140 milion dollarė amerikanė, ku kromi, bakri dhe nikeli zinin rreth 80% tė eksporteve tė pėrgjithshme shqiptare (sipas vlerės). Nga viti 1992, eksportet e mineraleve kishin rėnė ndjeshėm nė afro 20 milion dollarė amerikanė, rezultat ky i paqėndrueshmėrive politike, rėnies ekonomike nė vend dhe fillimit tė recesionit tė mallrave, qė do tė vazhdonte gjatė gjithė pjesės tjetėr tė dhjetėvjeēarit. Pėr shkak tė shtrėngimeve tė ashpra financiare, ri-investimi pėr minierat dhe uzinat ndaloi plotėsisht, dhe u zėvendėsua nga nxjerrja e aseteve dhe riaftėsimi i minierave dhe i pajisjeve, qė i bėnė proceset bazė jofunksionale. 29. Nė bazė tė njė qasjeje sistematike ndaj pėrgjegjėsive sociale, mjedisore dhe financiare, Qeveria dhe Banka Botėrore (1993) diskutuan lidhur me njė program pėr ristrukturimin, organizimin dhe/ose konsolidimin e minierave dhe fabrikave tė pasurimit tė mundshme, si dhe pėr mbylljen e veprimtarive joekonomike. Ndėrsa me hyrjen nė fuqi tė ligjit minerar tė vitit 1994 u ndėrmorėn disa hapa pozitive, transferimi i punimeve minerare te investitorėt e qė plotėsonin kriteret nuk ndodhi. Nė vitin 1998, Qeveria nisi transferimin e licensave pėr dhėnien sėrish tė tė drejtave pėr kėrkimin dhe shfrytėzimin e mineraleve, me qėllim qė tė zbuste pakėnaqėsinė qė po lindte nė zonat fshatare. Shumica e tė drejtave minerare iu dhanė individėve qė nuk kishin ekspertizėn e mjaftueshme teknike dhe burimet e nevojshme financiare pėr rimėkėmbjen e sektorit. Pėr mė tepėr, nė kuadrin e kėtij transferimi, aktivitetet e mėdha dhe tė integruara minerare u shpėrbėnė nė njėsi prodhuese tė veēuara, tė cilave u mungonin ekonomitė e shkallės, tė nevojshme pėr pėrpunimin e efektshėm metalurgjik. Gjatė dhjetėvjetēarit qė vijoi, i cili u 21 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" karakterizua nga zbatimi i pasaktė i kontratave, u bė e mundur qė zotėruesit e licensave t'i mbanin burimet pasive, faktikisht duke sterilizuar pasuritė kryesore dhe duke kufizuar mundėsinė pėr t'iu afruar investitorėve qė plotėsonin kriteret). 30. Vitet pas 1998-tės do tė tregonin se investitorėt e rinj do tė ishin spekulatorė me kapital kryesisht tė pamjaftueshėm. Brenda dy viteve, sektori i integruar minerar, i madh e i larmishėm, u zhvesh pothuajse nga gjithė kapacitetet produktive qė i kishin mbetur. Rėnien e aktiviteteve tė rėndėsishme minerare dhe metalurgjike nė fazėn pėrfundimtare e ilustron historia e uzinės sė ēelikut nė Elbasan. Darfo S.p.A., investitor italian, mori nė dorė uzinėn e ferrokromit nė Burrel dhe uzinėn e shkrirjes sė ēelikut nė Elbasan 9 (shih foton 2). U parashikua qė kjo uzinė tė kishte njė kapacitet prodhimi tė ēelikut prej 750.000 ton dhe njė vlerė prodhimi prej140 milion dollarė amerikanė (nė vitin 1989). Gjatė kohės qė drejtohej nga Darfo, uzina pėsoi rėnie tė ndjeshme dhe, pėrfundimisht, atė e mori nė dorė Kurum-i i Turqisė, prodhimi i tė cilit ishte 100.000 ton (20 milion dollarė amerikanė). Pėrfundimisht, uzina u mbyll, me arsyen se Kurum-i shpenzonte shumė pėr energjinė elektrike 10, dhe se importet do tė ishin tepėr konkurruese e prodhimi shqiptar nuk mund matej me to. Sot, aktivitetet e tjera qė kanė mbetur pėrbėjnė thjesht 10% tė kapaciteteve tė tyre tė vlerėsuara, dhe shumica ėshtė lėnė pas dore. Ndėrsa objektivi i privatizimit ishte pėrputhja me ndryshimin makro-ekonomik drejt zhvillimit ekonomik me bazė tregun, rezultati ishte dukshėm i ndryshėm. Pėr vite me rradhė, sektori mbeti thjesht njė skelet i ish- vetes sė vet. Copėzimi si i minierave tė mėdha, ashtu edhe i atyre tė vogla, ka bėrė qė shumė mundėsi pėr investime tė duken "jointeresante" pėr komunitetin investues ndėrkombėtar. Investitorėt e mėdhenj pėrballen me sfida tė konsiderueshme 11 pėr tė pėrmirėsuar aktivitetet e mėparshme e pėr t'i konsoliduar nė pasuri tė mundshme. Sidoqoftė, kohėt e fundit, mund tė vihet re njė rimėkėmbje e lehtė e kėtij sektori, ndėrsa njė numėr kompanish tė reja ndėrkombėtare i kanė realizuar mundėsitė pėr kėrkime. Ideja e rimėkėmbjes mbėshtetet edhe nga numri nė rritje i fuqisė punėtore dhe i investimeve nė kėtė sektor. 9 Ky ėshtė shembull i mirė i njė procesi tė integruar prodhimi, siē ka ekzistuar nė Shqipėri deri nė vitet nėntėdhjetė. Ferrokromi pėrdoret pėr prodhimin e ēelikut tė paoksidueshėm. 10 Kėto komente tė Kurum-it burojnė nga pikėpamja e tyre lidhur me ligjin pėr nxitjen e investimeve shqiptare. Meqenėse Kurum-i nuk jep ndonjė vlerė numerike tė shpenzimeve pėr energjinė elektrike dhe ėshtė e vėshtirė pėr tė mėsuar humbjet e sakta nė kosto krahasuar me vendet fqinje, tė paktėn mund tė konfirmohet se furnizimi me energji elektrike ėshtė i pasigurt, sidomos pėr prodhimin qė kėrkon sasi shumė tė mėdha energjie elektrike (shih pikėpamjet e pėrbashkėta tė investitorėve te pikat e reformės urgjente mė poshtė nė kėtė faqe). Shpenzimet e larta pėr energjinė elektrike pėrmenden edhe nga JAB Resources (shih JAB: Projekte shqiptare, tek www.jabresources.com). 11 Kėto sfida kanė tė bėjnė me mungesėn e bashkėrendimit mes institucioneve pėrkatėse publike, zbatimin e pasaktė tė rregulloreve, problemet e trashėgimisė dhe, shpeshherė, me infrastrukturėn e pamjaftueshme. 22 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" C. 2 Reformat ligjore, rregullatore dhe institucionale Foto 2: Kombinati metalurgjik i Elbasanit 31. Administrimi ­ situata e tanishme. Pavarėsisht nga disa reforma tė hershme dhe privatizimi i sektorit minerar, punimet ekzistuese minerare nė Shqipėri kanė tėrhequr njė numėr tė kufizuar investitorėsh tė huaj qė kanė pėrvojė nė kėtė fushė. Duke bėrė krahasimin, potenciali i burimit pėr lloje tė pėrzgjedhura depozitash ėshtė i lartė dhe ofron potencial zhvillimi pėr investimet e reja, sidomos nėse kėrkimet pėr zbulime tė reja arrijnė t'i tėrheqin investitorėt e praktikės sė mirė. Nė vitin 2003, u pėrgatit strategjia pėr sektorin minerar, qė ende nuk ėshtė vėnė plotėsisht nė zbatim, si dhe ka nevojė pėr t'u pėrditėsuar. Ligji minerar i Shqipėrisė, i vitit 1994, parashikon investime nga ana e sektorit privat, dhe sanksionon praktikat e mira mjedisore dhe tė licensimit. Sidoqoftė, krahas dispozitave tė tjera pėr menaxhimin e risqeve sociale, ėshtė e domosdoshme qė zbatimi tė pėrmirėsohet. Nė pėrgjithėsi, sektori do tė pėrfitojė nga pėrmirėsimi i zbatimit tė kushteve dhe afateve qė janė tė detyrueshme pėr zotėruesit e licensave. 32. Ligji minerar shqiptar. E pėrqendruar qė tė zgjidhė kuadrin kryesor institucional dhe legjislativ, Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės ka hartuar njė ligj tė ri minerar, i cili, aktualisht, i ėshtė nėnshtruar shqyrtimit brendapėrbrenda. Sidoqoftė, reforma e ligjit minerar, logjikisht, pason miratimin e njė politike/strategjie kombėtare pėr mineralet ­ njė hartė tė hollėsishme tė rrugės, pėr tė cilėn shteti, industria dhe shoqėria civile duhet tė arrijnė njė mirėkuptim tė pėrbashkėt pas konsultimeve tė gjera (lista e plotė e ēėshtjeve, qė Shqipėria mund tė dėshirojė tė marrė nė shqyrtim lidhur me politikėn pėr kėtė sektor dhe ligjin, pėrfshihet te Shtojca C). 33. Mė poshtė (Grafiku 10), ėshtė njė ilustrim grafik i ndjeshmėrisė sė projektligjit tė ri minerar ndaj prerogativave tė ēėshtjeve ekonomike, sociale, mjedisore dhe komunitare, i cili u pėrgatit nga Grupi i Bankės Botėrore dhe mbėshtetet te kategoritė/elementet e mėposhtme tė praktikave tė mira: · Ekonomike: zotėrim, transparencė, fleksibilitet, llojet e tė drejtave, detyrime, stimuj, shkelje, zgjidhje e mosmarrėveshjeve · Mjedisore: vlerėsim, menaxhim, shėndet dhe siguri, 23 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" pėrmirėsim · Sociale: procese konsultative, kuadri i llojeve tė ndryshme, zbutja, kompensim dhe ēėshtje gjinore · Tė zhvillimit tė komunitetit: zhvillim ekonomik, mjedisor dhe social, si dhe ēėshtje minerare artizanale · Tė administratės: autoritete kompetente, pėrgjegjėsi, inspektim, shkelje dhe dėnime, zgjidhje dhe ankimime Grafiku 10: Ligji/rregulloret minerare; vlerėsimi pėrkundrejt pėrvojės pozitive 34. Pėrqindja e ndjeshmėrisė u pėrllogarit nė bazė tė pranisė dhe mungesės sė disa elementeve tė pėrvojės pozitive, siē paraqitet te modeli i praktikave tė mira nė legjislacionin minerar (Shtojca D), qė ėshtė krijuar nga Banka Botėrore, dhe nė bazė tė pėrvojės globale. Pikėt mesatare (afėrsisht 35%) tregojnė se ka vend pėr pėrmirėsime tė aspekteve sociale, komunitare dhe tė politikės sė pėrgjithshme. 35. Nga pikėpamja ekonomike, projektligji parashikon njė sistem tė qartė dhe transparent tė dhėnies sė licensave, garanton sigurinė e zotėrimit, shprehet qartė pėr marrėdhėniet me pronarėt e tokės nė sipėrfaqe dhe fleksibilitetin nė pėrllogaritjen e kohės pėr kėrkime dhe shfrytėzim. Disa nga dispozitat lidhur me llojin e tė drejtave, pėrshtatshmėrinė e anulimit, detyrimet pėr tatimet, tarifat dhe rentėn e pasurisė minerare, si dhe pėrtėritjen, transferimin dhe pėrfundimin e licensimit, duhet tė pėrmirėsohen nė mėnyrė qė tė pėrfshihet njė ide e qartė e asaj qė kėrkohet nga zotėruesi i titullit tė pronėsisė qė do tė pėrfitojė nga kėto tė drejta. Projektligji nuk trajton mbėshtetjen te sektori privat qė tė ofrojė investime, dhe nuk pėrmban ndonjė dispozitė pėr stabilitetin e detyrueshėm tė tatimeve 12, apo autorizimin e agjencisė sė duhur shtetėrore qė tė nxjerrė dispozita financiare pėr tatimet ose amortizimin, zhvlerėsimin ose humbjen e pėsuar. 12 Stabiliteti i tatimeve ėshtė metodė kryesore e tatimit konkurrues nė industritė minerare me kapital tė madh, ku njė kompani mund tė zgjedhė tė paguajė pėr shoqėritė tatim mė tė lartė nė kėmbim tė "stabilitetit", gjatė tė cilit tatimet janė tė palėvizshme pėr njė periudhė tė caktuar kohe. 24 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" 36. Aftėsia pėr tėrheqjen e investitorėve me pėrvojė nėpėrmjet njė metodologjie tė pėrshtatshme tė pajisjes me licensė ėshtė me rėndėsi vendimtare. Zhvillimi i burimeve minerare mbėshtetet te rregulloret e pėrgjithshme me qėllim qė tė sigurohet pėrfitim maksimal nga kėto veprimtari, me anė tė tė cilave tė vendoset njė ekuilibėr mes interesit tė shtetit dhe interesave tė investitorit/zhvilluesit tė burimit. Duhen marrė nė shqyrtim epėrsitė e njė metodologjie tė dyfishtė nė dhėnien e tė drejtave tė kėrkimit/shfrytėzimit tė mineraleve ­ nė vartėsi nga niveli i informacioneve tė disponueshme pėr burimin bazė. Me rėndėsi kryesore ėshtė qė Qeveria tė garantojė qė zhvillues tė burimeve tė bėhen investitorėt qė plotėsojnė kriteret (pėrsa i pėrket aftėsisė teknike dhe financiare, si dhe Pėrgjegjėsisė sė Pėrbashkėt Sociale). Qasja qė pėrdoret aktualisht, "kush vjen i pari, merr shėrbimet i pari", ėshtė e pėrshtatshme pėr pajisjen me licensė pėr kryerjen e kėrkimeve kur dihet pak pėr potencialin e burimit bazė. Por, kur nga zbulimet ose prodhimi nė tė kaluarėn ekzistojnė informacione pozitive dhe shprehet interes nga mė shumė sesa njė investitor i mundshėm, atėherė mund tė jetė mė e pėrshtatshme, pėrkatėsisht, njė pėrzgjedhje me bazė konkurrence (pėr kėrkime ose depozita tė vogla), ose njė ankand i plotė (pėr shfrytėzimin e depozitave tė mėdha). Pėrzgjedhja me bazė konkurrence ėshtė e dobishme pėr faktin se agjencia, qė bėn pajisjen me licensė, mund ta pėrzgjedhė kandidatin mė tė mirė nė bazė tė vlerėsimit teknik tė informacionit pėr aftėsitė teknike dhe financiare tė atij kandidati tė caktuar, si dhe tė investimeve dhe planeve tė punės tė kandidatėve. Gjithashtu, njė proces me bazė konkurrence mund tė pėrfshijė ofertėn lidhur me pagesat e rentės sė pasurisė minerare dhe rentave tė tjera (rentat pėr mineralet). Ligji minerar duhet tė pėrcaktojė qartė etapat kryesore tė procesit, ndėrsa hollėsitė lidhur me procedurat dhe kriteret e pėrzgjedhjes duhet tė jenė pjesė e rregulloreve mbėshtetėse. 37. Aspektet mjedisore, nga reagimi ndaj shėndetit, sigurisė dhe urgjencave deri te riaftėsimi i minierave, janė trajtuar mirė nė projektligj. Sidoqoftė, projektligji nuk e pėrcakton qartė se cilat janė masat mbrojtėse pėr mjedisin qė duhet tė respektojė zotėruesi i titullit tė pronėsisė (siē ėshtė kėrkesa pėr pėrgatitjen e vlerėsimit tė impakteve te mjedisi pėrpara ēdo veprimtarie minerare, e planeve pėr menaxhimin e mjedisit, etj.). 38. Aspektet sociale, domethėnė planifikimi social pėrpara zhvillimit (kėrkesa pėr vlerėsimin strategjik tė impakteve dhe planet pėr zbutjen e tyre), risistemimi dhe kompensimi, si dhe mirėqenia e komunitetit, nuk janė parashikuar nė projektligj, pasi ai nuk pėrmban ndonjė dispozitė qė i analizon kėto aspekte. Pėrsa i pėrket proceseve tė konsultimit, projektligji parashikon kėshillim me autoritetet vendore, nė rast se vlerėsohet se pajisja me tė drejta minerare mund tė ndikojė seriozisht dhe tė ēojė nė impakte negative pėr banorėt e zonės pėrkatėse dhe nė konflikte me ta (Neni 13 i ligjit tė ri). Ky nen ka dy tė meta kryesore (d.m.th., qė vendimi pėr impaktin te komuniteti ėshtė artibrar, si dhe fakti qė konsultim kėrkohet vetėm me autoritetet vendore), dhe ėshtė e nevojshme qė tė pėrmirėsohet pėr ta harmonizuar me praktikat e mira 25 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" ndėrkombėtare, tė cilat kanė tė bėjnė me proceset e kėshillimit, qė pėrgjithėsisht, pėrfshijnė dispozita pėr kėshillim me grupet mė tė cenueshme. 39. Gjithashtu, ėshtė e nevojshme qė tė pėrmirėsohen aspektet e zhvillimit tė komunitetit, sidomos pėrsa i pėrket sqarimit tė dispozitave pėr pėrgatitjen e njė plani fillestar pėr mbylljen e minierave nė kuadrin e procesit tė pajisjes me licensė. Gjithashtu, nuk ka ndonjė kėrkesė pėr mbyllje progresive ("mbyllni ndėrsa gėrmoni", kur ėshtė e mundur) dhe asnjė pėrcaktim tė saktė pėr llojin e masave sociale zbutėse, janė tė nevojshme tė ndėrmerren pėr tė garantuar qė komunitetet nga zonat e dėmtuara tė jenė tė qėndrueshėm pas mbylljes sė minierės. Gjithashtu, ėshtė e nevojshme qė dispozitat, tė cilat trajtojnė ēėshtjet e trashėgimisė minerare dhe sesi do t'i trajtojė ato shteti, tė pėrmirėsohen pėr tė sqaruar kur ka pėrgjegjėsi pėr mbylljen zotėruesi i licensės dhe kur ka pėrgjegjėsi shteti, dhe ēfarė lloj monitorimi pas mbylljes [sė minierės] ėshtė i nevojshėm. 40. Nė kuptimin e administrimit tė ligjit, projektligji ka pėrcaktuar qartė shkeljet dhe dėnimet, por ėshtė e nevojshme qė ai tė pėrmirėsohet pėrsa i pėrket pėrgjegjėsive tė autoriteteve kompetente, transparencės sė veprimtarisė sė tyre dhe bėrjes sė saj publike. Pėrgjegjėsitė pėr krijimin e kuadrit rregullator/ligjor ndahen nga zbatimi i kėtij kuadri, duke eleminuar konfliktin e interesit qė mund tė lindė nėse i njėjti institucion e pėrgatit/pėrshtat legjislacionin dhe e zbaton atė. Pėrfundimisht, autoriteti i licensimit duhet tė gėzojė pavarėsi tė njė niveli tė caktuar nga Ministritė e tjera pėrkatėse (tė minierave, tė mjedisit, etj.) dhe, nė rrethana ideale, duhet tė veprojė nė bazė tė bashkėrendimit qė siguron Kryeministri. 41. Ėshtė e nevojshme qė procedurat institucionale dhe rolet e ēdo institucioni tė pėrfshirė tė pėrcaktohen qartė nė ligj, pėrfshirė: (i) Ministrinė pėrkatėse tė minierave ­ pėrgjegjėse pėr pėrgatitjen dhe menaxhimin e strategjisė/politikės pėr veprimtaritė minerare nėpėrmjet njė plan veprimi tė organizuar sipas pėrparėsive, pėrfshirė ligjet dhe rregulloret pėrkatėse minerare pėr pėrcaktimin e rentės sė pasurisė minerare nė konsultim me Ministrinė e Financave 13; (ii) Shėrbimin Gjeologjik ­ pėrgjegjės pėr grumbullimin dhe pėrhapjen e tė dhėnave gjeo-shkencore pėr shtetin dhe industrinė (pėrfshirė, nė kėtė rast tė caktuar, tė dhėna pėr hidro-gjeologjinė, ujėrat nėntokėsore dhe rreziqet gjeologjike), si subjekt i pavarur kėrkimor publik, qė mundėsisht ofron shėrbime me tarifė tė pjesshme; dhe (iii) njė Autoritet kompetent ­ si subjekt i pavarur qė zbaton strategjinė/politikėn minerare, monitoron dhe mbikėqyr veprimtaritė e sektorit, pėrfshirė procesin e licensimit (kadastra minerare), menaxhimin e raporteve pėr vlerėsimin e industrisė, vlerėsimin e rentės sė pasurisė minerare, pėrputhjen [e ēėshtjeve] mjedisore dhe sociale, shėndetin dhe sigurinė, monitorimin e mbylljes/pas mbylljes, si dhe inspektimin e veprimtarive minerare. Gjithashtu, ky Autoritet 13 Ministria e Financave pėrcakton regjimin minerar financiar qė, pėrgjithėsisht, ėshtė i ngjashėm me pjesėn tjetėr tė ekonomisė. 26 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" vepron si pikė takimi pėr shėrbime tė shumėfishta minerare pėr investitorėt e mundshėm, qė rrit shumė tėrheqjen pėr sektorin minerar nė Shqipėri. Kjo pikė takimi pėr shėrbime tė shumėfishta minerare nuk duhet tė jetė pjesė e qasjes sė pėrgjithshme pėr shėrbime tė shumėfishta pėr licensimin e sektorit jominerar, meqenėse licensimi nė fushėn minerare ėshtė i veēantė nė atė qė shteti ruan pronėsinė e pasurisė minerare dhe jep tė drejtat pėr kėrkim/zhvillim, siē e pėrcakton legjislacioni minerar. Kjo marrėdhėnie kontraktuale mes shtetit dhe sektorit privat nuk shihet nė pjesė tė tjera tė ekonomisė dhe, pėr kėtė arsye, e bėn tė nevojshėm trajtimin specifik. 42. Gjithashtu, projektligji duhet tė jetė mė i qartė lidhur me mundėsinė e pėrdorimit tė informacioneve, funksionet e kadastrės minerare dhe dokumenteve/raporteve qė duhet tė pėrgatisė zotėruesi i titullit tė pronėsisė gjatė veprimtarisė minerare. 43. Pėrmirėsimi i transparencės dhe llogaridhėnies, duke bėrė publike pagesat qė i bėjnė shtetit shoqėritė nxjerrėse tė pėrqendruara te burimet, ėshtė njė hap i rėndėsishėm pėr shndėrrimin e burimeve natyrore tė vendit nė begati ekonomike. Si tė tilla, nismat globale si Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) janė veēanėrisht tė dobishme pėr vendet me qėllim qė sektori minerar tė ketė transparencėn e duhur dhe, kėshtu, e bėjnė mė tė lehtė qė qeveritė ta vlerėsojnė kontributin e tij ekonomik. Gjithashtu, kjo ėshtė njė mėnyrė e pėrshtatshme pėr tė pakėsuar mosbesimin e komuniteteve vendore dhe shoqėrisė civile te punimet minerare. 27 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" D. MUNDĖSITĖ E SEKTORIT MINERAR NĖ SHQIPĖRI NĖ TĖ ARDHMEN D.1 Politikat bazė qė duhen marrė nė shqyrtim pėr tė ardhmen e sektorit minerar nė Shqipėri 44. Nėse menaxhohen mirė, industritė nxjerrėse krijojnė vende pune, stimulojnė transferimin e teknologjive dhe tė njohurive dhe krijojnė fitime tė vlefshme nė valutė tė huaj, duke u siguruar, kėshtu, qeverive bazėn financiare pėr krijimin e infrastrukturės dhe ofrimin e shėrbimeve sociale. Pėr fat tė keq, shumė qeveri i kanė keqadministruar tė ardhurat e tyre nga veprimtaritė minerare dhe, nė shkallė tė ndryshme, kanė vuajtur nga "mallkimi i burimeve natyrore", nė bazė tė tė cilit zgjedhjet e dobta tė politikės plus korrupsioni kanė ashpėrsuar ciklet e varfėrisė dhe konfliktin. Administrimi i mirė i sektorit fillon me menaxhimin e shėndoshė dhe transparencėn nė spektrin e plotė tė zinxhirit tė administrimit minerar, nga dhėnia e kontratave te ndjekja e punimeve, mbledhja e tatimeve dhe taksave, shpėrndarja e mirė e tė ardhurave dhe, nė fund, te arritja e zhvillimit tė qėndrueshėm tė ekonomisė, nė tėrėsi. Figura 1: Rritja e vlerės nga burimet minerare pėr ekonominė: nga burimet e papėrsėritshme te zhvillimi i qėndrueshėm 45. Nė reformėn e sektorit pėrdoren instrumente pėr tė dhėnė njė qasje tė integruar tėrėsore qė pėrfshin qeverisjen e mirė dhe transparencėn pėrgjatė gjithė procesit (Figura 1). Shpeshherė, pėr reformėn pėrdoret njė qasje me dy shina: · Nisma mė tė gjera pėr stimulimin e zhvillimit tė sektorit, kryesisht, duke synuar kėrkime tė reja, investime nė njė a dy veprimtari qė nxisin reformėn, tė cilat janė mbizotėruese nė grup, dhe modernizimin e tyre. Veprimtari tė tilla mund tė pėrgatisin me kujdes punėtorė tė specializuar, tė rrisin tė ardhurat pėr shtetin dhe tė tėrheqin investime tė huaja tė drejtėpėrdrejta pėr pėrmirėsimin e aftėsive vepruese. · reforma hap pas hapi e veprimtarive tė shtrembėruara pėr shkak tė qirasė me qėllim qė tė kufizohet prapėsimi, ndėrsa 28 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" nismat mė tė gjera krijojnė njė grup mbėshtetėsish politikė nė favor tė reformės. 14 46. Kjo mund tė realizohet duke pėrgatitur njė hartė tė pėrgjithshme strategjike tė rrugės pėr zhvillimin e sektorit minerar nė Shqipėri nė ardhmen. Veprimet e rekomanduara bashkohen dhe formojnė njė reformė tėrėsore, siē jepet e pėrmbledhur nė matricėn e mėposhtme: Tabela 1: Matricė e reformės sė plotė nė sektorin minerar nė Shqipėri Reforma Objektivi kryesor i reformės Subjekti pėrgjegjės Fusha e zbatimit Pėrgatitja e hartės sė Krijimi i veprimeve strategjike Ministria e Ekonomisė, Nė gjithė vendin rrugės /strategjisė pėr pėr zhvillimin e sektorit Tregtisė dhe Energjetikės, Investitorėt dhe zhvillimin e minerar nė tė ardhmen, Ministria e Mjedisit, Pyjeve komunitetet qėndrueshėm tė pėrfshirė trajtimin e ēėshtjeve dhe Administrimit tė Ujėrave sektorit minerar tė trashėgimisė minerare Pėrmirėsimi i Respektimi me efektivitet i Ministria e Ekonomisė, Nė gjithė vendin administrimit tė ligjeve me qėllim zbutjen Tregtisė dhe Energjetikės Investitorėt nė fushat e sektorit kundrejt autoritetit jo- licensimit minerar transparent / arbitrar; Vėnia nė jetė e NTIN-ėsė pėr tė rritur transparencėn dhe llogaridhėnien nė sektorin e industrive nxjerrėse Forcimi institucional Pėrmirėsimi i administrimit nė Ministria e Ekonomisė, Nė gjithė vendin dhe krijimi i nivel sektori i kėrkimeve dhe Tregtisė dhe Energjetikės Investitorėt kapaciteteve zhvillimit; Terma tė qarta reference pėr tė shmangur si paralelizmat ashtu edhe dallimet nė nivel institucional, qė shfaqen nė administrimin e mineraleve; Mundėsimi i hyrjes sė investitorėve nė sektorin Autoriteti i pavarur i minerar nė Shqipėri nėpėrmjet Licensimit Minerar ofrimit tė "shėrbimeve tė (Kadastror) , qė punon sė shumėfishta me njė ndalesė"; bashku me Ministrinė e Pėrmirėsimi i zbatimit tė Ekonomisė, Tregtisė dhe Zotėruesit e licensave pa politikave, ligjeve dhe Energjetikės; dhe Ministria e aktivitet rregulloreve minerare. Mjedisit, Pyjeve dhe Shfuqizimi i licensave qė nuk Administrimit tė Ujėrave funksionojnė nė pėrputhje me marrėveshjet dhe/ose rregulloret kontraktuale Trajtimi i ēėshtjeve tė Renditja sipas pėrparėsisė e Ministria e Mjedisit, Pyjeve Nė gjithė vendin; trashėgimisė mjedisore ēėshtjeve tė patrajtuara tė dhe Administrimit tė Ish- sipėrmarrjet pėr / sociale trashėgimisė mjedisore/sociale Ujėrave; mineralet metalore, pėr tė pėrcaktuar njė program Ministria e Punės, Ēėshtjeve sipėrmarrjet e vogla deri tė strategjik afatgjatė nėpėrmjet Sociale dhe Shanseve tė mesme pėr materialet e pėrgatitjes dhe zbatimit tė Barabarta ndėrtimit, minatorėt nė vlerėsimit strategjik mjedisor pension dhe social Pėrmirėsimi i Zhvillimi i qėndrueshėm Ministria e Ekonomisė, Palėt e interesuara dhe qėndrueshmėrisė nė afatgjatė i sektorit, nė tė cilin Tregtisė dhe Energjetikės grupet e cenueshme nė nivel komuniteti dhe i njė grup i madh palėsh tė komunitetet e dėmtuara shpėrndarjes sė interesuara merr pjesė nė lidhur me zhvillimin e fitimeve planifikimin e zhvillimit tė burimeve burimeve dhe shpėrndarjen e 14 "Pėrfitimi nga enklavat minerare", Richard Auty (Universiteti i Lankasterit). 29 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" fitimeve; gjithashtu, kjo kėrkon transparencė lidhur me pagesat mes shoqėrive dhe shtetit Mbėshtetja pėr Rritja e investimeve pėr Shėrbimi Gjeologjik, Zonat e pritshme minerare zhvillimin e sektorit kėrkime dhe zhvillim; mbikėqyrje nga Autoriteti i pėr metale, ēimento dhe Kthimi i bankės sė tė dhėnave pavarur i Licensimit minerale industriale gjeologjike nė format Minerar; elektronik dhe tė bėrit e tyre tė Ministria e Ekonomisė, arritshme pėr publikun, mbi njė Tregtisė dhe Energjetikės; bazė tė integruar, nėpėrmjet njė Agjenci pėr promovimin e adrese tė posaēme nė internet; sektorit Forma tė tjera tė promovimit tė sektorit (ekspozita ndėrkombėtare, rubrika nė revistat pėrkatėse, adresa nė internet, etj...) 47. Ky kalendar i pėrgjithshėm reforme nėnkupton komponentėt e mėposhtėm: 48. I. Pėrmirėsimi i administrimit tė sektorit. Administrimi i mirė i sektorit pėrcaktohet nga njė mjedis rregullator i qėndrueshėm, transparent dhe i efektshėm qė bėn tė mundur investimet nė sektorin privat, lehtėson zhvillimin e qėndrueshėm ekonomik dhe rrit tė ardhurat pėr Qeverinė Shqiptare. Nėpėrmjet komercializimit dhe/ose privatizimit tė ndėrmarrjeve shtetėrore, Ministria pėrqendrohet te politikėbėrja dhe funksionet rregullatore nė katėr fusha kryesore: · Pėrcaktimi i politikės pėr sektorin. Bėn dhe zbaton politika pėr minerale masive dhe minerale pėr energji elektrike, dhe jep shembullin nė formulimin e politikave dhe hartimin e ligjeve, rregulloreve, standardeve dhe kontratave model. · Pėrmirėsimi i ligjeve. Pėrcakton ligje, rregullore, licensa, kontrata dhe standarde transparente, joarbitrare. Duhet ndiqet rregulli qė Ministria e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės tė jetė nė gjendje tė masė ose tė verifikojė prodhimin; tė pėrllogarisė rentėn e pasurisė minerare dhe tarifat, si dhe tė inspektojė dhe tė bėjė matjet e nevojshme pėr verifikimin e pėrputhjes me standardet pėr shėndetin, sigurinė dhe mjedisin. · Pėrmirėsimi i menaxhimit tė tė ardhurave nga sektori. Nėpėrmjet (a) pėrmirėsimit tė zbatimit tė rregullave pėr tarifat e tokės nė sipėrfaqe dhe rentėn e pasurisė minerare pėr veprimtaritė e vogla dhe tė mėdha minerare, dhe (b) pėrmirėsimit tė vlerėsimit dhe grumbullimit tė pagesave tė rentės sė pasurisė minerare. Miratimi i Nismės pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) nga ana e Shqipėrisė, program ky i pėrgjithshėm e i sprovuar, qė mund tė kontribuojė pėr arritjen e rezultateve pozitive nė njė kohė relativisht tė shkurtėr, ndihmon 30 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" pėr nxitjen e transparencės dhe llogaridhėnies lidhur me tė ardhurat nga ky sektor. Aktualisht, Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse po zbatohet nė afro 30 vende nė mbarė botėn. Transparenca rritet nėpėrmjet raportimit tė rregullt nė shtet tė tė gjitha pagesave qė burojnė nga sektori minerar, si dhe raportimit paralel tė faturave shtetėrore, dhe tregon angazhimin e vendit pėr tė dhėnė llogari. Gjithashtu, Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse mund tė pėrfshijė njė proces tė plotė auditimi, i cili bėn tė mundur qė shoqėria civile dhe shteti tė verifikojnė nėse nivelet e pagesave qė marrin janė tė barabarta me atė qė duhet tė paguajnė shoqėritė nė bazė tė kontratave mbizotėruese. Pėr shkak tė faktit se kėto tė ardhura do tė shqyrtohen rregullisht nga njė auditor i pavarur, dhe nė saje tė pėrfshirjes aktive tė palėve tė interesuara tė shoqėrisė civile, Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse ka treguar se ajo(hiqe) ka krijuar llogaridhėnie tė sektorit minerar, tė pranuar gjerėsisht dhe, shpeshherė, ėshtė stimul qė administrata t'i kursejė apo t'i shpenzojė tė ardhurat nė mėnyrė mė tė pėrshtatshme (shih Shtojcėn E pėr informacion tė mėtejshėm pėr NTIN-ėnė). · Krijimi i planifikimit strategjik dhe i kapaciteteve teknike. Formulimi i strategjive pėr zhvillimin e sektorit pėrbėn njė sfidė pėr Ministrinė e Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės me qėllim qė tė krijojė njė perceptim mė tė mirė tė faktorėve qė i bėjnė sektorėt ekonomikė dhe tė efektshėm, dhe ta pėrshtasė kuadrin institucional, ligjor dhe kontraktual nė bazė tė tė mėsuarit. 49. II. Pėrmirėsimi institucional dhe krijimi i kapaciteteve. Krijimi i kapaciteteve dhe pėrmirėsimi institutional realizohet nėpėrmjet njohjes sė personelit me praktikat mė tė mira ndėrkombėtare nė industritė minerare. Ndėr detyrat kryesore pėrfshihen: · Analiza e menaxhimit funksional. Pėr tė vlerėsuar kapacitetet e nevojshme tė administratės, funksionet rregullatore dhe grumbullimin e gjeoshkencės pėr nxitjen e sektorit. · Reforma institucionale. Pėr tė analizuar kėrkesat ndaj Ministrisė sė Ekonomisė, Tregtisė dhe Energjetikės, llojin e agjencive qė duhet tė reagojnė, politikėn afatgjatė dhe kapacitetet e planifikimit ligjor, nevojėn pėr institucione tė fuqishme rregullatore dhe nevojėn pėr tė grumbulluar gjeoshkencė dhe pėr tė dhėnė statistika tė vazhdueshme pėr prodhimin nė mbėshtetje tė nxitjes sė sektorit. Vėmendje u kushtohet nevojave tė veēanta tė sektorėve tė Ministrisė pėr njė politikė sektoriale, shėrbimeve tė kadastrės, inspektimit tė minierave, ēėshtjeve tė shėndetit dhe sigurisė, 31 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" ēėshtjeve mjedisore, vėrtetimit tė mallit dhe kontrollit tė cilėsisė, rilevimit gjeologjik dhe shėrbimeve laboratorike. · Pėrmirėsimi i regjimit tė tė drejtave minerare. Ngritja e njė zyre tė pavarur kadastrore pėr administrimin e tė gjitha licensave ekzistuese minerare dhe tė atyre qė do tė lėshohen nė tė ardhmen, si dhe pėrmirėsimi i monitorimit dhe zbatimit tė rregullave tė sigurimit teknik pėr shėndetin dhe sigurinė dhe pėrputhjen [e ēėshtjeve] mjedisore dhe sociale. 50. III. Trajtimi i ēėshtjeve tė trashėgimisė mjedisore dhe sociale. Njė tjetėr faktor i rėndėsishėm pėr ta bėrė sektorin minerar nė Shqipėri (a) mė tėrheqės pėr investitorėt e rinj me pėrvojė, dhe (b) pėr tė pėrmirėsuar rezultatin e zhvillimit, do tė jetė trajtimi i ēėshtjeve tė trashėgimisė mjedisore/sociale. Problemet mė urgjente mjedisore janė 15: · objektet nė shkatėrrim dhe strukturat e tjera tė ish-uzinave minerare dhe pėrpunuese, qė kanė zėnė kantieret (fotot 4 dhe 5); · ndotja e ujit nga minierat e mbyllura tė bakrit, rrjedhja e metanit dhe gazrave karbonikė nga minierat e mbyllura; ndotja e tokės, grumbullimi i pluhurit dhe sistemet e precipitimit; · humbja e dheut nė tė gjitha minierat, sidomos nė zonėn e Bulqizės dhe Mirėditės, si dhe shterimi i ish- depozitave kryesore tė qymyrgurit; · planifikimi i pamjaftueshėm hapėsinor mes pėrdorimit tė hapėsirės pėr miniera, pėrpunim dhe banim dhe veprimtarive tė tjera ekonomike (p.sh.: bujqėsi) 16; · restaurimi i sipėrfaqeve minerare. Nė kėtė pikė, duhet vėnė nė dukje se nė Shqipėri nuk ka ndonjė listė tė risqeve mjedisore. 15 Lista e mėposhtme ėshtė marrė nga vetė strategjia e Qeverisė, "Strategjia pėr zhvillimin e industrisė minerare" e vitit 2005. 16 Kjo mund tė jetė me pasoja shumė negative meqenėse, sipas Shėrbimit Gjeologjik Shqiptar, ndodh jo rrallė qė banesat tė ndėrtohen nė terren qė fundoset dhe/ose mbi galeri tė dobta. 32 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Foto 3: Minierė e braktisur nė Pėrrenjas Foto 4: Uzinė e braktisur e shkrirjes sė ferrokromit, Elbasan Foto 5: Shkarkimi i mbetjeve nga minierat nė sistemin lumor, zona e Mirditės 33 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Ēėshtjet mė tė mprehta sociale mund tė konstatohen te: · numri i madh i punėtorėve tė ish-ndėrmarrjeve minerare shtetėrore, tė cilėt janė pushuar nga puna, dhe mungesa e mundėsive tė tjera frytdhėnėse ekonomike; · dinamika e pamjaftueshme e ekonomisė formale nė zonat fshatare (pėr tė ruajtur numrin e tė papunėve); · niveli i ulėt i pjesėmarrjes dhe kėshillimit tė anėtarėve tė komuniteteve nė fjalė pėr zhvillimin ekonomik vendor. Nė bazė tė rekomandimeve tė njė studimi pėr vlerėsimin e aspektit mjedisor dhe social tė kėtij sektori, rekomandime kėto, nė tė cilat do tė pėrfshihet edhe njė plan pėrparėsor veprimi, duhet hartuar njė program strategjik afatgjatė. Janė pėrcaktuar katėr pika kryesore, tė cilat duhet tė realizohen me qėllim qė tė trajtohen kėto ēėshtje: · Nevoja pėr njė studim standard pėr mjedisin, i cili do tė bėjė njė pėrmbledhje tė hollėsishme tė statusit tė mjedisit pėrreth aktiviteteve tė mėparshme dhe ekzistuese minerare dhe, si kapacitet shtesė prodhues, do tė ēojė nė njė plan tė hollėsishėm veprimi; · Pėrmirėsimi i raportimit dhe i shkėmbimit tė informacionit mes Ministrisė sė Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit tė Ujėrave dhe agjencive mjedisore rajonale. Synimi ėshtė qė tė gjitha agjencive mjedisore t'u jepet informacion mė i mirė pėr veprimtarinė e kryer nga aktorėt e tjerė dhe shkallėn e angazhimit tė tyre; · Nevoja pėr njė program tė njė banke tė pėrditėsuar tė dhėnash (me pajisjet pėrkatėse tė teknologjisė sė informacionit), me qėllim qė tė monitorohen nė mėnyrė mė tė efektshme impaktet e punimeve minerare te mjedisi; · Vlerėsimi i njė numri veprimtarish artizanale dhe tė vogla minerare, pėrfshirė problemet mė tė ngutshme sociale, mjedisore dhe ato qė kanė tė bėjnė me shėndetin, si dhe ofrimi i orientimit pėr shėrbime tė mundshme tė zgjeruara shtetėrore. 51. IV. Pėrmirėsimi i qėndrueshmėrisė nė nivel komuniteti dhe shpėrndarja e fitimeve. Impakti i punimeve minerare nė Shqipėri do tė rritet ndjeshėm pėr shkak tė zhvillimit tė qėndrueshėm e afatgjatė tė kėtij sektori, nė tė cilin njė grup i gjerė palėsh tė interesuara merr pjesė nė planifikimin e zhvillimit tė burimeve dhe shpėrndarjen e fitimeve. Nė pėrputhje me vlerėsimin qė bėn vetė Qeveria nė strategjinė e saj pėr sektorin minerar, punimet minerare duhet tė japin njė kontribut tė rėndėsishėm ekonomik dhe pėr punėsimin nė zonat fshatare tė vendit, tė cilave, shpeshherė, u mungojnė veprimtaritė e tjera prodhuese. Kjo ėshtė sidomos e vėrtetė pėr rajonin verior tė bakrit dhe rajonet verilindore tė bakrit dhe kromit. Kėto zona kanė njė 34 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" potencial tė madh pėr zhvillimin e mėtejshėm minerar 17, por, nė tė njėjtėn kohė, kanė treguesit mė tė lartė tė varfėrisė nė krahasim me gjithė zonat shqiptare 18, tė cilat do ta lėnė sektorin minerar njė burim tė rėndėsishėm tė ardhurash nėpėrmjet kėrkesės sė drejtėpėrdrejtė dhe jo tė drejtėpėrdrejtė pėr krahė pune dhe mallra. Pra, ėshtė e domosdoshme qė tė gjitha veprimtaritė e ardhshme tė lidhen me komunitetet nė njė fazė tė hershme dhe t'i angazhojnė palėt e interesuara nė procesin e zhvillimit. Duhen hartuar procedurat se si duhet tė angazhohen komunitetet me qėllim qė tė marrin pjesė nė krijimin e zonave pėrkatėse dhe tė kuadrit konsultativ. Shtojca F ofron njė pėrmbledhje tė asaj se ēfarė duhet tė pėrmbajė paketa pėr shpėrndarjen e fitimeve, dhe shembullin e njė vendi qė ėshtė marrė nė analizė. 52. V. Mbėshtetja e zhvillimit tė sektorit. Duke kaluar te investimet pėr privatėt, Autoritetit tė Licensimit Minerar do t'i duhet tė mbajė njė bankė tė pėrditėsuar tė dhėnash pėr burimet dhe prodhimin minerar; t'u ofrojė tė dhėna dhe informacione tė rėndėsishme (siē janė ato pėr fushėn qė parashikon ose nuk parashikon licensa, prodhimin, shitjen, eksportet, importet, ēmimet e paguara) pjesėmarrėsve nė sektorin privat dhe ta promovojė sektorin pėr investitorėt e mundshėm. 53. Veprimet afatshkurtra. Nė pėrputhje me propozimet pėr reformėn e sipėrpėrmendur, Qeveria duhet tė marrė nė shqyrtim veprimet e mėposhtme si fillim tė procesit mė tė gjerė tė reformės nė kėtė sektor: · Pėrfundimin, nė konsultim me tė gjitha palėt pėrkatėse tė interesuara, tė shqyrtimit tė ligjit minerar nė pėrputhje me praktikėn e mirė pėr krijimin e njė regjimi tė efektshėm, joabritrar dhe transparent licensimi. Nė kėtė linjė, Qeveria mund tė marrė parasysh tė ndėrmarrė hapat e para pėr fillimin e procedurave qė Shqipėria tė bėhet vend anėtar i Nismės pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse; · Shqyrtimin e funksioneve tė drejtimit tė institucioneve kryesore tė pėrfshira nė sektorin minerar dhe nė krijimin e kapaciteteve, si dhe marrjen parasysh tė ngritjes sė njė autoriteti tė pavarur licensimi, i cili tė kombinojė si licensimin, ashtu edhe zbatimin e roleve tė licensimit; · Pėrgatitjen e njė studimi pėr vlerėsimin e aspektit mjedisor dhe social tė kėtij sektori, njė plani pėrparėsor veprimi pėr trajtimin e ēėshtjeve tė trashėgimisė dhe njė vlerėsimi tė plotė tė pėrhapjes sė minierave tė vogla; · Pėrgatitja e procedurave se si duhen angazhuar komunitetet qė tė marrin pjesė nė krijimin e zonave pėrkatėse, dhe e kuadrit konsultativ; 17 Siē tregohet nga prania e disa investitorėve tė huaj nė kėto rajone. 18 Banka Botėrore: "Strategjia e asistencės pėr Shqipėrinė" (CAS), f. 7. 35 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Pėrpilimi i tė dhėnave gjeografike dhe grumbullimi i tė dhėnave tė reja gjeografike pėr nxitjen e kėtij sektori. D. 2 Mbėshtetja e mundshme qė Banka Botėrore mund tė japė nė tė ardhmen 54. Komenti e paraqet veprimtarinė minerare si burim zhvillimi, duke pėrdorur njė qasje me dy shina: (a) vlerėsimin e pasurive qė kanė mbetur, me qėllim qė tė pėrcaktohen kapacitetet e tyre prodhuese nė vartėsi tė pėrmirėsimeve kryesore tė rregullave dhe politikės; dhe (b) pėrcaktimin e terreneve tė mundshme dhe tė llojeve pėrkatėse tė depozitave qė janė me interes pėr investitorėt pėr tė bėrė kėrkime pėr truall ndėrtimi. Potenciali i burimeve ėshtė ende i lartė dhe, duke krijuar njė kuadėr tė pėrshtatshėm ligjor dhe rregullator, si dhe duke ndėrrmarrė reforma tė efektshme dhe duke ngritur institucione tė efektshme, Shqipėria mund tė bėhet gati pėr pėrmirėsimin e ardhshėm tė ciklit tė mineraleve, gjė qė tėrheq shoqėri tė reja ndėrkombėtare minerare tė ndėrmarrin kėrkime dhe punime minerare tė rėndėsishme, tė cilat duhet tė ndikojnė mė shumė pėr zhvillimin e ekonomisė shqiptare. 55. Nga pėrvojat qė kanė patur vendet e tjera tė Bashkimit Evropian nė reformimin e sektorit minerar, mėsimet mė tė rėndėsishme qė dalin tregojnė se ndryshimi i suksesshėm nuk vjen lehtė ­ ai kėrkon: (i) njė strategji shtetėrore tė formuluar mirė, tė hartuar nė konsultim me partnerėt socialė, strategji kjo qė tė jetė e pėrditėsuar kur tė kėrkohet; (ii) angazhim tė efektshėm nė nivelet mė tė larta tė Qeverisė; (iii) institucione tė shėndosha me role dhe pėrgjegjėsi tė qarta, tė afta qė tė zbatojnė dhe ta bėjnė tė detyrueshėm zbatimin e strategjisė; dhe (iv) bashkėrendim tė efektshėm mes ministrive/agjencive tė ndryshme tė pėrfshira. 56. Gjatė ristrukturimit tė sektorit, theksi duhet tė vihet te garantimi i qėndrueshmėrisė sė reformave. Kjo kėrkon qė Qeveria tė ndėrmarrė veprime me rėndėsi vendimtare, siē parashtrohet mė lart nė kėtė raport. Banka Botėrore ka pėrvojė tė gjerė, sidomos nė reforma tė tilla nė fushat e mėposhtme qė mund tė nevojiten nė Shqipėri: · Formulimi dhe pėrditėsimi i strategjisė minerare pėr tė pėrfunduar ristrukturimin e kėtij sektori; · Pėrmirėsimi i politikave, ligjeve dhe rregulloreve kryesore qė rregullojnė kėtė sektor, duke i kushtuar vėmendje tė veēantė krijimit tė njė klime transparente investimesh qė tė mbėshtetet nga politika tė efektshme pėr menaxhimin e tė ardhurave dhe shpėrndarjen e fitimeve; kėtu pėrfshihet mbėshtetja pėr vėnien nė jetė tė Nismės pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) nėpėrmjet njė Fondi tė Administruar nė Mirėbesim dhe Asistencės Teknike; 36 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Mbėshtetja pėr vlerėsimin e sektorit tė minierave tė vogla, nė tė cilėn mund tė pėrfshihet njė analizė e problemeve tė administrimit, menaxhimit tė tė ardhurave, shėndetit dhe sigurisė, mjedisit dhe trajnimit teknik, me qėllim qė tė ofrohen udhėzues pėr shėrbimet e zgjeruara shtetėrore; · Pėrmirėsimi i institucioneve dhe krijimi i kapaciteteve tė tyre pėr njė zbatim mė tė mirė tė politikave, ligjeve dhe rregulloreve, pėrfshirė zbatimin e kontratave pėr veprimtaritė ekzistuese, duke krijuar kapacitetet e institucioneve pėrkatėse tė shtetit pėr ta menaxhuar kėtė sektor mė mirė; · Trajtimi i ēėshtjeve tė trashėgimisė mjedisore dhe sociale, pėrfshirė pėrgatitjen e njė studimi pėr vlerėsimin e aspektit mjedisor dhe social tė kėtij sektori (ose, pėrveē kėsaj, vlerėsimin e impakteve te shėndeti) dhe njė plan veprimi me afat tė caktuar; mė saktė, Banka mund ta mbėshtesė Qeverinė pėrsa i pėrket hartimit tė kuadrit pėr angazhimin e komunitetit, nė mėnyrė qė ai tė mund tė marrė pjesė plotėsisht nė krijimin e grupeve tė mbėshtetėsve; nė kėtė hap mund tė pėrfshihet mė tej vlerėsimi i pėrmasave, problemeve dhe mundėsive aktuale tė minierave tė vogla; dhe/ose; · Ndėrmarrja e promovimit tė kėtij sektori pėr tė tėrhequr dhe mbajtur investitorė tė pėrshtatshėm nga pikėpamja teknike/financiare. 37 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca 38 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca A: Histori e shkurtėr e sektorit minerar nė Shqipėri 1. Nga periudha qė shėnonte kulmin e sektorit minerar nė vitin 1990, kur ky sektor nė Shqipėri renditej i treti nė botė pėr nga prodhimi i kromit, sektori minerar ka vuajtur nga investimet e pamjaftueshme, shkatėrrimi dhe kalbėzimi. Mė poshtė, njė pėrmbledhje e historisė qė ēoi nė kėtė rėnie. Zhvillimi me drejtim dhe kontroll tė centralizuar para vitit 1990 2. Pėr afro pesėdhjetė vjet, sektori minerar ka qenė lokomotivė zhvillimi qė ka furnizuar me lėndė tė para veprimtaritė industriale nė fazėn pėrfundimtare, ku pėrfshiheshin prodhimi i ēelikut dhe i metaleve dhe produktet metalurgjike me vlerė tė shtuar pėr eksport. Pavarėsisht nga ky rol qė kanė patur, nė fillim tė viteve tetėdhjetė veprimtaritė minerare zinin njė pjesė relativisht tė vogėl (<2%) tė produktit neto tė lėndėve. Veprimtaritė minerare pėrfaqėsonin 3% tė punėsimit tė pėrgjithshėm, njė shifėr modeste kjo, pėr shkak se ato mbėshteteshin te shfrytėzimi nė fazė tė hershme i teknologjive tė reja. Gjatė viteve tetėdhjetė, pjesa e tyre kundrejt produktit neto tė lėndėve u dyfishua nėpėrmjet eksporteve tė produkteve kryesore ose gjysmė tė gatshme. Vlera e shitjeve jashtė vendit u rrit nga rreth 50 milion dollarė amerikanė nė vitin 1980, nė gati 140 milion dollarė amerikanė nė vitin 1989. Duke patur parasysh amullinė mė tė gjerė ekonomike, brenda pjesės qė zinte industria nė eksportet e pėrgjithshme, veprimtaritė minerare e kalonin shifrėn 37% nė vitet kulmore 1988 dhe 1989, dhe pėrfaqėsonin pothuajse gjithė rritjen nė vlerė eksporti qė pati vendi gjatė atij dhjetėvjeēari. 3. Pas prishjes me Kinėn nė vitin 1978, kohė qė pėrkoi me njė forcim tė ndjeshėm tė tregjeve tė mallrave, veprimtaritė minerare u bėnė njė mjet pėr stabilizimin ekonomik nė shkallė vendi. Investime tė reja dhe burime plotėsuese shkonin pėr veprimtaritė minerare dhe ky sektor thithte deri 25- 35% tė investimeve tė pėrgjithshme pėr industrinė dhe energjinė; kryesisht, si investime kapitale pėr objekte pėrpunimi tė uzinave pėrpunuese me vlerė tė shtuar nė fazėn pėrfundimtare (d.m.th. ēeliku). Ēdo uzinė e pėrpunimit metalurgjik furnizohej nga njė burim i ndryshėm i minierave nxjerrėse, por, nė pėrgjithėsi, kjo shkallė e lartė e integrimit vertikal ishte e zakonshme nė tė gjithė sektorin. Shqipėria i pėrdorte mineralet si bazė tė strategjisė sė saj pėr zhvillimin afatgjatė. Tranzicioni nė vitet 1990-2000 4. Prodhimi dhe eksportet e mineraleve arritėn kulmin nė vitin 1989 me 140 milion dollarė amerikanė2, kur kromi, bakri dhe nikeli pėrbėnin rreth 80% tė eksporteve tė pėrgjithshme shqiptare (sipas vlerės). Produktet e kromit ishin produkti kryesor i eksportit, vlera e tė cilit llogaritej nė rreth 89 milion dollarė amerikanė, produktet e bakrit renditeshin tė dytėt me afro 26 milion dollarė amerikanė, ndėrsa eksportet e nikelit arrinin deri nė mė pak 39 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" sesa 6 milion dollarė amerikanė nė vitin 1989 (dollarė nominalė = 1989). 5. Nga viti 1992, eksportet e mineraleve ranė ndjeshėm nė rreth 20 milion dollarė amerikanė, rezultat ky i rėnies ekonomike nė vend dhe fillimit tė recesionit tė mallrave qė vazhdon gjatė gjithė pjesės tjetėr tė dhjetėvjeēarit. Nė kushtet e shtrėngimeve serioze financiare, ri-investimi pėr uzinat dhe pajisjet u ndėrpre fare dhe u zėvendėsua nga shkatėrrimi i pasurive kryesore qė mbėshtesnin prodhimin. Objektet fizike tė minierave dhe veprimtarive metalurgjike u keqėsuan, dhe shumė procese thelbėsore u bėnė jofunksionale. Deficitet operative tė minierave dhe uzinave metalurgjike shtetėrore u mbuluan me transferta nga buxheti i shtetit dhe sistemi i patejdukshėm i borxheve brenda kompanive nė mbarė ekonominė. 6. Nė fillim tė vitit 1993, sektori minerar u paralizua nga kufizimet shtetėrore pėr financimin e deficiteve tė vazhdueshme operative tė ndėrmarrjeve shtetėrore dhe grumbullimi i mėtejshėm i borxheve brenda kompanive. Shkurtimi i kredive, nė vijim, i detyroi furnizuesit tė kėrkonin qė pagesat tė shlyheshin me dorėzimin e mallit, nė njė kohė qė kėrkesa nė rėnie pėr eksporte e kufizonte prurjen e valutės. Ndėrsa situata pėrkeqėsohej, Banka Botėrore reagoi (1993) me njė numėr reformash pėr struktura tė rekomanduara. 19 "... Njė pjesė e konsiderueshme e aktiviteteve tė sektorit minerar duket se nuk janė ekonomike, ose, nė rastin mė tė mirė, nuk janė tė rėndėsishme. Pėr rrjedhojė, nė kontekstin e njė ekonomie tregu ato kėrkojnė njė ristrukturim thelbėsor, i cili duhet tė pėrfshijė mbylljen e veprimtarive joekonomike dhe organizimin e gjerė, konsolidimin dhe likuidimin e veprimtarive qė mbeten. Ėshtė e nevojshme qė tė gjithė burimet minerare tė rivlerėsohen nė bazė tė kritereve tė shėndosha ekonomike, dhe tė hartohet njė program i hollėsishėm pėr ristrukturimin afatmesėm, qė tė pėrfshijė veprimtarinė e pėrgjithshme minerare. ... Studimi duhet: (i) tė vlerėsojė realizueshmėrinė e ēdo depozite, miniere dhe njėsie metalurgjike; (ii) tė hartojė njė strategji qė tė synojė ndėrprerjen e veprimtarive joekonomike; (iii) t'i mbėshtesė dhe pėrmirėsojė ato veprimtari me mundėsi rimėkėmbjeje; dhe (iv) tė pėrcaktojė veprimtari minerare dhe metalurgjike, tė reja dhe tė frytshme nga pikėpamja ekonomike. Gjithashtu, duhet hartuar njė program qė tė synojė zbutjen e impaktit social tė shkurtimit tė mundėsive tė punėsimit. Ristrukturimi i sektorit privat duhet kryer sipas modelit tė sipėrmarrjes sė pėrbashkėt. ... Pėr nxitjen e kėtyre objektivave do tė kėrkohet krijimi i njė kuadri minerar dhe tė investimeve, i cili tė synojė: (i) tėrheqjen e investitorėve privatė nė njė ekonomi tė tregut tė lirė nė bazė tė rregullave tė qarta dhe transparente tė lojės; dhe (ii) trajtimin e gjithė procesit tė kėrkimeve, zhvillimit, prodhimit, tregėtimit, financiar dhe mjedisor. Masat korrigjuese (privatizimi, modernizimi, rehabilitimi), edhe sikur tė merren menjėherė, do tė nėnkuptojnė intervale tė konsiderueshme 19 Shqipėria: Raport pėr "Strategjinė pėr sektorin minerar", Banka Botėrore, Dega e Veprimtarive nė Shqipėri (1993). 40 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" kohe derisa prodhimi dhe kthimi mbi investimet tė mund tė rriten ndjeshėm." 20 7. U propozua njė program pėr ristrukturimin, organizimin dhe/ose konsolidimin e minerave dhe uzinave tė pasurimit potencialisht frytdhėnėse, dhe mbyllja e punimeve joekonomike. Nė kėtė program, pėrfshihej sipėrmarrja e njė auditimi tė plotė teknik dhe ekonomik tė rezervave minerare me qėllim qė tė konsolidoheshin veprimtaritė e vogla (nė shkallėn e mundshme) dhe tė eliminohej paralelizmi i objekteve dhe shpenzimeve tė pėrgjithshme. Mbyllja e minierave do tė ishte sistematike dhe njė vėmendje e mjaftueshme do t'u kushtohej detyrimeve sociale, mjedisore dhe financiare. Gjithashtu, do tė ngrihej njė rrjet i mbrojtjes sociale pėr ritrajnimin dhe transferimin e punėtorėve tė zhvendosur, ku stimujt shtesė do tė nxisnin daljen vullnetare nė pension. 8. Gjithashtu, filloi njė program pėr krijimin e kapaciteteve dhe ristrukturimin e agjencive shtetėrore, tė tilla qė tė mund t'i tėrhiqnin dhe mbanin investitorėt e rinj qė plotėsonin kriteret. Ky program kėrkonte: · Pėrfundimin e kuadrit ligjor dhe rregullator pėr tėrheqjen e investitorėve privatė, duke e vėnė theksin te pėrfundimi i kodit dhe rregulloreve minerare, regjimit financiar dhe legjislacionit, udhėzuesve dhe normave mjedisore; · Pėrpilimin, interpretimin dhe renditjen sipas pėrparėsisė tė fushave tė synuara nė bazė tė tė dhėnave tė disponueshme pėr tė ravijėzuar mundėsitė e interesit pėr investitorėt minerarė, si dhe shpėrndarjen e informacioneve gjeologjike tė pėrfocuara nga krijimi i kapaciteteve tė gjeologėve; · Pėrgatitjen e rregulloreve pėr mjedisin sipas legjislacionit minerar, qė propozohej, pėr tė qartėsuar rolet dhe pėrgjegjėsitė e investitorėve nė njė kuadėr rregullator tė qartė dhe transparent; · Ristrukturimin nė shkallė tė gjerė tė agjencive shtetėrore. 9. Pėrgjigjja e rėndėsishme qė dha Qeveria pėr tė filluar procesin e tėrheqjes sė investitorėve qė plotėsonin kriteret ishte ligji minerar i vitit 1994, njė ligj i ekuilibruar dhe modern. Sidoqoftė, transferimi i punimeve minerare te kėta investitorė nuk ndodhi. Nė vitin 1998, Qeveria nisi transferimin e licensave pėr dhėnien sėrish tė tė drejtave pėr kėrkimin dhe shfrytėzimin e mineraleve, me qėllim qė tė zbuste pakėnaqėsinė qė po lindte nė zonat fshatare. Shumica e tė drejtave minerare iu dhanė individėve qė nuk kishin as kapacitetet teknike, as burimet e nevojshme financiare, pėr rimėkėmbjen e sektorit. 10. Disa komplekse tė industrisė minerare i mbijetuan shkatėrrimit tė vazhdueshėm tė pasurive, siē ishte uzina e shkrirjes sė ēelikut nė Elbasan, qė 20 Shqipėria: Raport pėr "Strategjinė pėr sektorin minerar", Banka Botėrore, Dega e Veprimtarive nė Shqipėri (1993), faqe 27. 41 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" pėrfundoi te pėrpunimi i ēelikut pėr skrap. Shumica e firmave vuajtėn nga pėrllogaritjet e dobta dhe ekspertiza e kufizuar operative. 42 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca B: Kėndvėshtrimi global pėr depozitat kryesore metalore KROMI A) Kėndvėshtrim i pėrgjithshėm 1. Pamje e pėrgjithshme: Kromi ėshtė njė element i fortė metalor, qė ėshtė njė komponent i domosdoshėm i ēelikut tė paoksidueshėm dhe i aliazheve tė tjera tė ēelikut, ku ai pėrdoret nė formėn e aliazhit ferrokrom. Ai ka nė pėrbėrje pigmente tė rėndėsishme. Kromi si mineral natyral pėrdoret te lėndėt zjarrduruese. 2. Burimet: Minerali i kromit nxirret nė dy burime kryesore gjeologjike, ndėrsa njė fazė e hershme magmatike ndryshon nė njė kompleks ultramafik me shtresa me natyrė intruzive (p.sh.: Voshkodi, Kazakistani dhe Bushveldi, Afrika e Jugut), ose nė shtresa ofiolitike (p.sh.: Ballkani). I pari mbizotėron ndaj tė dytit si pėr nga tonazhi i depozitave tė veēanta, ashtu edhe pėr nga baza nė rritje, ku mineralet ofiolitikė kufizohen nė pėrmasa maksimale prej ±5 milion ton. Grafiku 11: Rezerva tė mineralit tė kromit (milion ton), 2008 300 250 200 150 100 50 0 Kazakistani Shqip Shqipėrisė Burimet: USGS, Shėrbimi Gjeologjik i ėria Turqia Afrika e Jugut India Burimi: Gazeta Minerare (www.mining-journal.com) 43 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 12: Minerali dhe prodhimi i koncentratit tė kromit sipas kontinenteve (ton), 2006 9.000.000 8.000.000 7.000.000 6.000.000 5.000.000 4.000.000 3.000.000 2.000.000 1.000.000 0 Azia Afrika Evropa Amerika Oqeania Amerika e Jugut e Veriut Burimi: Shėrbimi Gjeologjik Britanik (www.bgs.ac.uk) (Rusia hyn nė Evropė) B) Kėndvėshtrimi pėr Shqipėrinė 3. Konkurrentėt nė tregun e Shqipėrisė: Pasi burimet e mineraleve tė pranishėm ultramafikė me natyrė intruzive nuk janė mė mbizotėrues nė furnizimet e kromit nė shkallė globale, ėshtė e qartė qė Shqipėria duhet tė konkurrojė me burime tė tjera tė mineralit ofiolit. Kėto burime janė tė shpėrndara nė shkallė botėrore dhe kostoja nė rritje e transportit detar bėn tė mundur qė Shqipėria tė konkurrojė nė tregun evropian, ndonėse Turqia ofron konkurrencė tė konsiderueshme, edhe pse nė rėnie. Turqia ka rezerva tė mėdha, por prodhimi varet shumė nga ēmimi mbizotėrues i kromit. Grafiku 13: Prodhimi nė rritje i mineralit ofiolitik tė kromit (mijėra ton), 1995-2006 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Turqia Shqipėria Vietnami Filipinet Kuba Burimi: Zyra Botėrore e Statistikave pėr Metalet ­ www.world-bureau.com (1995-2001) dhe Shėrbimi Gjeologjik Britanik (2002-2006) 44 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 14. Prodhimi i mineralit ofiolitik tė kromit nga vende tė veēanta (mijėra ton), 1995­2006 2.000 1.750 1.500 1.250 1.000 750 500 250 0 Turqia Shqipėria Vietnami Filipinet Kuba 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Burimi: Zyra Botėrore e Statistikave pėr Metalet (1995-2001) dhe Shėrbimi Gjeologjik Britanik (2002-2006) BAKRI A) Kėndvėshtrim i pėrgjithshėm 4. Pamje e pėrgjithshme: Bakri ėshtė njė element i kuqėrremė, i farkėtueshėm dhe i butė, me cilėsi tė shkėlqyera termale dhe tė pėrēueshmėrisė sė rrymės. Ai ėshtė njė material industrial shumė i rėndėsishėm dhe pėrdoret nė industrinė elektrike, elektronikė, transport dhe industrinė e ndėrtimit. 5. Burimet: Bakri gjendet nė njė larmi sistemesh gjeologjike, por mbizotėrohet nga porfiret e Bregut tė Paqėsorit. Depozitat sedimentare tė bakrit, sidomos nė rajonin minerar tė Afrikės Qendrore dhe nė Poloni, formojnė burimin e dytė kryesor. Sulfuret masive nė formimet vullkanogjene, si ato tė Shqipėrisė, janė shumė mė tė vogla por, shpeshherė, me cilėsi mė tė lartė sesa porfiret. 45 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 15: Rezervat metalore tė bakrit (milion ton), 2008 Burimi: Shėrbimi Gjeologjik i Shteteve tė Bashkuara Grafiku 16: Prodhimi metalor i bakrit sipas kontinenteve (ton), 2006 7.500.000 5.000.000 2.500.000 0 Amerika Azia Amerika Evropa Oqeania Afrika e Jugut e Veriut Burimi: Shėrbimi Gjeologjik Britanik (Rusia hyn nė Evropė) B) Kėndvėshtrimi pėr Shqipėrinė 6. Konkurruesit nė tregun e Shqipėrisė: Mbizotėrimi i depozitave polimetalike tė sulfureve masive me formime vullkanogjene nė Ballkan e vė Shqipėrinė nė konkurrencė tė drejtėpėrdrejtė me shumė nga vendet fqinje pėr tregun evropian. Depozitat mė tė mėdha individuale tė pranishme nė Ballkan janė edhe porfire (Serbia, Maqedonia, Bullgaria dhe Greqia). Me rėndėsi tė dorės sė parė mes tyre janė Bori nė Serbi dhe Ēelopeku nė Bullgari, ndonėse Bori ėshtė aktualisht nė njė regjim Økujdesi dhe mirėmbajtjejeØ, duke pritur ndėrkohė njė tjetėr tender pėr privatizim. Prodhimi nga Ēelopeku e ka devijuar prodhimin e bakrit nė Ballkan nga depozitat e sulfureve masive me formime vullkanogjene. 46 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 17: metal i bakrit i nxjerrė nė sulfure tė veēantė me formime vullkanogjene/Ballkan (mijėra ton), 1995­2006 100 75 50 25 0 Jugosllavia Rumania Armenia NamibiaGjeorgjia Maqedonia Qipro Vietnami Shqipėria Bullgaria Turqia 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Burimi: Zyra Borėrore e Statistikave pėr Metalet (1995-2001) dhe Shėrbimi Gjeologjik Britanik (2002-2006) NIKELI A) Kėndvėshtrim i pėrgjithshėm 7. Pamje e pėrgjithshme: Nikeli ėshtė njė metal i rėndė, i fortė, rezistent ndaj gėrryerjes, i farkėtueshėm dhe i butė, qė ėshtė pėrēues i mirė i nxehtėsisė dhe rrymės. Pėrdoret mė shumė nė aliazhet e ēelikut, ku transmeton forcė dhe ashpėrsi. Gjithashtu, ai pėrdoret gjerėsisht nė galvanizimin si tė metaleve, ashtu edhe tė plastikave, dhe lidhet me bakrin nė aliazhe bakėr-nikel. 8. Burimet: Xeherorėt e nikelit ndahen nė dy lloje kryesore: sulfure magmatike (p.sh.: Norilsk, Rusi, dhe depozitat me pėrmbajtje astrobleme tė Sadbėrit, Kanada), qė pėrfaqėsojnė 60% tė tė gjitha rezervave tė njohura, dhe lateritike (p.sh.: Ballkani), qė pėrfaqėsojnė pjesėn e mbetur prej 40%. 47 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Grafiku 18: Rezervat metalore tė nikelit (milion ton), 2008 Burimi: Shėrbimi Gjeologjik i Shteteve tė Bashkuara dhe Shėrbimi Gjeologjik i Shqipėrisė Grafiku 19: Prodhimi i metalit tė nikelit sipas kontinentit (ton), 2006 400.000 300.000 200.000 100.000 0 Amerika e Veriut Evropa Oqeania Azia Amerika Afrika e Jugut Burimi: Shėrbimi Gjeologjik Britanik (Rusia hyn nė Evropė) B) Kėndvėshtrimi pėr Shqipėrinė 9. Konkurrentėt e tregut nė Shqipėri: Nė rezervat e nikelit nė Ballkan mbizotėrojnė xeherorėt lateritikė, pėrfshirė lateritet e fosilizuar, tė pranishėm nė Shqipėri, meqenėse tani silikatet e nikelit dhe xeherorėt e hekur-nikelit ruhen nėn formacionet gėlqerore dhe konglomeratet e mbivendosur tė Kretakut dhe Eocenit. Pra, Greqia, ish Jugosllavia dhe Maqedonia konsiderohen si konkurrentėt kryesorė. Rishfaqja e sektorit tė nikelit nė Kosovėn fqinje dhe dalja e njė sektori minerar vendor tė nikelit lateritik nė Turqi bėjnė qė kėto vende tė jenė konkurrentėt kryesorė. Tė dy kėta 48 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" konkurrentė menaxhohen nga shoqėri tė huaja, tė cilat prodhojnė rezerva dhe pėrllogaritje burimesh tė pėrputhshme me NI 43-101. 49 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca C: Administrimi i sektorit, kuadri kryesor rregullator dhe objektivat institucionale A. Administrimi i sektorit 1. Administrimi i sektorit minerar pėrshkruhet sipas tre elementeve: · Kapacitetet teknike ­ kapacitetet e shtetit pėr menaxhimin me efektshmėri tė burimeve tė tij minerare dhe zbatimin e politikave tė shėndosha, duke ulur ngarkesėn rregullatore dhe duke rritur efektshmėrinė administrative; · Institucione tė shėndosha ­ krijimi i institucioneve tė shėndosha qė respektojnė sundimin e ligjit minerar dhe pakėsojnė korrupsionin; dhe, · Procese transparente/pjesėmarrėse ­ autoritete kompetente, tė cilat sigurojnė procese tė qėndrueshme e transparente pėr licensimin minerar, kryerjen e kėrkimeve dhe zhvillimin, tė cilat bėjnė tė mundur qė komunitetet e dėmtuara vendore tė marrin pjesė nė planifikimin dhe zbatimin e shfrytėzimit tė burimeve. 2. Gjithashtu, veprimtaria e sektorit vlerėsohet sipas parimeve drejtuese tė Bankės Botėrore pėr qėndrueshmėrinė e sektorit: · Pėrmirėsimi i administrimit dhe transparencės; · Garantimi qė fitimet nga industria nxjerrėse tė arrijnė te njerėzit e varfėr; · Zbutja e risqeve mjedisorė dhe socialė; · Mbrojtja e tė drejtave tė njerėzve tė dėmtuar nga investimet nė industrinė nxjerrėse; · Pėrmirėsimi i menaxhimit tė tė ardhurave dhe shpėrndarjes sė fitimeve; · Me qėllim qė veprimtaritė minerare tė bėhen element nxitės pėr krijimin e infrastrukturės rajonale ėshtė e nevojshme qė tė krijohen bashkėpunime publike-private. 3. Qeverisja e mirė ėshtė thelbėsore pėr shmangien e shpėrndarjes sė keqe tė burimeve kombėtare, gjė qė mund tė ēojė nė rritjen e varfėrisė, korrupsionit dhe tė kundėrshtimit nė nivel vendor. Si fillim, ėshtė e nevojshme qė Qeveria Shqiptare tė garantojė konkurrencėn, transparencėn dhe pėrkrahjen e praktikave mė tė mira ndėrkombėtare pėrsa i pėrket licensimit. Ėshtė e rėndėsishme qė, nė ēdo pikė tė vendimeve kryesore, tė pranohet nevoja pėr procedura transparente nė kuptimin e: (a) nxjerrjes sė titullit minerar nė fazėn fillestare dhe/ose lejimin e marrėveshjeve pėr investime; dhe (b) menaxhimit nė fazėn fundore tė fluksit tė avantazheve nėpėrmjet njė politike tė shėndoshė pėr kėtė sektor. 50 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" B. Kuadri ligjor dhe rregullator 4. Politika minerare ­ Politika e mirė pėr kėtė sektor udhėhiqet nga parimet e zhvillimit tė qėndrueshėm ­ impaktet ekonomike, mjedisore dhe sociale, nė bazė tė tė cilave do tė monitorohet, matet dhe raportohet lidhur me ecurinė e kėtij sektori nė Shqipėri. Politika minerare siguron parimet bazė dhe kuadrin pėr zhvillimin e kėtij sektori, dhe duhet tė mbėshtetet te parimi i ndarjes sė barabartė tė rentės qė krijojnė burimet mes tė gjithė niveleve tė Qeverisė, kompanive dhe komuniteteve. Politikat e shėndosha pėr sektorin pėrcaktojnė mekanizmat pėr krijimin e njė mjedisi konkurrues pėr bizneset, vendosin kushte konkurruese pėr tėrheqjen e investitorėve dhe, nė zinxhirin e vlerave, krijojnė njė ekuilibėr mes rentave dhe tarifave tė veēanta tė pasurisė minerare dhe tatimit tė industrive. Transparenca lidhur me tė ardhurat ėshtė me rėndėsi tė dorės sė parė. 5. Ligji minerar ­ Shqipėria mban pronėsinė e mineraleve solidė dhe u jep tė drejta tė revokueshme palėve tė treta pėr t'i shfrytėzuar kėto burime. Me kėto tė drejta, investitorėt janė tė detyruar qė tė investojnė nė pasurinė minerare, tė respektojnė tė gjithė nenet e ligjit dhe tė paraqesin raporte periodike vlerėsimi, tė cilat verifikojnė vazhdimin e kėrkimeve ose zhvillimin, nė mėnyrė qė tė pėrmirėsohet pasuria minerare. Nė pagesėn pėr shtetin pėr privilegjin pėr shfrytėzimin e burimeve minerare pėrfshihet renta e pasurisė minerare ­ njė pagesė e veēantė nga ana e shfrytėzuesit pėr shtetin nė bazė tė njėsisė sė prodhimit, njėsisė sė produktit pėrfundimtar, tė ardhurave bruto, apo vlerės sė produkteve tė pėrpunuara minerare. · Njė ligj i mirė minerar pėrfshin pėrcaktime tė qarta tė tė drejtave, privilegjeve dhe detyrimeve tė zotėruesve tė tė drejtave minerare lidhur me planet pėr menaxhimin e aspekteve sociale dhe mjedisore, detyrimet financiare dhe rregullatore, pėrfshirė shpėrndarjen e barabartė tė rentave qė krijojnė burimet, si dhe dispozitat pėr lejimin e shfrytėzimit tė minierave, mbylljen e minierave dhe monitorimin pas mbylljes. Pėr detyrime dhe dispozita tė domosdoshme tė ligjeve tė tjera (kryesisht, tatimi, investimet e huaja dhe trajtimi i krahut tė punės) janė pėrfshirė referime; · Dhėnia e tė drejtave minerare duhet tė jetė transparente, e efektshme dhe joarbitrare dhe, prandaj, kadastra minerare dhe sistemi i regjistrimit tė titujve tė pasurisė ėshtė me rėndėsi tė dorės sė parė pėr tėrheqjen e investimeve. Ndėr elementet kryesore, qė do tė merren nė shqyrtim nga investitorėt kur tė bėjnė vlerėsimin e aftėsisė konkurruese tė dhėnies sė tė drejtave minerare nė Shqipėri, do tė pėrfshihen procesi, me anė tė tė cilit jepen dhe prapėsohen zonat kėrkimore, tė drejtat dhe detyrimet pėr pronarėt e tokės nė sipėrfaqe pėr tė njėjtėn parcelė ose pėr parcelėn ngjitur, afati dhe pėrtėritshmėria e tė drejtave, rregullave dhe procedurave pėr ruajtjen dhe anulimin e tė drejtave minerare, kompensimi nė rast 51 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" shpronėsimi, kalueshmėria ose ricaktimi i tė drejtave, si dhe, pas zbulimit, siguria e zotėrimit gjatė kalimit tė tė drejtave pėr kryerje kėrkimesh nė tė drejta minerare. 6. Rregulloret minerare ­ Rregulloret minerare pėrcaktojnė procedura tė veēanta, nė bazė tė tė cilave tė drejtat minerare fitohen, transferohen, zgjerohen, prapėsohen ose, pėrndryshe, ndryshohen. Me rėndėsi tė dorės sė parė gjatė pėrcaktimit tė rregulloreve tė qarta pėr Shqipėrinė do tė jenė pėrllogaritja, procedura dhe proceset administrative tė pagesės sė rentės sė pasurisė minerare dhe tarifave pėr sipėrfaqen. Gjithashtu, rregulloret e ripunuara tė Shqipėrisė duhet tė pėrcaktojnė strukturėn organizative tė Ministrisė (dhe tė sektorėve tė saj rregullatorė); si dhe Agjencinė Kombėtare tė Burimeve Natyrore dhe Shėrbimin Gjeologjik Shqiptar. Gjithashtu, rregulloret duhet tė zgjerohen qė tė pėrcaktojnė afatet dhe kushtet pėr vlerėsimin dhe menaxhimin e impakteve sociale dhe ekonomike, si dhe monitorimin e vazhdueshėm tė treguesve kryesorė tė qėndrueshmėrisė. Pėr kėtė qėllim, rregulloret minerare tė Shqipėrisė do tė krijojnė bazėn, mbi tė cilėn shteti do tė pėrcaktojė mbylljen e minierave, si dhe transferimin dhe mbėshtetjen e programeve kryesore ekonomike, sociale dhe mjedisore, kur mbyllen miniera tė mėdha. 7. Kontrata/licensa minerare ­ Shpeshherė, projektet e mėdha kėrkojnė kontratė minerare (marrėveshje pėr zhvillimin minerar) pėr tė sqaruar afatet dhe kushtet e mjedisit ligjor, financiar dhe rregullator. Nė njė kontratė minerare pėr Shqipėrinė mund tė pėrfshihen dispozita tė veēanta pėr projektet lidhur me afatet e investimeve, angazhimet financiare dhe dorėzaninė e mbylljes nėpėrmjet dėftesave tė garancisė, si dhe perceptimin e pėrgjithshėm pėrsa i pėrket kontributit ekonomik, mjedisor dhe social tė minierės. C. Organizimet dhe objektivat institucionale 8. Objektivat shtetėrorė · Thithja e shpenzimeve kapitale nga investitorė tė huaj dhe tė vendit pėr kryerjen e kėrkimeve me risk tė lartė nė sektorin privat dhe zhvillimin e tij; · Pėrmirėsimi i fitimeve pėr vendin, sidomos, nėpėrmjet rritjes sė punėsimit dhe transferimit tė aftėsive, nė mėnyrė tė veēantė, nė zonat fshatare; · Pėrmirėsimi i performancės mjedisore dhe sociale tė veprimtarive minerare, hidrokarbureve dhe punimeve industriale; · Arritja e veprimtarive mė tė sigurta gjatė kryerjes sė kėrkimeve nė burimet minerare dhe e zhvillimit tė tyre; dhe, 52 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Rritja e grumbullimit tė tatimeve dhe rentės sė pasurisė minerare nė njė kohė kur grumbullimi i tė ardhurave ėshtė njė pėrparėsi me rėndėsi jetike pėr vendin. 9. Objektivat e Ministrisė Ministria duhet: · tė arrijė ndarjen e funksioneve operative rregullatore dhe tregtare (pėrfshirė trajtimin e ndėrmarrjeve shtetėrore); · tė krijojė kapacitete pėr t'i ofruar Ministrit kėshilla pėr planifikimin strategjik lidhur me drejtimin e programeve dhe kėrkesat pėr ndėrhyrjet e donatorėve; · tė krijojė nė Ministri njė funksion tė vazhdueshėm tė zhvillimit dhe mbėshtetjes pėr bashkėrendimin e veprimtarive tė donatorėve nėpėrmjet krijimit tė njė funksioni pėr bashkėrendimin e donatorėve brenda njėsisė pėr menaxhimin e programit; · tė sigurojė pėrmirėsimin e vazhdueshėm tė proceseve rregullatore duke ngritur njė drejtori pėr rregullimin e sektorit tė veprimtarive minerare dhe hidrokarbureve; · tė hartojė politika dhe rregullore pėr tė mbėshtetur zbatimin e ligjeve pėr veprimtaritė minerare dhe hidrokarburet nėpėrmjet njė dege tė legjislacionit dhe politikave; · tė tėrheqė pėr vendin investime tė reja tė sektorit privat nė fushėn e veprimtarive minerare dhe hidrokarbureve, duke pėrmirėsuar shėrbimin gjeologjik, dhe nė kėtė tė fundit pėrfshihet mbėshtetja pėr programe tė pėrditėsuara kompjuterike dhe burimet pėrkatėse njerėzore, tė afta pėr tė punuar me to; · tė krijojė njė funksion tė zhvillimit dhe rregullimit industrial pėr menaxhimin dhe nxitjen e industrive tė lehta dhe pėrpunimin e burimeve natyrore nė fazėn pėrfundimtare; · tė krijojė kapacitete drejtuese pėr tė ngritur dhe menaxhuar parqe industriale me qėllim nxitjen e zhvillimit tė ri industrial; · tė krijojė shėrbime tė vazhdueshmė tė burimeve njerėzore, financiare dhe tė teknologjisė sė informacionit, si dhe mbėshtetje pėr Ministrinė. 53 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" 10. Autoriteti i pavarur i Licensimit Minerar Ai duhet tė realizojė: · ngritjen e njė zyre kadastriale minerare tė efektshme, transparente dhe efikase qė tė lėshojė licensa pėr ushtrim aktiviteti pėr veprimtaritė ekzistuese minerare dhe tė hidrokarbureve, dhe tė pėrpunojė kėrkesat e reja pėr licensa pėr kryerjen e kėrkimeve nė fushėn minerare dhe tė hidrokarbureve dhe zhvillimin e tyre, si dhe tė krijojė kapacitetet e mjaftueshme pėr zbatimin me efektshmėri tė legjislacionit minerar dhe pėr hidrokarburet, si dhe bėrjen e tij tė detyrueshėm; · ngritjen e njė zyre tė efektshme, transparente dhe efikase tė inspektimit dhe inxhinjerisė qė tė kryejė funksionet e inspektimit dhe auditimit teknik nė fushėn e veprimtarive minerare dhe hidrokarbureve, si dhe tė krijojė aftėsi pėr auditime tė aspekteve tė shėndetit dhe sigurisė nė punė, me qėllim qė tė ndiqen normat e pėrshtatshme; · ngritjen e njė zyre tė mbrojtjes mjedisore dhe sociale qė tė garantojė qė veprimtaritė minerare, hidrokarburet dhe industritė e tjera tė ndjekin praktika tė pėrshtatshme dhe tė pranueshme tė menaxhimit mjedisor dhe social; · pėrmirėsimin e proceseve tė konsultimit tė palėve tė interesuara, mundėsimin e projekteve dhe menaxhimin e flukseve tė fitimeve nga veprimtaritė minerare duke vendosur bashkėrendimin e veprimtarive minerare dhe pėr hidrokarburet, si dhe njė funksion lidhės; · pėrmirėsimin e performancės sė sektorit tė minierave tė vogla duke ngritur njė shėrbim pėr menaxhimin dhe zgjerimin e minierave tė vogla; · ngritjen e njė banke tė pėrditėsuar tė dhėnash pėr burimet natyrore dhe prodhimin qė t'u ofrojė pjesėmarrėsve tė sektorit privat tė dhėna dhe informacione jetike (siē ėshtė prodhimi, shitja, eksportet, importet, ēmimet e paguara), dhe tė bėjė promovimin e sektorit pėr investitorėt e mundshėm. 11. Shėrbimi Gjeologjik Ai duhet: · tė jetė njė subjekt i pavarur kėrkimor publik qė tė aplikojė tarifa tė pjesshme pėr shėrbimin qė ofron; · tė ndėrmarrė grumbullimin e tė dhėnave gjeo-shkencore dhe t'ua shpėrndajė ato shtetit dhe industrisė; · duke pėrmirėsuar kapacitetet pėr rilevimin gjeologjik, tė pėrgatisė harta rajonale gjeologjike, gjeofizike dhe tė burimeve minerare. 54 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca D: Komponentėt kryesorė tė ligjit minerar Ky dokument shqyrton komponentėt kryesorė nė kuadrin e politikave dhe ligjeve kryesore minerare, tė cilėt janė me rėndėsi tė dorės sė parė pėr tė realizuar qėndrueshmėrinė nė nivel vendor. Ky shabllon ėshtė hartuar pėr t'u pėrdorur nė mbarė botėn, duke njohur rėndėsinė e strategjive rajonale pėr tė pajisur me aftėsi grupet e paprivilegjuara historikisht. Tė gjithė komponentėt konsiderohen tė rėndėsishėm, ndėrsa ato qė jepen me shkronja tė zeza dhe ndriēohen me ngjyrė tė verdhė gjykohet se kanė rėndėsi mė tė madhe. PĖRSHKRIMI I KOMPONENTĖVE ­ LIGJI MINERAR DHE RREGULLORET QĖ LIDHEN ME TĖ L1. Hyrje Kodi Komponenti Pėrshkrimi L1a. Qėllimi dhe objekti i ligjit Njė dispozitė pėrsa i pėrket: · rolit tė investimeve private · pėrkufizimeve tė terminologjisė kryesore · objektit tė ligjit qė trajton tė gjitha veprimtaritė minerare L1b. Objektivat e ligjit Formulime tė qarta lidhur me objektivat e ligjin pėr rregullimin e sektorit L1c. Pronėsia e burimeve minerare Njė dispozitė pėr pronėsinė shtetėrore, nė tė cilėn investimet minerare nga sektori privat ofrojnė avantazhe mė tė mėdha sociale L1d. Roli i shtetit si rregullator Roli i shtetit qė jepet i pėrcaktuar qartė me qėllim qė: · tė nxisė zhvillimin efikas nga sektori privat · tė udhėzojė qė ndėrmarrjet shtetėrore, nėse ka, t'i nėnshtrohen ligjit L2. Ekonomik Kodi Komponenti Pėrshkrimi L2a. Garancia e zotėrimit Ofrimi i garancive tė pėrshtatshme pėr investitorin kundėr veprimeve arbitrare qė rrezikojnė tė drejtat minerare L2b. Kuadėr transparent, i qartė, Formulime pėr kuadrin e licensimit, tė cilat pasqyrojnė dhėnien e joarbitrar i licensimit licensave ose: (a) nė rendin e kėrkesės sė bėrė; ose, nė rastet kur pėr njė burim ekziston njė inventar i mjaftueshėm: (b) fituesit tė procesit konkurrues, me kusht qė procesi i dhėnies, nė tė dy rastet, tė pėrshkruhet qartė, kriteret e pėrzgjedhjes tė jenė transparente dhe joarbitrare, dhe tė pėrcaktohet qartė ēfarė tė drejtash janė dhėnė, kujt i janė dhėnė, si janė dhėnė dhe cilat janė detyrimet, nė bazė tė tė cilave janė dhėnė L2c. Nxitja e sektorit privat, zhvillimi Mbėshtetja te sektori privat qė tė ofrojė kapital pėr investime, me ekonomik dhe krijimi i vendeve tė parashikime pėr shumėfishues ekonomikė nė ekonomi dhe krijimin reja tė punės e vendeve tė reja tė punės L2d. Fleksibilitet nė pėrllogaritjen e Dhėnia e tė drejtave minerare, tė cilat bėjnė tė mundur qė periudhės sė kėrkimeve, zotėruesi tė pėrcaktojė efetkshmėrinė e programit tė tij brenda zhvillimit, shfrytėzimit dhe kufijve tė sė drejtės minerare, tė sė drejtės pėr tė kaluar nga shtyrjeve kėrkimet te shfrytėzimi, nė vartėsi tė pėrputhjes rregullatore, si dhe tė aftėsisė pėr tė kėrkuar shtyrje tė tė drejtave minerare L2e. Tė drejtat minerare: llojet e tė Llojet e tė drejtave minerare qė mund tė pėrftohen, kėrkesat pėr drejtave dhe anulimi i pėrshtatshmėri qė nuk janė arbitrare, dhe rregullore tė qarta pėr pėrshtatshmėrisė anulimin e kėtyre tė drejtave 55 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Kodi Komponenti Pėrshkrimi L2f. Tė drejtat minerare: dispozita tė Afati i tė drejtės minerare, proceset pėr shtyrjen e kufijve, proceset pėrbashkėta pėr afatin, shtyrjen, pėr kalimin e tė drejtave palėve tė treta, e drejta dhe procesi ripėrtėritjen, transferimin, rregullator qė zotėruesi tė prapėsojė njė tė drejtė tėrėsisht ose njė prapėsimin, tėrheqjen, prishjen pjesė tė saj nė ēdo kohė, kushtet dhe proceset pėr t'u tėrhequr pėrkohėsisht ose pėr t'i dhėnė fund nė mėnyrė tė pėrhershme njė tė drejte minerare, dhe procesi pėr ankimimin e veprimeve tė mėsipėrme L2g. Tė drejtat minerare: detyrimet pėr Deyrimet e zotėruesit tė sė drejtės minerare pėr tė mbajtur mirėmbajtje, marrėdhėniet me qėndrim tė mirė nėpėrmjet pagesave tė tarifave dhe/ose pronarėt e tokės nė sipėrfaqe dhe pėrfundimit tė punės lidhur me angazhimet, pėr tė mbajtur mes zotėruesve tė tė drejtave, marrėdhėnie tė mira me pronarėt e tokės nė sipėrfaqe dhe infrastruktura, shėndeti dhe zotėruesit e tė drejtave tė tjera nė zonė, proceset pėr zgjidhjen e siguria, mbrojtja e trashėgimisė mosmarrėveshjeve nė kėtė aspekt, procedurat pėr sigurimin kulturore dhe/ose ndarjen e infrastrukturės, pėrputhja me rregulloret vendore pėr shėndetin dhe sigurinė, dhe masat mbrojtėse pėr mbrojtjen e trashėgimisė kulturore, grupeve tė cenueshme dhe komuniteteve, nė pėrgjithėsi. L2h. Tė drejtat minerare: detyrimet pėr Formulim i qartė i detyrimeve pėr zotėruesit e tė drejtave minerare tatimet, taksat, rentat e pasurisė pėr tė paguar tatimet, taksat dhe rentėn e pasurisė minerare; cila minerare agjenci dhe person i autorizuar i mbledh kėto detyrime ­ pėrfshirė procedurat, afatet pėr pagesėn dhe tarifat e zbatueshme. L2i. Tatimi pėr veprimtaritė minerare, · Formulim i qartė pėrsa i pėrket lejimit tė agjencisė sė duhur pėrfshirė dispozitat pėr para- shtetėrore pėr tė hartuar dispozita pėr tatimet financiare pėr prodhimin dhe shpenzimet pėr shlyerjen e shpenzimeve tė para-prodhimit, zhvlerėsimin (e prodhimin, stabilitetin e tatimeve pėrshpejtuar) tė investimeve kapitale dhe humbjen e mbartur. dhe stimujt · Formulim i qartė pėrsa i pėrket aftėsisė sė shtetit pėr tė siguruar stabilitet tė detyrueshėm tė tatimeve pėr njė periudhė kohe, pėr tė cilėn arrihet marrėveshje me zotėruesin e tė drejtės minerare, si dhe linjat e veprimeve nėse i jepet fund nė mėnyrė tė pavullnetshme klauzolės pėr stabilitetin L2j. Pėrpunimi dytėsor i materialeve · Formulim i qartė pėrsa i pėrket rregulloreve mbizotėruese pėr materialet e pėrftuara nga burime dytėsore, pėrfshirė skrapin, rrėketė, derdhjet dhe pirgjet e mbeturinave, si dhe nga riciklimi. · Dispozita pėr tė inkurajuar pėrpunimin minerar me vlerė tė shtuar (nė fazėn pėrfundimtare). L2k. Veprimtaritė minerare informale · Dispozita tė veēanta pėr dhėnien e tė drejtave minerare, dhe tė vogla pėrputhja rregullatore dhe/ose detyrimet financiare tė minatorėve artizanalė. · Pika tė veēanta duhet tė pėrfshihen nė rregullore pėr: punėsimin e grave shtatzanė ose pas lindjes, punėn e fėmijėve dhe punėn e detyruar tė personave me aftėsi tė kufizuara, tė cilėt pėrpunojnė xeherorė mineralesh nė ujėrat sipėrfaqėsorė, duke pėrdorur lėndė kimike tė dėmshme pėr shėndetin, si dhe pėr kontrollin e tregjeve tė zeza L2l. Veprimtari tė tjera minerare Dispozita lidhur me veprimtari tė tjera minerare, ku mund tė pėrfshihen zejet, grumbullimi i kampionėve tė gurėve tė ēmuar dhe fosilet L2m. Kėrkesa financiare: fondet pėr · Detyrime pėr zotėruesin e tė drejtave minerare nė mėnyrė qė mbylljen/garancia mjedisore tė ofrojė siguri financiare tė mbylljes sė minierės nėpėrmjet instrumentave, ndėr tė cilat pėrfshihen fondi i ngurtėsuar me njė pėrdorim, ose fondet e garantuara pėr mbylljen dhe trajtimi tatimor i kėtyre instrumenteve. · Detyrime pėr zotėruesin e tė drejtave minerare nė mėnyrė qė tė ofrojė siguri financiare tė fondeve pėr tė mbuluar dėmtimin e 56 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Kodi Komponenti Pėrshkrimi mjedisit, zbutjen e efekteve tė dėmtimit tė mjedisit dhe pastrimin nė rast aksidentesh, si dhe trajtimin tatimor tė instrumenteve tė pėrdorura. L2n. Plani pėr mbylljen: plani fillestar Detyrime pėr zotėruesin e tė drejtave minerare nė mėnyrė qė tė nė kohėn e kėrkesės pėr licensė, i ofrojė njė plan tė plotė pėr mbylljen e minierės nė kohėn e pėrditėsuar nė mėnyrė periodike depozitimit tė kėrkesės pėr tė drejtėn pėr tė kryer kėrkime. Nė kėtė plan pėrfshihet shqyrtimi i impakteve ekonomike, mjedisore dhe sociale, si dhe zgjidhjet, me anė tė tė cilave shoqėria, komuniteti dhe shteti, veēmas ose bashkarisht, mund tė arrijnė qėndrueshmėri gjatė veprimtarive dhe pas mbylljes sė veprimtarive. Plani pėr mbylljen [e minierės] duhet tė pėrcaktojė detyrime financiare dhe sociale pėr zotėruesin e tė drejtės minerare, si dhe procedura pėr pėrditėsimin dhe konsultimin rregullisht me planin. L2o. Formulim i qartė i shkeljeve, Formulim i qartė i veprimeve qė pėrbėjnė shkelje tė ligjit, njė listė e dėnimeve dhe fuqive detyruese dėnimeve civile dhe penale (ose referim te ligji i zbatueshėm), autoriteti civil dhe penal i shtetit pėr kėtė sektor, si dhe fuqitė detyruese L2p. Mekanizma tė njohura pėr Formulim i qartė i procedurave pėr zgjidhjen e mosmarrėveshjeve, zgjidhjen e mosmarrėveshjeve pėrfshirė zgjedhjen vullnetarisht tė arbitrazhit, tė drejtat pėr t'iu dhe ankimimi drejtuar gjykatave ndėrkombėtare, mekanizmat dhe procedurat pėr depozitimin e ankimit, si dhe afatet e caktuara lidhur me sa mė sipėr. L2q. Ndarja e tė ardhurave me · Njė dispozitė pėr ndarjen e tė ardhurave nga veprimtaritė komunitetet minerare (d.m.th., renta e pasurisė minerare dhe tarifat) me komunitetet e prekura vendore. · A ka ndonjė mekanizėm pėr t'i orientuar pagesat nga veprimtaritė minerare nga llogaritė qendrore te llogaritė vendore? L3. Administrimi i mjedisit Kodi Komponenti Pėrshkrimi L3a. Vlerėsimi dhe menaxhimi i risqeve Formulim i qartė i masave mbrojtėse pėr mjedisin qė gjatė kėrkimeve dhe shfrytėzimit kėrkohet nga zotėruesit e tė drejtave minerare. Kėtu pėrfshihet pėrcaktimi se kur duhet tė pėrgatiten vlerėsimi i impakteve nė mjedis dhe planet pėr menaxhimin e mjedisit, referimet te kuadri pėr pėrgatitjen e kėtyre planeve, si dhe procedurat pėr paraqitjen, komentin nga publiku (nėse ėshtė e nevojshme) dhe miratimin: · Vlerėsimi i impakteve nė mjedis ėshtė njė metodė pėr tė pėrcaktuar dhe vlerėsuar impaktet e mundshme nė mjedis tė njė projekti qė propozohet, pėr tė peshuar alternativat, dhe pėr tė hartuar masat e pėrshtatshme pėr zbutjen, menaxhimin dhe monitorimin. · Plani pėr menaxhimin e mjedisit: njė metodė qė parashtron nė mėnyrė tė hollėsishme: (a) masat qė duhen marrė gjatė zbatimit dhe funksionimit tė njė projekti pėr tė eleminuar ose kompensuar impaktet negative nė mjedis, apo pėr t'i reduktuar ato nė nivele tė pranueshme; dhe, (b) veprimet qė nevojiten pėr t'i zbatuar kėto masa. L3b. Shėndeti dhe siguria dhe pėrgatitja Formulime tė qarta lidhur me detyrimin e zotėruesve tė tė 57 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Kodi Komponenti Pėrshkrimi pėr raste emergjente drejtave minerare pėr tė ruajtur shėndetin dhe sigurinė, dhe planet e pėrgatitjes pėr raste emergjencash dhe ekipet e veprimit, kur dhe nėse ėshtė e nevojshme. L3c. Riaftėsim i minierės Formulim i qartė pėrsa i pėrket parashikimeve pėr riaftėsimin e zonave tė minierave, pėrfshirė planet pėr riaftėsim, rigjallėrimin e florės dhe faunės, standardet e performancės, si dhe dėnimet pėr mospėrputhje. L4. Social: veprimtaritė minerare dhe komunitetet Kodi Komponenti Pėrshkrimi L4a. Kuadri i kėshillimit Kėrkesa pėr krijimin e kuadrit pėr konsultime me komunitetet dhe autorizimin e tyre pėr planifikimin dhe zhvillimin e burimeve. Kėtu mund tė pėrfshihet referimi te: · kuadri konsultativ pėr analizėn e impaktit nė komunitet · kuadri konsultativ pėr zgjidhjen e ankesave dhe mosmarrėveshjeve · konsultimi dhe autorizimi i komuniteteve vendore pėr planifikimin e pėrdorimit tė tokės dhe veprimtaritė pas mbylljes sė minierės. L4b. Planifikimi social pėrpara zhvillimit · Vlerėsimi i impakteve nė shoqėri ­ kėrkesa qė duhet tė zbatojnė zotėruesit e tė drejtave minerare pėr tė pėrftuar tė drejtėn pėr shfrytėzim minerar, pėr tė bėrė vlerėsimin e impakteve sociale nė komunitetet vendore. Kėtu pėrfshihet shqyrtimi i grupeve tė cenueshme dhe i ēėshtjeve qė kanė tė bėjnė me gjininė. · Kėrkesa qė duhet tė zbatojnė zotėruesit e tė drejtave minerare pėr tė pėrftuar tė drejtėn e shfrytėzimit minerar dhe pėr tė pėrgatitur njė plan tė zbutjes [sė problemeve] sociale qė tė trajtojė impaktet negative, tė cilat pėrcaktohen nė vlerėsimin e impakteve nė shoqėri, dhe tė rrisė mundėsitė pėr grupet e cenueshme dhe ēėshtjet qė kanė tė bėjnė me gjininė. L4c. Risistemimi dhe kompensimi Bėhet fjalė pėr politikat pėr masa mbrojtėse lidhur me risistemimin vullnetar dhe kompensimin e barabartė pėr banorėt. L4d. Mirėqenia e komunitetit · Referim i veēantė pėr ēėshtjet, qė kanė tė bėjnė me gjininė dhe familjen, pėrsa i pėrket vlerėsimit tė impakteve nė shoqėri dhe planifikimi i zbutjes [sė problemeve] sociale. · Referim i veēantė pėr [programin] pėr mundėsi tė barabarta pėr anėtarėt e komuniteteve dhe grupet e pakicave ose me aftėsi tė kufizuara. L5. Zhvillimi i qėndrueshėm: plani i komunitetit Kodi Komponenti Pėrshkrimi L5a. Ndikimi i planifikimit tė mbylljes te Detyrimi qė zotėruesit e tė drejtave minerare, ekonomia: komuniteti dhe shteti tė zbatojnė planin pėr mbylljen e · Zhvillimi ekonomik vendor minierės, i cili pėrgatitet nė kuadrin e kėrkesės pėr · Shumėllojshmėria licensė pėr shfrytėzim. Pėr tė arritur qėndrueshmėrinė ekonomike duhet siguruar: · nxitja e zhvillimit ekonomik vendor nėpėrmjet 58 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Kodi Komponenti Pėrshkrimi prokurimit tė mallrave dhe shėrbimeve nė komunitetet e dėmtuara nga minierat dhe nė rajon · programe pėr zhvillimin ekonomik pėr ta pakėsuar, me kalimin e kohės, vartėsinė e shoqėrive vendore te miniera, programe, tė cilat pėrgatiten pėr planin e mbylljes sė minierės · mundėsi pėr tė bashkėpunuar me agjenci vendore / rajonale tė zhvillimit ekonomik me qėllim qė tė ndahet bashkarisht infrastruktura dhe tė nxiten pėrdorime tė reja alternative tė tokės. L5b. Ndikimi i planifikimit tė mbylljes te Detyrimi qė zotėruesit e tė drejtave minerare, mjedisi: komuniteti dhe shteti tė zbatojnė planin pėr mbylljen e · plan riaftėsimi minierės, i cili pėrgatitet nė kuadrin e kėrkesės pėr · pėrmirėsimi i mjedisit/ licensė pėr shfrytėzim. Pėr tė arritur qėndrueshmėrinė habitatit mjedisore duhet siguruar: · mbyllja e minierės sipas njė plani riaftėsimi · krijimi i habitatit, biodiversitetit dhe zonave tė mbrojtura · monitorimi dhe raportimi i vazhdueshėm pėr njė periudhė tė caktuar kohe L5c. Ndikimi i planifikimit tė mbylljes nė Detyrimi qė zotėruesit e tė drejtave minerare, shoqėri: komuniteti dhe shteti tė zbatojnė planin pėr mbylljen e · ri-trajnimi minierės, i cili pėrgatitet nė kuadrin e kėrkesės pėr · ri-shndėrrimi licensė pėr shfrytėzim. Pėr tė arritur qėndrueshmėrinė ekonomike duhet siguruar: ·riaftėsimi i punėtorėve tė minierės pėr ngritje profesionale dhe rritja e kapaciteteve teknologjike · riorganizimi i krahut tė tepėr tė punės nė miniera nėpėrmjet ritrajnimit pėr sektorė tė tjerė · mundėsi dhe sitmuj pėr tė bashkėpunuar me agjenci vendore ose rajonale tė zhvillimit pėr vendosjen nė punė nė sektorė tė tjerė · mundėsi dhe stimuj pėr shndėrrimin sėrish tė objekteve tė mbyllura minerare pėr qėllime tė tjera L5d. Veprimtaritė minerare informale dhe · Dhėnia qartazi e statusit ligjor tė operatorėve tė vogla informalė / tė palicensuar, dhe proceset, me anė tė tė cilave ata mund tė regjistrohen · Asistencė qė u vihet nė dispozicion minierave tė vogla nga veprimtari mė tė mėdha minerare dhe shteti pėr ēėshtje tė trajnimit ligjor dhe administrativ, pėr shėndetin dhe sigurinė, trajnimit teknik pėr pajisjet dhe veprimtaritė e mekanizuara minerare, mbrojtjen e mjedisit, si dhe mundėsinė pėr tė hyrė nė tregje joarbitrare dhe konkurruese. 59 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" L6 Administrimi i ligjit Kodi Komponenti Pėrshkrimi L6a. Autoritetet Garantimi qė pėrgjegjėsitė e zyrave rregullatore tė jenė tė kompetente: pėrcaktuara qartė (Inspektoriati i Minierave, Kadastra pėrgjegjėsitė, Minerare dhe Shėrbimi Gjeologjik), dhe qė kėto agjenci tė inspektimet, kenė protokolle tė pėrcaktuara qartė pėr inspektimin kontrollet rregullator dhe kontrollet. L6b. Dispozita tė · Statusi i tė dhėnave lidhet me grumbullimin dhe ndryshme: statusi i shpėrndarjen e tė dhėnave gjeologjike dhe kėrkimore, tė dhėnave, pėrfshirė atė se kujt i pėrkasin tė dhėnat, cilat tė dhėna kadastra minerare, tė hapura pėr publikun kundrejt atyre qė janė banka e tė dhėnave konfidenciale ose e rezervuara. gjeologjike, · Kadastra Minerare duhet tė ketė funksione dhe pėrdorimi i procedura tė pėrcaktuara qartė informacionit · Banka e tė dhėnave gjeologjike mbahet, pėrditėsohet dhe administrohet nga Shėrbimi Gjeologjik, dhe pėr investitorėt ekziston njė mundėsi e hapur dhe e barabartė e pėrdorimit tė statusit tė tokės, tė drejtave minerare dhe informacioneve gjeologjike. L6c. Klasifikimi i Shteti pėrdor njė sistem tė njohur, tė pranuar nga industria depozitave pėr klasifikimin e burimeve minerare, duke pėrdorur minerare klasifikues, tė tillė si lloji i mallit, cilėsia (qymyrgurit), ose klasifikimi me standardet e industrisė, siē ėshtė lloji i shkėmbit (materialet e pusit). L6d. Dispozita, pėrfshirė · Te tė ndryshmet pėrfshihet detyrimi pėr transparencė, dispozita tė disponueshmėri tė informacioneve pėr inspektim nga ndryshme tė publiku, mirėbesim dhe lidhje logjike e rregulloreve pėrkohshme: minerare me ligjin minerar. transparenca, · Te tė pėrkohshmet pėrfshihen hyrja nė fuqin e inspektimi nga rregulloreve, krijimi i listave tė tė dhėnave dhe trajtimi i tė publiku, mirėbesimi drejtave minerare ekzistuese. dhe shfuqizimet · Nė transparencė pėrfshihet Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse ­ njė program ky i mbėshtetur nga Ministria Britanike pėr Zhvillim Ndėrkombėtar (DIFD) pėr rritjen e transparencės lidhur me pagesat e shoqėrive pėr qeveritė dhe agjencitė shtetėrore, si dhe transparencės lidhur me tė ardhurat qė duhet tė tregojnė qeveritė e vendeve pritėse. · Inspektimi nga publiku ­ qė shteti duhet tė hartojė dhe t'i bėjė publike raportet pėr tė drejtat minerare, prodhimin minerar, tė ardhurat e shtetit dhe fitimet e tjera ekonomike, tė drejtėpėrdrejta ose jo. · Mirėbesimi ­ trajtimi konfidencial nga ana e shtetit ose Ministria qė mbulon sektorin e tė dhėnave teknike, gjeologjike ose financiare, siē paraqiten nga zotėruesit e tė drejtave minerare dhe siē mund tė kėrkohet nga ligji. Periudha e mirėbesimit do tė pėrcaktohet nė Rregulloret Minerare. · Shfuqizimet ­ ato ligje qė janė anuluar nėpėrmjet ndryshimeve tė grupit aktual tė ligjeve. L6e. Autorizime pėr E drejta e zotėruesve tė tė drejtave minerare pėr tė ndėrtuar ndėrtimin e dhe mirėmbajtur infrastrukturėn e nevojshme pėr infrastrukturės veprimtaritė, tė cilat kanė tė bėjnė me tė drejtat minerare. L6f. Pėrpunimi, E drejta e zotėruesve tė tė drejtave minerare pėr tė 60 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Kodi Komponenti Pėrshkrimi transporti dhe shitja pėrpunuar lėndė minerare, pėr tė transportuar dhe e produkteve depozituar produkte minerare, si dhe pėr tė shitur produkte minerare me ēmime tė negociueshme lirisht. L6g. Shkelje dhe dėnime Tė pėrcaktuara qartė: tė pėrcaktuara qartė · Shkelje tė pėrcaktuara sipas akteve tė Ligjit Minerar Rregulloreve pėrkatėse Minerare. · Shkelje tė pėrcaktuara nga Ministria qė mbulon sektorin, tė cilat janė tė ndėshkueshme me dėnime civile (gjoba) ose penale (gjoba / burgimi). · Pėrcaktohen qartė fuqitė detyruese dhe gjykatat e jurisdiksionit kompetent. 61 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca E: Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) 1. Ēfarė ėshtė NTIN-ja? Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) mbėshtet pėrmirėsimin e administrimit nė vendet e pasura nė burime nėpėrmjet verifikimit dhe publikimit tė plotė tė pagesave tė shoqėrive dhe tė tė ardhurave tė qeverisė nga nafta, gazi dhe veprimtaritė minerare. Nisma synon tė krijojė bashkėpunime mes shumė palėve tė interesuara nė vendet nė zhvillim, me qėllim qė tė rritet llogaridhėnia e qeverive dhe shoqėrive. Qeverisja e mirė ėshtė njė parakusht pėr shndėrrimin e tė ardhurave tė mėdha nga industritė nxjerrėse nė zhvillim ekonomik dhe ulje tė varfėrisė. Kur transparenca dhe llogaridhėnia janė tė dobta, industritė nxjerrėse, nga ana tjetėr, mund tė nxisin varfėrinė, korrupsionin dhe konfliktin ­ tė ashtuquajturin "mallkim tė burimeve natyrore." Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) ėshtė njė hap i rėndėsishėm pėr ta mundur kėtė "mallkim". 2. Si funksionon ajo? Sekretariati i NTIN-ėsė ka hartuar njė Libėr Referencash pėr NTIN- ėnė, i cili ofron udhėzim pėr vendet dhe shoqėritė qė dėshirojnė ta vėnė nė jetė Nismėn. Libri i Referencave mund tė gjendet nė internet (nė disa gjuhė), ose kopjet e shtypura mund tė sigurohen nga Sekretariati. Procesi qė jepet nė grafikun e mėposhtėm, i shoqėruar me "Parimet dhe kriteret e NTIN-ėsė", tregon sesi funksionon njė proces NTIN-je: Burimi: Sekretariati Ndėrkombėtar i NTIN-ėsė 3. Cilat janė avantazhet e zbatimit tė NTIN-ėsė? Ata qė pėrfitojnė kryesisht nga NTIN janė qeveritė dhe qytetarėt e vendeve tė pasura nė burime. Duke ditur se sa paguajnė shoqėritė dhe se sa marrin qeveritė, ajo ėshtė njė hap i parė thelbėsor pėr t'u kėrkuar llogari vendimmarrėsve lidhur me pėrdorimin e tė ardhurave. Vendet e pasura nė burime, tė cilat vėnė nė jetė NTIN-ėnė, mund tė pėrfitojnė nga pėrmirėsimi i klimės pėr investime duke u dhėnė sinjal tė qartė investitorėve dhe institucioneve financiare ndėrkombėtare se qeveria ėshtė e angazhuar pėr njė 62 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" transparencė dhe llogaridhėnie mė tė madhe. Duke mbėshtetur NTIN-ėnė nė vendet ku operojnė, shoqėritė dhe investitorėt mund tė kontribuojnė pėr zbutjen e riskut tė investimeve. Shoqėria civile mund tė pėrfitojė nga rritja e sasisė sė informacioneve nė sektorin publik pėr tė ardhurat qė qeveritė menaxhojnė nė emėr tė qytetarėve. E pėrmbledhur, vėnia nė jetė e NTIN-ėsė nė kuadrin e programit tė pėrmirėsimit tė qeverisjes do tė shėrbejė pėr tė garantuar qė tė ardhurat nga nafta, gazi dhe veprimtaritė minerare tė nxisin zhvillimin e qėndrueshėm dhe uljen e varfėrisė. 4. Kriteret e NTIN-ėsė Nė Konferencėn pėr NTIN-ėnė, qė u mbajt nė Londėr nė mars 2005, pjesėmarrėsit ranė dakord pėr kriteret e NTIN-ėsė. Aty u parashtrua se ēfarė duhet tė bėjnė vendet pėr zbatimin me sukses tė NTIN-ėsė. Kriteret janė: 1. Tė gjitha pagesat me rėndėsi materiale, qė shoqėritė u bėjnė qeverive lidhur me shfrytėzimin e naftės, tė gazit dhe mineraleve ("pagesat") dhe tė gjitha tė ardhurat me rėndėsi materiale, qė marrin qeveritė nga shoqėritė e naftės, gazit dhe minerare ("tė ardhurat"), botohen dhe shpėrndahen rregullisht pėr publikun e gjerė nė formė lehtėsisht tė pėrdorshme, tė plotė dhe tė kuptueshme. 2. Atje ku nuk ekzistojnė auditime tė tilla, pagesat dhe tė ardhurat pėrbėjnė objektin e njė auditimi tė pavarur e tė besueshėm, nė pėrputhje me normat ndėrkombėtare nė fushėn e auditimit. 3. Pagesat dhe tė ardhurat kuadrohen nė pėrputhje me normat ndėrkombėtare nė fushėn e auditimit, nga njė administrator i pavarur e i besueshėm, i cili boton opinionin e tij pėr kėtė kuadrim tė llogarive dhe pėr mospėrputhjet, nėse do tė ketė tė tilla. 4. Ky hap vlen pėr tė gjitha shoqėritė, pėrfshirė shoqėritė shtetėrore. 5. Shoqėria civile merr pjesė aktivisht nė hartimin, ndjekjen dhe vlerėsimin e kėtij procesi dhe jep kontributin e saj nė debatin publik. 6. Qeveria pritėse harton njė plan publik pune, tė realizueshėm financiarisht, lidhur me elementet e sipėrpėrmendura, me ndihmėn e institucioneve financiare ndėrkombėtare kur ėshtė nevoja, plan ky qė shoqėrohet me objektiva tė matshme, kalendarin e zbatimit dhe njė vlerėsim tė kufizimeve tė mundshme pėrsa i pėrket kapaciteteve. 5. Cilat vende po zbatojnė NTIN-ėnė? Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse ėshtė tashmė njė nismė globale. Mbi tridhjetė vende tė Afrikės, Azisė, Evropės, Lindjes sė Mesme dhe Amerikės sė Jugut janė angazhuar pėr vėnien nė jetė tė NTIN-ėsė, ose tashmė po e zbatojnė atė aktivisht. Pėr listėn mė tė fundit tė vendeve dhe informacionin se ēfarė po bėjnė ato, lutemi shihni pjesėn "Vendet e NTIN- ėsė" tek adresa pėr NTIN-ėnė nė internet. 63 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" 6. Kush tjetėr ėshtė pėrfshirė? Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse mbėshtetet nga njė Sekretariat Ndėrkombėtar me seli nė Oslo, Norvegji. Sekretariati bashkėpunon ngushtė me Bankėn Botėrore dhe FMN-ėnė. Pėrveē qeverive zbatuese, NTIN ka mbėshtetjen e donatorėve, mbėshtetjen e shumė prej shoqėrive mė tė mėdha tė naftės dhe industrisė minerare nė botė, si dhe tė investitorėve nė ato shoqėri; dhe mbėshtetjen e grupeve tė shoqėrisė civile, shumė prej tė cilėve veprojnė nėn ombrellėn e Koalicionit "Bėjeni publike atė qė paguani". Pjesa "Mbėshtetėsit" tek adresa pėr NTIN-ėnė nė internet jep listėn e plotė tė organizatave tė pėrfshira nė NTIN-ėnė. 7. Si financohet zbatimi i NTIN-ėsė? Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse financohet pjesėrisht nėpėrmjet njė Fond Shumėdonatorėsh i Administruar nė Mirėbesim (FSHAM) nga Banka Botėrore. Nė kėtė Fond, kontribuojnė aktualisht Australia, Belgjika, Kanadaja, Franca, Gjermania, Hollanda, Norvegjia dhe Mbretėria e Bashkuar. Fondet u paguhen vendeve zbatuese me qėllim qė tė pėrmbushen kriteret e NTIN-ėsė. Vendet zbatuese ofrojnė edhe burimet e tyre kur ėshtė e mundur. Gjithashtu, donatorė tė veēantė ofrojnė disa fonde tė veēanta pėr vėnien nė jetė tė NTIN-ėsė sipas vendeve. Pėr mė shumė informacion pėr FSHAM-in, lutemi shihni rubrikėn "Mbėshtetja pėr vėnien nė jetė" nė adresėn pėr NTIN-ėnė nė internet. 8. Cilat janė sfidat pėr tė ardhmen e NTIN-ėsė? Sfida kryesore do tė jetė ndihma qė u duhet dhėnė mbi 30 vendeve dhe shumė shoqėrive tė ndryshme dhe shumė grupeve tė shoqėrisė civile pėr ta vėnė nė jetė kėtė Nismė. Ēėshtjet kryesore nė nivel global trajtohen nga Kėshilli i NTIN-ėsė. Z. Peter Eigen, themelues dhe kryetar i Transparency International, kryeson Kėshillin, i cili pėrbėhet nga pėrfaqėsues tė vendeve, shoqėrive, grupeve tė shoqėrisė civile, investitorėve dhe donatorėve, qė janė angazhuar pėr vėnien nė jetė tė NTIN-ėsė. Sekretariati i pavarur pėr NTIN- ėnė, qė kryesohet nga Jonas Moberg, ėshtė pėrgjegjės pėr veprimtaritė e pėrditshme lidhur me NTIN-ėnė, komunikimin me palėt e interesuara dhe organizimin e konferencave vjetore tė Kėshillit. Ai bashkėpunon me Kryetarin dhe anėtarėt e Kėshillit pėr nxitjen e konceptit tė transparencės sė tė ardhurave, si dhe miratimin dhe vėnien nė jetė tė NTIN-ėsė nė shkallė botėrore nėpėrmjet krijimit tė marrėdhėnieve tė rėndėsishme dhe nėpėrmjet njė programi pėr kontakte dhe publicitet. 64 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" 9. Historiku dhe parimet Nisma pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN) u prezantua nga Kryeministri britanik Toni Bler nė Johanesburg, nė shtator 2002. Prezantimi vijoi me konferencėn e parė ndėrkombėtare pėr NTIN-ėnė nė Lancaster House, Londėr, nė qershor 2003, nė tė cilėn pjesėmarrėsit e qeverive, industrisė dhe shoqėrisė civile miratuan Parimet e mėposhtme: 1. Ne ndajmė tė njėjtėn bindje se shfrytėzimi me maturi i pasurive tė burimeve natyrore duhet tė pėrbėjė njė motor tė rėndėsishėm pėr rritjen e qėndrueshme ekonomike qė kontribuon pėr zhvillimin e qėndrueshėm dhe uljen e varfėrisė, por qė, pa njė menaxhim tė mirė, mund tė ketė impakte tė padėshiruara nė planin ekonomik dhe social. 2. Ne afirmojmė se menaxhimi i pasurive tė burimeve natyrore nė dobi tė qytetarėve tė njė vendi ėshtė kompetencė e qeverive sovrane, e cila duhet tė ushtrohet nė interes tė zhvillimit tė tyre kombėtar. 3. Ne konstatojmė se avantazhet e nxjerrjes sė burimeve shfaqen nė formėn e fluksit tė tė ardhurave duke u shtrirė nė njė periudhė relativisht tė gjatė kohore, dhe mund tė varen shumė nga ēmimi. 4. Ne konstatojmė se mirėkuptimi nga ana e publikut pėr tė ardhurat dhe shpenzimet e qeverive nė kohė, ka gjasa tė kontribuojė nė debatin publik dhe ta bėjė mė tė lehtė zgjedhjen e opsioneve tė duhura dhe realiste, qė favorizojnė zhvillimin e qėndrueshėm. 5. Ne nėnvizojmė rėndėsinė e transparencės, si dhe nevojėn pėr pėrmirėsimin e menaxhimit tė financave publike dhe respektimin e detyrimit pėr llogaridhėnie nga ana e qeverive dhe shoqėrive tė industrive nxjerrėse. 6. Ne konstatojmė se ėshtė e nevojshme qė t'i pėrqendrojmė forcat pėr arritjen e njė transparence mė tė madhe nė njė kontekst tė respektimit tė kontratave dhe tė ligjeve. 7. Ne konstatojmė se transparenca financiare ėshtė njė mjet qė ka gjasa tė kontribuojė pėr pėrmirėsimin e klimės pėr investime tė drejtėpėrdrejta, tė brendshme dhe tė jashtme. 8. Ne besojmė nė parimin dhe praktikėn e pėrgjegjėsisė sė qeverisė pėrpara tė gjithė qytetarėve pėrsa i pėrket administrimit tė fluksit tė tė ardhurave dhe shpenzimeve publike. 9. Ne jemi tė angazhuar tė inkurajojmė respektimin e standardeve tė larta tė transparencės dhe tė pėrgjegjshmėrisė nė jetėn publike, funksionimin e shtetit dhe botėn e biznesit. 10. Ne besojmė nė domosdoshmėrinė e njė qėndrimi koherent dhe realist ndaj publikimit tė pagesave dhe tė tė ardhurave, qėndrim ky qė duhet tė jetė i thjeshtė pėr t'u ndėrmarrė dhe pėr t'u zbatuar. 11. Ne jemi tė mendimit se publikimi i pagesave nė njė vend tė caktuar duhet tė pėrfshijė tė gjitha shoqėritė e industrive nxjerrėse, tė pranishme nė atė vend. 12. Kur bėhet fjalė pėr gjetjen e zgjidhjeve, ne vlerėsojmė se tė gjitha palėt e interesuara--qeveritė dhe agjencitė e tyre, shoqėritė e industrive nxjerrėse, shoqėritė e shėrbimit, organizatat shumėpalėshe, organizatat financiare, 65 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" investitorėt dhe organizatat joqeveritare ­ duhet tė japin kontributin pėrkatės, qė ėshtė njė kontribut i rėndėsishėm. Kėto parime shėrbejnė si doktrinat bazė tė Nismės, mbi tė cilat u mbėshtetėn standardet e mėvonshme, siē janė Kriteret e Nismės pėr Transparencėn e Industrive Nxjerrėse (NTIN). 66 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca F: Mekanizmat e shpėrndarjes sė fitimeve nė komunitete 1. Komunitetet e qėndrueshme janė produkt i politikave dhe ligjeve tė mira qė janė planifikuar dhe zbatuar nė nivel vendor nga institucionet/organizatat kompetente, me pjesėmarrjen aktive tė pjesėtarėve tė komuniteteve. Nė rast se komunitetet ndiejnė rrezik ndaj mjeteve tė jetesės, ose pėrjashtimit nga procesi i zhvillimit, ka gjasa qė tė lindė rezistencė ndaj investimeve nė fushėn minerare. Ndėr instrumentet kryesore pėr tė garantuar qė komunitetet vendore tė pėrfitojnė nga industritė nxjerrėse, pėrfshihen: · Kuadri i konsultimeve nė komunitet pėr tė vlerėsuar dhe pėr tė caktuar rolet dhe pėrgjegjėsitė e qeverisė(ve), shoqėrisė(ve), organizatave joqeveritare, donatorėve dhe komuniteteve vendore tė prekura lidhur me masat pėr tė trajtuar impaktet mjedisore dhe sociale; dhe, · Plani pėr zhvillimin e komunitetit, qė moderohet dhe bashkėrendohet nga Qeveria, si nė nivel qendror, ashtu edhe nė nivel vendor, duke u kėshilluar me palėt e interesuara, pėrfshirė pjesėmarrjen aktive tė komuniteteve, pėr qėllim integrimin e veprimeve minerare dhe planifikimin pėr mbyllje tė minierave me planet mė tė gjera ekonomike nė nivel rajonal. Pikėsynimi i fundit duhet tė jetė shndėrrimi i komunitetit nė njė partner tė besueshėm nga thjesht i tė qenurit pėrfitues. 2. Kuadri i pėrgjithshėm pėr kompensimin dhe shpėrndarjen e fitimeve, i cili ēon nė njė plan tė bashkėrenduar pėr zhvillimin e komunitetit mes pushtetit vendor, qeverisė dhe shoqėrisė minerare, ėshtė faktori vendimtar pėr menaxhimin e tė ardhurave nga fusha minerare pėr zhvillimin e komunitetit vendor. Kompensimi nuk do tė jetė i efektshėm nėse trajtohet ēėshtja e mundėsimit tė kalimit tė komunitetit nė njė mėnyrė tė re e tė qėndrueshme jetese. Qasjet ndaj shpėrndarjes sė fitimeve mund tė jenė njė mėnyrė e rėndėsishme pėr shndėrrimin e njė komuniteti nga thjesht njė pėrfitues i varur, nė njė partner tė fuqishėm e tė sigurt, i pėrgatitur pėr ta menaxhuar zhvillimin e vet. 3. Komuniteteve vendore, qė preken nga veprimtaria minerare, mund t'u ofrohet njė gamė e gjerė pėrfitimesh. Ndėr to pėrfshihet: sigurimi i infrastrukturės nė zona fshatare, ngritja e ndėrmarrjeve tė vogla dhe tė mesme, krijimi i kapitalit njerėzor nėpėrmjet trajnimit qė mbėshtesin shoqėritė, duke ofruar aftėsi pėr punė si drejtėpėrsėdrejti nė minierė, ashtu edhe nė industri dytėsore mbėshtetėse ("derivat"). 4. Nė parim, njė paketė e plotė e fitimeve pėr komunitetin duhet tė pėrfshijė: · Pėrfitimet qė kanė tė bėjnė me punėsimin dhe tė ardhurat ­ ndėr tė cilat pėrfshihen mundėsitė lidhur me punėsimin dhe tė ardhurat qė u ofrohen komuniteteve tė prekura si gjatė fazės ndėrtimore, ashtu edhe gjatė fazės operative, pėrfshirė punėsimin e drejtėpėrdrejtė nga miniera, si dhe punėsimin jo tė drejtėpėrdrejtė, siē ėshtė sigurimi nė vend i disa burimeve dhe shėrbimeve, bizneset dytėsore dhe ngritjen e ndėrmarrjeve tė vogla dhe tė mesme; 67 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Pėrfitimet qė synojnė krijimin e kapitalit njerėzor vendas dhe tė kapaciteteve institucionale ­ ndėr tė cilat pėrfshihet sigurimi i trajnimit pėr anėtarėt e komunitetit (si pėr mundėsitė e drejtėpėrdrejta tė punėsimit, ashtu edhe pėr mundėsitė jo tė drejtėpėrdrejta tė tij), trajnimi pėr drejtuesit e komunitetit dhe krijimi i kapaciteteve pėr institucionet komunitare, si dhe ofrimi i mikrokredive pėr tė mbėshtetur bizneset ekzistuese dhe bizneset e reja (jo vetėm ato qė furnizojnė minierėn, por edhe sektorė tė tjerė, siē ėshtė bujqėsia). · Pėrfitimet pėr komunitetin qė rrjedhin nga ngritja e infrastrukturės ­ qė mundėsojnė pėrdorimin e: (i) arsimit (shkollave); (ii) tregjeve, ku komunitetet vendore tė shesin produktet e tyre (rrugėt); (iii) shėndetėsisė (objektet mjekėsore); dhe, (iv) ujit tė pijshėm etj., qė, nė rrethana ideale, duhet tė mbėshteten nga investitori dhe qeveria dhe tė menaxhohen nga komuniteti. Shpėrndarja e fitimeve do tė jetė e efektshme nėse grumbullimi i kapitalit njerėzor dhe social nxitet duke pėrmirėsuar standardet e arsimit dhe shėndetėsisė sė popullsisė vendore, si dhe aftėsinė e saj kolektive pėr t'u organizuar, pėr tė pėrcaktuar pėrparėsitė e saj, si dhe pėr tė pėrfaqėsuar dhe pėr t'i negociuar nė mėnyrė tė efektshme interesat e saj me palė tė treta, siē ėshtė qeveria. · Fondet e administruara nė mirėbesim ­ mekanizma tė efektshme pėr tė mbėshtetur grumbullimin e kapitalit njerėzor dhe social, qė ose: (a) janė ngritur pėr financimin e nismave pėr zhvillimin vendor dhe qė duhet tė menaxhohen nga komuniteti, sipas nevojave tė tij; ose (b) janė ngritur pėr sigurimin e fondeve pėr brezat e ardhshėm. 5. Nė Shtojcėn e kėsaj Shtojce pėrfshihet njė shembull praktik i njė pakete tė plotė tė shpėrndarjes sė fitimeve nga Guinea e Re Papua. 6. Tabela mė poshtė bėn njė pėrmbledhje tė alternativave dhe kompromiseve qė duhet tė merren nė shqyrtim pėr krijimin e njė mekanizmi tė shpėrndarjes sė fitimeve. Tabela 2: Skema tė shpėrndarjes sė fitimeve Avantazhet Risqet Struktura Qasja e pjesėmarrjes nė · Konsultative, pėrfshirėse, · Zhvilluesi ose qeveria mund tė bashkėpunim, siē ėshtė pėrgjegjėse, fleksibėl mos jenė tė gatshėm tė marrin Forumi pėr Zhvillimin · Arritja e njė marrėveshjeje me pjesė pėrfitim tė ndėrsjellė · Me numrin e madh dhe tė · Theksi mė shumė te mobilizimi i larmishėm tė firmave dhe tė besimit dhe bashkėpunimit sesa te njerėzve tė prekur, sigurimi i forca shtrėnguese e ligjit pėrfaqėsimit tė drejtė dhe tė mjaftueshėm do tė jetė i vėshtirė Format e shpėrndarjes sė Fitimeve Pėrfitime qė kanė tė · Pėrfitim i parapėlqyer nga · Veprimtaria minerare shumė bėjnė me punėsimin dhe komuniteti intensive, vendet e tė ardhurat · Njerėzit ndihen mė tė sigurt nėse drejtėpėrdrejta tė punės tė arrijnė tė kenė njė vend pune disponueshme janė tė · Bizneset e vogla, qė janė ngritur, kufizuara; krijojnė mė shumė mundėsi pėr · Komuniteteve tė prekura u 68 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" punė mungojnė aftėsitė e nevojshme qoftė pėr tė punuar pėr shoqėrinė minerare, apo pėr tė ngritur biznese tė tjera Para nė dorė · Mė pak tė cenueshme pėr t'i · Krijojnė vartėsi te paratė, akaparuar nxisin konsumin, jo zhvillimin · Vihen nė shėnjestėr lehtė apo kursimin · Ėshtė e lehtė pėr tė bėrė pagesa me · Jo tė efektshme te popullsitė e para nė dorė kur institucionet janė mėdha tė dobta Tė mirat publike · Nxisin zhvillimin · Vėshtirė tė ofrohen tė mira · Krijojnė kapital tė qėndrueshėm publike nėse institucionet janė njerėzor tė dobta · Krijojnė ekonomi rajonale tė · Humbje nėse shėrbimet nuk qėndrueshme pasi mbyllet miniera dėshirohen nga komunitetet Trajnimi · Pėr anėtarėt e komunitetit (si pėr · Kapet nga elita komunitare dhe mundėsi tė drejtėpėrdrejta jo tė gjithė anėtarėt e punėsimi ashtu edhe pėr mundėsi komunitetit kanė mundėsi tė jo tė drejtėpėrdrejta punėsimi), barabarta pėr tė ndjekur · Pėr drejtuesit e komunitetit trajnimin · Krijimi i kapaciteteve pėr · Biznese tė vogla jo praktike institucionet komunitare nga pikėpamja ekonomike, sa · Ofrimi i mikrokredive pėr tė qė kreditė nuk mund tė mbėshtetur bizneset ekzistuese dhe kthehen (pėr tė krijuar njė fond bizneset e reja (jo vetėm ato qė tė pėrsėritshėm) furnizojnė minierėn, por edhe · Institucionet komunitare nuk sektorė tė tjerė, siē ėshtė bujqėsia) janė tė gatshme pėr tė marrė pjesė Fondet e administruara · Financojnė nismat pėr zhvillimin · Institucionet e dobta nė mirėbesim vendor dhe qė duhet tė komunitare nuk janė tė afta tė menaxhohen nga komuniteti, sipas marrin pjesė aktivisht nė nevojave tė tij; procesin vendimmarrės tė · Ofrojnė fonde pėr brezat e drejtuesve tė fondeve tė ardhshėm. administruara nė mirėbesim · Fondet e administruara nė mirėbesim kapen nga politikanėt/elita e komunitetit /pushtetet vendore dhe pėrdoren pėr qėllime tė tjera Rolet pėrkatėse tė palėve tė interesuara Shoqėritė · Korporatat e mėdha mund tė kenė · Veprimtaria jothelbėsore e kapacitete dhe pėrvojė mė tė mirė shoqėrisė minerare rrit pėr ofrimin e infrastrukturės sesa shpenzimet gjatė punės pushtetet vendore tė largėta dhe · Krijojnė vartėsi tė minierave me fonde tė pamjaftueshme · Nxit besim te sektori minerar · Krijon njė komunitet minerar qė ėshtė besnik ndaj sektorit apo firmės minerare Shteti/pushteti vendor · Kapėrcejnė problemet e veprimit · U mungojnė aftėsitė dhe kolektiv, kur ka njė numėr tė madh kapacitetet, tė cenueshėm pėr minierash t'u akaparuar nga grupe · Krijon kapacitetet e pushtetit dhe interesi, tė cilat i shmangin komuniteteve vendore pėrfitimet pėr qėllime tė tjera. Shoqėria civile · Ofron shėrbime pėr komunitetin e · Ka kalendarin e vet dhe mund prekur (trajnim, programe t'i manipulojė me lehtėsi ndėrgjegjėsimi) komunitetet · E besuar nga komunitetet · Pėrfaqėson interesin e · E aftė tė mobilizojė fonde sponsorit dhe jo aq shumė 69 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" interesin e komunitetit Komuniteti · E di mė mirė se pėr ēfarė ka · I mungon konsensusi mes nevojė grupeve tė ndryshme · Partner nė programin pėr zhvillim · Organizata tė dobta · Ndjek mė mirė zbatimin e komunitare, qė korruptohen programeve pėr zhvillimin dhe lehtė impaktet e tyre · I akaparuar nga grupet e interesit 70 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojca G: Statistika pėr prodhimin e mallrave tė pėrzgjedhur Tabela 3: Prodhimi i metaleve (nė tonelata) Malli 1995 1997 1999 2001 2002 2003 2004 2005 Boksite 4.454 4.624 5.000 5.000 5.000 S'ka S'ka Krom* 242.99 157.20 79.44 200.00 215.00 220.00 160.30 170.00 8 3 5 0 0 0 0 0 Ferrokrom 42.986 31.144 28.12 11.900 22.800 37.800 47.700 35.780 0 Bakėr 257.70 24.895 33.94 S'ka S'ka S'ka 29.030 73.000 9 5 Hekur i 5.000 5.000 94.100 96.600 86.117 98.026 140.00 papėrpunua 5.000 0 r * Prodhimi i kromit ka qenė rreth 1 milion ton nė vitin 1980 Tabela 4: Prodhimi i mineraleve industriale dhe kripės (nė tonelata) Malli 1995 1997 1999 2001 2002 2003 2004 2005 Argjilė, 500 500 500 385 350 S'ka 300 310 kaolinė Dolomit 50.00 50.00 50.00 500.00 1.000.00 1.500.00 1.613.00 1.000.00 e 0 0 0 0 0 0 0 0 Kripė 10.00 10.00 10.00 25.783 22.746 21.448 24.783 25.000 0 0 0 Tabela 5: Prodhimi i lėndėve djegėse minerale (nė tonelata) Malli 1995 1997 1999 2001 2002 2003 2004 2005 Serė dhe bitum 32.850 16.900 16.625 S'ka 4.200 42.076 61.035 60.000 Qymyr, linjit (nė 80.906 38.900 30.000 16.400 20.300 18.000 12.600 12.000 mijėra tonelata) 71 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Shtojcė: Masa pėr shpėrndarjen e fitimeve tė Guinesė sė Re Papua nga sektori minerar Renta e pasurisė minerare Ligji pėr minierat i Guinesė sė Re Papua, i vitit 1992, pėrcakton qartė se njė minimum prej 20% tė rentės sė pasurisė minerare qė merret, duhet t'u paguhet komuniteteve latifondiste tė zonės, ku minierat jepen me qira pėr shfrytėzim, ndėrsa pjesa tjetėr u paguhet pushteteve tė provincave: · Pėrqindja arrihet me bisedime mes qeverisė sė provincės dhe pronarėve tė tokave. Pėrqindjet, qė u paguhen pronarėve tė tokave, shkojnė nga 20% deri nė 80%; · Pjesa mė e madhe u shpėrndahet nė para nė dorė njerėzve tė prekur, ose pėrdoret nga qeveritė e provincave pėr infrastrukturė dhe shėrbime; · Renta e pasurisė minerare u paguhet drejtėpėrsėdrejti nga shoqėria pėrfituesve, pėr tė cilėt ėshtė rėnė dakord, dhe, mė pas, kuadrohet me pushtetin qendror pėr auditim. Subvencion i veēantė pėr mbėshtetje (SVM) Subvencioni i veēantė pėr mbėshtetje ėshtė njė formė e subvencionit derivat, qė ėshtė krijuar nė bazė tė njė ligji kushtetues organik, i cili pėrcakton se njė vlerė e barasvlershme me 1% tė vlerės sė pėrgjithshme tė shitjeve (efektivisht, e barasvlershme me 1% tė rentės sė pasurisė minerare) i paguhet qeverisė sė provincės si subvencion nga Qeveria Kombėtare nė Buxhetin Kombėtar: · Me marrėveshje, njė pjesė e kėtij subvencioni mund tė kanalizohet pėr pushtetin vendor nė zonėn e minierės (deri nė 20%); · Me marrėveshje, njė pjesė mund tė kanalizohet edhe pėr Fondacionet pėr Zhvillim tė Qėndrueshėm, qė janė ngritur nga zhvilluesi i minierės. Kompensimi Nė bazė tė ligjit, komunitetet duhet tė kompensohen pėr humbjen e pasurive dhe humbjen e mundėsisė sė pėrdorimit tė tokės. Gjithashtu, disa marrin kompensim pėr shqetėsimin, apo ndryshimin e mėnyrės sė jetesės dhe/ose zhvendosjen e banesės: · Vazhdon gjatė gjithė jetės sė minierės; · Ekzistojnė shqetėsime lidhur me krijimin e vartėsisė, meqenėse pjesa mė e madhe e parave shkon pėr konsum, jo pėr investime; 72 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Nė vend tė parave nė dorė, disa paketa (siē ėshtė pakesa pėr kompensimin nė rastin e Lumit Ok Tedi) pėrfshijnė dispozitėn e krijimit tė infrastrukturės dhe banesės. Skema e kreditim tatimit Skema e kreditimit tė tatimeve pėr infrastrukturėn (SKTI) · U krijua pas njohjes sė kapaciteteve tė kufizuara tė pushteteve vendore pėr tė vėnė nė jetė projektet pėr infrastrukturėn; · Mundėson shfrytėzuesin e minierės qė tė shpenzojė deri nė 0.75% tė vlerės sė shitjeve tė pėrgjithshme pėr projektet e miratuara pėr infrastrukturėn, dhe tė marrė kreditim pėr tatimin kur paguan tatimin mbi tė ardhurat e shoqėrisė, d.m.th.: sasia e shpenzuar konsiderohet si tatim i paguar; · Procesi pėr pėrcaktimin dhe miratimin e projekteve nėnkupton konsultimin mes Shoqėrisė, komuniteteve, pushtetit vendor, qeverisė sė provincės dhe pushtetit qendror; · Synohet kryesisht pėr arsimin, shėndetėsinė dhe shėrbimet nė komunitet, siē ėshtė furnizimi me ujė, rrugėt, ruajtja e rendit etj. Pjesėmarrja me aksione Pronarėt e tokave pėrfitojnė falas 5% tė aksioneve tė projekteve nė periudhėn e zhvillimit pėr Koncesionet e Veēanta pėr Veprimtaritė Minerare : · Kjo mbart si pėrfitime tė mundshme, ashtu edhe detyrime, dhe i lė komunitetet tė zbuluara pėrpara riskut tė projekteve; · Ndėr avantazhet pėr projektet, pėrfshihet rritja e mbėshtetjes dhe e besnikėrisė sė komunitetit; · Ndėr avantazhet qė kanė komunitetet nga projektet e suksesshme, pėrfshihen paratė nė dorė pėr zhvillime tė tjera. Shumica e komuniteteve i investojnė sėrish fitimet nė veprimtari tė tjera pėr krijimin e bizneseve, ose nė pasuri tė patundshme pėr krijimin e mundėsive nė tė ardhmen. Infrastruktura e parashikuar Komunitetet vendore pėrfitojnė objekte dhe infrastrukturė pėr komunitetin, qė ndėrtohen nga shfrytėzuesi pėr pėrdorim nga publiku i gjerė. Ndėr to, mund tė pėrfshihen: · Rrugė · Shkolla 73 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" · Spitale ose qendra shėndetėsore · Zyra pėr administratėn shtetėrore dhe banesa · Infrastrukturė e objekteve dhe shėrbime nė komunitet · Furnizim i ujit nė rrjet · Furnizim i energjisė elektrike · Trajtim i ujėrave tė mbetura · Menaxhimi dhe mirėmbajtja e sa mė sipėr Statusi i zonės sė preferuar Komunitetet vendore pėrfitojnė trajtim tė favorizuar pėrsa i pėrket: · Mundėsive pėr punėsim · Nė fillim duhet tė punėsohen personat nga zona e pėrmendur, tė cilėt kėrkojnė punė · Arsimimit dhe trajnimit · Bursave tė favorizuara pėr arsimin e mesėm dhe universitar · Pranimit pėr stazh sipas parapėlqimit · Asistencės pėr krijimin e bizneseve · Bizneseve vendore u jepet statusi i furnizuesit tė favorizuar me qėllim qė tė nxiten kapacitetet dhe veprimtaria e bizneseve vendore · Asistencė pėr ngritjen e bizneseve dhe ndėrmarrjeve tė pėrbashkėa Subvencione dhe asistencė tjetėr Pushteti qendror ofron asistencė tjetėr, si: · Subvencione pėr ngritjen e bizneseve · Garanci bankare pėr sipėrmarrjet tregtare vendore · Asistencė pėr financimin e aksioneve tė pronarėve tė tokave · Asistencė pėr menaxhimin e aksioneve · Asistencė pėr menaxhimin e veprimtarive pėr ngritjen e bizneseve dhe investimeve tė administruara nė mirėbesim Modeli i Forumit pėr Zhvillim nė Guinenė e Re Papua Forumi ka dy funksione kryesore. I pari ėshtė qė tė shėrbejė si vend pėr shkėmbimin e informacioneve pėr projektin mes shfrytėzuesit dhe pushtetit qendror e qeverisė sė provincės dhe pronarėve tė tokave lidhur me natyrėn, objektin dhe impaktet e projektit. I dyti ėshtė qė tė pėrcaktojė se si do t'i shpėrndajnė palėt e ndryshme tė interesuara pėrfitimet nga projekti, tė cilat, mė pas, pasqyrohen nė njė numėr marrėveshjesh pėr projektin, apo Memorandume Mirėkuptimi. Kėto marrėveshje pėrcaktojnė rolin dhe pėrgjegjėsitė e tė gjitha palėve tė pėrfshira (qeverisė, shoqėrisė minerare dhe komunitetit), dhe pėrfshijnė 74 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" shėrbime dhe pėrfitime qė do tė ofrohen nė zonėn e prekur tė projektit. Ndėr to, pėrfshihet sigurimi i infrastrukturės pėr komunitetin dhe ndarja e pėrfitimeve financiare tė projektit. Nė kėmbim tė pėrfitimeve, pronarėt e tokave angazhohen qė tė mos e ndėrpresin zhvillimin e projektit, dhe tė bashkėpunojnė me qeverinė dhe shfrytėzuesin. Gjithashtu, kėto marrėveshje i angazhojnė palėt nė njė proces tė vazhdueshėm konsultimesh, ku ēėshtje lidhur me zhvillimin mund tė diskutohen dhe tė zgjidhen nė proces e sipėr. Ky proces i kėshillimit fillestar dhe hartimi i marrėveshjeve tė ndryshme realizohen pėrpara nėnshkrimit tė Kontratės pėr Zhvillim/Koncesion mes qeverisė dhe shoqėrisė minerare. Kjo qasje e pjesėmarrjes sė gjerė, e cila e vė theksin te bashkėpunimi dhe detyrimet e ndėrsjella, ka njė numėr avantazhesh kryesore. Sė pari, ajo ofron njė model fleksibėl qė mund tė pėrshtasė ēėshtje tė larmishme dhe nevojat e komuniteteve tė ndryshme. Sė dyti, qasja mbetet shumė pėrfshirėse, ndėrsa tė gjitha palėt pėrkatėse tė interesuara janė pjesė e drejtimit dhe marrjes sė vendimeve tė argumentuara, mbėshtetur te komunikimi, kėshillimi dhe bisedimet. Sė treti, qasja ka nė thelb karakter pjesėmarrės dhe demokratik. Njerėzit e dėmtuar kanė njė rol aktiv nė vendimmarrje. Nė fund, Forumi pėr Zhvillim nė Guinenė e Re Papua ka bazė tė fortė ligjore dhe pėrfaqėson kontrata tė zbatueshme. Si rrjedhim, ato janė angazhime tė besueshme dhe tė detyrueshme nga pikėpamja ligjore, tė cilat krijojnė besim dhe siguri qė nevojiten pėr rindėrtimin e komuniteteve dhe pėr pėrmirėsimin e veprimtarisė ekonomike. 75 Raporti "Politika pėr sektorin minerar nė Shqipėri" Vendndodhja e minierave, uzinave tė shkrirjes dhe uzinave tė pasurimit nė Shqipėri wb198175 L:\Final Mining Report (Albanian) v281 + AU.doc 2009-09-02 5:17:00.MD 76