65501 Töø vieát taét ADB: Ngaân haøng Phaùt trieån Chaâu AÙ NGO: Toå chöùc phi chính phuû AusAID: Cô quan phaùt trieån Quoác teá UÙc NSGE: Chieán löôïc quoác gia veà Bình ñaúng giôùi CDB: Ban Phaùt trieån Coäng ñoàng SAVY: Ñieàu tra veà thanh nieân vaø vò thaønh nieân DHS: Khaûo saùt Söùc khoûe vaø Nhaân khaåu hoïc Vieät Nam DFID: Boä Phaùt trieån quoác teá cuûa Anh SEDP: Keá hoaïch phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi DHS: Ñieàu tra Y teá vaø nhaân khaåu SME: Doanh nghieäp vöøa vaø nhoû ÑTLÑ: Ñieàu tra lao ñoäng SOCBs: Ngaân haøng Thöông maïi nhaø nöôùc EL: Luaät Doanh nghieäp SRB: Tyû leä giôùi tính khi sinh FDI: Ñaàu tö tröïc tieáp töø nöôùc ngoaøi STD: Beänh laây lan qua ñöôøng tình duïc FSW: Gaùi maïi daâm UNAIDS: Chöông trình cuûa Lieân hieäp quoác veà HIV/AIDS GDP: Toång saûn phaåm quoác noäi UNDP: Chöông trình Phaùt trieån Lieân hieäp quoác GED: Vuï Bình ñaúng giôùi UNESCAP: UÛy ban Xaõ hoäi vaø Kinh teá khu vöïc GNP: Toång saûn phaåm quoác gia Chaâu AÙ vaø Thaùi Bình Döông cuûa Lieân hieäp quoác GSO: Toång cuïc Thoáng keâ UNESCO: Toå chöùc Vaên hoùa, Khoa hoïc vaø Giaùo duïc IBBS: Giaùm saùt haønh vi keát hôïp vôùi caùc Lieân hieäp quoác chæ soá sinh hoïc UNFPA: Quyõ daân soá Lieân hieäp quoác IDU: Ngöôøi tieâm chích ma tuùy UNODC: Cô quan Phoøng choáng Ma tuùy vaø Toäi IFGS: Vieän Nghieân cöùu Gia ñình vaø Giôùi phaïm cuûa Lieân Hieäp quoác IHBs: Kinh teá hoä gia ñình phi chính thöùc UN Women: Toå chöùc Phuï nöõ Lieân hieäp quoác ILO: Toå chöùc Lao ñoäng quoác teá VDR: Baùo caùo Phaùt trieån Vieät Nam IOM: Toå chöùc Di daân quoác teá VGA: Ñaùnh giaù giôùi taïi Vieät Nam LFS: Khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng KSMSHGÑ: Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình Vieät Nam LGE: Luaät Bình ñaúng giôùi VWU: Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam LTC: Giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát WB: Ngaân haøng Theá giôùi MoLISA: Boä Lao ñoäng, Thöông binh vaø Xaõ hoäi WHO: Toå chöùc Y teá theá giôùi MPI: Boä Keá hoaïch vaø Ñaàu tö WTO: Toå chöùc Thöông maïi Theá giôùi MDG: Muïc tieâu thieân nieân kyû MSM: Nam coù quan heä ñoàng tính 2 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Lôøi caûm ôn Ñaùnh giaù Giôùi taïi Vieät Nam laø saûn phaåm cuoái cuøng cuûa moät loaït hoaït ñoäng hôïp taùc vôùi moät soá ñoái taùc phaùt trieån nhaèm phaân tích caùc vaán ñeà giôùi, taïo cô sôû ñeå ñoái thoaïi chính saùch vôùi Chính phuû. Chuùng toâi xin ñaëc bieät caûm ôn caùc thaønh vieân trong nhoùm Ñoái taùc Haønh ñoäng veà Giôùi, Nhoùm Ñieàu phoái Chöông trình Giôùi cuûa Lieân hieäp quoác, vaø caùc thaønh vieân trong chính phuû, caùc toå chöùc nghieân cöùu, toå chöùc xaõ hoäi daân söï vaø caùc ñoái taùc phaùt trieån ñaõ tham gia caùc hoäi thaûo ñöôïc toå chöùc cho caùc beân lieân quan nhaèm laáy yù kieán, ñeà xuaát vaø tìm kieám nguoàn tö lieäu. Chuùng toâi ñaëc bieät caûm ôn toå chöùc Phuï nöõ Lieân hieäp quoác ñaõ ñaêng cai toå chöùc hoäi thaûo chính saùch, vaø laø moät ñoái taùc tích cöïc ñoùng goùp vaøo quaù trình thieát keá vaø xaây döïng baùo caùo, cuõng nhö toå chöùc AusAID ñaõ giuùp taøi trôï cho caùc hoäi thaûo coâng boá baùo caùo. Phaàn chính cuûa baùo caùo do Naila Kabeer soaïn thaûo, moät phaàn döïa treân moät nghieân cöùu phaân tích môùi do Ngaân haøng Theá giôùi toå chöùc, vaø ñöôïc thöïc hieän bôûi Yana Rogers, Nidhiya Menon, vaø Gaelle Pierre. DFID ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc boá trí tieán só Kabeer tham gia vaøo nghieân cöùu. Nhoùm caùn boä nghieân cöùu Ngaân haøng Theá giôùi nhaän ñöôïc söï hoã trôï vaø coá vaán cuûa Giaùm ñoác Quoác gia NHTG taïi Vieät Nam, baø Victoria Kwakwa. Tröôûng nhoùm nghieân cöùu laø Daniel Mont. Ngoaøi ra, nghieân cöùu coøn nhaän caùc thoâng tin, ñaùnh giaù vaø yù kieán tö vaán khaùc töø Reena Badianii, Nina Bhatt, Jeffrey Lecksell, Andrew Mason, Deepak Mishra, Vikram Nehru, Nguyeãn Vaân Trang, vaø Phaïm Thò Moäng Hoa töø Ngaân haøng Theá giôùi; Suzette Mitchell, Haø Quyønh Anh, Traàn Thò Vaân Anh, Vuõ Ngoïc Bình, vaø Stephanie OKeeffe töø UN Women; Phaïm Ngoïc Tieán, Nguyeãn Theá Haø vaø Ñaøo Coâng Haûi töø Boä LÑ,TB&XH; Aya Matsuura vaø Khamsavath Chanthavysouk töø UNFPA; Ingrid FitzGerald vaø Eammon Murphy töø UN; Vladonka Andreeva vaø Chris Fontaine töø UNAIDS; Thaân Thò Thieân Höông töø DFID, vaø Mags Gaynor töø Irish Aid. Nguyeãn Thò Phöông Loan ñaõ ñoùng goùp söï hoã trôï quyù baùu trong toå chöùc haäu caàn vaø xaây döïng baùo caùo. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 3 Muïc luïc Hình 7 Baûng 7 Hoäp 8 Toùm taét toång quan 9 CHÖÔNG 1 TOÅNG QUAN VAØ PHÖÔNG THÖÙC ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 16 1.1 Chuyeån ñoåi kinh teá xaõ hoäi taïi Vieät Nam: toång quan 16 1.2 Tieán boä veà Bình ñaúng Giôùi 18 1.3 Muïc tieâu vaø phöông phaùp 20 1.4 Boái caûnh thay ñoåi 22 1.5 Caáu truùc baùo caùo 23 CHÖÔNG 2 GIÔÙI, NGHEØO VAØ AN SINH: TIE�N BOÄ, ÑAÛO NGÖÔ�C VAØ RAØO CAÛN 24 2.1 Tyû leä thu nhaäp ôû möùc ngheøo ñang giaûm daàn nhöng khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nhoùm 25 2.2 Quyeàn söû duïng ñaát ñaõ ñöôïc caûi thieän nhöng khoaûng caùch giôùi vaãn toàn taïi 27 2.3 Nhöõng ngöôøi coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát deã vay voán vaø tieáp caän vôùi caùc cô hoäi ñaàu tö hôn 28 2.4 Khoaûng caùch giôùi veà giaùo duïc khoâng coøn nhöng vaãn coøn nhieàu thaùch thöùc 29 2.5 Keát quaû veà y teá ñöôïc caûi thieän 32 2.6 Tieáp caän dòch vuï chaêm soùc y teá 32 2.7 Keát quaû y teá: Tyû leä töû vong treû sô sinh vaø tyû leä giôùi tính khi sinh taêng cao 33 2.8 Töû vong meï 35 4 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 2.9 Beänh taät do laây nhieãm HIV vaø AIDS laø moät vaán ñeà ngaøy caøng nghieâm troïng 36 2.10 Baïo löïc treân cô sôû giôùi vaãn laø vaán ñeà noåi coäm. 40 2.11 Vaán ñeà söùc khoûe cuûa nam giôùi: thuoác laù vaø röôïu 43 2.12 Giôùi vaø tuoåi: Phuï nöõ coù tuoåi goùa choàng chieám tæ leä cao trong soá ngöôøi ngheøo 44 CHÖÔNG 3 VA�N ÑEÀ GIÔÙI VAØ VIEÄC LAØM: THOAÙT NGHEØO, ÑOÙNG GOÙP VAØO TAÊNG TRÖÔÛNG 46 3.1 Giôùi thieäu 46 3.2 Theo doõi caùc taùc ñoäng veà giôùi cuûa cuoäc khuûng hoaûng ñoái vôùi caùc thò tröôøng lao ñoäng 47 3.2.1 Tyû leä tham gia thò tröôøng lao ñoäng taêng nhöng laïi taêng tyû leä thaát nghieäp vaø thieáu vieäc laøm 47 3.2.2 Nöõ giôùi ra khoûi khu vöïc noâng nghieäp chaäm hôn nam giôùi 48 3.2.3 Taêng tyû leä vieäc laøm deã bò toån thöông, chaát löôïng vieäc laøm giaûm suùt 49 3.2.4 Möùc ñoä giaûm khoaûng caùch thuø lao theo giôùi ñang chöõng laïi 53 3.2.5 Tieáp tuïc maát caân ñoái trong phaân boå coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông xeùt theo giôùi 57 3.3 Thaùch thöùc cuûa thaønh phaàn kinh teá khoâng chính thöùc trong quaù trình chuyeån ñoåi sang vò theá thu nhaäp trung bình 58 3.3.1 Lao ñoäng ñöôïc traû coâng traûi töø khu vöïc phi chính thöùc ñeán chính thöùc 59 3.3.2 Lao ñoäng laøm coâng trong lónh vöïc ñònh höôùng xuaát khaåu: aûnh höôûng bôûi bieán ñoäng cuûa neàn kinh teá toaøn caàu 59 3.3.3 Nhöõng ngöôøi ñöôïc traû coâng thaáp: ñoùi ngheøo vaø thieáu vieäc laøm 62 3.3.4 Töï doanh: chính thöùc vaø phi chính thöùc 65 3.3.5 Phuï nöõ thua thieät trong khu vöïc phi chính thöùc 66 3.3.6 Bình ñaúng giôùi cao hôn trong doanh nghieäp thuoäc khu vöïc chính thöùc 69 3.3.7 Traûi nghieäm cuûa caùc nhoùm deã bò toån thöông 71 3.3.8 Lao ñoäng nhaäp cö 71 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 5 3.3.9 Caùc nhoùm deã bò toån thöông: daân toäc thieåu soá 77 3.3.10 Caùc nhoùm deã bò toån thöông: noâng daân bò aûnh höôûng bôûi söï bieán ñoåi khí haäu 79 CHÖÔNG 4 GIÔÙI VAØ THAM GIA HOA�T ÑOÄNG CH�NH TRÒ 82 4.1 Giôùi thieäu 82 4.2 Vai troø cuûa phuï nöõ trong Ñaûng Coäng saûn 82 4.3 Caùc yeáu toá caûn trôû söï tham gia 85 4.3.1 Gaùnh naëng khoâng coâng baèng cuûa coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông 85 4.3.2 Nhöõng giaù trò vaø thaùi ñoä kìm haõm phuï nöõ 86 4.3.3 Tuoåi veà höu khaùc nhau 88 4.4 Chöông trình Quoác gia veà Bình ñaúng giôùi taïi Vieät Nam 90 4.4.1 UÛy ban quoác gia vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ/ Ban vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ ôû caùc boä ngaønh 91 4.4.2 Hoäi Lieân hieäp phuï nöõ Vieät Nam 91 4.4.3 Caùc toå chöùc phi chính phuû 92 4.5 Thuùc ñaåy söï tham gia cuûa phuï nöõ vaøo daân chuû ôû caáp cô sôû 93 4.6 Vai troø cuûa Hoäi phuï nöõ vaø xaõ hoäi daân söï 95 CHÖÔNG 5 KE�T LUAÄN VAØ KHUYE�N NGHÒ 97 5.1 Keát luaän 97 5.2 Ngheøo ñoùi vaø an sinh theo giôùi 100 5.3 Giôùi, Vieäc laøm vaø Sinh keá 102 5.4 Giôùi vaø Tham gia hoaït ñoäng chính trò 103 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 105 6 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Hình Hình 1.1 -- Tyû leä töû vong treû döôùi 5 tuoåi theo quoác gia 18 Hình 1.2 -- Tyû leä tham gia löïc löôïng lao ñoäng cuûa phuï nöõ, theo quoác qia 19 Hình 2.1 -- Tyû leä theo hoïc trung hoïc cô sôû taïi Vieät Nam, theo giôùi tính vaø nhoùm daân toäc 30 Hình 2.2 -- Tyû leä töû vong meï taïi Vieät Nam (soá ngöôøi meï töû vong treân 100.000 ca sinh soáng) 36 Hình 2.3 -- Phaân boá caùc tröôøng hôïp nhieãm HIV ñöôïc baùo caùo theo Giôùi vaø theo Naêm, giai ñoaïn 1993 - 2009 37 Hình 3.1 -- Chæ soá Duncan veà Phaân bieät ngaønh ngheà, Vieät Nam 49 Hình 3.2 -- Tæ leä vieäc laøm ôû Phuï nöõ 51 Hình 3.3 -- Tæ leä vieäc laøm ñöôïc traû löông ôû phuï nöõ 52 Hình 3.4 -- Caùc Xu höôùng vieäc laøm Vieät Nam naêm 2010 54 Hình 3.5 -- Chæ soá Duncan veà Phaân bieät Ngheà nghieäp, Vieät Nam 55 Hình 4.1 -- So saùnh tæ leä ñaïi dieän cuûa phuï nöõ trong boä maùy chính trò ôû caáp ñòa phöông tính ñeán thaùng 10/2010 96 Baûng Baûng 1.1 -- Baûng xeáp haïng caùc chæ soá quoác teá veà giôùi cuûa Vieät Nam vaø caùc quoác gia Ñoâng AÙ khaùc naêm 2008 20 Baûng 2.1 -- Xu höôùng thay ñoåi tyû leä thu nhaäp ngheøo töø 1993 ñeán 2008 theo khu vöïc, giôùi vaø nhoùm daân toäc 25 Baûng 2.2 -- Phaân boå löïc löôïng lao ñoäng theo trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät vaø giôùi (%) 32 Baûng 3.1 -- Vieäc laøm trong khu vöïc phi chính thöùc 50 Baûng 3.2 -- Thuø lao theo giôø theo tình traïng lao ñoäng (2009) 53 Baûng 3.3 -- Khoaûng caùch giôùi trong lónh löïc ngheà nghieäp (2007 vaø 2009) 57 Baûng 3.4 -- Tæ troïng giôùi trong vieäc laøm theo ngaønh 61 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 7 Baûng 3.5 -- Tieàn löông trong 12 thaùng tính ñeán thaùng 4/2009 (VND) 64 Baûng 3.6 -- Ñaëc ñieåm cuûa Doanh nghieäp Hoä Gia ñình Phi noâng nghieäp do Nam giôùi vaø Nöõ giôùi ñieàu haønh. 68 Baûng 4.1 -- Tæ leä uûy vieân nöõ trong Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng 83 Baûng 4.2 -- Tyû leä ñaïi bieåu nöõ trong Quoác hoäi trong caùc nhieäm kyø 2002 – 2007, 2007 - 2011 and 2011-2016. 83 Baûng 4.3 -- Tæ leä ñaïi bieåu nöõ trong Hoäi ñoàng Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004, 2004 - 2011 vaø 2011-2016. 84 Baûng 4.4 -- Tæ leä nöõ laøm Chuû tòch vaø phoù chuû tòch Hoäi ñoàng Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004, 2004 - 2011 84 Baûng 4.5 -- Tæ leä nöõ laøm chuû tòch vaø phoù chuû tòch UÛy ban Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004 vaø 2004 - 2011 84 Hoäp Hoäp 1: Taøi lieäu giaùo duïc 30 Hoäp 2: Ñi hoïc tuoåi naøo môùi laø phuø hôïp? 89 8 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Toùm taét toång quan Trong voøng moät phaàn tö theá kyû qua Vieät Nam ñaõ traûi qua moät quaù trình chuyeån ñoåi kinh teá xaõ hoäi ngoaïn muïc, phaùt trieån töø moät trong nhöõng nöôùc ngheøo nhaát theá giôùi trôû thaønh moät nöôùc coù thu nhaäp trung bình. Ngaøy nay, Vieät Nam ñang tieáp tuïc phaùt trieån nhanh choùng, ngaøy caøng hoäi nhaäp saâu roäng vaøo neàn kinh teá toaøn caàu vaø ñang traûi qua nhöõng thay ñoåi quan troïng veà phaùp luaät vaø cô caáu. Vieät Nam ñaõ coù böôùc chuyeån bieán to lôùn veà bình ñaúng giôùi, nhöng vaãn coøn toàn taïi nhöõng cheânh leäch quan troïng veà giôùi. Veà phöông dieän tích cöïc, Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng tieán boä ñaùng keå trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà baát bình ñaúng giôùi trong giaùo duïc, lao ñoäng vaø y teá. Cheânh leäch thu nhaäp xeùt theo giôùi tính ôû Vieät Nam thaáp hôn nhieàu nöôùc Ñoâng AÙ khaùc. Thöïc teá, xeùt theo nhieàu thöôùc ño, thu nhaäp cuûa phuï nöõ ñaõ taêng leân ñaùng keå. Tuy nhieân, khi tìm hieåu caùc döõ lieäu moät caùch kyõ löôõng hôn, chuùng toâi thaáy raèng vaãn coøn toàn taïi nhieàu thaùch thöùc. Ví duï nhö söï cheânh leäch giôùi trong tình traïng ngheøo laø nhoû, nhöng phuï nöõ lôùn tuoåi – ñaëc bieät laø taïi caùc vuøng noâng thoân – laïi chieám ña soá trong soá ngöôøi ngheøo. Cheânh leäch veà giôùi trong dieän ngheøo ñoùi cuõng ñöôïc döï kieán laø seõ ôû möùc thaáp, vì tæ leä ngheøo ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû hoä gia ñình (tæ leä hoä ngheøo). Vì vaäy, baát kyø cheânh leäch naøo veà giôùi trong tình traïng ngheøo cuõng thöôøng ñi keøm vôùi cheânh leäch cô caáu hoä gia ñình, vaø thöïc chaát, söï cheânh leäch giôùi trong ñoái töôïng thuoäc dieän ngheøo chuû yeáu lieân quan ñeán nhöõng phuï nöõ goùa choàng, nhöõng ngöôøi naøy ngheøo hôn vaø soá löôïng cuõng ñoâng hôn ngöôøi goùa vôï. Ñieàu naøy theå hieän söï cheânh leäch cô baûn giöõa nam giôùi vaø nöõ giôùi, chính laø quyeàn ñoái vôùi taøi saûn. Ví duï, maëc duø Luaät Ñaát ñai naêm 2003 ñaõ khôûi ñaàu moät noã löïc thaønh coâng trong vieäc ñöa teân ngöôøi phuï nöõ vaøo giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát, song cho ñeán naêm 2008 ña soá giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát vaãn chöa coù teân cuûa ngöôøi phuï nöõ. Vaø maëc duø phuï nöõ coù theå ñi vay voán tín duïng, nhöng ñeå vay ñöôïc caùc khoaûn tieàn lôùn thöôøng phaûi coù taøi saûn theá chaáp. Nhìn chung, ñaëc ñieåm daân toäc thöôøng aûnh höôûng nhieàu hôn ñeán ngheøo ñoùi, so vôùi ñaëc ñieåm giôùi. Phuï nöõ ñaõ ñaït nhieàu thaønh quaû trong giaùo duïc nhöng vaãn taùch bieät roõ ôû moät soá lónh vöïc. Khoaûng caùch veà giôùi taïi caáp giaùo duïc tieåu hoïc ñaõ ñöôïc xoùa boû vaø nöõ giôùi ñaõ baét kòp vaø thaäm chí coøn vöôït qua nam giôùi trong vieäc ñaït ñöôïc vaên baèng ñaïi hoïc/cao ñaúng. Khoaûng caùch duy nhaát veà giôùi trong giaùo duïc hieän vaãn toàn taïi laø ôû moät soá nhoùm daân toäc thieåu soá. Tuy nhieân, vaãn coøn söï phaân bieät lôùn giöõa nam giôùi vaø phuï nöõ veà caùc ngaønh hoïc, vaø ñieàu naøy lieân heä chaët cheõ vôùi söï phaân bieät ñaùng keå veà ngheà nghieäp vaø ngaønh ngheà laøm vieäc. Moät vaán ñeà khaùc laø taøi lieäu giaùo duïc vaãn theo nhöõng khuoân maãu aùp ñaët veà giôùi tính. Caùc chæ soá söùc khoûe cuûa phuï nöõ ñaõ ñöôïc caûi thieän ñaùng keå, nhöng nhöõng vaán ñeà veà HIV vaø AIDS vaø baïo löïc treân cô sôû giôùi vaãn ôû möùc cao. Tyû leä töû vong treû sô sinh vaø treû döôùi naêm tuoåi ñaõ giaûm moät caùch ñaùng keå, vaø tyû leä töû vong cuûa saûn phuï cuõng giaûm ñaùng keå, töø 233 xuoáng coøn 85 ca töû vong treân 100.000 ca sinh ñeû thaønh coâng töø naêm 1990 ñeán naêm 2004. Sau ñoù, tieán boä naøy laïi ñi ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 9 chaäm laïi, vaø ñaït con soá 69 vaøo naêm 2009. Töø naêm 2006, tæ leä tieáp caän dòch vuï y teá cuûa phuï nöõ tieáp tuïc thaáp hôn, trong ñoù tyû leä nöõ coù baûo hieåm y teá cuõng thaáp hôn. Tyû leä ngöôøi nhieãm HIV trong nhoùm tuoåi töø 15 ñeán 49 ôû möùc cao laø 0,43%, nhöng ñieàu quan troïng caàn chuù yù laø gaàn ba phaàn tö caùc ca nhieãm HIV/AIDS laø nam giôùi. Ñieàu naøy, ít nhaát moät phaàn, laø do thay ñoåi caùc quan nieäm chuaån möïc veà nam tính vaø vieäc nôùi loûng caùc haïn cheá veà haønh vi tình duïc tröôùc ñoù. Phuï nöõ taïi Vieät Nam tieáp tuïc laø naïn nhaân cuûa naïn baïo löïc treân cô sôû giôùi. Tyû leä phuï nöõ ñaõ töøng chòu baïo löïc thaân theå do choàng mình gaây ra trong naêm 2010 laø 31,5%, vaø thöïc teá laø thaáp hôn tyû leä trung bình taïi caùc quoác gia khaùc söû duïng cuøng moät bieän phaùp thoáng keâ. Tuy nhieân, tyû leä veà baïo löïc tinh thaàn thì cao hôn nhieàu möùc trung bình ñoù laø hôn moät nöûa ngöôøi vôï ñaõ phaûi chòu baïo löïc tinh thaàn taïi moät thôøi ñieåm naøo ñoù trong cuoäc hoân nhaân cuûa hoï. Tình traïng baïo löïc naøy coù theå daãn tôùi thöông tích vaø coù theå daãn tôùi caùc vaán ñeà veà haønh vi cuûa treû. Raát tieác laø vaán ñeà naøy vaãn thöôøng bò che khuaát, vaø cuõng raát ñaùng tieác laø ngaøy caøng coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy baïo löïc tinh thaàn coù moái lieân heä tôùi vieäc laây nhieãm HIV. Moät vaán ñeà lôùn ñoù laø vieäc tyû leä cheânh leäch giôùi tính khi sinh ñaõ taêng töø 106 beù trai so vôùi 100 beù gaùi trong naêm 1999 (xaáp xæ möùc caân baèng sinh hoïc) leân ñeán 111 beù trai treân 100 beù gaùi trong naêm 2006. Tyû leä cheânh leäch giôùi tính khi sinh cao nhaát trong nhoùm coù thu nhaäp cao hôn, nhöõng ngöôøi coù theå tieáp caän caùc bieän phaùp sieâu aâm vaø phaù thai ñeå löïa choïn giôùi tính. Ví duï nhö, tyû leä giôùi tính khi sinh tính trong nhoùm coù thu nhaäp cao nhaát laø 133,1. Vôùi tyû leä giôùi tính khi sinh nhö hieän nay, UNFPA döï ñoaùn laø ñeán naêm 2035 seõ dö thöøa 10% nam giôùi. Ñieàu naøy roõ raøng coù lieân heä vôùi vaên hoùa thích coù con trai. Cheânh leäch giôùi veà tyû leä tham gia löïc löôïng lao ñoäng vaø thu nhaäp ñaõ ñöôïc caûi thieän ñaùng keå, nhöng vaãn toàn taïi nhöõng khaùc bieät giôùi vaø ñieàu naøy coù theå gaây ruûi ro cho phuï nöõ. Thuø lao cuûa phuï nöõ hieän baèng khoaûng 75% thuø lao cuûa nam giôùi theo soá lieäu Ñieàu tra Lao ñoäng Naêm 2009 (ÑTLÑ), khoâng tính ñeán cheânh leäch veà hoïc vaán hoaëc kinh nghieäm laøm vieäc. Tuy nhieân, vaãn coøn nhöõng khaùc bieät cho thaáy phuï nöõ deã bò toån thöông hôn so vôùi nam giôùi. Phaân boå vieäc laøm trong caùc ngaønh theo giôùi tính laø moät chæ baùo chung veà khaû naêng cuûa nam giôùi vaø phuï nöõ trong vieäc naém baét caùc cô hoäi phaùt sinh trong neàn kinh teá noùi chung, vaø soá lieäu töø KSMSHGD 2008 cho thaáy raèng ngaønh noâng nghieäp ñang söû duïng 64% phuï nöõ trong löïc löôïng lao ñoäng ôû caùc khu vöïc noâng thoân, trong khi chæ chieám 53% lao ñoäng nam giôùi. 24% coâng nhaân laø nam giôùi taïi caùc khu vöïc noâng thoân laøm vieäc trong lónh vöïc coâng nghieäp, so vôùi nöõ giôùi laø 14%. ÔÛ thaønh thò cuõng coù caùc hình thöùc phaân bieät veà giôùi töông töï nhö vaäy. Phuï nöõ thöôøng laøm caùc coâng vieäc deã bò toån thöông hôn, ví duï nhö nhöõng coâng vieäc töï do vaø caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông, hai loaïi coâng vieäc ñöôïc xem laø khoâng phaûi vieäc laøm töû teá. Töø naêm 2007 ñeán 2009, caùc coâng vieäc noäi trôï khoâng ñöôïc traû löông vaãn ôû möùc 11,7% ñoái vôùi nam giôùi nhöng taêng töø 13,9% leân ñeán 22,2% ñoái vôùi phuï nöõ. Theo öôùc löôïng taïi ÑTLÑ, 69% phuï nöõ laøm caùc coâng vieäc deã bò toån thöông trong naêm 2009 so vôùi con soá 54,4% ñoái vôùi nam giôùi (ILO 2010). Hôn nöõa, soá lieäu töø ÑTLÑ 2009 cuõng neâu raèng 36,2% nam giôùi vaø 42,9% nöõ giôùi ñöôïc coi laø lao ñoäng giaûn ñôn. Vaø caùc soá lieäu cuõng cho thaáy raèng coù söï gia taêng trong phaân bieät ngheà nghieäp töø naêm 2006. 10 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Söï toàn taïi phoå bieán vaø dai daúng cuûa loaïi hình lao ñoäng khoâng chính thöùc laø moät thöû thaùch ñoái vôùi Vieät Nam trong vieäc cuûng coá vò theá thu nhaäp trung bình cuûa mình. Lao ñoäng khoâng chính thöùc chieám khoaûng 17% lao ñoäng trong caùc doanh nghieäp nöôùc ngoaøi, 53% caùc doanh nghieäp trong nöôùc vaø 48% trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình. Lao ñoäng khoâng chính thöùc coù nhöõng ñoùng goùp raát rieâng vaøo söï phaùt trieån kinh teá trong töông lai taïi Vieät Nam vaø caàn coù nhieàu loaïi hình hoã trôï chính saùch rieâng bieät. Vaán ñeà giôùi roõ raøng laø moät yeáu toá raát quan troïng trong keát quaû thò tröôøng lao ñoäng trong tình hình khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu nhö hieän nay, vaø coù leõ seõ aûnh höôûng ñeán vieäc caùc nhoùm ngöôøi lao ñoäng khaùc nhau seõ xoay sôû theá naøo trong quaù trình chuyeån ñoåi sang vò theá nöôùc coù thu nhaäp trung bình. Ví duï, lao ñoäng laø phuï nöõ trong caùc nhaø maùy xuaát khaåu thaâm duïng lao ñoäng thöôøng coù möùc thu nhaäp thaáp hôn lao ñoäng trong khu vöïc chính thöùc vì caùc nhaø maùy ñoù ñöôïc xaây döïng treân cô sôû lao ñoäng reû tieàn vaø thay ñoåi thöôøng xuyeân. Caùc nöõ coâng nhaân trong lónh vöïc xuaát khaåu deã bò aûnh höôûng tröôùc caùc bieán ñoäng cuûa thò tröôøng toaøn caàu vì caùc bieán ñoäng naøy coù aûnh höôûng truïc tieáp tôùi löïc löôïng lao ñoäng naøy vaø coøn vì löïc löôïng lao ñoäng naøy ñöôïc thueâ möôùn treân cô sôû khoâng chính thöùc. Thuø lao thaáp vaø caùc ñieàu kieän lao ñoäng toài teä laø tình traïng phoå bieán trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình nhoû vaø caùc lao ñoäng phoå thoâng. Nhöõng ngöôøi phaûi chòu baát lôïi nhieàu nhaát laø lao ñoäng nöõ di cö, goùa phuï, phuï nöõ cao tuoåi, ñoàng baøo daân toäc thieåu soá vaø phuï nöõ khuyeát taät. Raát nhieàu ngöôøi phuï nöõ trong soá naøy khoâng coù ñaát hoaëc ñaõ bò maát ñaát cho caùc khu coâng nghieäp vaø quaù trình ñoâ thò hoùa. Ñaây laø nhöõng ngöôøi phuï nöõ ít coù khaû naêng tieáp caän ñöôïc caùc cô hoäi ñöôïc taïo ra trong quaù trình hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá toaøn caàu cuûa Vieät Nam. Raát nhieàu ngöôøi khoâng theå tieáp nhaän ñöôïc lôïi ích cuûa caùc chöông trình ñaøo taïo hay chöông trình taïo vieäc laøm daønh cho ngöôøi ngheøo. Caùc doanh nghieäp hoä gia ñình phi chính thöùc hoaït ñoäng trong caùc ñieàu kieän khoâng oån ñònh, ít khi coù hôïp ñoàng baèng vaên baûn vaø raát ít cô hoäi tieáp caän caùc dòch vuï coâng. Khoâng hoäi nhaäp vôùi neàn kinh teá chính thöùc, thò tröôøng cuûa caùc doanh nghieäp hoä gia ñình naøy chuû yeáu laø trong khu vöïc phi chính thöùc, vaø chuû yeáu laø caïnh tranh vôùi nhau. Caùc ñieàu kieän taïi caùc doanh nghieäp chính thöùc toát hôn, vaø hieän nay cöù trong ba doanh nghieäp nhö vaäy thì coù moät doanh nghieäp do phuï nöõ sôû höõu, so vôùi tæ leä doanh nghieäp do phuï nöõ sôû höõu nhöõng naêm 1990 laø 20%. Moät vaán ñeà nöõa chöa thay ñoåi laø vieäc phaân boå coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông giöõa nam vaø nöõ. Döõ lieäu töø KSMSHGD 2008 cho thaáy tình traïng nam giôùi ít tham gia vaøo coâng vieäc gia ñình hôn nhieàu so vôùi phuï nöõ vaãn tieáp tuïc duy trì. Ñaây cuõng laø moät raøo caûn ngaên khoâng cho phuï nöõ tham gia nhieàu hôn vaøo thò tröôøng lao ñoäng. Vieäc tham gia vaøo lónh vöïc chính trò laø moät phöông dieän quan troïng khaùc coù söï phaân bieät giôùi. Maëc duø tyû leä ñaïi dieän cuûa nöõ giôùi trong Quoác hoäi laø khaù cao so vôùi chuaån khu vöïc vaø coù moät uûy vieân nöõ trong Boä Chính trò, nhöng coù nhöõng daáu hieäu cho thaáy phuï nöõ khoâng coù tieáng noùi ngang baèng trong caùc dieãn ñaøn xaõ hoäi. Treân thöïc teá, coù moät soá daáu hieäu cho thaáy tæ leä phuï nöõ tham gia vaøo moät soá lónh vöïc ñaõ hôi suït giaûm, ví duï nhö tæ leä nöõ tham gia Quoác hoäi giaûm töø 27,3% trong nhieäm kyø 2002-2007 xuoáng coøn 24,4% trong Quoác hoäi nhieäm kyø 2011-2016. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 11 Vieät Nam ñaõ ban haønh moät soá luaät vaø chính saùch quan troïng lieân quan ñeán bình ñaúng giôùi nhöng vieäc thöïc hieän caùc luaät vaø chính saùch naøy chöa ñaït yeâu caàu, do coøn thieáu söï hieåu bieát veà phaùp luaät, thieáu khaû naêng thöïc hieän, söï tham gia haïn cheá cuûa phuï nöõ treân caùc dieãn ñaøn ra quyeát ñònh cuûa Nhaø nöôùc vaø trong lónh vöïc chính trò noùi chung. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Chính phuû Vieät Nam coâng nhaän trong Chieán löôïc Quoác gia veà Bình ñaúng giôùi. Chính phuû vaø trung öông Ñaûng ñaõ ñaët muïc tieâu cuï theå veà söï tham gia cuûa phuï nöõ vaøo ñoäi nguõ laõnh ñaïo vaø quaûn lyù. Maëc duø vaäy, phuï nöõ vaãn coøn gaëp nhieàu trôû ngaïi trong ñôøi soáng xaõ hoäi, bao goàm caû gaùnh naëng khoâng coâng baèng cuûa caùc coâng vieäc khoâng ñöôïc traû thuø lao ñaõ haïn cheá söï tham gia cuûa phuï nöõ taïi nôi laøm vieäc vaø trong xaõ hoäi. Moät trôû ngaïi lôùn thöù hai laø thaùi ñoä maø hoï gaëp phaûi trong ñôøi soáng coäng ñoàng. Khoâng chæ nhieàu nam giôùi coù thaùi ñoä phaûn ñoái khi phuï nöõ naém giöõ caùc vò trí laõnh ñaïo, maø ngay caû nöõ giôùi cuõng coù thaùi ñoä naøy. Moät nghieân cöùu cuûa Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam cho thaáy raèng moät löôïng lôùn soá ngöôøi ñöôïc ñieàu tra ñeàu choïn nam giôùi vaøo caùc vò trí cao nhaát. Ngoaøi ra coøn coù caùc raøo caûn khaùc ñoái vôùi vieäc laõnh ñaïo cuûa phuï nöõ, ví duï nhö cam keát chính saùch bình ñaúng giôùi chæ ñöôïc theå hieän treân lôøi noùi nhöng khoâng ñöôïc thöïc hieän baèng caùc bieän phaùp cuï theå, chính saùch veà chæ tieâu laõnh ñaïo nöõ cuûa Chính phuû thöïc hieän khoâng trieät ñeå, thieáu söï giaùm saùt vaø ñaùnh giaù. Ngoaøi ra, quy ñònh veà tuoåi nghæ höu laø moät ví duï veà söï phaân bieät ñoái xöû roõ reät, khi quy ñònh tuoåi nghæ höu cuûa nöõ giôùi laø 55 trong khi nam giôùi laø 60. Ñieàu naøy khoâng nhöõng buoäc phuï nöõ phaûi chaáp döùt söï nghieäp sôùm hôn nam giôùi, maø coøn coù caùc taùc ñoäng daây chuyeàn ñeán caùc phöông dieän khaùc cuûa ngheà nghieäp cuûa hoï, ví duï nhö lieäu hoï coù ñöôïc choïn ñeå ñöôïc ñaøo taïo naâng cao ôû giai ñoaïn muoän hôn trong söï nghieäp cuûa hoï hay khoâng. Khaû naêng tham gia vaøo caùc quaù trình ra quyeát ñònh cuûa nöõ giôùi khoâng chæ giôùi haïn trong lónh vöïc chính trò chính thoáng vaø chính saùch. Nghò ñònh veà Daân chuû Cô sôû (Nghò ñònh 79) do Quoác hoäi thoâng qua vaøo naêm 2007 nhaèm muïc ñích taïo ra moät khuoân khoå chính saùch ñeå khuyeán khích söï tham gia moät caùch daân chuû ôû caáp ñòa phöông, cho pheùp daân bieát, daân baøn, daân laøm, daân kieåm tra trong quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Chính saùch coøn nhaán maïnh ñeán vieäc phaân caáp ra quyeát ñònh veà caùc chöông trình vaø döï aùn phaùt trieån cho caáp quaän/huyeän vaø caáp xaõ nhaèm baûo ñaûm söï phuø hôïp giöõa nhu caàu vaø thieát keá. Thöïc teá, vieäc ñöa phuï nöõ tham gia vaø caùc döï aùn vaø chöông trình phaùt trieån ñaõ vaø ñang laø moät phöông thöùc ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå taêng cöôøng söï tham gia cuûa hoï vaøo cuoäc soáng coäng ñoàng. Tuy nhieân, giaùm saùt ngheøo ñoùi coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân ñaõ chæ ra raèng raát nhieàu raøo caûn maø phuï nöõ phaûi ñoái maët ôû caùc cô quan caáp cao hôn trong nhaø nöôùc cuõng hieän dieän ôû caáp cô sôû. Nghieân cöùu chæ ra raèng Hoäi Phuï nöõ nhìn chung laø toå chöùc ñoaøn theå naêng ñoäng nhaát trong caùc chöông trình phaùt trieån lieân quan ñeán caùc vaán ñeà gia ñình vaø kinh teá, maëc duø naêng löïc cuûa toå chöùc naøy ôû moãi ñòa phöông cuõng raát khaùc nhau. 12 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Khuyeán nghò Baùo caùo naøy ñöa ra moät loaït khuyeán nghò nhaèm giuùp Vieät Nam tieáp tuïc höôùng tôùi bình ñaúng giôùi. Caùc khuyeán nghò taäp trung vaøo caùc lónh vöïc coù tính chaát xuyeân suoát, cuõng nhö nhaém vaøo caùc lónh vöïc ñöôïc nhaán maïnh trong baùo caùo. Baùo caùo naøy cuõng ñöa ra caùc khuyeán nghò giuùp thöïc hieän caùc chieán löôïc quoác gia nhaèm giaûi quyeát caùc vaán ñeà coøn toàn taïi. Baûn döï thaûo tröôùc cuûa Baùo caùo naøy coù moät danh saùch khuyeán nghò daøi, song moät cuoäc hoäi thaûo tham vaán ñaõ ñöôïc toå chöùc taïi Haø Noäi vaøo thaùng 8/2011 nhaèm löïa choïn moät soá vaán ñeà öu tieân coù tính chaát xuyeân suoát, vaø moät soá öu tieân töông öùng vôùi caùc chöông chính cuûa Baùo caùo. Caùc ñaïi bieåu tham gia hoäi thaûo ñöôïc yeâu caàu ñoïc baùo caùo vaø sau ñoù cuøng thaûo luaän ñeå ñöa ra caùc khuyeán nghò coù öu tieân cao nhaát, coù yù nghóa thöïc tieãn, vaø coù theå laøm cô sôû cho quan heä ñoái taùc giöõa caùc beân lieân quan. Caùc Khuyeán nghò mang tính xuyeân suoát: Khuyeán nghò 1.1: Taêng cöôøng thöïc hieän Luaät Bình ñaúng Giôùi vaø Chieán löôïc Quoác gia veà Bình ñaúng Giôùi. Coù theå thöïc hieän khuyeán nghò naøy baèng caùch naâng cao nhaän thöùc veà giôùi vaø naêng löïc cuûa caùc boä ngaønh lieân quan, vaø baèng caùch taêng cöôøng caùc heä thoáng theo doõi, ñaùnh giaù vaø naâng cao traùch nhieäm giaûi trình. Khuyeán nghò 1.2: Taêng cöôøng söï tham gia cuûa nam giôùi khi giaûi quyeát caùc vaán ñeà veà giôùi. Hieän nay ñaõ coù söï coâng nhaän roäng raõi raèng nam giôùi ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi. Nhieàu raøo caûn ñoái vôùi bình ñaúng giôùi baét nguoàn töø caùc quan nieäm veà chuaån möïc xaõ hoäi vaø thaùi ñoä ñoái vôùi giôùi, ví duï nhö thaùi ñoä ñoái vôùi phuï nöõ laøm laõnh ñaïo vaø traùch nhieäm gaùnh vaùc vieäc nhaø. Ngoaøi ra, ñoâi khi trong moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán söùc khoûe, nam giôùi cuõng coù nguy cô coù keát quaû tieâu cöïc cao hôn. Khuyeán nghò 1.3: Taêng cöôøng caû soá löôïng laãn chaát löôïng nghieân cöùu döõ lieäu phuïc vuï cho coâng taùc theo doõi vaø phaân tích caùc vaán ñeà giôùi. Maëc duø lónh vöïc chính saùch ñaõ chuù yù nhieàu hôn ñeán caùc vaán ñeà giôùi, song soá lieäu veà caùc vaán ñeà giôùi chính yeáu vaãn coøn chöa baét kòp. Ngoaøi ra, caàn coù nghieân cöùu veà vaên hoùa vaø chuaån möïc xaõ hoäi, ñeå xem nhöõng yeáu toá naøy taùc ñoäng theá naøo ñeán caùc quyeát ñònh trong gia ñình vaø trong coâng vieäc. Ngheøo ñoùi vaø An sinh theo giôùi Khuyeán nghò 2.1: Söûa laïi chöông trình giaùo duïc, taøi lieäu, saùch giaùo khoa ñeå thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi. Caàn tieáp tuïc coù noã löïc chuyeån ñoåi noäi dung taøi lieäu giaùo duïc vaø saùch giaùo khoa ñeå phaù vôõ nhöõng ñònh ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 13 kieán veà giôùi, khuyeán khích treû em gaùi tham gia hoïc taäp caùc lónh vöïc khaùc nhau, ñeà caäp ñeán caùc khía caïnh veà tình duïc vaø ñaëc tröng veà giôùi ñang goùp phaàn gaây ra baïo löïc treân cô sôû giôùi, caùc hình thöùc vi phaïm nhaân quyeàn cuûa phuï nöõ, phaù thai löïa choïn giôùi tính. Khuyeán nghò 2.2: Thuùc ñaåy söï ñaùp öùng toaøn dieän, ña ngaønh ñeå giaûi quyeát vaán ñeà baïo löïc treân cô sôû giôùi. Caàn noã löïc nhieàu hôn nöõa ñeå ñaûm baûo thöïc hieän ñöôïc Luaät Phoøng choáng baïo löïc gia ñình. Giaûi quyeát tình traïng baïo löïc gia ñình caàn phaûi coù moät caùch tieáp caän ña ngaønh trong moät chöông trình phoái hôïp treân quy moâ toaøn quoác. Caùc haønh ñoäng bao goàm: ñaùp öùng toaøn dieän cuûa ngaønh y teá; taêng cöôøng naêng löïc cho cô quan coâng an vaø boä maùy tö phaùp ñeå thöïc hieän caùc chính saùch vaø phaùp luaät veà baïo löïc treân cô sôû giôùi, taêng cöôøng söï cam keát chính trò vaø haønh ñoäng, thuùc ñaåy phoøng ngöøa ngay töø ñaàu. Giôùi, vieäc laøm vaø sinh keá Khuyeán nghò 3.1: Taêng cöôøng hoaït ñoäng ñaøo taïo vaø caùc cô cheá khuyeán khích phuï nöõ tham gia vaøo nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau. Caàn noã löïc hôn trong ñaøo taïo höôùng nghieäp ñeå naâng cao naêng suaát cho caû nam giôùi vaø phuï nöõ tröôùc nhöõng nhu caàu ñang thay ñoåi cuûa thò tröôøng lao ñoäng. Caàn coù caùc bieän phaùp chuû ñoäng ñeå khuyeán khích phuï nöõ tham gia vaøo nhieàu ngaønh ngheà, lónh vöïc hôn nöõa. Hôïp taùc nhaø nöôùc – tö nhaân trong hoaït ñoäng ñaøo taïo cho nam nöõ thanh nieân, keát noái caùc cô sôû ñaøo taïo vôùi caùc ñoái taùc laø doanh nghieäp tö nhaân ñaõ chöùng minh ñöôïc thaønh coâng ôû caùc nöôùc khaùc trong vieäc ñöa nöõ thanh nieân vaøo thò tröôøng lao ñoäng. Khuyeán nghò 3.2: Giaûi quyeát vaán ñeà gaùnh naëng coâng vieäc gaáp ñoâi ñoái vôùi phuï nöõ thoâng qua caûi thieän cô sôû haï taàng vaø hoã trôï chính saùch. Beân caïnh caùc chính saùch nghæ chaêm con (cho caû ngöôøi boá) vaø chaêm soùc treû em, caàn ñaàu tö vaøo cô sôû haï taàng vaø caùc dòch vuï giuùp laøm nheï bôùt gaùnh naëng vieäc gia ñình vaø chaêm soùc con caùi cuûa phuï nöõ. Ñaàu tö vaøo haï taàng nhö nöôùc saïch, veä sinh vaø ñieän, vaø cung caáp caùc dòch vuï cô baûn nhö dòch vuï y teá vaø giaùo duïc coù theå laøm giaûm ñaùng keå nhu caàu thôøi gian cuûa phuï nöõ. Nhöõng khoaûn ñaàu tö naøy – ñaëc bieät laø caùc dòch vuï chaêm soùc treû deã tieáp caän vaø chi phí hôïp lyù – khoâng nhöõng seõ môû roäng khaû naêng tham gia vaøo thò tröôøng lao ñoäng cuûa phuï nöõ maø coøn giuùp hoï tham gia nhieàu hôn vaøo ñôøi soáng coâng coäng ôû coäng ñoàng mình noùi chung. Giôùi vaø Tham gia hoaït ñoäng chính trò Khuyeán nghò 4.1: Quy ñònh tuoåi nghæ höu baét buoäc cho nam giôùi vaø nöõ giôùi nhö nhau. Phaûi veà höu ôû tuoåi 55 laø moät raøo caûn ñaùng keå cho vieäc taêng tæ leä nöõ laøm laõnh ñaïo ôû caùc vò trí cuûa Chính phuû, vì noù buoäc phuï nöõ phaûi rôøi khoûi löïc löôïng lao ñoäng vaø ñoàng thôøi laøm giaûm bôùt cô hoäi ñaøo taïo ñoái vôùi hoï, vì tính ñeán vieäc hoï seõ veà höu sôùm. 14 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Khuyeán nghò 4.2: Xaây döïng naêng löïc ñeå phuï nöõ ñöôïc trao quyeàn vaø tham gia vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi Coù theå thöïc hieän vieäc naøy thoâng qua nhieàu cô cheá khaùc nhau, nhö taêng cöôøng caùc hoaït ñoäng ñaøo taïo vaø phaùt trieån cho phuï nöõ trong Chính phuû. Thoâng qua chöông trình giaùo duïc nhaïy caûm hôn veà giôùi. Ngoaøi ra, moät trong nhöõng caùch thöùc hieäu quaû nhaát ñeå trao quyeàn cho phuï nöõ kieåm soaùt cuoäc soáng cuûa mình nhieàu hôn, ñoùng vai troø lôùn hôn trong vieäc kieán taïo xaõ hoäi maø hoï ñang soáng chính laø xaây döïng naêng löïc taäp theå cho phuï nöõ. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 15 CHÖÔNG 1 TOÅNG QUAN VAØ PHÖÔNG THÖÙC ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 1.1 Chuyeån ñoåi kinh teá xaõ hoäi taïi Vieät Nam: toång quan Vieät Nam ñaõ traûi qua moät quaù trình chuyeån ñoåi kinh teá xaõ hoäi to lôùn töø khi baét ñaàu chuyeån ñoåi töø neàn kinh teá keá hoaïch hoùa sang neàn kinh teá thò tröôøng töø cuoái nhöõng naêm 1980. Ñôøi soáng ngöôøi daân ñaõ ñoåi khaùc, vaø khoâng chæ vì thu nhaäp cuûa hoï taêng leân vaø tyû leä ngöôøi ngheøo giaûm ñi. Hoï coù xu höôùng soáng taïi thaønh phoá nhieàu hôn, coù nhieàu löïa choïn coâng vieäc hôn - ñaëc bieät laø ngoaøi lónh vöïc noâng nghieäp – coù khaû naêng di chuyeån nhieàu hôn vaø giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc caû trong vaø ngoaøi nöôùc. Ñuùng laø vaãn coøn nhieàu thaùch thöùc lôùn ñoái vôùi quaù trình phaùt trieån vaø nhieàu boä phaän daân cö ñang traûi qua nhöõng thay ñoåi naøy ôû möùc ñoä cao hôn raát nhieàu nhoùm khaùc, nhöng söï naêng ñoäng cuûa neàn kinh teá vaø xaõ hoäi Vieät Nam laø khoâng theå choái caõi. Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc tyû leä taêng tröôûng kinh teá ñaùng ghi nhaän: GDP bình quaân ñaàu ngöôøi ñaõ taêng töø döôùi 200 USD vaøo naêm 1989 leân ñeán hôn 1000 USD vaøo naêm 2009, vöôït qua möùc GDP bình quaân ñaàu ngöôøi 1000 USD cuûa nöôùc coù thu nhaäp trung bình vaøo naêm 2008. Tyû leä taêng tröôûng bình quaân ñaït 7,5% moät naêm trong giai ñoaïn naêm töø 2000 ñeán 2007, moät möùc taêng tröôûng aán töôïng xeùt theo caû tieâu chuaån khu vöïc vaø theá giôùi. Neàn kinh teá ñaõ traûi qua quaù trình dòch chuyeån cô caáu maïnh meõ, töø moät nöôùc chuû yeáu döïa vaøo noâng nghieäp thaønh moät nöôùc döïa vaøo coâng nghieäp vaø dòch vuï. Tyû leä noâng nghieäp ñoùng goùp vaøo GDP giaûm töø 23,3% naêm 2000 xuoáng coøn 17,7% naêm 2008. Thu nhaäp töø xuaát khaåu taêng trung bình 18% moät naêm trong giai ñoaïn töø naêm 1991 ñeán 2009. Ñoàng thôøi, Vieät Nam cuõng ñang traûi qua quaù trình chuyeån ñoåi xaõ hoäi. Tyû leä bieát chöõ taêng vaø heä thoáng thoâng tin ñöôïc caûi thieän, bao goàm ñieän thoaïi di ñoäng vaø internet, cuøng vôùi heä thoáng giao thoâng phaùt trieån nhanh choùng, ñaõ cho pheùp vieäc trao ñoåi yù töôûng dieãn ra nhanh hôn. Tyû leä hoïc ñaïi hoïc vaø möùc ñoä di daân ra thaønh thò ngaøy caøng taêng ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng ñaùng keå ñeán thanh nieân - ñaëc bieät laø nöõ thanh nieân - veà cuoäc soáng vaø ñòa vò cuûa hoï trong xaõ hoäi (Belanger vaø Barbieri, 2009). Söï môû cöûa naøy ñaõ taïo ra nhieàu cô hoäi nhöng ñoàng thôøi cuõng gaây ra nhieàu baát oån cho ñôøi soáng cuûa nhöõng ngöôøi ñang giuùp bieán ñoåi traät töï xaõ hoäi (Xenos, et. al 2009). Vieät Nam ngaøy caøng trôû neân gaén boù chaët cheõ hôn vôùi coäng ñoàng quoác teá. Vieäc gia nhaäp WTO naêm 2007 ñaõ giuùp Vieät Nam hoäi nhaäp saâu roäng hôn vaøo neàn kinh teá toaøn caàu, môû ra caùc cô hoäi môùi. Tuy nhieân, ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø Vieät Nam seõ bò taùc ñoäng nhieàu hôn bôûi nhöõng bieán ñoäng treân thò tröôøng toaøn caàu. Giaù thöïc phaåm cuøng vôùi giaù xaêng daàu ñeàu taêng naêm 2007, tieáp theo ñoù laø khuûng hoaûng taøi chính toaøn caàu, ñaõ taïo ra nhöõng cuù soác cho neàn kinh teá toaøn theá giôùi vaø Vieät Nam khoâng traùnh khoûi vieäc bò aûnh höôûng. Tyû leä taêng tröôûng cuûa Vieät Nam ñaõ bò chaäm laïi vaø giaûm xuoáng coøn 6,2% vaøo naêm 2008 vaø 5,3% naêm 2009. Khu vöïc saûn xuaát, ñoäng löïc taêng tröôûng chính trong giai 16 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ñoaïn 1997-2007 bò aûnh höôûng traàm troïng nhaát, vôùi möùc taêng tröôûng chæ ñaït 2,8% naêm 2009 so vôùi möùc 13,4% naêm 2006. Tyû leä taêng tröôûng trong lónh vöïc noâng nghieäp cuõng giaûm ñaùng keå, vaø möùc thaáp nhaát trong thaäp kyû laø vaøo naêm 2009 (1,9%). Tyû leä taêng tröôûng trong lónh vöïc dòch vuï taêng töø khoaûng 2,3% naêm 1999 ñeán 8,9% naêm 2007 nhöng cuõng giaûm vaøo naêm 2008 vaø 2009. Tuy nhieân, so vôùi haàu heát caùc neàn kinh teá khaùc, Vieät Nam ñaõ theå hieän khaû naêng phuïc hoài töông ñoái toát. Tyû leä taêng tröôûng trong naêm 2010 giaûm xuoáng coøn 5,3% nhöng tyû leä taêng tröôûng cho naêm 2011 öôùc tính seõ ñaït 6,8%. Vaø maëc duø moät soá chæ soá kinh teá vó moâ vaãn coøn gaây nhieàu quan ngaïi, nhöng söï naêng ñoäng cuûa neàn kinh teá vaãn hieån hieän roõ raøng. Maëc duø Vieät Nam ñaït toác ñoä taêng tröôûng nhanh choùng töø nhöõng naêm 1990 song möùc cheânh leäch thu nhaäp chæ gia taêng moät caùch khieâm toán, ñaëc bieät khi so saùnh vôùi caùc quoác gia khaùc trong khu vöïc (UN-ESCAP). Heä soá Gini cuûa Vieät Nam chæ taêng töø 0,33 naêm 1993 leân 0,37 vaøo naêm 2008 (Baùo caùo MDG, 2010), maëc duø vaãn coù nhieàu baên khoaên veà söï chính xaùc cuûa heä soá Gini trong vieäc phaûn aùnh ñöôïc khoaûng caùch thu nhaäp ñang giaõn roäng giöõa nhoùm nguõ phaân vò cao nhaát vaø thaáp nhaát ôû Vieät Nam. Moät thoáng keâ cuûa Boä KH&ÑT cho thaáy cheânh leäch thu nhaäp ñang gia taêng (2006: tr. 42) baùo caùo raèng tyû leä cheânh leäch thu nhaäp giöõa ngöôøi ngheøo vaø ngöôøi giaøu ñaõ gaàn nhö taêng gaáp ñoâi töø möùc 4,43 laàn trong naêm 1993 ñeán 8,14 laàn naêm 2002. VDR 2008 cuõng ñöa ra caùc baèng chöùng khoâng chính thöùc veà möùc ñoä gia taêng taøi saûn nhanh choùng cuûa nhöõng ngöôøi ôû nhoùm giaøu nhaát. Moät vaán ñeà ít bò baøn caõi hôn laø Vieät Nam ñaõ thöïc hieän raát toát vieäc giaûm ngheøo vaø phaùt trieån con ngöôøi. Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc, hoaëc ñang treân ñaø ñaït ñöôïc, haàu heát caùc muïc tieâu phaùt trieån thieân nieân kyû (MDG). Tyû leä hoä ngheøo ôû Vieät Nam giaûm töø 37,4% naêm 1998 xuoáng coøn 14% naêm 2008, moät trong nhöõng möùc giaûm ngheøo nhanh nhaát trong khu vöïc chaâu AÙ (ILO/BLÑTBXH 2010). Tyû leä hoä ñoùi giaûm töø 24,9 naêm 1993 xuoáng coøn 7% naêm 2008 (MDG 2010). Vieät Nam ñaït phoå caäp giaùo duïc tieåu hoïc naêm 2000 vaø ñang trong quaù trình phoå caäp giaùo duïc trung hoïc cô sôû. Vieät Nam ñaõ giaûm tyû leä treû tyû vong döôùi naêm tuoåi töø 58% trong naêm 1990 xuoáng coøn 24% trong naêm 2010 trong khi tyû leä töû vong treû sô sinh giaûm töø 44,4% xuoáng coøn 16% trong giai ñoaïn naøy. Treân thöïc teá, so vôùi caùc nöôùc khaùc thì tæ leä töû vong treû em ôû Vieät Nam ôû möùc thaáp (Hình 1.1). ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 17 Hình 1.1 -- Tyû leä töû vong treû döôùi 5 tuoåi theo quoác gia Nam Nöõ Nam Nöõ Nam Nöõ Nam Nöõ Nam Nöõ Trung Quoác Laøo Philippin Ñoâng Timor Vieät Nam Nguoàn: Toå chöùc Y teá Theá giôùi Taùc ñoäng cuûa thay ñoåi xaõ hoäi vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu moät caùch saâu saéc, vaø khoù ño ñeám hôn. Nhöng khi bôùt ngheøo, ngöôøi daân coù khaû naêng toát hôn trong vieäc ra quyeát ñònh trong coâng vieäc vaø gia ñình. Moät nghieân cöùu ñònh tính ñaõ chæ ra raèng ngöôøi treû tuoåi caûm thaáy töï do hôn trong vieäc ra quyeát ñònh, vaø nhieàu phuï nöõ treû ngaøy caøng coù tieáng noùi hôn trong gia ñình, ñieàu naøy seõ laøm thay ñoåi caùc ñoäng löïc löïa choïn coâng vieäc/cuoäc soáng, goùp phaàn xaây döïng xaõ hoäi (Belanger and Pendakis 2009). 1.2 Tieán boä veà Bình ñaúng Giôùi Vieät Nam ñaõ ñaït keát quaû töông ñoái toát veà bình ñaúng giôùi. Theo baùo caùo Ñaùnh giaù veà Giôùi taïi Vieät Nam (VGA) 2006, xeùt treân moät soá chæ soá bình ñaúng giôùi quan troïng, Vieät Nam ñaït möùc cao hôn so vôùi caùc quoác gia khaùc trong khu vöïc. Vieät Nam ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå trong vieäc giaûi quyeát baát bình ñaúng giôùi trong giaùo duïc vaø y teá vaø ñaõ giaûm ñaùng keå tyû leä töû vong cuûa saûn phuï. Nhö ñöôïc theå hieän taïi Hình 1.1, Vieät Nam cuõng ñaõ ñaït ñöôïc tieán boä vöôït baäc trong vieäc giaûm tyû leä töû vong treû em, ngay caû khi so saùnh trong moät khu vöïc ñaõ vaø ñang tieán boä raát nhieàu. Vieäc môû roäng caùc cô hoäi kinh teá mang laïi lôïi ích cho caû nam giôùi vaø nöõ giôùi. Tyû leä tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng cuûa nöõ giôùi thuoäc vaøo haøng cao nhaát trong khu vöïc (Hình 1.2), vaø khoaûng caùch thu nhaäp theo giôùi taïi Vieät Nam thaáp hôn nhieàu quoác gia Ñoâng AÙ khaùc. 18 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Hình 1.2 -- Tyû leä tham gia löïc löôïng lao ñoäng cuûa phuï nöõ, theo quoác gia Campuchia Trung Quoác Fiji Indonesia Haøn Quoác Laøo Solomon Thaùi Lan Tonga Vanuatu Vieät Nam Nguoàn: Chæ soá Phaùt trieån Theá giôùi, Soá lieäu giôùi, Ngaân haøng Theá giôùi Vôùi muïc ñích so saùnh ñoái chuaån, chöông naøy so saùnh caùc chæ soá veà giôùi vôùi caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc hoaëc caùc nöôùc coù möùc phaùt trieån kinh teá töông töï, vaø taäp trung chuù yù tôùi nhöõng bieän phaùp can thieäp treân cô sôû giôùi ñaùng quan taâm taïi caùc quoác gia naøy maø Vieät Nam coù theå tham khaûo hoïc hoûi. Nhìn chung, theo chæ soá maát caân baèng giôùi tính do UNDP ñöa ra, Vieät Nam ñaõ taêng töø nhoùm xeáp haïng trung bình thaáp ñeán nhoùm haïng trung bình cao vaøo naêm 2008 (xem Baûng 1.1). Thöôùc ño naøy döïa vaøo moät soá chæ soá veà tyû leä töû vong vaø söùc khoûe baø meï, khaû naêng sinh saûn cuûa thanh thieáu nieân, tæ leä nöõ trong Quoác hoäi, hoïc vaán vaø möùc ñoä tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng. Caùc thöù töï xeáp haïng ñaïi dieän cho cô hoäi cuûa nöõ giôùi. Moät chæ soá khaùc, chæ soá khoaûng caùch giôùi cuûa Dieãn ñaøn kinh teá Theá giôùi, ñaùnh giaù quoác gia döïa treân moät loaït caùc chæ soá khaùc, nhöng coù lieân quan. Ví duï, ngoaøi con soá veà möùc ñoä tham gia trong löïc löôïng lao ñoäng, chæ soá naøy cuõng bao goàm caû möùc ñoä khaùc bieät veà löông vaø tyû leä lao ñoäng kyõ naêng cao laø phuï nöõ. Veà giaùo duïc, chæ soá naøy bao goàm tyû leä bieát chöõ, coøn trong lónh vöïc y teá thì taäp trung vaøo tyû leä giôùi tính khi sinh vaø tuoåi thoï. Söï trao quyeàn cho nöõ giôùi khoâng chæ theå hieän baèng tyû leä nöõ taïi Quoác hoäi maø coøn theå hieän qua tyû leä caùc boä tröôûng laø phuï nöõ vaø phuï nöõ laø ngöôøi ñöùng ñaàu quoác gia. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 19 Maëc duø aùp duïng cuøng moät caùch tieáp caän song caùc chæ soá naøy coù theå daãn ñeán caùc möùc xeáp haïng raát khaùc nhau (ví duï Nhaät Baûn ñöùng thöù 12 theo thöôùc ño thöù nhaát vaø ñöùng thöù 94 theo thöôùc ño thöù hai) nhöng caû hai chæ soá Vieät Nam ñeàu ñöùng ôû möùc trung bình, vôùi Chæ soá baát bình ñaúng giôùi cao hôn moät chuùt (xem Baûng 1.1) Baûng 1.1 -- Baûng xeáp haïng caùc chæ soá quoác teá veà giôùi cuûa Vieät Nam vaø caùc quoác gia Ñoâng AÙ khaùc naêm 2008 Chæ soá Chæ soá Chæ soá baát bình ñaúng giôùi khoaûng caùch giôùi quyeàn naêng giôùi (169 nöôùc) (134 nöôùc) ( 155 nöôùc) VIEÄT NAM 58 72 52 Cam-pu-chia 95 97 83 Trung Quoác 38 61 57 Indonesia 100 87 Khoâng coù Nhaät Baûn 12 94 54 Malaysia 50 98 65 Moâng Coå 57 27 77 Philippin 78 9 45 Singapore 10 56 16 Thaùi Lan 69 57 73 Thöôùc ño Quyeàn naêng giôùi, cuõng do UNDP ñöa ra, taäp trung vaøo möùc ñoä tham gia vaøo chính trò vaø kinh teá vaø ra quyeát ñònh, vaø quyeàn haïn ñoái vôùi caùc nguoàn löïc kinh teá. Thöù töï xeáp haïng cuûa Vieät Nam cuõng töông töï nhö hai chæ soá kia. 1.3 Muïc tieâu vaø phöông phaùp Baùo caùo ñaùnh giaù giôùi taïi Vieät Nam 2006 ñaõ ghi nhaän caùc baèng chöùng veà söï tieán boä nhieàu maët veà bình ñaúng giôùi, ñaëc bieät laø tyû leä bieát chöõ cuûa ngöôøi lôùn, tyû leä ñeán tröôøng vaø tæ leä ñaïi bieåu nöõ trong quoác hoäi. Tuy nhieân, baùo caùo naøy cuõng chæ ra nhöõng maët ít tieán boä hoaëc khoâng heà ñöôïc caûi thieän, ñoù laø cô caáu phaân bieät giôùi raát cao ñoái vôùi caùc cô hoäi kinh teá. Tæ leä nöõ giôùi laøm coâng aên löông ít hôn nam giôùi vaø thu nhaäp ít hôn neáu coù vieäc laøm. Moät soá baèng chöùng cuõng cho thaáy möùc ñoä baïo löïc treân cô sôû giôùi coøn ôû möùc cao vaø phuï nöõ vaãn ít ñöôïc tham gia vaøo caùc quaù trình ra quyeát ñònh chính trò. Baùo caùo naøy cuõng chæ ra moät soá vaán ñeà môùi ñang noåi leân nhö tình hình laây lan HIV-AIDS vaø tyû leä cheânh leäch giôùi tính khi sinh ñang gia taêng. 20 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Töø khi coâng boá VGA 2006, Chính phuû Vieät Nam ñaõ tieán haønh moät soá haønh ñoäng ñeå ñaåy nhanh tieán trình bình ñaúng giôùi. - Luaät Bình ñaúng giôùi (Luaät BÑG) naêm 2006 baûo ñaûm quyeàn coâng baèng cuûa nöõ giôùi vaø keâu goïi caùc boä ngaønh phaûi coù chieán löôïc veà giôùi. Vuï Bình ñaúng Giôùi cuûa Boä Lao ñoäng Thöông binh vaø Xaõ hoäi ñaõ ñöôïc thaønh laäp ñeå hoã trôï thöïc hieän Luaät BÑG. - Luaät Phoøng choáng Baïo löïc Gia ñình ñaõ ñöôïc ban haønh naêm 2007, ñi cuøng vôùi vieäc ban haønh Luaät naøy laø moät chieán dòch naâng cao nhaän thöùc coäng ñoàng chuû yeáu nhaèm vaøo nam giôùi ñeå giaûm baïo löïc treân cô sôû giôùi. - Chieán löôïc quoác gia veà Bình ñaúng giôùi ñöôïc thoâng qua vaøo naêm 2011. Tuy nhieân, vieäc thöïc hieän caùc luaät vaø chính saùch naøy coøn raát chaäm. Nhö ñaõ neâu roõ trong Chieán löôïc Quoác gia veà Bình ñaúng giôùi, “Caùc chính saùch vaø luaät veà bình ñaúng giôùi vaãn chöa ñöôïc thöïc hieän moät caùch nghieâm tuùc… (Phaàn 1, Muïc 1b.).� Vuï Bình ñaúng giôùi cho raèng ñieàu naøy moät phaàn laø do tình traïng thieáu naêng löïc ôû caùc boä ngaønh. Caùc nhaø taøi trôï vaø Chính phuû Vieät Nam ñaõ hôïp taùc ñeå xaây döïng Chöông trình Chung veà Bình ñaúng giôùi taïi Vieät Nam, do Chính phuû Vieät Nam vaø 12 cô quan cuûa Lieân hôïp quoác ñoàng thöïc hieän. Cuøng vôùi Chính phuû Vieät Nam, Chöông trình ñaõ phoái hôïp hoã trôï thöïc hieän Luaät BÑG vaø Luaät Phoøng, Choáng Baïo löïc Gia ñình. Ñaây ñöôïc xem laø thôøi ñieåm thích hôïp ñeå tieán haønh moät cuoäc ñaùnh giaù veà giôùi khaùc vaø xaây döïng moät cô sôû phaân tích ñeå laäp chieán löôïc veà giôùi caäp nhaät taäp trung vaøo caùc öu tieân maø chính phuû ñaõ neâu. Quaù trình ñaùnh giaù veà giôùi taïi Vieät Nam do Ngaân haøng Theá giôùi chuû trì vaø phoái hôïp vôùi caùc ñoái taùc phaùt trieån khaùc. Moät loaït caùc cuoäc tham vaán vôùi Chính phuû Vieät Nam vaø caùc beân lieân quan khaùc ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhaèm laøm roõ caùc chuû ñeà seõ ñöôïc ñeà caäp trong Ñaùnh giaù giôùi taïi Vieät Nam. Caùc hoaït ñoäng naøy bao goàm caùc cuoäc hoïp vôùi Vuï Bình ñaúng giôùi cuûa Boä Lao ñoäng, Thöông binh vaø Xaõ hoäi, vaø hoäi thaûo vôùi caùc beân lieân quan trong ñoù coù Chöông trình Chung veà Bình ñaúng giôùi vaø moät ñaïi dieän töø ban soaïn thaûo Chieán löôïc quoác gia veà Bình ñaúng giôùi, ñeå thaûo luaän veà vieäc soaïn thaûo döï thaûo Chöông trình haønh ñoäng quoác gia veà giôùi do Ngaân haøng Theá giôùi thöïc hieän. Caùc chuû ñeà chính ñöôïc xaùc ñònh laø vieäc laøm, sinh keá, baïo löïc giôùi, quyeàn laõnh ñaïo cuûa nöõ giôùi vaø tyû leä giôùi tính khi sinh taêng cao. Quyeát ñònh ñöa ra laø taäp trung vaøo caùc chuû ñeà taïo vieäc laøm vaø sinh keá, trong ñoù nghieân cöùu ñònh löôïng ban ñaàu ñaõ taäp trung phaân tích KSMSHGÑ 2008, vaø ÑTLÑ 2007 vaø 2009, beân caïnh caùc nguoàn soá lieäu khaùc. Muïc tieâu chung cuûa VGA naêm 2011 laø cung caáp cô sôû xaùc ñònh caùc lónh vöïc öu tieân lieân quan ñeán vaán ñeà giôùi cho Ngaân haøng Theá giôùi, caùc ñoái taùc phaùt trieån, Chính phuû vaø xaõ hoäi daân söï, vaø môû roäng sang caùc chuû ñeà veà cô hoäi coâng baèng vaø taùc ñoäng töø nhöõng thay ñoåi xaõ hoäi ñöôïc neâu trong CGA 2006 nhöng söû duïng nhieàu nguoàn döõ lieäu môùi. Theo keát quaû tham vaán yù kieán, Vieät Nam tieáp tuïc coù ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 21 nhöõng tieán boä ñaùng keå veà bình ñaúng giôùi treân moät soá lónh vöïc nhöng ñoàng thôøi cuõng gaëp nhieàu raøo caûn, khoù khaên vaø thöû thaùch trong nhöõng lónh vöïc khaùc. Moät soá vaán ñeà laø nhöõng vaán ñeà dai daúng ñaõ ñöôïc ñöa ra trong baùo caùo tröôùc ñaây, ví duï nhö baïo löïc giôùi, vaø tyû leä nöõ giôùi ñaïi dieän trong boä maùy chính trò coøn thaáp. Caùc vaán ñeà khaùc laø vaán ñeà môùi hoaëc ñaõ vaø ñang ngaøy caøng trôû neân quan troïng trong giai ñoaïn naøy, ví duï nhö tyû leä giôùi tính khi sinh ngaøy caøng taêng. 1.4 Boái caûnh thay ñoåi Söï thay ñoåi caùc quy ñònh phaùp luaät, phaùt trieån coâng nghieäp vaø hoäi nhaäp toaøn caàu tieàm aån nhöõng aûnh höôûng ñeán giôùi, nhö ñöôïc giaûi thích döôùi ñaây, laø vì cô caáu vaø baûn chaát caùc coâng vieäc cuûa nöõ giôùi coù theå khaùc bieät vôùi nam giôùi. Ñieàu naøy khoâng chæ aûnh höôûng ñeán caùc taùc ñoäng veà giôùi do nhöõng thay ñoåi trong thò tröôøng lao ñoäng maø coøn aûnh höôûng ñeán phaïm vi bao phuû cuûa chính saùch baûo trôï xaõ hoäi gaén vôùi vieäc laøm ôû khu vöïc chính thöùc. Keå töø khi thöïc hieän CGA laàn tröôùc vaøo naêm 2006, ñaõ coù moät soá thay ñoåi dieãn ra, gaây ra nhöõng thaùch thöùc môùi vaø ñöôïc ñeà caäp trong caùc cuoäc thaûo luaän chính saùch taïi Vieät Nam. Vieäc gia nhaäp WTO ñaõ môû ra nhöõng cô hoäi môùi nhöng ñoàng thôøi cuõng ñem laïi nhöõng thaùch thöùc môùi trong neàn kinh teá toaøn caàu. Moät chuû ñeà ñaëc bieät phuø hôïp vôùi moái quan taâm cuûa baùo caùo naøy laø keâu goïi söï chuù yù ñeán caùc quy ñònh phaùp lyù ñieàu chænh caùc chuaån möïc lao ñoäng taïi caùc nöôùc thaønh vieân cuûa WTO. Cuoäc khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu laø moät lôøi caûnh tænh veà maët traùi cuûa söï hoäi nhaäp saâu hôn cuûa Vieät Nam vaøo neàn kinh teá toaøn caàu. Ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi taêng maïnh ngay sau khi Vieät Nam gia nhaäp WTO, song laïi giaûm vaøo naêm 2009 do khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu. Nhö chuùng toâi ñaõ neâu, tyû leä taêng tröôûng chung vaø tyû leä taêng tröôûng xuaát khaåu cuõng giaûm xuoáng laø haäu quaû cuûa khuûng hoaûng. Cuøng vôùi caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc, Vieät Nam ñaõ ñöa ra goùi kích thích kinh teá nhaèm ñoái phoù vôùi tình hình khuûng hoaûng, bao goàm hoã trôï laõi suaát cho caùc khoaûn vay ngaén haïn ñeå giuùp doanh nghieäp tieáp caän ñöôïc vôùi nguoàn tín duïng, thöïc hieän ñaàu tö coâng vaøo cô sôû haï taàng vaø dòch vuï xaõ hoäi, taïm thôøi giaûm thueá cho caùc coâng ty vaø caù nhaân vaø goùi hoã trôï an sinh xaõ hoäi nhaèm giuùp caùc hoä gia ñình ngheøo, trong ñoù coù chính saùch baûo hieåm thaát nghieäp cho ngöôøi lao ñoäng coù hôïp ñoàng ít nhaát moät naêm taïi caùc coâng ty nöôùc ngoaøi, cô quan Chính phuû hoaëc doanh nghieäp tö nhaân trong nöôùc. Bieän phaùp an sinh xaõ hoäi gaén lieàn vôùi quaù trình caûi toå vaø phaùt trieån moät heä thoáng baûo trôï xaõ hoäi quoác gia ñaõ ñöôïc trieån khai tröôùc khi khuûng hoaûng. Caùc heä thoáng baûo hieåm xaõ hoäi baét buoäc cho ngöôøi beänh, ngöôøi giaø, ngöôøi khuyeát taät, tai naïn lao ñoäng vaø töû vong ñaõ ñöôïc ñöa ra aùp duïng cho ngöôøi lao ñoäng trong caû khu vöïc nhaø nöôùc vaø tö nhaân. Ngoaøi ra coøn coù cheá ñoä baûo hieåm xaõ hoäi töï nguyeän cho nhöõng lao ñoäng töï doanh, noâng daân, hoïc sinh vaø coâng nhaân laøm vieäc theo hôïp ñoàng ngaén haïn hoaëc khoâng coù hôïp ñoàng. Coøn coù chính saùch trôï caáp xaõ hoäi döïa treân thu nhaäp daønh cho caùc nhoùm deã bò toån thöông bao goàm trôï caáp tieàn maët, tieáp caän dòch vuï chaêm soùc y teá vaø caùc dòch vuï cô baûn khaùc. Tuy nhieân, möùc ñoä baûo trôï xaõ hoäi taïi Vieät Nam vaãn coøn thaáp so vôùi tieâu chuaån cuûa Chaâu AÙ. Moät thaùch thöùc khaùc cuûa Vieät Nam trong quaù trình chuyeån ñoåi thaønh nöôùc coù möùc thu nhaäp trung bình naêm 2008 laø trieån voïng cuûa vaán ñeà thöôøng ñöôïc goïi laø baãy thu nhaäp trung bình. Baùo caùo Ñaùnh 22 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM giaù chung veà quoác gia ñaõ neâu ra vaán ñeà naøy ñoái vôùi Vieät Nam, trong ñoù chæ ra raèng quaù trình chuyeån ñoåi cuûa Vieät Nam leân möùc nöôùc coù thu nhaäp trung bình chuû yeáu laø nhôø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa khu vöïc xuaát khaåu. Tuy nhieân, khaû naêng haáp daãn ñaàu tö tröïc tieáp nöôùc ngoaøi vaø nhöõng lôïi theá so saùnh ñeå phaùt trieån xuaát khaåu laø nhôø coù moät löïc löôïng lao ñoäng noâng thoân doài daøo vaø reû, chaáp nhaän laøm vieäc oån ñònh laâu daøi vôùi möùc tieàn coâng thöïc teá thaáp. Hôn nöõa, chính thaønh coâng cuûa chieán löôïc xuaát khaåu döïa treân tieàn löông reû laïi laøm aûnh höôûng ñeán khaû naêng tieáp tuïc chieán löôïc naøy: taêng tröôûng nhanh choùng daãn ñeán thu nhaäp hoä gia ñình taêng leân, taêng möùc ñoä khan hieám lao ñoäng ôû möùc thu nhaäp hieän taïi, daãn ñeán vieäc thieáu lao ñoäng vaø taïo ra aùp löïc phaûi taêng möùc löông hieän taïi. Chæ coù theå tieáp tuïc taêng tröôûng neáu chuyeån ñoåi sang caùc hoaït ñoäng giaù trò coù gia taêng cao hôn: thay vì chuyeån lao ñoäng töø choã khoâng laøm gì hoaëc ñi laáy cuûi sang may quaàn aùo, neàn kinh teá phaûi chuyeån ñoåi töø vieäc may quaàn aùo sang saûn xuaát ñoà ñieän töû (tr. 63). Ñieàu naøy coù nghóa laø caïnh tranh vôùi nöôùc khaùc taïi nhöõng naác thang cao cuûa chuoãi giaù trò vaø trong nhöõng ngaønh maø lao ñoäng reû khoâng coøn laø moät lôïi theá lôùn nöõa. Caùc hoaït ñoäng giaù trò gia taêng cao hôn caàn cô caáu haï taàng toát hôn, heä thoáng luaät phaùp, quy ñònh phaùt trieån hôn, aùp duïng caùc coâng ngheä môùi vaø, haún nhieân laø moät trong nhöõng thaùch thöùc phaùt trieån lôùn nhaát vaø caáp baùch nhaát - ñoù chính laø phaùt trieån moät löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà vaø naêng suaát lao ñoäng cao hôn. 1.5 Caáu truùc baùo caùo Baùo caùo ñöôïc toå chöùc thaønh naêm chöông. Chöông naøy trình baøy veà cô sôû laäp baùo caùo vaø quaù trình laäp baùo caùo. Ba chöông tieáp theo seõ laàn löôït ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà chính, chuû yeáu taäp trung vaøo giôùi song cuõng ñeà caäp ñeán khía caïnh daân toäc vaø caùc hình thöùc baát bình ñaúng xaõ hoäi khaùc khi thaáy phuø hôïp. Chöông 2 phaân tích tình hình vaø xu höôùng bình ñaúng giôùi lieân quan ñeán caùc phöông dieän ngheøo khaùc nhau, moät soá phöông dieän naøy ñaõ ñöôïc neâu trong caùc muïc tieâu phaùt trieån thieân nieân kyû (MDG). Chöông 3 ñi saâu vaøo phaân tích giôùi xeùt veà sinh keá vaø vieäc laøm, coù tính ñeán khaû naêng aûnh höôûng cuûa cuoäc khuûng hoaûng hieän taïi cuõng nhö caùc thaùch thöùc cuûa quaù trình chuyeån ñoåi thaønh nöôùc coù thu nhaäp trung bình. Chöông 4 ñeà caäp ñeán vaán ñeà tyû leä tham gia cuûa nöõ giôùi vaøo caùc vò trí laõnh ñaïo vaø trong xaõ hoäi noùi chung. Chöông cuoái cuøng seõ toång hôïp caùc phaùt hieän chính cuûa baùo caùo vaø ñöa ra thöù töï öu tieân nhöõng khuyeán nghò then choát nhaát. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 23 CHÖÔNG 2 GIÔÙI, NGHEØO VAØ AN SINH: TIE�N BOÄ, ÑAÛO NGÖÔ�C VAØ RAØO CAÛN Tính chaát maâu thuaãn trong nhöõng keát quaû bình ñaúng giôùi ôû Vieät Nam bieåu loä moät xaõ hoäi coù söï ñan xen giöõa nhöõng taäp quaùn laâu ñôøi vaø nhöõng xu höôùng hieän ñaïi. Moät maët, Vieät Nam ñaõ coù nhöõng thaønh töïu veà bình ñaúng giôùi toát hôn so vôùi caùc nöôùc khaùc coù möùc phaùt trieån kinh teá töông töï hoaëc thaäm chí cao hôn mình. Chính phuû Vieät Nam ñaõ ñi xa hôn caùc quoác gia khaùc trong vieäc thöïc hieän caùc thay ñoåi phaùp luaät vaø chöông trình xaõ hoäi nhanh choùng ñeå theå cheá hoùa vaán ñeà bình ñaúng giôùi. Maët khaùc, khoâng nhöõng ôû Vieät Nam vaãn coøn toàn taïi nhöõng hình thöùc baát bình ñaúng giôùi tröôùc ñaây nhö möùc ñoä baïo löïc treân cô sôû giôùi cao, maø coøn xuaát hieän caùc hình thöùc baát bình ñaúng giôùi môùi, nhö tyû leä giôùi tính khi sinh taêng cao, daáu hieäu cho thaáy tình traïng löïa choïn giôùi tính phaù boû caùc baøo thai nöõ. Moät soá nghieân cöùu coù xu höôùng xem nguyeân nhaân caùc cheânh leäch veà giôùi phaàn lôùn laø do aûnh höôûng cuûa caùc giaù trò nho giaùo ñeán vaên hoùa Vieät Nam. Vì vaäy, tyû leä giôùi tính khi sinh taêng cao nhö hieän nay chuû yeáu ñöôïc giaûi thích baèng caùch quy cho ñaëc ñieåm gia tröôûng vaø tính chaát phuï heä trong quan heä veà giôùi vaø quan heä gia ñình taïi Vieät Nam, ñoù laø moät ñaëc ñieåm maø Vieät Nam gioáng vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÙ khaùc, maø theo baùo caùo laø coù tyû leä giôùi tính khi sinh cao baát thöôøng (Belanger et al, 2003). Tuy nhieân, caùc taùc giaû khaùc ñaõ chæ raèng vaên hoùa Vieät Nam coù söï bình ñaúng hôn nhieàu, phuï nöõ tham gia nhieàu vaøo neàn kinh teá, traùch nhieäm cuûa phuï nöõ trong vieäc quaûn lyù ngaân saùch gia ñình cuõng cao vaø khoâng coù phaân bieät giôùi ñaùng keå trong caùc chæ soá veà y teá vaø dinh döôõng cô baûn. Coù leõ seõ chính xaùc hôn khi moâ taû Vieät Nam vöøa coù cô caáu gia ñình theo cheá ñoä gia tröôûng ñieån hình taïi Ñoâng AÙ vöøa coù quan heä veà giôùi quaân bình hôn voán phoå bieán ôû caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, nôi khoâng thaáy coù hieän töôïng cheânh leäch giôùi tính khi sinh (Hirschman vaø Minh, 2002). Moät ñieåm chung roõ raøng cuûa Vieät Nam vôùi caùc nöôùc Ñoâng AÙ laø heä thoáng tín ngöôõng nho giaùo vaø vaên hoùa troïng nam, khoâng chæ ñaùnh giaù cao giaù trò con trai trong söï ñoùng goùp vaøo kinh teá vaø phuïng döôõng boá meï luùc tuoåi giaø, maø coøn laø bieåu töôïng veà duy trì noøi gioáng. Trong vaøi thaäp kyû gaàn ñaây chính phuû xaõ hoäi chuû nghóa ôû Vieät Nam ñaõ vaø ñang phaùt trieån moät haønh lang phaùp lyù vaø chính saùch coâng baèng, nhöng nhöõng quan ñieåm nho giaùo veà giôùi bao goàm nhöõng giaûi thích veà baûn chaát cuûa nöõ giôùi vaãn chöa bieán maát khoûi caùc cuoäc thaûo luaän chính thöùc (Schuler et al 2006). Quaù trình chuyeån ñoåi leân neàn kinh teá thò tröôøng vaø hoäi nhaäp ngaøy caøng taêng vaøo neàn kinh teá toaøn caàu ñaõ mang laïi nhöõng thay ñoåi khaùc trong quan heä veà giôùi, caû treân phöông dieän möùc ñoä tham gia cuûa nöõ giôùi vaøo caùc coâng vieäc ñöôïc traû löông vaø luaät phaùp thuùc ñaåy bình ñaèng giôùi, laãn nhöõng hình thöùc phaân bieät ñoái xöû môùi lieân quan ñeán giôùi. Chöông naøy ñeà caäp ñeán vieäc theo doõi quaù trình tieán boä vaø söï ñaûo ngöôïc veà tình hình bình ñaúng giôùi lieân quan ñeán nhieàu khía caïnh veà an sinh vaø naêng löïc con ngöôøi. Möùc thu nhaäp roõ raøng laø moät nhaân toá quyeát ñònh quan troïng treân phöông dieän naøy nhöng söï baát bình ñaúng giôùi khoâng chæ ñôn thuaàn laø vaán ñeà ngheøo ñoùi. Noù theå hieän caùc quan ñieåm vaø thaùi ñoä phaân bieät ñoái xöû ôû moïi taàng lôùp maëc 24 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM duø möùc ñoä theå hieän coù theå khaùc nhau theo töøng taàng lôùp cuõng nhö theo nhoùm daân toäc vaø ñòa ñieåm. Nhöõng bieåu hieän khaùc nhau naøy coù theå ñöôïc phaûn aùnh roõ hôn thoâng qua caùch tieáp caän ña chieàu veà ngheøo vaø an sinh, ví duï nhöõng bình dieän ñaõ ñöôïc theå hieän trong caùc MDG, ñaëc bieät khi giaûi thích roäng nhöõng muïc tieâu naøy trong boái caûnh cuûa Vieät Nam. 2.1 Tyû leä thu nhaäp ôû möùc ngheøo ñang giaûm daàn nhöng khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc nhoùm Nhö ñaõ neâu taïi chöông tröôùc, tyû leä ngöôøi ngheøo taïi Vieät Nam ñang giaûm xuoáng: 58% ngöôøi daân soáng döôùi möùc ngheøo naêm 1993 so vôùi möùc 14,5% naêm 2008 (Baùo caùo MDG 2011). Tyû leä ngheøo cuøng cöïc, ño löôøng baèng möùc ñoä thieáu löông thöïc, hieän taïi laø 7%, gaàn nhö baèng möùc naêm 2006. Tyû leä ngheøo ñaõ giaûm treân toaøn quoác, taïi caùc vuøng noâng thoân cuõng nhö vuøng thaønh thò, giöõa caùc nhoùm daân toäc vaø caùc vuøng khaùc nhau. Tuy nhieân, nhö theå hieän taïi Baûng 2.1, toác ñoä giaûm ngheøo khoâng ñoàng ñeàu. Thöïc chaát, xeùt treân phöông dieän baát bình ñaúng treân toaøn quoác, cho duø laø veà thu nhaäp, möùc ngheøo, tyû leä bieát chöõ, hoaëc baát kyø thöôùc ño xaõ hoäi naøo khaùc, söï caùch bieät veà nhoùm daân toäc luoân lôùn hôn nhieàu caùch bieät veà giôùi. Ví duï, vaøo naêm 2008 tyû leä ngheøo cuûa daân toäc Kinh/Hoa laø 9,0% so vôùi möùc 50,3% cuûa caùc daân toäc thieåu soá, nhoùm ngöôøi chieám khoaûng 15% daân soá. Con soá naøy so vôùi möùc ngheøo naêm 2002 töông öùng laø 23,1% vaø 69,3%. Tyû leä ngheøo taïi caùc khu vöïc noâng thoân vaãn coøn cao (18,7%) so vôùi thaønh thò (3,3%). Tyû leä naøy taïi caùc khu vöïc khaùc nhau cuõng khaùc nhau: vuøng Taây Baéc coù tyû leä ngheøo cao gaáp khoaûng ba laàn tyû leä ngheøo trung bình toaøn quoác trong khi vuøng Ñoàng baèng Soâng Hoàng, Ñoâng Nam vaø Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long laø nhöõng khu vöïc truø phuù nhaát. Baûng 2.1 -- Xu höôùng thay ñoåi tyû leä thu nhaäp ngheøo töø 1993 ñeán 2008 theo khu vöïc, giôùi vaø nhoùm daân toäc Ñôn vò tính: % Caû nöôùc 1993 1998 2002 2004 2006 2008 Ñoâ thò - Noâng thoân: Khu vöïc ñoâ thò 25.1 9.2 6.6 3.6 3.9 3.3 Khu vöïc noâng thoân 66.4 45.5 35.6 25.0 20.4 18.7 Nhoùm daân toäc Ngöôøi Kinh 53.9 31.1 23.1 13.5 10.3 8.9 Caùc daân toäc khaùc 86.4 75.2 69.3 60.7 52.3 50.3 Chuû sôû höõu hoä gia ñình theo giôùi Nam 60.8 39.9 31.1 21.2 17.2 15.5 Nöõ 47.9 28.2 19.9 13.2 11.8 10.8 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 25 Theo khu vöïc ñòa lyù Ñoàng baèng soâng Hoàng 62.7 29.3 22.4 12.1 8.8 8.1 Ñoâng Nam 81.6 62.0 38.4 29.4 25.0 24.3 Taây Nam 81.0 73.4 68.0 58.6 49.0 45.7 Duyeân haûi mieàn Trung phía Baéc 74.5 48.1 43.9 31.9 29.1 22.6 Duyeân haûi mieàn Trung phía Nam 47.2 34.5 25.2 19.0 12.6 13.7 Khu vöïc cao nguyeân mieàn Trung 70.0 52.4 51.8 33.1 28.6 24.1 Ñoâng Baéc 37.0 12.2 10.6 5.4 5.8 3.5 Ñoàng baèng Soâng Cöûu Long 47.1 36.9 23.4 19.5 10.3 12.3 (Nguoàn: Toång cuïc thoáng keâ ÑTMSHGÑ 1193, 1998, 2002, 2006 vaø 2008) Taát nhieân, tæ leä ngheøo ño löôøng ôû caáp hoä gia ñình khoâng chæ ra vieäc phaân boå nguoàn löïc trong gia ñình, coù nghóa laø nam giôùi vaø nöõ giôùi ñöôïc höôûng lôïi nhö theá naøo töø caùc nguoàn löïc maø gia ñình coù theå söû duïng. Ví duï, ôû phaàn sau chuùng toâi seõ baøn luaän, phuï nöõ döôøng nhö ít coù söï kieåm soaùt hôn ñoái vôùi taøi saûn. Maët khaùc, khoâng coù söï khaùc bieät ñaùng keå ôû caùc chæ soá khaùc nhö söùc khoûe hoaëc ñaàu tö vaøo vieäc hoïc haønh cuûa con caùi. Moät vaán ñeà khaùc laø söï khaùc bieät giöõa ño löôøng ñoùi ngheøo döïa treân tieâu duøng, so vôùi moät chæ soá ña chieàu (Alkire, 2010, Ravallion 2011). Baùo caùo naøy choïn phöông phaùp trình baøy ñoùi ngheøo theo tieâu duøng, song sau ñoù cuõng ñeà caäp ñeán caùc chæ soá xaõ hoäi khaùc – nhö y teá, giaùo duïc, baïo löïc gia ñình, nhöõng yeáu toá aûnh höôûng ñeán chaát löôïng cuoäc soáng. Tæ leä ngheøo löông thöïc trong soá caùc hoä daân toäc thieåu soá laø gaàn 30%, gaáp möôøi laàn tyû leä ngheøo löông thöïc cuûa nhoùm daân toäc ña soá. Tuy nhieân, caùc nhoùm daân toäc thieåu soá taïi Vieät Nam cuõng khoâng ngheøo ñoàng ñeàu. Nhoùm daân toäc Möôøng vaø Thaùi coù möùc soáng töông töï nhö möùc soáng cuûa ngöôøi Kinh. Nhöõng nhoùm khaùc nhö Hmong vaø Khmer tieáp tuïc coù möùc ngheøo cao hôn. Baûn thaân yeáu toá giôùi khoâng lieân heä chaët cheõ vôùi tyû leä hoä ngheøo taïi Vieät Nam, tuy nhieân do tyû leä ngheøo ñöôïc ño ôû möùc hoä gia ñình, neân moïi cheânh leäch veà giôùi khi xeùt veà möùc ngheøo chaéc haún seõ gaén vôùi caùc cô caáu hoä gia ñình khaùc nhau. Maëc duø caùc con soá öôùc tính treân toaøn quoác chæ ra raèng phuï nöõ trong caùc hoä ngheøo thöôøng nhieàu hôn nam giôùi (Rodgers and Menon 2010), song caùc hoä gia ñình coù phuï nöõ laøm chuû hoä, ñaõ vaø ñang tieáp tuïc bôùt ngheøo hôn caùc hoä gia ñình coù chuû hoä laø nam giôùi: 10,8% so vôùi 15,5%, theo KSMSHGÑ (2008). Treân thöïc teá, 18,4% soá hoä gia ñình maø chuû hoä laø nam giôùi naèm trong nhoùm nguõ phaân vò ngheøo nhaát veà chi tieâu, trong khi con soá ñoù ñoái vôùi soá hoä maø nöõ giôùi laø chuû hoä chæ coù 13,2%. Tuy nhieân, söï giao caét veà giôùi vôùi moät soá ñaëc ñieåm caù nhaân vaø ñaëc ñieåm nhoùm thöïc söï coù moái lieân heä vôùi tyû leä ngheøo. Ví duï nhö vieäc phaân taùch chuû hoä theo tình traïng hoân nhaân trong ñieàu tra cuûa 26 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ÑTMSHGÑ ñaõ cho thaáy raèng 15,5% trong soá 193 hoä gia ñình do nam giôùi goùa vôï laøm chuû hoä naèm trong nguõ phaân vò ngheøo nhaát (trong toång soá 6939 soá hoä do nam giôùi laøm chuû hoä) so vôùi tyû leä 17,8% trong toång soá 1073 hoä gia ñình do phuï nöõ goùa choàng laøm chuû hoä (trong toång soá 2250 hoä gia ñình do phuï nöõ laøm chuû hoä). Noùi caùch khaùc, khoâng nhöõng soá hoä ñöùng ñaàu laø phuï nöõ goùa choàng nhieàu hôn, maø tyû leä hoä coù phuï nöõ goùa choàng laøm chuû hoä naèm trong dieän ngheøo cuõng cao hôn moät chuùt. Keát hôïp vaán ñeà giôùi vôùi tuoåi taùc cuõng aûnh höôûng ñeán söï phaân boå tyû leä ngheøo xeùt theo thu nhaäp taïi Vieät Nam. Treû em vaø ngöôøi giaø thöôøng soáng taïi nhöõng hoä gia ñình ngheøo hôn so vôùi nhöõng ngöôøi lôùn trong ñoä tuoåi lao ñoäng. Ñieàu naøy lieân quan roõ reät vôùi tyû leä phuï thuoäc. Ñaây cuõng laø nhoùm theå hieän söï baát lôïi lôùn cuûa nöõ giôùi xeùt veà phöông dieän ngheøo. Vaán ñeà nhoùm daân toäc cuõng coù lieân heä vôùi vaán ñeà giôùi, trong ñoù khoaûng caùch veà giôùi trong nhoùm caùc daân toäc thieåu soá lôùn hôn. Coù moät nghòch lyù laø khoaûng caùch ngheøo xeùt theo giôùi lôùn nhaát laø giöõa nhöõng nhoùm daân toäc thieåu soá Khmer/Chaêm coù ñieàu kieän kinh teá khaù hôn, taùi khaúng ñònh luaän ñieåm laø maëc duø baát bình ñaúng giôùi coù moái lieân heä vôùi tyû leä ngheøo, song moái quan heä naøy coù theå raát phöùc taïp vaø ñöôïc theå hieän ôû nhieàu möùc ñoä khaùc nhau trong caùc neàn vaên hoùa vaø hoaøn caûnh khaùc nhau. 2.2 Quyeàn söû duïng ñaát ñaõ ñöôïc caûi thieän nhöng khoaûng caùch giôùi vaãn toàn taïi Ñaát vaãn laø moät trong nhöõng taøi saûn giaù trò nhaát cuûa ngöôøi daân Vieät Nam (Ravallion and Van de Walle 2008). Theo moät cuoäc khaûo saùt cuûa Ngaân haøng Theá giôùi, khoâng ngöôøi naøo ñöôïc phoûng vaán sôû höõu taøi saûn naøo coù giaù trò töông ñöông hoaëc lôùn hôn ñaát. Ñaát chæ ñöôïc caáp cho caùc caù nhaân sau thôøi kyø xoùa boû hôïp taùc xaõ gaén lieàn vôùi quaù trình Ñoåi Môùi. Luaät Ñaát ñai naêm 1993 baét ñaàu cho pheùp chuyeån nhöôïng quyeàn söû duïng ñaát daøi haïn, tröôùc ñaây thuoäc quyeàn quaûn lyù cuûa caùc hôïp taùc xaõ, cho caùc hoä gia ñình, chuyeån ñoåi ñaát thaønh moät taøi saûn gaàn nhö caù nhaân coù theå sinh lôøi. Tuy nhieân, chæ coù khoaûng 10-12% giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñöôïc caáp cho phuï nöõ trong voøng möôøi naêm ñaàu tieân sau caûi caùch vì chæ coù choã troáng ñeå ñieàn teân moät ngöôøi vaøo giaáy chöùng nhaän vaø thöôøng thì giaáy chöùng nhaän ñöôïc caáp cho chuû hoä, vaø ngöôøi naøy thöôøng laø nam giôùi. Nhöõng pheâ phaùn veà caùc haäu quaû lieân quan ñeán giôùi ñaõ daãn tôùi vieäc ñoåi môùi trong Luaät Ñaát ñai 2003 trong ñoù cho pheùp ghi teân caû vôï vaø choàng trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát. Boä Taøi nguyeân vaø Moâi tröôøng ñaõ ban haønh höôùng daãn trong ñoù chæ roõ raèng phaûi thay theá caùc giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñöôïc caáp tröôùc naêm 2004 baèng giaáy chöùng nhaän môùi ghi roõ teân cuûa caû vôï vaø choàng. Keát quaû laø, ñaõ coù söï gia taêng töø töø soá löôïng caùc giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát do phuï nöõ ñöùng teân vaø ñoàng sôû höõu ñoái vôùi ñaát noâng nghieäp vaø ñaát thoå cö ôû taát caû caùc vuøng vaø caùc loaïi hoä gia ñình töø naêm 2004. So vôùi naêm 2004, tyû leä giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát chæ ñöùng teân nam giôùi ñaõ giaûm töø 66 phaàn traêm xuoáng coøn 62 phaàn traêm, trong ñoù tyû leä giaáy CNQSDÑ do phuï nöõ ñöùng teân ñaõ taêng nheï töø 19% leân 20% vaø phuï nöõ ñoàng sôû höõu taêng töø 15% leân 18%. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 27 Nhìn chung, theo KSMSHGÑ 2008, khoaûng moät phaàn tö phuï nöõ trong ñoä tuoåi töø 31-45 soáng trong hoä gia ñình coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù teân trong giaáy. Ñoái vôùi phuï nöõ töø 46 ñeán 60 vaø treân 60 tuoåi, tyû leä naøy vaøo khoaûng 39%. Maëc duø khoâng coù söï cheânh leäch noâng thoân/thaønh thò ñoái vôùi phuï nöõ treû tuoåi, song nhöõng phuï nöõ thaønh thò lôùn tuoåi coù lôïi theá hôn. 41% phuï nöõ thaønh thò trong ñoä tuoåi töø 46 ñeán 60 ñöôïc neâu teân trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát so 36% nhöõng ngöôøi phuï nöõ trong ñoä tuoåi töông töï taïi noâng thoân. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi treân 60 tuoåi, möùc ñoä cheânh leäch cao hôn: 49% so vôùi 38%. Tuy nhieân caàn chuù yù moät ñieàu laø soá hoä gia ñình taïi khu vöïc thaønh thò coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ít hôn raát nhieàu: 18% so vôùi 76%. Tyû leä ngöôøi naém quyeàn söû duïng ñaát laø phuï nöõ trong khu vöïc ñoâ thò giaûm töø naêm 2004, trong khi ñoù tyû leä ñoàng sôû höõu taêng taïi caùc khu vöïc noâng thoân vaø giöõ möùc töông ñoái oån ñònh taïi caùc khu vöïc thaønh thò. Phaân taùch theo nhoùm daân toäc cho thaáy tyû leä quyeàn söû duïng ñaát do phuï nöõ ñöùng teân vaø ñoàng sôû höõu taêng nheï trong nhoùm ngöôøi Kinh/Hoa nhöng tyû leä ñoàng sôû höõu ñaõ taêng ñaùng keå, töø 12% leân ñeán 19% naêm 2008. Hieän nay do vieäc ñoàng sôû höõu cho pheùp ngöôøi vôï vaø ngöôøi choàng coù quyeàn ngang baèng ñoái vôùi ñaát, söï tieán boä naøy ñaõ xaûy ra ôû caû nhöõng nhoùm baát lôïi nhaát (Rodgers vaø Menon 2010). 2.3 Nhöõng ngöôøi coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát deã vay voán vaø tieáp caän vôùi caùc cô hoäi ñaàu tö hôn Coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù taùc ñoäng lôùn ñeán vieäc tieáp caän nguoàn voán vay. Vieäc tieáp caän caùc toå chöùc tín duïng ñaõ ñöôïc ña daïng hoùa ñaùng keå taïi Vieät Nam vaø hieän nay ñaõ coù caùc loaïi hình tín duïng cho nhöõng hoä coù thu nhaäp cao vaø hoä coù thu nhaäp thaáp. Trong khi ngöôøi ngheøo vaø daân toäc thieåu soá coù theå tieáp caän nguoàn voán vay hoã trôï töø Ngaân haøng Chính saùch xaõ hoäi vôùi söï baûo laõnh taäp theå cuûa caùc toå chöùc ñoaøn theå, ví duï nhö Hoäi phuï nöõ, Hoäi Noâng daân vaø Ñoaøn Thanh nieân, nhöõng ñoái töôïng khaùc tieáp caän nguoàn voán vay töø caùc ngaân haøng thöông maïi, Ngaân haøng Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân, Ngaân haøng Coâng thöông… Taøi saûn lieân quan ñeán ñaát laø nhöõng taøi saûn coù giaù trò nhaát cuûa haàu heát nhöõng nhoùm ngöôøi naøy vaø caùc ngaân haøng thöôøng yeâu caàu theá chaáp giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát laøm taøi saûn baûo ñaûm. Nghieân cöùu tröôùc ñoù cuûa Ngaân haøng Theá giôùi chæ ra raèng caùc quy trình vay voán söû duïng giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát vôùi teân vôï vaø choáng caàn ít thôøi gian hôn so vôùi thuû tuïc chæ coù teân cuûa ngöôøi chuû hoä. Nghieân cöùu cuõng cho thaáy caû vôï vaø choáng ñeàu coù quyeàn giao dòch vôùi ngaân haøng vaø moãi ngöôøi ñeàu coù quyeàn vay tieàn töø ngaân haøng khi khoâng coù giaáy uûy quyeàn cuûa ngöôøi coøn laïi. Trong tröôøng hôïp giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát chæ coù teân moät ngöôøi, seõ caàn phaûi coù giaáy uûy quyeàn cuûa ngöôøi kia. Giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù teân caû hai nhôø vaäy ñaõ môû roäng ñöôøng tieáp caän ngaân haøng cho nhöõng phuï nöõ khoâng phaûi laø chuû hoä. Vieäc sôû höõu quyeàn söû duïng ñaát cho pheùp tieáp caän caùc cô hoäi ñaàu tö môùi. Thöïc chaát, caû nam giôùi vaø nöõ giôùi trong nghieân cöùu ñoù ñeàu ñoàng yù raèng coù quyeàn sôû höõu ñaát ñaõ taêng hoaït ñoäng kinh doanh cuûa phuï nöõ. Coù khoaûng 42% ngöôøi tham gia cuoäc khaûo saùt cuûa Ngaân haøng Theá giôùi ñaõ söû duïng giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát cho muïc ñích ñaàu tö thoâng qua vieäc vay voán, mua coå phaàn, cho thueâ 28 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ñaát hoaëc goùp voán kinh doanh. Khoaûng 56% ngöôøi tham gia khaûo saùt ñaõ söû duïng giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñeå ñaàu tö vaøo kinh doanh phi noâng nghieäp, caû thuû coâng vaø kinh doanh, trong khi khoaûng 32% ñeán 35% duøng tieàn ñaàu tö vaøo noâng nghieäp vaø caùc lónh vöïc khaùc. Phuï nöõ coù xu höôùng ñaàu tö vaøo tieåu thuû coâng nghieäp vaø kinh doanh hôn laø nam giôùi (64% so vôùi 51%) trong khi nam giôùi coù xu höôùng ñaàu tö nhieàu vaøo noâng nghieäp (81% so vôùi 61%). 2.4 Khoaûng caùch giôùi veà giaùo duïc khoâng coøn nhöng vaãn coøn nhieàu thaùch thöùc Taàm quan troïng cuûa giaùo duïc ñaõ ñöôïc lieân tuïc nhaán maïnh trong caùc chöông trình quoác gia vaø tuyeân boá veà chính saùch vaø Vieät Nam ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng keå treân phöông dieän naøy. KSMSHGÑ 2008 theå hieän möùc ñoä gia taêng lieân tuïc veà trình ñoä hoïc vaán trong nhoùm thanh nieân caû nam vaø nöõ (18-21 tuoåi), ñieàu naøy cuõng ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong caùc khaûo saùt naêm 2004 vaø 2006. Phuï nöõ ñaõ baét kòp vaø thaäm chí vöôït qua nam giôùi xeùt treân phöông dieän ñaït ñöôïc baèng cao ñaúng vaø ñaïi hoïc. Nhöõng treû ñeán tröôøng thöôøng coù xu höôùng theo hoïc ñeán khi hoaøn taát baäc giaùo duïc trung hoïc cô sôû. Keát quaû laø, trong soá treû hieän ñang trong ñoä tuoåi ñeán tröôøng, Vieät Nam ñaõ xoùa boû thaäm chí ñaûo ngöôïc khoaûng caùch veà giôùi ôû baäc tieåu hoïc, trung hoïc vaø ñaïi hoïc. Tuy nhieân, vaãn coøn nhieàu ñieàu caàn phaûi quan taâm. Nhöõng vaán ñeà naøy lieân quan ñeán nhöõng cheânh leäch giôùi xeùt veà tuoåi, nhoùm daân toäc vaø ñòa baøn cuõng nhö noäi dung giaùo duïc. Xeùt veà ñòa lyù, khu vöïc Taây Baéc, nôi coù möùc ngheøo cao nhaát, cuõng laø khu vöïc duy nhaát ghi nhaân söï baát bình ñaúng giôùi ñaùng keå trong giaùo duïc. Trong soá nhöõng ngöôøi tuoåi töø 15-17, chæ coù 53% thieáu nöõ ñöôïc theo hoïc trong khi con soá naøy ôû thanh nieân laø 68%, laëp laïi xu höôùng thieät thoøi veà giôùi ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong KSMSHGÑ 2004 vaø 2006. Xeùt veà nhoùm daân toäc, nhoùm daân toäc Khmer/Chaêm vaø caùc daân toäc ít ngöôøi mieàn nuùi phía Baéc ñeàu cho thaáy nöõ giôùi gaëp baát lôïi hôn nam giôùi xeùt veà tæ leä ñi hoïc (xem Hình 2.1). Ñaây laø moät söï thay ñoåi khi xem xeùt nhoùm daân toäc Khmer/Chaêm, coù theå do tyû leä laøm coâng aên löông cao hôn ôû nhoùm naøy naêm 2008. Trong soá nhöõng treû em Hmong thuoäc ñoä tuoåi maãu giaùo, beù gaùi thöôøng ít ñöôïc ñeán tröôøng hôn beù trai (72% so vôùi 81%). Ñoái vôùi daân toäc thieåu soá H’Roi, khoaûng caùch giôùi laø 25 ñieåm phaàn traêm. Khoaûng caùch giôùi cuõng theå hieän trong tyû leä boû hoïc cuûa caùc nhoùm daân toäc thieáu soá, ví duï nhö döôùi 1/5 soá nam sinh ngöôøi H’Roi boû hoïc, trong khi tyû leä boû hoïc cuûa nöõ sinh ngöôøi H’Roi laø treân 40% (Chi 2009). Caùc cheânh leäch veà giôùi ñöôïc minh chöùng khi xem xeùt vieäc hoïc theâm, moät hoaït ñoäng maø caùc baäc phuï huynh tin raèng seõ caûi thieän ñieåm soá cho con mình vaø hieän ñaõ trôû thaønh moät hoaït ñoäng giaùo duïc chính, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc hoïc sinh trung hoïc phoå thoâng. Trong soá ba treân boán nhoùm daân toäc thieåu soá ñöôïc nghieân cöùu, roõ raøng coù nhieàu hoïc sinh nam ñöôïc tham gia caùc lôùp hoïc theâm hôn, nhöõng lôùp naøy ñöôïc thöïc hieän ngoaøi giôø hoïc thoâng thöôøng ñeå naâng cao cô hoäi ñöôïc hoïc trung hoïc coù chaát löôïng cao hôn vaø tham gia vaøo giaùo duïc sau trung hoïc. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 29 Hình 2.1 -- Tyû leä theo hoïc trung hoïc cô sôû taïi Vieät Nam, theo giôùi tính vaø nhoùm daân toäc Daân toäc thieåu Kinh/Hoa Taøy soá khu vöïc Hmong/Dao Khmer Mieàn Trung Ña soá Ña soá Nam Nöõ Nguoàn: Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình 2008 Coù nhieàu baên khoaên veà noäi dung lieân quan ñeán giôùi cuûa chöông trình hoïc vaø phaïm vi maø chöông trình hoïc trang bò cho thanh thieáu nieân khaû naêng naém baét caùc cô hoäi môùi vaø khaùt khao ñaït ñöôïc caùc thaønh quaû ngoaøi nhöõng gì baáy laâu ñaõ ñöôïc ñònh saün cho töøng giôùi (xem Hoäp 1). Taàm quan troïng cuûa vieäc hoïc gì ôû tröôøng coù aûnh höôûng ñeán vieäc sau naøy caùc nam sinh vaø nöõ sinh seõ trôû thaønh ngöôøi theá naøo ñöôïc theå hieän baèng soá lieäu töø SAVY 2, trong ñoù chæ ra raèng 66% ngöôøi tham gia khaûo saùt laø phuï nöõ ñaõ ñeán tröôøng so vôùi 57% ngöôøi tham gia phoûng vaán laø nam giôùi ñaõ ñöôïc giaùo duïc veà söùc khoûe sinh saûn vaø HIV/AIDS ôû lôùp hoïc chính khoùa hoaëc lôùp hoïc theâm, vaø thöù hai laø nhöõng gì hoï ñaõ hoïc veà caùc vaán ñeà naøy taïi tröôøng döôøng nhö gaén lieàn vôùi kieán thöùc hieän taïi cuûa hoï veà caùc vaán ñeà ñoù. Hoäp 1: Taøi lieäu giaùo duïc Phaân tích cuûa UNESCO veà saùch giaùo khoa cho thaáy nhieàu raøo caûn veà giôùi, ñöôïc theå hieän vöøa roõ raøng, vöøa aån giaáu trong caùc phaàn noäi dung baèng chöõ, caùc phaàn minh hoïa vaø caùc hoaït ñoäng hoïc taäp cuûa saùch giaùo khoa caáp 1 hieän ñang ñöôïc söû duïng taïi Vieät Nam – beân caïnh vieäc thöïc hieän toát tuyeân truyeàn veà bình ñaúng giôùi. Haàu heát caùc raøo caûn ñöôïc xaùc ñònh coù theå xeáp vaøo loaïi ñònh kieán raäp khuoân, vaø caùc tröôøng hôïp veà söï khoâng nhaän thaáy hoaëc maát caân baèng giôùi. Ví duï, con trai ñöôïc theå hieän trong saùch giaùo khoa toaùn, ñaëc bieät laø trong caùc hình minh hoïa, nhö laø nhöõng ngöôøi khoûe maïnh, nam tính, laø laõnh ñaïo, coù theå söû duïng caùc coâng ngheä hieän ñaïi, coù theå laøm vieäc naëng, thích thöû thaùch vaø caùc moân theå thao ñoái khaùng, trong khi con gaùi 30 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ñöôïc theå hieän trong caùc hình aûnh ca haùt, nhaûy muùa, gaáp giaáy, coù theå söû duïng caùc thieát bò gia ñình vaø laøm vieäc nhaø. Trong saùch giaùo khoa töø lôùp 1 ñeán lôùp 5, nam giôùi vaø caùc beù trai thöôøng laø nhöõng ngöôøi huøng/ngöôøi can ñaûm, khoûe maïnh/coù theå laøm nhöõng coâng vieäc phöùc taïp vaø caùc coâng vieäc ñoøi hoûi söùc khoûe, hieåu bieát/thoâng minh, saùng taïo nghòch ngôïm, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo trong khi beù gaùi/phuï nöõ thöôøng ñöôïc theå hieän laø nhöõng ngöôøi yeáu ñuoái, deã thöông vaø ñaùng yeâu, ñang chaêm soùc cho ai ñoù (ví duï nhö giaùo vieân, y taù), saïch seõ vaø ngaên naép, yeáu ñuoái/ña caûm. Nhöõng söï thieân vò “laøm trang ñieåm� cuõng coù maët trong saùch giaùo khoa, nghóa laø maëc duø noäi dung saùch giaùo khoa coù veû bình ñaúng giôùi, song vaãn coøn nhöõng ñònh kieán tinh vi tieáp tuïc toàn taïi maëc duø ñaõ coù söûa ñoåi, chænh lyù qua nhieàu laàn song khaù hình thöùc, noâng caïn. Ñoàng thôøi, cuõng coù moät soá ví duï veà vieäc thöïc tieãn toát theå hieän trong saùch giaùo khoa nhö vieäc caû nam vaø nöõ cuøng laøm vieäc vôùi nhau, chia seû nhieäm vuï moät caùch coâng baèng, cuõng nhö moät soá tình huoáng veà coâng vieäc vaø cuoäc soáng trong ñoù beù trai vaø beù gaùi ñeàu ñöôïc tin töôûng ngang nhau trong vieäc ñaït ñöôïc thaønh tích vaø phaùt huy heát tieàm naêng cuûa mình. Caùc phaân bieät veà giôùi vaãn coøn dai daúng trong caùc ngaønh hoïc. ÔÛ caáp giaùo duïc ñaïi hoïc vaø cao ñaúng, nam giôùi thöôøng choïn caùc chuyeân ngaønh nhö kyõ thuaät, saûn xuaát, xaây döïng, vaø dòch vuï trong khi nöõ giôùi thöôøng choïn caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, nhaân vaên vaø ngheä thuaät. 29% nam giôùi so vôùi 11% nöõ giôùi theo hoïc cao ñaúng vaø ñaïi hoïc chuyeân ngaønh kyõ thuaät, saûn xuaát vaø xaây döïng trong khi coù 41% nöõ giôùi so vôùi 26% nam giôùi theo hoïc chuyeân ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, kinh doanh vaø luaät. Döõ lieäu naêm 2006 theå hieän con soá nam giôùi theo hoïc chuyeân ngaønh kyõ thuaät coøn cao hôn. Tyû leä töông ñoái ngang baèng chæ xuaát hieän trong caùc chöông trình ñaïi cöông vaø ngaønh y. Hôn nöõa, maëc duø caáp giaùo duïc ñaïi hoïc cao ñaúng ñaõ ñaït ñöôïc caân baèng giôùi, song chæ coù 30,5 phaàn traêm baèng thaïc syõ vaø 17,1 phaàn traêm baèng tieán só ñöôïc trao cho phuï nöõ vaøo naêm 2007 (BLÑTBXH 2010). Cuoái cuøng, baát lôïi veà giaùo duïc cuûa nhöõng ngöôøi trong ñoä tuoåi lao ñoäng ñaõ daãn tôùi nhöõng baát caân ñoái veà cô caáu coâng vieäc. Theo ILO (2010), naêm 2007 coù 2,7% löïc löôïng lao ñoäng laø nam giôùi vaø 4,5% löïc löôïng lao ñoäng laø nöõ giôùi khoâng bieát chöõ. Khoaûng caùch trong ñaøo taïo chuyeân moân kyõ thuaät coøn lôùn hôn. Trong khi caùc möùc toång theå taêng ñeàu töø naêm 2006 ñeán 2007, vaãn coù 70,9% löïc löôïng lao ñoäng nöõ khoâng ñöôïc ñaøo taïo kyõ thuaät vaøo naêm 2007 so vôùi nam giôùi laø 60%. Caùc khoaûng caùch veà giôùi naøy trong giaùo duïc cô baûn vaø vieäc thieáu trình ñoä kyõ thuaät vaø khoâng ñöôïc ñaøo taïo ngheà ñoàng nghóa vôùi vieäc lao ñoäng nöõ gaëp baát lôïi lôùn so vôùi lao ñoäng nam trong thò tröôøng lao ñoäng hieän nay. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 31 Baûng 2.2 -- Phaân boå löïc löôïng lao ñoäng theo trình ñoä chuyeân moân kyõ thuaät vaø giôùi (%) Khoâng coù Coâng nhaân Chöùng Chöùng chæ Trung hoïc Cao ñaúng/ trình ñoä kyõ kyõ thuaät chæ ngheà ngheà daøi chuyeân Ñaïi hoïc thuaät khoâng coù ngaén haïn haïn nghieäp chöùng chæ 2006 Nam 63,6 20,4 2,7 3,0 4,3 6,0 Nöõ 73,6 13,8 1,6 0,8 4,8 5,5 2007 Nam 59,9 21,5 3,5 3,2 5,4 6,5 Nöõ 70,9 14,9 1,7 1,0 5,2 6,3 Trích töø ILO (2010) Baûng A1.2 2.5 Keát quaû veà y teá ñöôïc caûi thieän Vieät Nam ñaõ vaø ñang thöïc hieän raát toát treân lónh vöïc y teá, bao goàm nhöõng thaønh töïu ñaùng keå trong hai MDG khoù ñaït nhaát, ñoù laø tyû leä töû vong treû sô sinh vaø baø meï. Baùo caùo MDG cho raèng keát quaû naøy laø nhôø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa toaøn boä heä thoáng y teá töø trung öông ñeán töøng ñòa phöông, töøng laøng xoùm, bao goàm caû caùc khoaûn ñaàu tö ngaøy caøng taêng veà cô sôû y teá, naâng cao chaát löôïng cô sôû y teá, trang thieát bò cuõng nhö taêng cöôøng ñaøo taïo nhaân vieân. Chính phuû ñaõ ñöa ra chöông trình baûo hieåm y teá vaøo naêm 1992, boán naêm sau khi aùp duïng cheá ñoä thu phí ngöôøi söû duïng theo chöông trình Ñoåi môùi, bao goàm chính saùch baûo hieåm baét buoäc cho coâng nhaân trong khu vöïc chính thöùc vaø baûo hieåm töï nguyeän cho phaàn daân soá coøn laïi. Chöông trình nhaän ñöôïc nguoàn ñoäng löïc môùi keå töø naêm 2004 nhôø coù noã löïc töø phía Chính phuû nhaèm taêng phaïm vi vaø möùc ñoä cho caû hai cheá ñoä baûo hieåm. Ñieàu quan troïng laø, chính phuû ñaõ löïa choïn tröïc tieáp taøi trôï cho vieäc tham gia vaøo chöông trình cuûa boä phaän daân soá ngaøy caøng taêng leân. Phaïm vi baûo hieåm y teá ñaõ môû roäng töø khoaûng 25% daân soá naêm 2004 leân ñeán 40% daân soá naêm 2006. Caùc tieán boä naøy cuõng ñaõ coù taùc duïng tích cöïc ñoái vôùi vieäc tieáp caän dòch vuï chaêm soùc y teá vaø caùc keát quaû veà y teá. 2.6 Tieáp caän dòch vuï chaêm soùc y teá Xeùt möùc ñoä cung caáp dòch vuï chaêm soùc y teá, döõ lieäu töø KSMSHGÑ 2008 cho thaáy haàu heát nhöõng ngöôøi khai baùo bò beänh ñeàu coù khaû naêng ñeán moät trung taâm y teá hoaëc gaëp moät nhaân vieân chaêm soùc y teá, ñieàu naøy theå hieän vieäc cung caáp dòch vuï chaêm soùc y teá ñaõ ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa ngöôøi daân. Tuy nhieân, soá ngöôøi tieáp caän caùc dòch vuï chaêm soùc y teá naøy ñaõ giaûm roõ reät töø naêm 2006. Trong soá nhöõng ngöôøi thoâng baùo bò beänh, phaàn traêm nam giôùi vaø nöõ giôùi ñeán caùc cô sôû y teá giaûm töø 77% vaø 78% xuoáng coøn 61% vaø 65%. 32 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Phuï nöõ ôû taát caû caùc ñoä tuoåi thöôøng ñeán caùc cô sôû y teá nhieàu hôn nam giôùi, tröø tröôøng hôïp ñoái vôùi nöõ thanh nieân vaø phuï nöõ coù tuoåi ôû khu vöïc noâng thoân. Baùo caùo cho naêm 2004 vaø 2006 cuõng cho thaáy tình hình töông töï (Nguyeân, 2010). Ñieàu naøy coù theå lieân quan ñeán khaùc bieät veà giôùi xeùt theo nhu caàu chaêm soùc y teá. Nhìn chung, phuï nöõ coù tyû leä söû duïng dòch vuï y teá cao hôn trong ñoä tuoåi mang thai, nhöng ñoái vôùi nam giôùi khi coøn raát treû vaø khi giaø thöôøng söû duïng dòch vuï y teá nhieàu hôn. Khi nam giôùi söû duïng dòch vuï, hoï thöôøng ñeán ñeå chöõa beänh; trong khi phuï nöõ thöôøng ñeán ñeå phoøng beänh (Rodgers vaø Menon, 2010) Khoaûng 58% phuï nöõ coù baûo hieåm y teá, so vôùi nam giôùi laø 62%, theå hieän söï baát lôïi cuûa nöõ giôùi, töông töï nhö tình hình ñaõ ghi nhaän trong naêm 2004 vaø 2006 (Nguyeân 2010). Baûo hieåm y teá thöôøng ñöôïc xem laø moät nhaân toá quan troïng ñeå xaùc ñònh möùc ñoä ngöôøi daân tìm ñeán dòch vuï chaêm soùc y teá. Tyû leä tieáp caän dòch vuï y teá cao nhaát laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù baûo hieåm y teá theo dieän thuï höôûng chính saùch hoaëc nhöõng ngöôøi mua baûo hieåm y teá töï nguyeän. Nhöõng ngöôøi ñöôïc baûo hieåm theo caùc hình thöùc baûo hieåm naøy thöôøng cao tuoåi hôn so vôùi nhöõng ngöôøi coù caùc loaïi baûo hieåm y teá khaùc (Lee 2008). Tyû leä söû duïng dòch vuï y teá thaáp nhaát thuoäc veà nhöõng ngöôøi khoâng coù baûo hieåm y teá vaø nhöõng ngöôøi coù baûo hieåm y teá sinh vieân, ñaëc bieät laø taïi khu vöïc thaønh thò. Tyû leä phuï nöõ söû duïng caùc dòch vuï y teá cao hôn trong haàu heát caùc loaïi baûo hieåm y teá taïi caû khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân (töông töï nhö trong 2006 KSMSHGÑ), vaø nhieàu nhaát laø nhöõng ngöôøi truù taïi vuøng noâng thoân coù baûo hieåm y teá phi nhaø nöôùc. Moät ñieåm khaùc caàn löu yù ñoù laø ñaõ coù nhieàu noã löïc nghieâm tuùc trong vieäc môû roäng baûo hieåm y teá ñeán caùc daân toäc ít ngöôøi trong nhöõng naêm qua. Tyû leä coù baûo hieåm y teá vaø theû khaùm chöõa beänh mieãn phí taêng töø 55% trong naêm 2004 leân 78% trong naêm 2006. Con soá töông töï ñoái vôùi nhoùm daân toäc ña soá laø 35% vaø 49%. Ngoaøi ra, nhö trong phaàn sau cuûa baùo caùo seõ ñeà caäp, lao ñoäng nhaäp cö phaûi ñoái maët vôùi nhieàu thaùch thöùc trong vieäc tieáp caän dòch vuï y teá vaø caùc dòch vuï xaõ hoäi khaùc do khoâng coù hoä khaåu thöôøng truù. 2.7 Keát quaû y teá: Tyû leä töû vong treû sô sinh vaø tyû leä giôùi tính khi sinh taêng cao Theo Baùo caùo Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông veà MDG, Vieät Nam ñöôïc moä taû laø caâu chuyeän thaønh coâng nhaát trong khu vöïc trong lónh vöïc giaûm tyû leä töû vong treû em. Trong giai ñoaïn töø 1990 ñeán 2009, tyû leä töû vong treû sô sinh ñaõ giaûm töø 44,4 treân 1000 xuoáng coøn 16. Ñieàu naøy giuùp giaûm tyû leä töû vong treû döôùi naêm tuoåi töø 58,0 treân 1000 naêm 1999 xuoáng coøn 24,4 naêm 2009 (Baùo caùo MDG). Vieät Nam ñang treân ñöôøng ñaït ñöôïc muïc tieâu MDG 4, ñoù laø giaûm 2/3 tyû leä töû vong treû döôùi naêm tuoåi trong giai ñoaïn töø naêm 1990 ñeán 2015. Hôn nöõa, Vieät Nam döôøng nhö ñaõ ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy theo caùch thöùc vaãn baûo ñaûm bình ñaúng giôùi. Nhö ñöôïc theå hieän trong bieåu ñoà döôùi ñaây, vôùi lôïi theá sinh hoïc cuûa beù gaùi coù tæ leä soáng soùt cao hôn beù trai trong nhöõng nhöõng naêm thaùng ñaàu ñôøi, söï cheânh leäch veà giôùi taïi Vieät Nam xeùt theo tyû leä töû vong treû döôùi naêm tuoåi nghieâng veà xu höôùng caân baèng hôn trong thang tieâu chuaån Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông – traùi ngöôïc vôùi baùo caùo baát lôïi cho nöõ giôùi cuûa Trung Quoác vaø moät soá nöôùc Nam AÙ khaùc. Thöïc teá, coù raát ít baèng chöùng veà söï phaân bieät ñoái xöû giôùi tính choáng laïi nöõ giôùi trong caùc nghieân cöùu veà y teá vaø ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 33 dinh döôõng gaàn ñaây. Ñieàu tra Nhaân khaåu hoïc vaø Söùc khoûe (DHS) 2002 ñaõ nhaän thaáy moät soá cheânh leäch veà giôùi khoâng nghieâm troïng veà töû vong treû döôùi naêm tuoåi trong khi cuoäc khaûo saùt naêm 2006 döïa treân moät loaït caùc tieâu chí ñaõ cho thaáy khoâng coù söï khaùc bieät veà tyû leä töû vong cuûa beù gaùi so vôùi beù trai cuõng nhö khoâng coù söï cheânh leäch veà tyû leä suy dinh döôõng hoaëc tieâm phoøng (UNFPA, 2010). Vôùi nhöõng baèng chöùng nhö vaäy, vieäc gia taêng tyû leä giôùi tính khi sinh do phaù thai löïa choïn giôùi tính thai nhi ñeå baûo ñaûm sinh ñöôïc con trai, laø moät xu höôùng môùi gaây lo ngaïi. Maëc duø nhöõng phaân tích ñònh löôïng töø ñaàu nhöõng naêm 1990 nhaän thaáy coù taâm lyù troïng nam trong caùc haønh vi sinh saûn ñöôïc quan saùt, nhöng taâm lyù naøy coù theå ñöôïc thoûa maõn khi chæ caàn coù ít nhaát moät con trai chöù khoâng nhaát thieát phaûi coù nhieàu con trai nhö ôû moät soá nöôùc Nam AÙ (Haughton vaø Haughton, 1995). Thöïc chaát, Haughton vaø Haughton laïi thaáy baèng chöùng veà söï suy yeáu cuûa taâm lyù troïng nam trong soá nhöõng ngöôøi ñöôïc quan saùt. Ñieàu naøy ñaõ ñaûo ngöôïc theo baùo caùo cuûa Belanger et al (2003) söû duïng caùc döõ lieäu ñieàu tra daân soá naêm 1999 vaø VLSS 1998. Töø ñoù, moät cuoäc ñieàu tra do Toång cuïc Thoáng keâ thöïc hieän naêm 2007 rieâng veà vaán ñeà naøy ñaõ giuùp laøm roõ böùc tranh hôn nhieàu. Khaûo saùt ñaõ thu thaäp döõ lieäu treân 1,1 trieäu ca sinh ñeû, chieám khoaûng 76% toång ca sinh ñeû trong naêm 2006. Phaân tích döõ lieäu cho thaáy tyû soá giôùi tính khi sinh baét ñaàu taêng töø 106 treû sô sinh nam treân 100 treû sô sinh nöõ trong naêm 1999 vôùi tyû leä taêng 1% moãi naêm vaø chaïm möùc 111 treû sô sinh nam naêm 2006 (UNFPA). Tyû soá giôùi tính khi sinh taêng cao naøy khoâng haún chöùng minh raèng möùc ñoä thích coù con trai taêng leân, maø laø theå hieän cuûa nhu caàu coù ít con, trong ñieàu kieän xaõ hoäi coù vaên hoùa troïng nam, vaø ñoàng thôøi saûn phuï coù cô hoäi tieáp caän vôùi kyõ thuaät sieâu aâm vaø coù theå xaùc ñònh giôùi tinh thai nhi khi chöa sinh ra. Chính saùch chæ neân coù hai con cuûa chính phuû ñaõ ñöôïc thöïc hieän laâu daøi ñaõ gaây ra aùp löïc giaûm bôùt soá con. Phaù thai, voán luoân ñöôïc thöïc hieän roäng raõi taïi Vieät Nam, hieän ñang ñöôïc duøng nhö laø moät cô sôû ñeå löïa choïn giôùi tính thai nhi cuûa caùc baäc cha meï ñeå baûo ñaûm hoï coù ít nhaát moät con trai. Nghieân cöùu gaàn ñaây taïi boán tænh coù tyû soá giôùi tính khi sinh taêng cao cho thaáy aùp löïc maïnh meõ cuûa vieäc phaûi coù ít nhaát moät con trai. Con trai raát quan troïng ñoái vôùi boá meï vì con trai seõ tieáp noái doøng gioáng vaø teân tuoåi gia ñình; thöïc hieän thôø cuùng toå tieân, vaø chaêm soùc cha meï khi veà giaø. Moïi ngöôøi cuõng troïng con trai hôn con gaùi vì coù con trai seõ laøm taêng ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ trong gia ñình vaø khaúng ñònh uy tín cuûa ngöôøi nam giôùi trong coäng ñoàng, trong ñoù coù caû baûn lónh ñaøn oâng cuûa ngöôøi ñoù. Caùc caëp vôï choàng khoâng coù con trai thöôøng chòu nhieàu aùp löïc trong gia ñình nhaø choàng. Nhöõng aùp löïc veà maët ñaïo ñöùc ñoù ñaëc bieät maïnh meõ taïi mieàn Baéc vaø trong nhöõng gia ñình giaøu coù. Ñeå coù ñöôïc moät gia ñình nhö hoï mong muoán, raát nhieàu caëp vôï choàng ñaõ söû duïng bieän phaùp sieâu aâm ñeå phaùt hieän giôùi tính thai nhi vaø thöïc hieän phaù thai ñeå loaïi boû thai nhi nöõ maø hoï khoâng mong muoán (UNFPA 2010). Caùc nghieân cöùu ñaõ coá gaéng thieát laäp caùc chæ soá cô baûn gaén vôùi tyû soá giôùi tính khi sinh cao. Guilmoto et al (2009) cho thaáy tyû soá giôùi tính thaáp hôn trong soá boä phaän daân soá khoâng khaù giaû: nhöõng ngöôøi ít ñöôïc giaùo duïc (ñi hoïc ít hôn 5 naêm), nhöõng ngöôøi laøm vieäc taïi nhaø, nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc tieáp caän vôùi chaêm soùc tieàn saûn hoaëc chaêm soùc y teá khi sinh vaø thöôøng sinh con taïi nhaø. Ngöôïc laïi, nhöõng 34 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM phuï nöõ treû ñöôïc giaùo duïc toát hôn, nhöõng ngöôøi ñi khaùm tieàn saûn nhieàu hôn boán laàn, coù söû duïng bieän phaùp traùnh thai, bieát tröôùc giôùi tính thai nhi vaø laøm vieäc cho Chính phuû hoaëc coâng ty nöôùc ngoaøi theo baùo caùo coù tyû leä 110 ñeán 114 beù trai treân moãi 100 beù gaùi ñöôïc sinh ra. (Ñieåm cuoái cuøng naøy laø söï theå hieän cuï theå cuûa aùp löïc gaén vôùi chính saùch moãi gia ñình chæ coù hai con cuûa Chính phuû). Moái quan heä vôùi thu nhaäp cuõng ñöôïc minh chöùng roõ hôn baèng nhöõng baèng chöùng neâu trong baùo caùo cuûa UNFPA (2010). Baùo caùo naøy chæ ra raèng trong nhoùm nhöõng ngöôøi giaøu nhaát - nhöõng ngöôøi coù nhieàu cô hoäi tieáp caän vôùi kyõ thuaät sieâu aâm - coù tyû leä giôùi tính khi sinh laø 110,9 ñoái vôùi laàn sinh thöù nhaát vaø 133,1 cho caùc laàn sinh tieáp theo, theå hieän raèng caùc caëp vôï choàng coù soá laàn sinh cao hôn ñaëc bieät khi hoï noã löïc coù ñöôïc moät ñöùa con trai. Ngöôøi thuoäc nhoùm thu nhaäp thaáp nhaát coù tyû soá giôùi tính khi sinh laø 105,4 vaø 104,8, raát gaàn vôùi tyû leä caân baèng sinh hoïc laø khoaûng 105. Cuoái cuøng, baùo caùo naøy cuõng chöùng minh raèng tyû soá giôùi tính khi sinh cao thay ñoåi theo töøng khu vöïc, trong ñoù tæ soá giôùi tính khi sinh cao taäp trung taïi caùc tænh phaùt trieån hôn thuoäc Ñoàng baèng Soâng Hoàng vaø khu vöïc xung quanh thaønh phoá Hoà Chí Minh. Cuõng coù moät soá nôi coù tyû soá giôùi tính khi sinh cao bao goàm caû caùc tænh keùm phaùt trieån hôn taïi mieàn Taây Baéc nôi coù möùc sinh ñeû cao vaø coù löïc löôïng daân soá ñaùng keå thuoäc daân toäc thieåu soá, nhöõng ngöôøi naøy khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa quan ñieåm troïng nam cuûa nho giaùo. Ñieàu naøy cho thaáy vieäc maát caân baèng tyû soá giôùi tính khi sinh coù theå lan roäng trong töông lai gaàn ñeán caùc tænh maø hieän nay vaãn chöa bò aûnh höôûng bôûi haønh vi naøy. Vôùi ñaø taêng tyû leä giôùi tính khi sinh nhö hieän taïi, UNFPA döï kieán laø seõ coù khoaûng 10% nam giôùi bò thöøa vaøo naêm 2035 vaø keùo theo laø moät loaït caùc aûnh höôûng baát lôïi, bao goàm caû khaû naêng moät soá nam giôùi khoâng keát hoân, taêng aùp löïc cho phuï nöõ phaûi keát hoân, taêng nhu caàu veà maïi daâm vaø söï phaùt trieån cuûa heä thoáng buoân ngöôøi. Nhö chuùng toâi löu yù trong chöông tieáp theo, naïn buoân ngöôøi ôû Vieät Nam ñang gia taêng, moät phaàn laø do söï thieáu huït nöõ giôùi trong caùc thò tröôøng hoân nhaân cuûa caùc nöôùc laùng gieàng. 2.8 Töû vong meï Vieät Nam cuõng ñaït ñöôïc nhieàu tieán boä xeùt veà phöông dieän tyû leä töû vong meï. Tyû leä töû vong meï giaûm töø 233 treân 100.000 ca sinh soáng naêm 1990 xuoáng coøn 69 trong naêm 2009. Ñieàu naøy döôøng nhö theå hieän söï tieán boä trong caùc dòch vuï söùc khoûe sinh saûn. Tyû leä phuï nöõ coù thai ñöôïc khaùm thai nhieàu hôn 3 laàn ñaõ ñaït 86% trong naêm 2008, tyû leä phuï nöõ coù thai ñöôïc tieâm phoøng uoán vaùn ñaït 95% vaø tyû leä ngöôøi söû duïng bieän phaùp traùnh thai ñaït 80%. Tyû leä töông öùng laø 85%, 93% vaø 77% cho naêm 2005. Tuy nhieân, möùc ñoä giaûm tyû leä töû vong meï ñaõ chöõng laïi trong giai ñoaïn 2006 -2009, coù theå laø do haäu quaû cuûa tình traïng suy thoaùi. Ñieàu naøy cho thaáy Chính phuû caàn phaûi coù noã löïc môùi. Hôn nöõa, keát quaû vaãn coøn raát khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo nhoùm daân toäc vaø ñòa ñieåm. Baùo caùo MDG löu yù caùc khoaûng caùch töông ñoái lôùn giöõa caùc khu vöïc thaønh thò vaø noâng thoân: 79 (ca töû vong treân 100.000 ca sinh soáng) vaø 145 theo KSMSHGÑ 2008. Maëc duø cheânh leäch veà nhoùm daân toäc/khu vöïc veà tyû leä töû vong meï khoâng ñöôïc neâu trong baùo caùo MDG, song caùc cheânh leäch veà nhoùm daân toäc/khu vöïc trong möùc ñoä tieáp caän caùc dòch vuï y teá lieân quan laïi khaù roõ raøng: ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 35 - 86% phuï nöõ coù thai ñöôïc khaùm thai ít nhaát ba laàn treân toaøn quoác, nhöng con soá naøy ôû caùc tænh khu vöïc Taây Baéc vaø Taây nguyeân chæ ñaït döôùi 70%. - 95% ca sinh ñeû coù söï trôï giuùp cuûa nhaân vieân y teá ñöôïc ñaøo taïo ôû caáp ñoä quoác gia, trong khi con soá naøy ôû khu vöïc Taây Baéc chæ ñaït 79%. - 95% phuï nöõ coù thai treân toaøn quoác ñöôïc tieâm phoøng uoán vaùn, nhöng con soá naøy taïi khu vöïc Taây Baéc chæ ñaït 80%. Nhìn chung, keát quaû taïi caùc khu vöïc heûo laùnh vaø vuøng daân toäc thieåu soá töông ñoái toát so vôùi caùc nhoùm daân töông töï ôû caùc quoác gia khaùc. Nhöng nhöõng caùch bieät naøy theå hieän raèng caùc thaùch thöùc veà y teá maø Vieät Nam hieän ñang gaëp phaûi phaân boå moät caùch khoâng caân ñoái taïi caùc coäng ñoàng naøy. Hình 2.2 -- Tyû leä töû vong meï taïi Vieät Nam (soá ngöôøi meï töû vong treân 100.000 ca sinh soáng) Nguoàn: Baùo caùo MDG 2011 2.9 Beänh taät do laây nhieãm HIV vaø AIDS laø moät vaán ñeà ngaøy caøng nghieâm troïng Caùc beänh lieân quan ñeán HIV laø nhöõng nguyeân nhaân chuû yeáu gaây ra cheát treû taïi Vieät Nam. Keå töø tröôøng hôïp nhieãm HIV ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän naêm 1990 (McNally, 2002, tr.1), HIV ñaõ lan roäng ra 63 tænh thaønh. Vaøo cuoái naêm 2009, Vieät Nam coù 160.019 ca nhieãm HIV vaø 44.050 ngöôøi cheát vì caùc beänh lieân quan ñeán AIDS. Naêm 2009, coù 15.713 ca nhieãm môùi HIV vaø 2.010 ngöôøi cheát do AIDS. Tyû leä hieän nhieãm HIV hieän taïi öôùc tính laø 0,28% ôû taát caû caùc ñoä tuoåi vaøo naêm 2010 (Baùo caùo MDG), nhöng tyû leä nhieãm HIV trong ñoä tuoåi töø 15 - 49 laø 0,43% (Baùo caùo UNGASS 2010). Phaïm vi bao phuû cuûa 36 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM chöông trình ñieàu trò baèng thuoác ARV ñaõ taêng daàn töø 30% naêm 2007 ñeán 53,7% naêm 2009, nhöng nhö ñaõ neâu trong baùo caùo MDG, vieäc giaûm soá ngöôøi cheát vì nhieãm HIV trong hai naêm qua khoâng theå coi laø moät chæ soá theå hieän vieäc giaûm tyû leä nhieãm HIV moät caùch beàn vöõng. Laây nhieãm HIV chuû yeáu laø ôû nam giôùi (73,2% naêm 2009) nhöng soá löôïng nöõ giôùi bò nhieãm HIV cuõng taêng leân nhanh choùng ñeán gaàn 100.000 tröôøng hôïp naêm 2005 (Hien et al. 2004). Hình 2.3 theå hieän söï taêng nheï cuûa tyû leä phaàn traêm phuï nöõ nhieãm HIV trong toång soá ngöôøi nhieãm virut naøy. Trong khi moät soá phuï nöõ bò nhieãm HIV do tieâm chích ma tuùy vaø qua ngöôøi khaùc do haønh ngheà maïi daâm, ngaøy caøng nhieàu phuï nöõ nhieãm HIV bò laây beänh do quan heä tình duïc vôùi baïn trai hoaëc choàng mình, nhöõng ngöôøi ñaõ bò nhieãm HIV do chính haønh vi nguy cô cao cuûa hoï. Vieäc laây nhieãm HIV qua moái quan heä thaân tình laø moät nhaân toá chính daãn tôùi vieäc giaûm tyû leä laây nhieãm cuûa nam giôùi so vôùi nöõ giôùi trong soá ngöôøi bò nhieãm HIV xuoáng coøn 2,5:1 ñeán naêm 2012 (Baùo caùo MDG). Baùo caùo MDG cuõng nhaán maïnh xu höôùng ñaùng lo ngaïi veà soá löôïng ngöôøi nhieãm HIV thoâng qua tình duïc khoâng an toaøn ngaøy caøng taêng, töø 12% naêm 2004 leân 29% naêm 2009. Haønh vi naøy bao goàm caû tình duïc khaùc giôùi laãn tình duïc ñoàng giôùi nam (MSM). Hình 2.3 -- Phaân boá caùc tröôøng hôïp nhieãm HIV ñöôïc baùo caùo theo Giôùi vaø theo Naêm, giai ñoaïn 1993-2009 100% 80% 60% 40% 20% 0% 93 94 95 96 97 98 99 00’ 01’ 02’ 03’ 04’ 05’ 06’ 07’ 08’ 09’ Nguoàn: Baùo caùo tình hình beänh dòch HIV/AIDS quyù 4, 2009. Boä Y teá, 2010. Haønh vi tình duïc ñoàng giôùi bò kyø thò raát cao ôû Vieät Nam neân ít coù thoâng tin hôn veà nhoùm ñoái töôïng naøy cuõng nhö tæ leä nhieãm HIV cuûa hoï. Ñieàu tra IBBS 2006 treân ñoái töôïng MSM taïi Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh cho bieát tæ leä hieän nhieãm ôû hai thaønh phoá töông öùng laø 5% vaø 9%. Tæ leä naøy ñaõ taêng leân 16,7% naêm 2009. Khaûo saùt 2006 phaùt hieän thaáy 90% MSM coù HIV döông tính khoâng bieát mình bò nhieãm, chæ coù 16% ñaõ ñi xeùt nghieäm HIV töï nguyeän trong naêm tröôùc, chæ coù 29% ôû Haø Noäi vaø 37% ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh cho bieát coù thöôøng xuyeân söû duïng bao cao su vôùi baïn tình khoâng thuoäc dieän mua daâm trong thaùng tröôùc – maëc duø soá lieäu 2009 cho thaáy tæ leä naøy khaù cao: 66,5%. Khoaûng 40% MSM coù quan heä tình duïc vôùi baïn tình nöõ trong voøng 12 thaùng tröôùc, vaø moät phaàn ba ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 37 soá ngöôøi ñöôïc khaûo saùt noùi raèng hoï coù xu höôùng tình duïc dò tính chöù khoâng phaûi laø gay. (Baùo caùo UNGASS 2010) Baïn tình cuûa nhöõng ngöôøi tieâm chích ma tuùy (IDUs) coù nguy cô laây nhieãm HIV cao hôn. Xeùt veà khía caïnh tích cöïc, khoaûng 87%-98% ngöôøi tieâm chích ma tuùy ôû Quaûng Ninh cho bieát hoï söû duïng kim tieâm saïch laàn cuoái cuøng tieâm chích. ÔÛ Sôn La vaø Vónh Long, tæ leä naøy töông öùng laø 74,5% vaø 87%. Tuy nhieân, theo soá lieäu IBBS 2009, tæ leä söû duïng bao cao su trong soá nhöõng ngöôøi tieâm chích thaáp hôn nhieàu, trung bình khoaûng 52%. Maëc duø vaäy, khaùc bieät giöõa caùc tænh khaù lôùn, töø 26% ñeán 94% (Baùo caùo UNGASS 2010). Maëc duø caùc beänh do laây nhieãm HIV vaø AIDS roõ raøng khoâng phaûi chæ rieâng Vieät Nam coù, cuõng nhö khoâng phaûi cuûa rieâng nhoùm ruûi ro cao vaø con ñöôøng laây lan ñi keøm vôùi nhoùm naøy, song coù nhöõng yù kieán cho raèng toác ñoä laây lan HIV/AIDS töø nhöõng naêm ñaàu 1990 coù moái lieân heä vôùi moät soá bieán ñoåi xaõ hoäi ñi keøm vôùi chöông trình Ñoåi Môùi (Huy et al.,2008; Wegelin-Schuringa vaø Giang, 2010). Nhöõng nhaân toá naøy bao goàm vieäc chuyeån ñoåi töø hình thöùc hôïp taùc xaõ sang hình thöùc saûn xuaát hoä gia ñình, baõi boû caùc hình thöùc trôï caáp phuùc lôïi, ñoùng cöûa caùc nhaø maùy quoác doanh vaø chuyeån höôùng sang doanh nghieäp tö nhaân, khuyeán khích ñaàu tö nöôùc ngoaøi tröïc tieáp, tìm kieám thò tröôøng xuaát khaåu. Nhöõng thay ñoåi naøy ñi ñoâi vôùi toác ñoä taêng tröôûng kinh teá cao cuûa Vieät Nam vaø taêng möùc thu nhaäp khaû duïng, keøm theo ñoù laø nhöõng baát bình ñaúng veà kinh teá xaõ hoäi vaø thöông maïi hoùa nhieàu khía caïnh ñôøi soáng haøng ngaøy. Nhöõng raøo caûn dai daúng ñoái vôùi söï tham gia cuûa nöõ giôùi vaøo thò tröôøng lao ñoäng keát hôïp vôùi vieäc khoâng taïo ra ñuû coâng aên vieäc laøm ñeå ñaùp öùng möùc ñoä gia taêng cuûa löïc löôïng lao ñoäng coù nghóa laø nhieàu phuï nöõ ñaõ rôøi boû ruoäng ñoàng ñeå tìm kieám coâng vieäc vaø keát thuùc baèng vieäc haønh ngheà maïi daâm. Ñieàu naøy ñaõ daãn tôùi vieäc soá ngöôøi haønh ngheà maïi daâm taêng maïnh, maëc duø maïi daâm laø moät hoaït ñoäng baát hôïp phaùp taïi Vieät Nam vaø ñöôïc chính thöùc coi laø moät teä naïn xaõ hoäi theo quy ñònh cuûa Luaät phoøng choáng maïi daâm (Phinney, 2006; Anh et al, 2007; Laây nhieãm HIV taïi Vieät Nam, 2010). Ñieàu tra quoác gia veà thanh nieân vaø vò thaønh nieân Vieät Nam gaàn ñaây nhaát (SAVY 2008-09) nhaán maïnh caùc thay ñoåi nhanh choùng veà thaùi ñoä vaø haønh ñoäng cuûa giôùi treû taïi Vieät Nam. “So vôùi theá heä boá meï cuûa hoï, giôùi treû ngaøy nay naêng ñoäng hôn nhieàu. Raát nhieàu ngöôøi ñi ñeán caùc nôi khaùc ñeå hoïc taäp hoaëc laøm vieäc trong thôøi gian daøi… Heä thoáng keát noái ñieän töû hieän ñaïi cho pheùp giôùi treû tieáp caän vôùi moät theá giôùi yù töôûng vaø hình aûnh môùi, bao goàm caû caùc hình aûnh vaø thoâng tin veà tình duïc, vaø lyù töôûng hoùa veà raát nhieàu loaïi haønh vi nguy cô cao ñaëc bieät laø lieân quan ñeán ñeán vieäc laïm duïng thuoác vaø haønh vi tình duïc (tr. 18).� Nhöõng chuaån möïc thay ñoåi xung quanh vaán ñeà nam tính vaø baûn lónh ñaøn oâng, vieäc nôùi loûng nhöõng haïn cheá tröôùc ñaây veà haønh vi tình duïc, vieäc bieán tình duïc thaønh haøng hoùa, vieäc môû roäng baûn daïng tình duïc duø coøn haïn cheá nhöng ngaøy caøng taêng laø moät phaàn cuûa nhöõng thay ñoåi vaên hoùa ñi keøm vôùi vieäc môû cöûa neàn kinh teá vaø söï töï do ngaøy caøng cao trong ñôøi soáng con ngöôøi. Ví duï, so saùnh SAVY 2003 vaø 2008 cho thaáy söï gia taêng tyû leä caû nam vaø nöõ thanh nieân coù nhaän thöùc raèng söû duïng bao 38 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM cao su giuùp traùnh thai, phoøng ngöøa beänh laây nhieãm qua ñöôøng tình duïc (STD) vaø HIV/AIDS; vaø soá ngöôøi cho raèng moät ngöôøi nam giôùi hay phuï nöõ mang theo bao cao su laø ñieàu khoâng bình thöôøng ñaõ giaûm xuoáng. Moät khía caïnh thay ñoåi vaên hoùa khaùc laø söï gia taêng soá löôïng nam giôùi mua daâm cuõng nhö coù quan heä tình duïc vôùi nam giôùi (Phinney, 2006). Töông töï nhö ñoái vôùi caùc nöôùc khaùc, beänh dòch HIV keùo theo nhöõng beänh dòch khaùc, vaø moãi loaïi beänh khaùc ñoù laïi coù söï phaùt trieån rieâng. Con ñöôøng laây nhieãm HIV thay ñoåi theo ñoä tuoåi, theo giôùi, nhoùm ngheà vaø ñòa ñieåm. Tyû leä hieän nhieãm HIV trong nhoùm tuoåi 15-49 laø laø 0,44% trong naêm 2010 vaø döï kieán taêng leân 0,47% vaøo naêm 2012. Thöïc teá, nhoùm ngöôøi töø 20 ñeán 39 tuoåi chieám tôùi 80% toång soá ca nhieãm HIV ñaõ ghi nhaän. Tyû leä naøy cuõng taäp trung nhieàu vaøo caùc nhoùm “nguy cô cao�, bao goàm nhöõng ngöôøi tieâm chích ma tuùy, ngöôøi haønh ngheà maïi daâm, vaø nam giôùi quan heä tình duïc vôùi nam giôùi. Ví duï, tyû leä laây nhieãm trong soá nhöõng ngöôøi haønh ngheà maïi daâm ñaõ taêng töø 0,6% naêm 1994 ñeán 6,6% naêm 2002 (Anh et al, 2007). Phuï nöõ chieám ña soá trong nhoùm ngöôøi haønh ngheà maïi daâm vaø nam giôùi chieám ña soá trong hai nhoùm coøn laïi. Moät nhoùm khaùc ñöôïc xeáp vaøo nhoùm nguy cô cao laø nhöõng lao ñoäng nhaäp cö laø nam giôùi, caû trong nöôùc vaø quoác teá. Ñi xa nhaø moät thôøi gian daøi, raát nhieàu ngöôøi ñaõ sa vaøo tình duïc khoâng an toaøn vôùi nhieàu hôn moät ngöôøi vaø tieâm chích ma tuùy. Moät khaûo saùt tieán haønh ñoái vôùi 2.500 coâng nhaân di cö taïi Vieät Nam cho thaáy 60% trong soá ngöôøi ñöôïc ñieàu tra ñaõ coù gia ñình, vaø vì theá hoï ñaõ ñaët vôï mình vaøo ruûi ro khi baûn thaân hoï coù caùc haønh vi nguy cô. Taïi Haûi Phoøng, 20% soá ngöôøi ñöôïc hoûi cho bieát ñaõ coù ít nhaát moät laàn mua daâm trong thôøi gian 12 thaùng gaàn nhaát. Taïi Caàn Thô, tyû leä naøy laø 7%. Haàu heát nghieân cöùu veà laây nhieãm HIV vaø caùc chöông trình phoøng choáng HIV chuû yeáu taäp trung vaøo moät soá nhoùm ngöôøi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng laø coù haønh vi nguy cô nhöng laïi coù xu höôùng boû qua haäu quaû haønh vi cuûa nhoùm naøy ñoái vôùi baïn tình thaân maät cuûa hoï. Vì vaäy, caùc nghieân cöùu veà nhöõng ngöôøi nam giôùi mua daâm thöôøng taäp trung vaøo haønh vi tình duïc cuûa hoï vôùi tö caùch nhö moät khaùch haøng nhöng khoâng nghieân cöùu veà haønh vi tình duïc vôùi vôï hoï (UNAIDS/UNWOMEN, 2010). Moät nghieân cöùu (naêm 2002) taïi Haø Noäi cho thaáy moät phaàn ba nam giôùi ñoä tuoåi töø 18-55 coù quan heä tình duïc vôùi ngöôøi haønh ngheà maïi daâm ít nhaát moät laàn trong ñôøi, 45% ñaõ coù quan heä vôùi ngöôøi haønh ngheà maïi daâm ít nhaát naêm laàn nhöng chæ coù 36% noùi raèng hoï “luoân� söû duïng bao cao su. Moät nghieân cöùu khaùc cho thaáy raèng 30% hoaëc ít hôn ngöôøi haønh ngheà maïi daâm taïi haàu heát caùc tænh luoân söû duïng bao cao su vôùi nhöõng ñoái taùc thöôøng xuyeân cuûa mình. Anh et al (2010) cho thaáy raèng caû nam giôùi vaø nöõ giôùi ñeàu khoâng ñaùnh giaù ñuùng möùc hoaëc coi nheï nguy cô cuûa phuï nöõ veà khaû naêng laây nhieãm HIV töø baïn tình cuûa hoï, chuû yeáu laø vì thieáu hieåu bieát veà con ñöôøng vaø caùch thöùc laây nhieãm. Vì vaäy, ngoaøi vieäc taäp trung vaøo nhoùm nguy cô cao, vaán ñeà laây nhieãm HIV qua baïn tình thaân thieát cuõng caàn ñöôïc nghieân cöùu. Caùc bieän phaùp can thieäp y teá vaø can thieäp haønh vi nhaèm ngaên chaën söï laây lan HIV/AIDS ñaõ ñöôïc bieát ñeán moät caùch töông ñoái roäng raõi. Khoù khaên chính cuûa Vieät Nam laø vaán ñeà thaùi ñoä, thaønh kieán vaø nhaän thöùc veà nhöõng yeáu toá khaùc nhau coù theå taïo ra söï khaùc bieät. Nhoùm ngöôøi coù haønh vi nguy cô ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 39 cao thöôøng khoâng duøng bao cao su moät caùch thöôøng xuyeân hoaëc khoâng laøm xeùt nghieäm HIV thöôøng xuyeân do thieáu hieåu bieát hoaëc do bò phaân bieät ñoái xöû. Hôn nöõa, giam giöõ baét buoäc ñoái vôùi ngöôøi haønh ngheà maïi daâm vaø ngöôøi tieâm chích ma tuùy laøm cho vieäc tieáp caän dòch vuï ñieàu trò HIV caøng theâm khoù khaên. Söï baát bình ñaúng veà quyeàn cuõng vaãn toàn taïi khieán phuï nöõ, duø laø quan heä tình duïc coù tính chaát maïi daâm hay tình duïc trong hoân nhaân, cuõng khoù yeâu caàu baïn tình söû duïng bao cao su, thaäm chí ngay caû khi hoï bieát veà caùc nguy cô laây nhieãm. Ví duï, khi xem xeùt caùc baùo caùo laäp treân cô sôû 137 cuoäc goïi ñeán ñöôøng daây noùng veà choáng baïo löïc gia ñình cho thaáy raèng hôn moät nöûa phuï nöõ bieát choàng hoï coù quan heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân, nhöng caûm thaáy neáu yeâu caàu choàng söû duïng bao cao su seõ daãn ñeán gia taêng baïo löïc. Coù nhöõng chuaån möïc vaên hoùa veà giôùi tính vaø tình duïc laøm gia taêng söï kyø thò vaø phaân bieät ñoái xöû ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù nguy cô cao trong coäng ñoàng, vaø ñieàu naøy khieán hoï khoù coù theå coù ñöôïc thoâng tin hoaëc dòch vuï phoøng traùnh hoaëc chaêm soùc vaø ñieàu trò khi hoï bieát raèng mình ñaõ nhieãm HIV; vaø cuõng laøm cho hoï khoù thuù nhaän ñieàu naøy vôùi baïn tình cuûa mình. Cuõng theo caùc chuaån möïc gaén vôùi giôùi naøy thì phuï nöõ luoân phaûi tha thöù vaø chaáp nhaän toäi loãi cuûa choàng mình trong khi ngöôøi choàng neáu bieát vôï mình nhieãm HIV thì phaûi töø boû vôï. Vaø cuoái cuøng, coù moät thuaät ngöõ duøng trong nghieân cöùu cuûa Huy et al. laø “nghòch lyù� theå cheá, nhaèm moâ taû caùc chính saùch ñoái vôùi caùc ñoái töôïng coù nguy cô cao nhaát. Nhöõng ngöôøi tieâm chích ma tuùy vaø ngöôøi haønh ngheà maïi daâm ñöôïc coi laø “teä naïn xaõ hoäi� vaø nhöõng noã löïc ñöôïc thöïc hieän ñeå ñöa ra caùc quy ñònh tröøng phaït ñoái vôùi caùc loaïi haønh vi naøy nhieàu hôn nhieàu so vôùi noã löïc cung caáp dòch vuï döï phoøng vaø ñieàu trò caàn thieát ñeå kieåm soaùt naïn dòch HIV/AIDS. Caùc ñieàu kieän trong caùc trung taâm cai nghieän ma tuùy vaø nhaø tuø daønh cho nhöõng ngöôøi haønh ngheà maïi daâm vaø ngöôøi nghieän ma tuùy thöôøng laøm taêng möùc ñoä deã bò toån thöông cuûa hoï, bao goàm laây nhieãm HIV (UN ODC/UNAIDS, 2008). Nhö Anh et al ñaõ chæ roõ, möùc ñoä taùi phaïm cuûa nhöõng ngöôøi haønh ngheà maïi daâm raát cao: thieáu söï hoã trôï cuûa coäng ñoàng khi hoï rôøi caùc trung taâm naøy coù nghóa laø khoaûng 80% trong soá hoï seõ keát thuùc baèng vieäc tieáp tuïc bò baét quay trôû laïi caùc trung taâm ñoù. 2.10 Baïo löïc treân cô sôû giôùi vaãn laø vaán ñeà noåi coäm. Baïo löïc treân cô sôû giôùi ñöôïc ñöa ra thaønh moät vaán ñeà ñeå thaûo luaän trong VGA gaàn nhaát vaø VGA hieän taïi. Ñaây cuõng ñöôïc xem laø moät vaán ñeà trong baùo caùo MDG cuûa Vieät Nam. Cho ñeán nay, caùc thoâng tin veà baïo löïc gia ñình vaãn coøn raát haïn cheá, chæ coù moät soá nghieân cöùu ñònh löôïng treân quy moâ nhoû vaø nghieân cöùu ñònh tính nhöng cuõng ñuû ñeå chæ ra raèng vaán ñeà naøy coù toàn taïi. Moät soá caùc cuoäc khaûo saùt taàm quoác gia cuõng ñaõ ñöa ra caâu hoûi veà baïo löïc gia ñình. Nghieân cöùu Quoác gia veà Gia ñình ñöôïc tieán haønh naêm 2006 cho thaáy raèng 21% caëp vôï choàng ñaõ traûi qua ít nhaát moät loaïi hình baïo löïc gia ñình trong voøng 12 thaùng tröôùc ñoù (bao goàm baïo löïc qua lôøi noùi, tinh thaàn, tình duïc vaø thaân theå). Ñieàu tra ña chæ soá theo cuïm (MICS) cuûa Vieät Nam 2006 cho thaáy 64% phuï nöõ tuoåi töø 15-49 chaáp nhaän bò choàng ñoái xöû thoâ baïo nhö moät ñieàu bình thöôøng. Moät khaûo saùt taïi taùm tænh vaø thaønh phoá do UÛy ban caùc Vaán ñeà xaõ hoäi cuûa Quoác hoäi Vieät Nam cho thaáy 30 nöõ giôùi ñöôïc hoûi bò eùp quan heä tình duïc khoâng mong muoán vôùi choàng mình (Nguyeãn et al. 2008). 40 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Moät nghieân cöùu quoác gia veà vaán ñeà baïo löïc gia ñình ñaõ ñöôïc TCTK tieán haønh vaøo naêm 2010 vaø giuùp cung caáp moät böùc tranh ñaày ñuû hôn veà vaán ñeà naøy. Tyû leä gaùnh chòu baïo löïc thaân theå trong cuoäc ñôøi cuûa phuï nöõ do baïn trai hoaëc choàng mình gaây neân laø 31,5%, ôû khu vöïc noâng thoân cao hôn thaønh thò vaø vuøng Ñoâng Nam boä cao hôn vuøng Duyeân haûi Baéc vaø Nam Trung boä. Tyû leä baïo löïc hieän haønh (trong khoaûng thôøi gian 12 thaùng gaàn ñaây) trong nhoùm ngöôøi treû tuoåi cao hôn, vaø giaûm daàn theo ñoä tuoåi. Tình traïng baïo löïc naøy cuõng xaûy ra nhieàu hôn vôùi phuï nöõ ít hoaëc khoâng ñöôïc ñi hoïc. Baïo haønh trong thôøi gian mang thai ôû nhoùm ngöôøi naøy cuõng cao hôn. Baïo löïc tình duïc trong cuoäc ñôøi ngöôøi phuï nöõ chieám tyû leä ít hôn (10%) nhöng khoâng giaûm cho ñeán taàm tuoåi 50. Keát hôïp hai loaïi hình baïo löïc nhö neâu treân thì tyû leä vaøo khoaûng 34,4%, cho thaáy coù söï truøng laép 2 loaïi hình baïo löïc ñoù ôû treân moät ñoái töôïng. Laïm duïng tinh thaàn cao hôn hai tyû leä tröôùc raát nhieàu, toång coäng vaøo khoaûng 53,6%. Chæ coù 2,8% phuï nöõ gaây baïo löïc thaân theå ñoái vôùi ñoái taùc cuûa mình trong khi 87% nhöõng ngöôøi bò xaâm phaïm thaân theå maø khoâng phaûn khaùng. Khoaûng 10% phuï nöõ ñöôïc phoûng vaán noùi hoï ñaõ chòu baïo löïc thaân theå do moät ngöôøi khaùc khoâng phaûi laø baïn trai hay choàng cuûa hoï gaây ra, chuû yeáu laø caùc thaønh vieân nam khaùc trong gia ñình. 3% phuï nöõ noùi hoï bò ngöôøi laï laïm duïng tình duïc tröôùc tuoåi 15. Ñieàu ñaëc bieät laø, so vôùi caùc nöôùc khaùc söû duïng cuøng moät phöông phaùp khaûo saùt, Vieät Nam coù tyû leä baïo löïc thaân theå thaáp hôn möùc trung bình nhöng baïo löïc tinh thaàn laïi cao hôn. Khaûo saùt cuõng thu thaäp caùc thoâng tin veà quan ñieåm chung veà nguyeân nhaân baïo löïc. Theo nhöõng thoâng tin thu thaäp ñöôïc thì quan ñieåm vaø tö töôûng vaên hoùa ñaõ dung tuùng, thaäm chí khuyeán khích baïo löïc ñoái vôùi phuï nöõ. Coù moät tö töôûng chung phoå bieán ñoù laø nam giôùi vaø nöõ giôùi coù söï theå hieän töùc giaän khaùc nhau, raèng nam giôùi thaáy khoù kieåm soaùt ñöôïc söï töùc giaän vì baûn chaát sinh hoïc cuûa hoï vaø raèng baûn chaát cuûa phuï nöõ laø nhaãn nhòn. Trong caùc cuoäc phoûng vaán ñònh tính, nhöõng phuï nöõ ñaõ töøng phaûi chòu tình traïng baïo löïc cho bieát hoï thöôøng giöõ kín moïi chuyeän, thaäm chí khoâng keå cho caû nhöõng ngöôøi thaân thieát trong gia ñình. Khi hoï baùo caùo söï vieäc leân coâng an hoaëc cô quan coù thaåm quyeàn khaùc, toá caùo cuûa hoï thöôøng bò boû qua vaø hoï ñöôïc traû lôøi raèng ñaây laø chuyeän gia ñình. Thoâng thöôøng hoï thaáy mình coù traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng gì xaûy ra, vì phuï nöõ thöôøng caûm thaáy hoï coù vai troø taïo ra moät gia ñình toát. AÛnh höôûng cuûa tình traïng baïo löïc laø raát lôùn. Noù coù theå daãn tôùi thöông tích (ñoái vôùi 26% soá ngöôøi bò laïm duïng veà thaân theå hoaëc tình duïc) vaø caùc naïn nhaân thöôøng rôi vaøo tình traïng söùc khoûe keùm hoaëc suy suïp taâm lyù. Treân 30% trong soá hoï ñaõ töøng naïo huùt thai, so vôùi khoaûng treân 20% ngöôøi khoâng phaûi chòu baïo löïc. Vaø khaû naêng bò saûy thai cuûa hoï cuõng cao hôn khoaûng ba laàn. Phuï nöõ phaûi chòu baïo löïc thöôøng gaëp phaûi nhöõng vaán ñeà khoù khaên trong hoaït ñoäng haøng ngaøy, trí nhôù keùm, vaø ñi laïi khoù khaên. Nhöõng phuï nöõ nhö vaäy coù tyû leä con caùi coù vaán ñeà veà haønh vi (27%) nhieàu hôn nhöõng phuï nöõ khaùc (16%). Trong nhieàu tröôøng hôïp, con caùi cuûa hoï cuõng phaûi gaùnh chòu tình traïng baïo löïc. Moät haäu quaû nghieâm troïng khaùc cuûa tình traïng baïo löïc gia ñình laø söï chuyeån giao giöõa caùc theá heä. Nhöõng ngöôøi phuï nöõ ñaõ töøng gaùnh chòu tình traïng baïo löïc coù khaû naêng coù meï cuõng bò ñaùnh ñaäp cao gaáp hai laàn, vaø coù khaû naêng coù ngöôøi yeâu/choàng cuõng töøng chòu baïo haønh khi coøn nhoû hoaëc anh ta coù ngöôøi meï cuõng töøng chòu baïo haønh cao gaáp ba laàn. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 41 Cuoái cuøng, moät soá nghieân cöùu gaàn ñaây ñaõ tìm hieåu moái lieân heä giöõa tình traïng baïo löïc giôùi, tình duïc khoâng an toaøn vaø laây nhieãm HIV (UN 2010). Nghieân cöùu naøy cho bieát tình traïng baïo löïc tình duïc ñoái vôùi phuï nöõ, bao goàm caû trong hoân nhaân, ñaõ khieán ngöôøi phuï nöõ coù nguy cô bò laây nhieãm HIV cao hôn neáu nhö ngöôøi gaây ra tình traïng baïo löïc ñoù bò nhieãm HIV, khoâng chæ vì tình duïc baét buoäc thöôøng laø loaïi hình tình duïc khoâng an toaøn maø coøn vì tình duïc baïo haønh coù theå gaây ra caùc veát traày xöôùc laøm deã bò laây nhieãm HIV hôn. Hôn nöõa, vieäc laïm duïng thaân theå vaø tinh thaàn, hoaëc noãi sôï haõi bò laïm duïng nhö vaäy, laøm giaûm khaû naêng cuûa phuï nöõ trong vieäc thöông löôïng veà tình duïc an toaøn vôùi ñoái taùc cuûa mình. Coù ít nghieân cöùu veà moái lieân heä naøy taïi Vieät Nam nhöng nhöõng baèng chöùng ñöôïc neâu ôû ñaây cho thaáy caàn phaûi xem xeùt söï vieäc naøy moät caùch nghieâm tuùc. Nghieân cöùu naøy cho bieát 63% phuï nöõ bò baïo haønh thaân theå hoaëc tình duïc bieát veà Luaät phoøng choáng baïo löïc gia ñình. Caùc cuoäc phoûng vaán chi tieát ñaõ cho thaáy raát nhieàu phuï nöõ thaáy phaùp luaät raát höõu ích vì noù giuùp phuï nöõ töï tin hôn trong vieäc baûo veä baûn thaân vaø baùo caùo söï vieäc bò baïo haønh. Moät soá thaáy raèng luaät naøy ñaõ göûi tôùi moät thoâng ñieäp cho nam giôùi veà haønh ñoäng cuûa hoï. Tuy nhieân, raát ít ngöôøi ñöôïc phoûng vaán, caû baûn thaân ngöôøi phuï nöõ, beân cung caáp dòch vuï y teá vaø laõnh ñaïo caáp xaõ, bieát quy ñònh chi tieát cuûa luaät. Ñieàu naøy giaûi thích vì sao caùc tröôøng hôïp baïo haønh khoâng ñöôïc ñoái phoù moät caùch hieäu quaû. Caùc cuoäc phoûng vaán vôùi caùc chuyeân gia y teá cho thaáy baûn thaân caùc chuyeân gia y teá ñoù cuõng thieáu thoâng tin veà vieäc möùc ñoä cuûa vaán ñeà baïo löïc giöõa caùc baïn tình thaân maät trong khu vöïc cuûa hoï (Krantz et al. 2005). ÔÛ caáp xaõ vaø ñoâi khi caáp thoân coù caùc nhoùm hoøa giaûi, vôùi thaønh phaàn laø nhöõng caù nhaân coù uy tín chòu traùch nhieäm laøm trung gian hoøa giaûi, nhöng khoâng roõ möùc ñoä thaønh coâng cuûa nhöõng nhoùm naøy ñeán ñaâu. Thaønh vieân cuûa nhöõng nhoùm hoøa giaûi ñoù khoâng caàn phaûi hoïc qua baát kyø khoùa ñaøo taïo naøo, vaø vieäc hieän nay caùc chuyeân gia y teá khoâng bieát gì hoaëc mieãn cöôõng can thieäp khoâng phaûi laø ñieàu ngaïc nhieân. Caùc dòch vuï tö vaán caàn ñöôïc taêng cöôøng vaø caùc chöông trình ñaøo taïo caàn ñöôïc toå chöùc cho caùc nhaân vieân chaêm soùc y teá, hoäi vieân Hoäi phuï nöõ ñòa phöông vaø caùc nhoùm hoøa giaûi. Ngaønh y teá caàn chuû trì phoái hôïp hoaït ñoäng naøy. Moät con ñöôøng ñeå giaûm baïo löïc gia ñình ñaùng ñeå nghieân cöùu ñoù laø taêng cöôøng quyeàn söû duïng ñaát cuûa phuï nöõ. Quyeàn sôû höõu cuûa phuï nöõ ñoái vôùi ñaát vaø/hoaëc nhaø ñöôïc nhaän thaáy laø ñi ñoâi vôùi vieäc giaûm tình traïng baïo löïc gia ñình trong nhieàu boái caûnh. Moái quan heä naøy vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu taïi Vieät Nam nhöng coù nhöõng baèng chöùng cho thaáy vieäc coù ñöôïc quyeàn söû duïng ñaát ñaõ giuùp naâng cao quyeàn thöông löôïng cuûa phuï nöõ trong gia ñình cuõng nhö laø choã döïa cho hoï trong tröôøng hôïp phaùt sinh tranh chaáp. Theo khaûo saùt cuûa Ngaân haøng Theá giôùi ñaõ trích daãn ôû treân, khoaûng 85% nam giôùi vaø nöõ giôùi ñoàng yù raèng vieäc ñoàng sôû höõu ñoái vôùi giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñaõ cuûng coá ñòa vò cuûa ngöôøi phuï nöõ trong gia ñình vaø coäng ñoàng. Ngöôïc laïi, quyeàn ñoàng sôû höõu cuõng giuùp ngaên chaën haønh vi ñoäc ñoaùn cuûa ngöôøi choàng. Maëc duø giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù teân moät ngöôøi khoâng coù nghóa laø khoâng theå coi ñaát laø taøi saûn chung, giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñoàng sôû höõu cho pheùp coù söï baûo ñaûm chaéc chaén hôn nhieàu trong tröôøng hôïp xaûy ra xung ñoät. Döõ lieäu cuõng theå hieän möùc 42 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ñoä ñoàng quyeát ñònh cao hôn trong caùc hoä gia ñình coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñoàng sôû höõu so vôùi nhöõng hoä chæ coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñôn sôû höõu (88% so vôùi möùc 64%). Coù moät ñieåm nöõa caàn phaûi löu yù, tuy nhieân vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu kyõ, ñoù laø baïo löïc giôùi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi coù quan heä ñoàng tính nam hoaëc nöõ. Moät nghieân cöùu ñònh tính môùi ñaây cho bieát baïo löïc daïng naøy coù theå coù taùc ñoäng huûy hoaïi raát lôùn, daãn ñeán haäu quaû laø naïn nhaân boû hoïc hoaëc thaäm chí töï töû. Vaø maëc duø baïo löïc daïng naøy thöôøng dieãn ra trong gia ñình, nhöng cuõng coù theå dieãn ra ôû nhöõng nôi coâng coäng nhö tröôøng hoïc hoaëc ñoàn coâng an (Anh, et al. 2011). 2.11 Vaán ñeà söùc khoûe cuûa nam giôùi: thuoác laù vaø röôïu Treân theá giôùi, nam giôùi thöôøng chòu nhieàu vaán ñeà veà söùc khoûe lieân quan ñeán nhöõng haønh vi ruûi ro, vaø ôû Vieät Nam cuõng vaäy, ñaëc bieät laø lieân quan ñeán vieäc söû duïng thuoác laø vaø röôïu. Theo Khaûo saùt Haønh vi huùt thuoác laù treân ngöôøi tröôûng thaønh toaøn caàu 2010 (WHO), 47,4% nam giôùi treân 15 tuoåi coù huùt thuoác, trong khi con soá ñoù ñoái vôùi nöõ giôùi laø 1,4%. Caùch bieät lôùn veà tyû leä huùt thuoác xeùt theo giôùi khoâng phaûi laø ñieàu baát thöôøng taïi caùc nöôùc Ñoâng AÙ vaø khu vöïc Thaùi Bình Döông. Ví duï, döõ lieäu cuûa Trung Quoác naêm 2006 cho thaáy 59,5% nam giôùi huùt thuoác so vôùi con soá nöõ giôùi laø 3,7%. Khoaûng caùch töông töï cuõng toàn taïi trong caû khu vöïc: Indonesia (61,7% so vôùi 5,2%), Laøo (64% so vôùi 15,3%), Haøn Quoác (53,3% so vôùi 5,7%) vaø Tonga (62,3 so vôùi 15%). Haønh vi naøy khieán nam giôùi gaëp raát nhieàu ruûi ro veà söùc khoûe, tính treân toaøn caàu, WHO öôùc tính khoaûng moät nöûa soá ngöôøi huùt thuoác seõ cheát vì nhöõng nguyeân nhaân lieân quan ñeán thuoác laù. Khoaûng caùch giôùi töông töï cuõng toàn taïi lieân quan ñeán vieäc söû duïng röôïu, coù khoaûng 5,7% nam giôùi Vieät Nam bò xem laø nghieän röôïu naëng trong khi nöõ giôùi chæ laø 0,6% (WHO). Nhöõng haønh vi naøy bò aûnh höôûng bôûi caùc quan nieäm xaõ hoäi noùi chung, nieàm tin mang tính ñaëc thuø vaên hoùa veà söùc khoûe, vaø moâi tröôøng xung quanh. Ñoái vôùi ñaøn oâng, huùt thuoác vaø uoáng röôïu ñöôïc xem laø nhöõng haønh ñoäng theå hieän nam tính, vaø caùc nghieân cöùu cho thaáy nam giôùi thöôøng thaáy aùp löïc lôùn khi phaûi ñoái maët vôùi quan ñieåm xaõ hoäi laø ñaøn oâng phaûi maïnh meõ vaø cöùng raén. Ñieàu ngöôïc laïi cuõng ñuùng vôùi nöõ giôùi. Moät nghieân cöùu gaàn ñaây taïi Vieät Nam cho thaáy lyù do cô baûn khieán phuï nöõ khoâng huùt thuoác laø vì hoï tin raèng “phuï nöõ khoâng neân huùt thuoác�. Treân ba phaàn tö phuï nöõ treû Vieät Nam taïi thaønh thò cho bieát tyû leä nöõ giôùi huùt thuoác thaáp laø do chuaån möïc xaõ hoäi veà giôùi (töùc laø xaõ hoäi khoù chaáp nhaän nhöõng phuï nöõ huùt thuoác). Chæ 20% noùi raèng tyû leä phuï nöõ huùt thuoác thaáp laø vì quan ngaïi ñeán vaán ñeà söùc khoûe (http://www.who.int/gender/documents/Gender_Tobacco_2.pdf) Ngoaøi ra, soá naêm soáng ñieàu chænh theo beänh taät (DALY) bò maát ñi do thöông tích ôû nam giôùi Vieät Nam cao gaáp 2,5 laàn so vôùi nöõ giôùi (Nhung, et al. 2008), moät phaàn laø do vai troø giôùi khaùc nhau, song cuõng vì moät nguyeân nhaân nöõa laø möùc ñoä coù haønh vi nguy cô cuûa nam giôùi cao hôn, ví duï nhö khi laùi xe. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 43 2.12 Giôùi vaø tuoåi: Phuï nöõ coù tuoåi goùa choàng chieám tæ leä cao trong soá ngöôøi ngheøo Cuoái cuøng, coù baèng chöùng noåi leân cho thaáy yeáu toá giôùi laø moät khía caïnh phuø hôïp ñeå ñeà caäp ñeán vaán ñeà ngöôøi cao tuoåi. Cô caáu daân soá cuûa Vieät Nam ñang cho thaáy caùc thay ñoåi cô caáu daân soá hieän taïi maø Vieät Nam ñang traûi qua. Trong khi ôû ñoä tuoåi treû nam nhieàu hôn nöõ, thì ôû ñoä tuoåi giaø, nöõ giôùi nhieàu hôn nam giôùi. Söï giao thoa giöõa ñoä tuoåi vaø giôùi döôøng nhö coù moái lieân heä ngaøy caøng chaët cheõ hôn vôùi tình traïng ngheøo. Hieän taïi, chæ khoaûng 26% ngöôøi giaø nhaän ñöôïc chính saùch hoã trôï cuûa Chính phuû vaø coù löông höu. Tuy nhieân, tæ leä naøy ñoái vôùi caùc cuï oâng laø 33% trong khi ñoái vôùi caùc cuï baø chæ coù 19%. Khi tieán haønh khaûo saùt möùc ngheøo cuûa nhöõng ngöôøi cao tuoåi, khaùc bieät veà giôùi khoâng cao laém khi caùc bieán veà tình traïng hoân nhaân vaø caùch toå chöùc cuoäc soáng ñöôïc kieåm soaùt (Friedman et al, 2003). Nguoàn thu nhaäp chuû yeáu cuûa haàu heát ngöôøi cao tuoåi - con caùi göûi tieàn cho boá meï - ít coù khaùc bieät veà giôùi, maëc duø ñoâi khi coù nhöõng khaùc bieät coù tính heä thoáng veà xu höôùng soáng chung giöõa caùc theá heä vaø caùch thöùc chuyeån tieàn. Vaán ñeà thöôøng gaëp hôn laø quyeàn kieåm soaùt ñoái vôùi taøi saûn, vì phuï nöõ lôùn tuoåi thöôøng ít ñöôïc ghi teân trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát. Moät ñieàu quan troïng caàn löu yù laø vieäc khoâng ñöa vaán ñeà aûnh höôûng veà giôùi trong caùc nghieân cöùu veà phuï nöõ coù tuoåi laø keát quaû cuûa vieäc kieåm soaùt caùc bieán hoân nhaân vaø tuoåi taùc. Nhöõng phuï nöõ cao tuoåi thöôøng coù möùc soáng thaáp nhaát trong theá heä cuûa hoï. Nhöng khi phuï nöõ soáng ôû möùc thaáp, nguyeân nhaân chuû yeáu laø vì hoï thöôøng cao tuoåi hôn so vôùi möùc trung bình, vaø thöôøng soáng moät mình vaø/hoaëc ñaõ maát heát cuûa caûi - bao goàm caû vieäc löông höu cuûa ngöôøi choàng seõ khoâng coøn khi ngöôøi choàng ñoù maát ñi. Tuy nhieân, ñieàu naøy coù theå giaûm nheï phaàn naøo vì thöïc teá nhöõng ngöôøi giaø neo ñôn thöôøng coù con chaùu chaêm soùc. Nhieàu phuï nöõ soáng moät mình hôn laø nam giôùi - 67% hoä gia ñình ñoäc thaân laø phuï nöõ - vaø ñieàu naøy döôøng nhö taêng leân theo tuoåi taùc, ñaëc bieät laø sau tuoåi 65 (Khaûo saùt nhaø ôû 2009). Raát nhieàu phuï nöõ laø goùa phuï, vaø nhö ñaõ neâu, nhöõng hoä gia ñình coù chuû hoä laø nhöõng goùa phuï thöôøng naèm trong nhoùm ngheøo nhaát. Tình huoáng naøy khoâng chæ xaûy ra ôû rieâng Vieät Nam maø xaûy ra taïi nhieàu quoác gia trong khu vöïc, nôi nhöõng ngöôøi phuï nöõ cao tuoåi ôû khu vöïc noâng thoân thöôøng laø nhöõng ngöôøi ngheøo nhaát so vôùi theá heä cuûa hoï (Long vaø Pfau 2008, Khan 2001) trong ñieàu kieän hoï ñaõ nhieàu tuoåi, vaø thöôøng soáng ñôn thaân vaø/hoaëc heát taøi saûn. Ví duï ôû Cam-pu-chia, tyû leä phuï nöõ goùa choàng cao gaáp ñoâi tyû leä ñaøn oâng goùa vôï (Knodel vaø Zimmer 2009). Taïi Indonesia, cheânh leäch cuõng raát lôùn. 58% phuï nöõ cao tuoåi goùa choàng so vôùi chæ coù 12% nam giôùi cao tuoåi goùa vôï (Kreager vaø Schroder-Butterfull, 2009) Ngoaøi ra, döõ lieäu 2009 cuõng theå hieän raèng maëc duø soá löôïng ngöôøi taøn taät ôû Vieät Nam taêng leân theo ñoä tuoåi cho caû nam giôùi vaø nöõ giôùi (töông töï nhö nhöõng nöôùc khaùc, WHO vaø Ngaân haøng Theá giôùi 2011), tyû leä phuï nöõ trong nhoùm ngöôøi taøn taät treân 60 tuoåi laø cao hôn nam giôùi. Nhöõng raøo caûn ñoái vôùi ngöôøi giaø trong vieäc tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán chaát löôïng cuoäc soáng cuûa hoï, ñoàng thôøi aùp ñaët theâm chi phí cho gia ñình hoï (Braithwaite vaø Mont 2009). Thöïc teá, 44 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM taïi Vieät Nam moät nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng vieäc coù moät thaønh vieân khuyeát taät trong gia ñình laøm chi phí sinh hoaït taêng theâm 11%. Ñieàu chænh naøy seõ khieán tyû leä hoä ngheøo coù thaønh vieân khuyeát taät taêng leân ñaùng keå. Vaø ñaây laø moät vaán ñeà maø phuï nöõ thöôøng gaëp phaûi hôn, do tyû leä ngöôøi khuyeát taät taïi Vieät Nam laø 8,5% ñoái vôùi nöõ giôùi vaø 6,6% ñoái vôùi nam giôùi, vaø cheânh leäch naøy coù theå ñöôïc giaûi thích baèng tuoåi thoï (Mont vaø Cuong 2011). Vaán ñeà veà quyeàn söû duïng ñaát cuõng coù nhöõng taùc ñoäng quan troïng veà giôùi. Ñoái vôùi nhieàu phuï nöõ, teân cuûa hoï coù trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát laø moät nhaân toá baûo toaøn cho tuoåi giaø cuûa hoï - hoaëc laøm nguoàn sinh keá cho con caùi, nhöõng ngöôøi chaêm nuoâi hoï hoaëc laøm taøi saûn cho thueâ ñeå kieám thu nhaäp. Vì vaäy, maëc duø nhöõng phuï nöõ naøy ñöôïc con chaùu chaêm soùc vaãn khoâng caûm thaáy mình laø moät gaùnh naëng cho con caùi. Nhö ñaõ neâu ôû treân, döôùi moät phaàn hai soá phuï nöõ cao tuoåi soáng trong caùc hoä gia ñình coù giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù teân treân giaáy ñoù. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 45 CHÖÔNG 3 VA�N ÑEÀ GIÔÙI VAØ VIEÄC LAØM: THOAÙT NGHEØO, ÑOÙNG GOÙP VAØO TAÊNG TRÖÔÛNG 3.1 Giôùi thieäu “Kinh nghieäm quoác teá cho thaáy vieäc tieáp caän vôùi vieäc laøm oån ñònh vaø mang laïi thu nhaäp laø moät vaø coù leõ laø moái lieân heä chính giöõa taêng tröôûng kinh teá vaø giaûm ngheøo. Vì vaäy, taïo ra theâm nhieàu cô hoäi vieäc laøm toát hôn ñöôïc coi laø ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi vieäc taïo ra con ñöôøng thoaùt ngheøo vaø giaûm bôùt möùc ñoä deã toån thöông� (Theo Baùo caùo Ñaùnh giaù chung Quoác gia) Neáu muoán cuûng coá vò trí laø nöôùc coù thu nhaäp trung bình trong nhöõng naêm tôùi, Vieät Nam seõ caàn phaûi duy trì ñöôïc thaønh tích giaûm ngheøo vaø taêng tröôûng kinh teá beàn vöõng. Nhö ñaõ chæ ra trong phaàn ñaàu cuûa baûn Ñaùnh giaù Chung Quoác gia, coâng aên vieäc laøm taïo neân moái lieân keát quan troïng giöõa caùc noã löïc naøy. Maëc duø tyû leä sinh thoâ cuûa caû nöôùc giaûm ñaõ daãn tôùi tyû leä phuï thuoäc giaûm: töø 70 vaøo naêm 2000 xuoáng 54 vaøo naêm 2008, daân soá vaãn tieáp tuïc taêng tröôûng khoaûng 1,3% moät naêm. Nhö vaäy trung bình moãi naêm töø 2000 ñeán 2007 coù theâm 1,06 trieäu ngöôøi ñöôïc boå sung vaøo löïc löôïng lao ñoäng, ñöa toång soá lao ñoäng caû nöôùc leân 46,7 trieäu ngöôøi (Boä LÑTB&XH/ILO 2007). Neàn kinh teá phaûi taïo ra vieäc laøm cho taát caû nhöõng ngöôøi naøy ñeå duy trì tyû leä coù vieäc laøm hieän taïi, nhöng tyû leä maø möùc ñoä taêng tröôûng GDP taïo ra vieäc laøm taïi Vieät Nam - ñoä co giaõn cuûa vieäc laøm theo toång GDP - chæ laø 0,28 trong giai ñoaïn 2004 vaø 2008. Ñieàu naøy coù nghóa laø cöù taêng 1% GDP seõ khieán vieäc laøm taêng leân 0,28% (ILO/BLÑTBXH 2010). Trong khi con soá naøy laø 0,58% taïi Singapore vaø Philippines laø töø 0,32% ñeán 0,47% taïi Cam-pu-chia, Laøo, Indonesia vaø Malaysia. Neáu khoâng coù chieán löôïc taêng tröôûng höôùng vaøo taïo theâm coâng aên vieäc laøm, vôùi söï hoã trôï cuûa caùc hình thöùc ñaàu tö vaø phaùt trieån nguoàn nhaân löïc phuø hôïp, vieäc môû roäng löïc löôïng lao ñoäng nhö vaäy coù theå seõ daãn ñeán vieäc taêng tyû leä thaát nghieäp vaø thieáu vieäc laøm. Taïo ñuû coâng aên vieäc laøm khoâng phaûi laø thaùch thöùc duy nhaát. Nhö BLÑTBXH ñaõ chæ ra (2011), Vieät Nam daønh öu tieân cao cho vieäc phaùt trieån thò tröôøng lao ñoäng coâng baèng vaø hoäi nhaäp nhö laø yeáu toá quan troïng cuûa chieán löôïc phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi 10 naêm (2011-2020). Nhö ñaõ nhaán maïnh trong phaàn ñaàu cuûa chöông naøy, taïo ra theâm nhieàu cô hoäi vieäc laøm toát hôn ñöôïc coi laø ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi vieäc taïo ra con ñöôøng thoaùt ngheøo vaø giaûm möùc ñoä deã bò toån thöông�. Nhö haàu heát caùc quoác gia coù thu nhaäp thaáp vaø nhieàu quoác gia coù thu nhaäp trung bình, thaùch thöùc chính ñoái vôùi vieäc caûi thieän chaát löôïng vieäc laøm ôû Vieät Nam naèm ôû vieäc giaûi quyeát möùc ñoä vieäc laøm phi chính thöùc trong neàn kinh teá. Maëc duø soá lieäu veà khu vöïc naøy cho ñeán gaàn ñaây vaãn mang tính chaép vaù vaø khoâng ñaùng tin caäy, nhöng roõ raøng vieäc laøm khoâng chính thöùc chieám tyû leä lôùn trong toång soá vieäc laøm. Moät böùc tranh roõ raøng hôn ñaõ hình thaønh sau nhöõng noã löïc gaàn ñaây cuûa TCTK nhaèm thieát keá laïi ÑTLÑ ñeå giuùp cho vieäc ñaùnh giaù khu vöïc vieäc laøm phi chính thöùc. ÑTLÑ phaân chia neàn 46 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM kinh teá ra laøm 3 khu vöïc: chính thöùc, phi chính thöùc vaø khu vöïc noâng nghieäp. Khu vöïc chính thöùc chuû yeáu bao goàm vieäc laøm trong khoái nhaø nöôùc cuøng vôùi coâng vieäc ôû caùc doanh nghieäp tö nhaân lôùn coù voán ñaàu tö trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi, chieám khoaûng 18% toång vieäc laøm. Khu vöïc kinh teá phi chính thöùc bao goàm “taát caû caùc doanh nghieäp khoâng coù tính chaát phaùp nhaân, taïo ra ít nhaát moät soá haøng hoùa vaø dòch vuï ñeå baùn hoaëc trao ñoåi, khoâng coù ñaêng kyù vaø tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng phi noâng nghieäp (Cling et al. 2010: p. 6). Maët khaùc, vieäc laøm phi chính thöùc ñöôïc ñònh nghóa laø toaøn boä vieäc laøm khoâng coù baûo hieåm xaõ hoäi, bao goàm haàu heát nhöõng ngöôøi lao ñoäng trong caùc khu vöïc noâng nghieäp vaø phi chính thöùc, vaø bao goàm caû nhöõng ngöôøi lao ñoäng trong caùc doanh nghieäp chính thöùc nhöng coù quan heä lao ñoäng phi chính thöùc. Vì vaäy, vieäc laøm phi chính thöùc coù ôû trong caû 3 khu vöïc naøy cuûa neàn kinh teá. Theo soá lieäu öôùc tính hieän taïi, vieäc laøm khoâng chính thöùc chieám treân 70% toång soá vieäc laøm vaø vì vaäy phaûi ñöôïc xem laø ñoäng löïc chính chöa ñöôïc coâng nhaän cuûa neàn kinh teá. Nhö chuùng toâi ñaõ chæ ra trong Chöông 1, giai ñoaïn keå töø khi thöïc hieän VGA laàn tröôùc laø moät trong nhöõng giai ñoaïn coù thay ñoåi lôùn veà kinh teá vó moâ, bao goàm vieäc gia nhaäp WTO, moät thôøi kyø giaù caû haøng hoùa gia taêng, khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu cuõng nhö söï dòch chuyeån sang nöôùc coù thu nhaäp trung bình. Möùc ñoä tham gia cao vaøo löïc löôïng lao ñoäng cuûa nam giôùi vaø nöõ giôùi ôû Vieät Nam ñoàng nghóa vôùi vieäc caû hai nhoùm naøy ñaõ tröïc tieáp bò aûnh höôûng bôûi taùc ñoäng cuûa caùc thay ñoåi naøy ñoái vôùi caùc cô hoäi thò tröôøng lao ñoäng, nhöng khoâng nhaát thieát ôû möùc ñoä nhö nhau. Trong chöông naøy, chuùng toâi döïa treân caùc soá lieäu quoác gia ñeå theo doõi caùc xu höôùng chung veà kinh nghieäm thò tröôøng lao ñoäng cuûa nam giôùi vaø nöõ giôùi keå töø laàn thöïc hieän VGA tröôùc ñaây. Sau ñoù, chuùng toâi xem xeùt caùc ví duï veà caùc nhoùm ngöôøi lao ñoäng cuï theå trong caû lónh vöïc lao ñoäng chính thöùc vaø khoâng chính thöùc, maø kinh nghieäm cuûa hoï trong nhöõng naêm gaàn ñaây raát phuø hôïp ñeå xaây döïng caùc chính saùch trong töông lai veà taêng tröôûng kinh teá vaø giaûm ngheøo. 3.2 Theo doõi caùc taùc ñoäng veà giôùi cuûa cuoäc khuûng hoaûng ñoái vôùi caùc thò tröôøng lao ñoäng 3.2.1 Tyû leä tham gia thò tröôøng lao ñoäng taêng nhöng laïi taêng tyû leä thaát nghieäp vaø thieáu vieäc laøm Theo caùc cuoäc Ñieàu tra Löïc löôïng Lao ñoäng, tyû leä tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng ñaõ giaûm ñeàu trong giai ñoaïn 1997- 2007. Ñieàu naøy phaûn aùnh thöïc teá laø caùc nhoùm ngöôøi coù tuoåi ñôøi treû hôn coù thôøi gian ñi hoïc laâu hôn vaø nhoùm ngöôøi coù tuoåi ñôøi cao hôn rôøi löïc löôïng lao ñoäng sôùm hôn. Xu höôùng naøy ñaõ bò phaù vôõ trong gia ñoaïn 2007 vaø 2009 vôùi baèng chöùng laø tyû leä tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng taêng: töø 78,4% leân 81% ñoái vôùi nam giôùi vaø töø 70,5% leân 72,3% ñoái vôùi nöõ giôùi (ILO, 2010; Pierre, 2011). Möùc taêng cao nhaát thuoäc caùc nhoùm tuoåi coù tyû leä giaûm nhieàu nhaát trong kyø tröôùc. Möùc taêng cao thuoäc veà nhoùm ngöôøi ñoä tuoåi 15 - 19, vaø tyû leä nöõ giôùi trong nhoùm tuoåi naøy tham gia vaøo thò tröôøng lao ñoäng taêng töø 36,4% leân 43,6% so vôùi möùc taêng cuûa nam giôùi laø 38,1% leân 43,8%. Nhoùm tuoåi treân 50 cuõng taêng nhöng ôû möùc töông ñoái thaáp töø 55,6% leân 58,9% (Pierre, 2011). ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 47 Dó nhieân laø khoâng phaûi taát caû nhöõng ngöôøi tham gia löïc löôïng lao ñoäng ñeàu tìm ñöôïc vieäc laøm hay ôû möùc ñoä maø hoï mong muoán, vaø phaûi phaân bieät giöõa ngöôøi coù vieäc laøm, khoâng coù vieäc laøm vaø thieáu vieäc laøm trong löïc löôïng lao ñoäng. Nhìn chung, khuûng hoaûng kinh teá ñaõ khieán nhoùm ngöôøi treû tuoåi vaø ngöôøi giaø quay trôû laïi löïc löôïng lao ñoäng. Maëc duø tæ leä tham gia thò tröôøng lao ñoäng phuï nöõ taêng cao hôn nam giôùi, hieän töôïng naøy cuõng ñi ñoâi vôùi vieäc taêng tyû leä ngöôøi khoâng coù vieäc laøm vaø thieáu vieäc laøm. Tyû leä thaát nghieäp taêng trong thôøi gian töø naêm 2007 ñeán 2009 töø 1,9% leân 2,5% ñoái vôùi nam giôùi vaø töø 2,0% leân 2,7% ñoái vôùi nöõ giôùi (ILO 2010). Ngoaøi ra tæ leä thieáu vieäc laøm cuõng taêng1 töø 4.8% leân 6.8%. Khoaûng 25% coâng nhaân laøm treân moät coâng vieäc trong naêm 2009, so vôùi con soá 17,6% trong naêm 2007. 3.2.2 Nöõ giôùi ra khoûi khu vöïc noâng nghieäp chaäm hôn nam giôùi Khuûng hoaûng kinh teá khoâng laøm ñaûo ngöôïc xu höôùng dòch chuyeån lao ñoäng ra khoûi khu vöïc noâng nghieäp cuõng nhö cuõng khoâng laøm thay ñoåi baûn chaát phaân bieät giôùi trong söï dòch chuyeån naøy. Phuï nöõ ra khoûi khu vöïc noâng nghieäp chaäm hôn nam giôùi: tyû leä nam giôùi laøm vieäc trong khu vöïc noâng nghieäp giaûm töø 47,2% naêm 2007 xuoáng coøn 45,2% naêm 2009 trong khi tyû leä nöõ giôùi giaûm töø 51,5% xuoáng coøn 50%. Ñieàu naøy daãn tôùi vieäc taêng tyû leä lao ñoäng trong khu vöïc coâng nghieäp cuûa nam giôùi töø 24,5% leân 26,4% vaø con soá naøy ñoái vôùi nöõ giôùi laø 16,1% ñeán 17,0%. Tyû leä nam giôùi laøm vieäc trong khu vöïc dòch vuï vaãn khoâng thay ñoåi (28,2%) nhöng taêng nheï töø 32,4% leân 33,1% ñoái vôùi nöõ giôùi. Nhö vaäy, tyû leä lao ñoäng nam giôùi trong khu vöïc noâng nghieäp vaãn cao vaø tyû leä naøy ñoái vôùi nöõ giôùi coøn cao hôn. Öôùc tính chæ soá Duncan, moät thöôùc ño thöôøng ñöôïc duøng ñeå ño löôøng möùc ñoä phaân bieät vieäc laøm, cho thaáy haàu nhö khoâng coù thay ñoåi trong möùc ñoä taäp trung vieäc laøm theo khu vöïc xeùt veà giôùi trong giai ñoaïn töø 2006 ñeán 2008 (Rodgers and Menon, 2010). Chæ soá Duncan chæ ra tyû leä phaàn traêm cuûa taát caû caùc lao ñoäng nöõ phaûi chuyeån ñoåi coâng vieäc ñeå caân baèng möùc phaân boå vieäc laøm giöõa nam giôùi vaø nöõ giôùi. Theo soá lieäu döôùi ñaây, tyû leä naøy ñaõ gaàn nhö khoâng thay ñoåi vaø duy trì ôû möùc treân 70 ñoái vôùi khu vöïc thaønh thò vaø taêng nheï töø 49,9% ñeán 51,7% taïi caùc khu vöïc noâng thoân. Caùc öôùc tính naøy cuõng cho thaáy khoaûng 70% phuï nöõ seõ phaûi chuyeån vieäc laøm töø khu vöïc naøy sang khu vöïc khaùc ñeå caân baèng möùc phaân boå vieäc laøm vôùi nam giôùi taïi caùc khu vöïc thaønh thò trong khi taïi caùc khu vöïc noâng thoân, khoaûng moät nöûa soá nöõ giôùi seõ phaûi thöïc hieän chuyeån ñoåi. Möùc ñoä phaân bieät giôùi taïi caùc khu vöïc noâng thoân thaáp hôn theå hieän möùc ñoä taäp trung cao hôn cuûa caû nam giôùi vaø nöõ giôùi vaøo khu vöïc noâng nghieäp. 1 Tæ leä phaàn traêm soá ngöôøi coù vieäc laøm nhöng laøm vieäc döôùi 35 giôø moät tuaàn vaø saün saøng laøm vieäc nhieàu giôø hôn. 48 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Hình 3.1-- Chæ soá Duncan veà Phaân bieät ngaønh ngheà, Vieät Nam Ñoâ thò Ñoâ thò Noâng thoân Noâng thoân Boùc taùch chi tieát hôn tình hình tham gia lao ñoäng cho thaáy söï phaân bieät veà giôùi theo caùc tieåu ngaønh ngoaøi noâng nghieäp. Taïi caùc vuøng noâng thoân, nam giôùi thöôøng laøm vieäc trong lónh vöïc vaän chuyeån vaø truyeàn thoâng vaø phaân boå töông ñoái ñoàng ñeàu trong lónh vöïc baùn leû, vaän taûi vaø truyeàn thoâng, kinh doanh vaø dòch vuï taøi chính trong khi nöõ giôùi chuû yeáu taäp trung trong lónh vöïc saûn xuaát (deät/may, goã/ giaáy vaø thöïc phaåm/nöôùc giaûi khaùt), baùn leû/baùn sæ vaø giaùo duïc/dòch vuï vaên hoùa. Taïi caùc vuøng ñoâ thò, nam giôùi taäp trung trong lónh vöïc vaän taûi vaø vieãn thoâng, kinh doanh vaø dòch vuï taøi chính, giaùo duïc, dòch vuï y teá vaø vaên hoùa. Nöõ giôùi thöôøng coù xu höôùng laøm caùc coâng vieäc buoân baùn, chuû yeáu laø baùn leû, khaùch saïn/nhaø haøng, giaùo duïc, y teá vaø dòch vuï vaên hoùa, kinh doanh vaø dòch vuï taøi chính. 3.2.3 Taêng tyû leä vieäc laøm deã bò toån thöông, chaát löôïng vieäc laøm giaûm suùt Maëc duø xu höôùng chaát löôïng vieäc laøm trong giai ñoaïn ñang xem xeùt döôøng nhö coù söï pha troän, böùc tranh toaøn caûnh vaãn laø söï suy giaûm chaát löôïng vieäc laøm, vaø nöõ giôùi gaùnh chòu nhieàu hôn nam giôùi. Moät soá thöôùc ño chaát löôïng khaùc nhau ñaõ ñöôïc söû duïng. Moät thöôùc ño lieân quan ñeán tính chaát chính thöùc cuûa vieäc laøm. Thöôùc ño thöù hai taäp trung vaøo tình traïng vieäc laøm, phaân bieät giöõa vieäc laøm ñöôïc traû coâng/löông, lao ñoäng töï doanh vaø coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû coâng. Coâng vieäc töï doanh coù theå ñöôïc chia nhoû thaønh töï laøm chuû vaø vieäc laøm töï do2. Coâng vieäc töï do vaø coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông ñöôïc ILO coi laø “coâng vieäc deã bò toån thöông�. Maëc duø moät soá hình thöùc vieäc laøm ñöôïc traû coâng, ñaëc bieät laø vieäc laøm coâng nhaät, cuõng ñöôïc xeáp vaøo nhoùm naøy, song ñaây laø moät nhoùm coù thaønh phaàn phöùc taïp hôn nhieàu. Ngöôïc laïi, coù theå ñaùnh giaù moät caùch khaùi quaùt raèng haàu heát caùc loaïi hình coâng vieäc töï do vaø caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông ñöôïc ñaùnh giaù laø naêng suaát lao ñoäng thaáp vaø thu nhaäp thaáp, ñoái vôùi phuï nöõ laøm caùc coâng vieäc noäi trôï thöôøng ít coù quyeàn kieåm soaùt ñoái vôùi thu nhaäp. Caùc thöôùc ño chaát löôïng khaùc lieân quan ñeán thu nhaäp töø vieäc laøm vaø möùc ñoä ñaûm baûo vieäc laøm, kyõ naêng vaø tình traïng coâng vieäc. 2 Xaõ vieân hôïp taùc xaõ saûn xuaát cuõng ñöôïc tính vaøo dieän naøy, nhöng chæ chieám moät tæ leä raát nhoû ôû Vieät Nam. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 49 Baûng 3.1-- Vieäc laøm trong khu vöïc phi chính thöùc 2007 2009 Taát caû Nam Nöõ Taát ca Nam Nöõ Vieäc laøm trong noâng nghieäp 50,1 47,9 52,4 47,6 45,4 50,0 Vieäc laøm trong khu vöïc phi chính thöùc 27,7 28,2 27,1 24,4 25,1 23,7 Vieäc laøm trong khu vöïc chính thöùc 22,2 23,9 20,5 27,9 29,5 26,3 (Nguoàn:Pierre. 2011). Döõ lieäu quoác gia cho thaáy tyû troïng vieäc laøm chính thöùc taêng ñoái vôùi caû nam giôùi vaø nöõ giôùi trong giai ñoaïn 2007 vaø 2009 (Pierre, Baûng 9). Ñieàu naøy chuû yeáu laø do tyû troïng vieäc laøm trong noâng nghieäp tieáp tuïc suït giaûm. Tuy nhieân, caùc chæ soá khaùc cho thaáy raèng vieäc giaûm moät hình thöùc vieäc laøm deã bò toån thöông ñoái vôùi phuï nöõ, coâng vieäc töï do, ñaõ ñöôïc buø tröø baèng söï gia taêng cuûa moät loaïi hình coâng vieäc thaäm chí coøn deã bò toån thöông hôn, coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông3. Theo öôùc tính cuûa LFS, 69% phuï nöõ coù vieäc laøm deã bò toån thöông trong naêm 2009 so vôùi nam giôùi laø 54,4% (ILO 2010). Theo Hình 3.2 vaø 3.3, coù theå coù nhöõng dòch chuyeån quan troïng giöõa caùc loaïi hình vieäc laøm, vaø moät soá xu höôùng dòch chuyeån naøy coù tính chaát vuøng mieàn. Ví duï, tæ leä vieäc laøm cuûa phuï nöõ ôû mieàn Baéc cao hôn (Hình 3.2) caû tröôùc vaø sau cuoäc khuûng hoaûng kinh teá. Nhöng taùc ñoäng ñoái vôùi vieäc laøm ñöôïc traû coâng ôû mieàn Baéc laïi roõ reät hôn. Phuï nöõ ôû mieàn Baéc vaãn laøm vieäc nhieàu hôn sau cuoäc khuûng hoaûng kinh teá, nhöng laïi giaûm suùt trong vieäc laøm coù traû coâng. Trong khi ñoù phuï nöõ ôû mieàn Nam ôû chöøng möïc naøo ñoù laïi taêng tæ leä vieäc laøm coù löông. 3 Nguyeãn et al (2010) cho raèng söï chuyeån ñoåi giöõa vieäc laøm töï do vaø coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông coù theå laø do nhaàm laãn trong quaù trình xaùc ñònh phuï nöõ vaøo hai nhoùm vieäc laøm töông ñoái gioáng nhau naøy.. 50 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Hình 3.2 -- Tæ leä vieäc laøm ôû Phuï nöõ Vieät Nam TYÛ LEÄ VIEÄC LAØM CUÛA PHU� NÖÕ TÖØ 18-55 TUOÅI, THEO VUØNG NAÊM 2008 VAØ 2010 Thaønh phoá thuoäc tænh Thuû ñoâ Ranh giôùi tænh Ranh giôùi quoác gia B TÆNH TYÛ LEÄ % PHU� NÖÕ TYÛ LEÄ % PHU� NÖÕ LAO ÑOÄNG NAÊM 2008 LAO ÑOÄNG NAÊM 2010 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 51 Hình 3.3 -- Tæ leä vieäc laøm ñöôïc traû löông ôû phuï nöõ Vieät Nam TYÛ LEÄ VIEÄC LAØM ÑÖÔ�C TRAÛ LÖÔNG ÔÛ PHU� NÖÕ TÖØ 18-55 TUOÅI, THEO VUØNG NAÊM 2008 VAØ 2010 Thaønh phoá thuoäc tænh Thuû ñoâ Ranh giôùi tænh Ranh giôùi quoác gia B TÆNH TYÛ LEÄ % PHU� NÖÕ ÑÖÔ�C TYÛ LEÄ % PHU� NÖÕ ÑÖÔ�C TRAÛ LÖÔNG NAÊM 2008 TRAÛ LÖÔNG NAÊM 2010 52 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Xem xeùt kyõ hôn caùc soá lieäu chuùng ta seõ thaáy raèng caùc coâng vieäc töï doanh tieáp tuïc chieám phaàn lôùn nhaát trong löïc löôïng lao ñoäng ñoái vôùi caû nam giôùi vaø nöõ giôùi nhöng ñaõ giaûm trong giai ñoaïn töø 2007 ñeán 2009 töø möùc 52,2% xuoáng coøn 49% ñoái vôùi nam giôùi vaø töø 60,9% xuoáng coøn 50,2% ñoái vôùi nöõ giôùi. Ñoái vôùi nöõ giôùi, ñieàu naøy ñi keøm vôùi söï suy giaûm tyû leä coâng vieäc töï do töø 58% xuoáng 46,9% vaø taêng coâng vieäc ñöôïc traû coâng/löông töø 25% leân 27,5% vaø coù söï gia taêng ñaùng keå caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông töø 13,9% leân 22,2%. Maët khaùc, ôû nam giôùi, vieäc suy giaûm tyû leä lao ñoäng töï doanh nhìn chung ñi keøm vôùi söï gia taêng nheï veà tyû leä laøm chuû (töø 3,8% leân 6,3%), giaûm tyû leä coâng vieäc töï do töø 48,1% xuoáng 42,6% vaø taêng tyû leä lao ñoäng ñöôïc traû löông töø 35,8% leân 38,9%. Baûng 3.2 -- Thuø lao theo giôø theo tình traïng lao ñoäng (2009) Trung bình Leäch chuaån Trung vò Taàn suaát Laøm chuû 22,2 57,6 13,9 2273176 Lao ñoäng töï do 9,1 35,8 6,1 21156565 Lao ñoäng ñöôïc traû thuø lao 11,2 10,1 8,8 15956925 Xaõ vieân hôïp taùc xaõ 6,7 4,8 6,9 51772,2 Thaønh phaàn khaùc 5,9 7,7 5,2 35969,1 Toång 10,7 30,4 7,4 39474407 Nguoàn: (ÑTLÑ, 2009) Maëc duø lao ñoäng laøm coâng aên löông coù möùc thu nhaäp theo giôø cao hôn caùc lao ñoäng töï doanh, nhöng söï dòch chuyeån lao ñoäng vaøo khu vöïc laøm coâng aên löông ñi keøm vôùi möùc ñoä an toaøn suy giaûm cuûa khu vöïc laøm coâng aên löông naøy. Döõ lieäu töø baùo caùo LFS cho thaáy söï suy giaûm hôïp ñoàng daøi haïn vaø taêng tyû leä hôïp ñoàng xaùc ñònh thôøi haïn vaø hôïp ñoàng mieäng (ILO 2010, Hình 5). Tình hình phuï nöõ laøm caùc coâng vieäc laøm coâng aên löông thöôøng khaù hôn so vôùi nam giôùi, khoaûng 1/3 nöõ laøm coâng aên löông ñöôïc kyù hôïp ñoàng daøi haïn trong khi con soá naøy ñoái vôùi nam giôùi laø 1/4. Ngoaøi ra, coù khoaûng 10% phuï nöõ vaø 12% nam giôùi ñang laøm vieäc maø khoâng coù baát kyø loaïi hình hôïp ñoàng hay thoûa thuaän naøo trong naêm 2009 nhöng con soá naøy ñaõ giaûm nheï töø thôøi ñieåm naêm 2007. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 53 Hình 3.4 -- Caùc Xu höôùng vieäc laøm Vieät Nam naêm 2010 Khaùc Khoâng coù hôïp ñoàng Loaïi hôïp ñoàng Thoûa thuaän mieäng Hôïp ñoàng lao ñoäng coù thôøi haïn (3 naêm hoaëc ít hôn) Hôïp ñoàng lao ñoäng daøi haïn Nguoàn: Khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng 2007 vaø 2009 cuûa Toång cuïc Thoáng keâ, söï tính toaùn cuûa taùc giaû döïa treân maãu ño löôøng ñaõ ñöôïc ñieàu chænh cuûa naêm 2007 Ghi chuù: Caùc soá coù theå khoâng chính xaùc do laøm troøn Tyû leä lao ñoäng nöõ giôùi coù kyõ naêng chæ baèng moät nöûa soá lao ñoäng nam coù kyõ naêng vaø söï cheânh leäch ñaõ taêng nheï trong giai ñoaïn töø 2002 ñeán 2006 (Rodgers and Menon). Khi xem xeùt tình traïng coâng vieäc, nam giôùi naém giöõ phaàn lôùn caùc vò trí quaûn trò vaø quaûn lyù taïi caû khu vöïc noâng thoân vaø thaønh thò. Nhö thaûo luaän döôùi ñaây, ñaây laø caùc coâng vieäc ñöôïc traû löông cao hôn vaø thöôøng chòu traùch nhieäm laõnh ñaïo. Chæ soá Duncan veà phaân boå ngheà nghieäp theo giôùi trong khoaûng thôøi gian töø 2006 ñeán 2008 cho thaáy möùc ñoä phaân bieät coù taêng ôû möùc töông ñoái nhoû taïi khu vöïc thaønh thò (töø 41,3 ñeán 42,1), vaø lôùn hôn taïi khu vöïc noâng thoân (töø 24,0 ñeán 27,8). Ñoái vôùi söï phaân boå vieäc laøm theo giôùi giöõa caùc khu vöïc, möùc ñoä phaân bieät ngaønh ngheà theo giôùi thaáp taïi caùc khu vöïc noâng thoân theå hieän ñoä taäp trung cao cuûa caû nam giôùi vaø nöõ giôùi trong caùc vieäc laøm trong ngaønh noâng nghieäp cuûa kinh teá noâng thoân. Chæ soá Duncan veà ngheà nghieäp nhoû hôn caùc chæ soá phaân boå theo lónh vöïc, cho thaáy nöõ giôùi taäp trung ôû möùc ñoä cao theo lónh vöïc hôn laø theo ngheà nghieäp. 54 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Hình 3.5 -- Chæ soá Duncan veà Phaân bieät Ngheà nghieäp, Vieät Nam Ñoâ thò Ñoâ thò Noâng thoân Noâng thoân Nguoàn: Rodgers vaø Menon, 2010 Tuy nhieân, tröôùc khi keát thuùc phaàn naøy, ñieàu quan troïng caàn löu yù laø vieäc phaân bieät ngheà nghieäp - vaø söï khaùc bieät giôùi trong caùc lónh vöïc hoïc taäp - khoâng phaûi laø vaán ñeà cuûa rieâng Vieät Nam. Treân thöïc teá, ñaây laø bieåu hieän cuûa moät xu höôùng chung trong khu vöïc. Nhö giaûi thích trong phaàn vieát veà khu vöïc Ñoâng AÙ vaø Thaùi Bình Döông trong Baùo caùo Phaùt trieån Theá giôùi veà chuû ñeà Giôùi saép ñöôïc aán haønh, treân theá giôùi, nam giôùi vaø nöõ giôùi ñöôïc phaân chia theo caùc ngaønh ngheà, lónh vöïc hoïc taäp vaø quan heä hôïp ñoàng. Trong khu vöïc, nöõ giôùi xuaát hieän nhieàu trong caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông vaø trong khu vöïc khoâng chính thöùc vaø coù theå baét gaëp trong nhieàu lónh vöïc ngaønh ngheà (Baùo caùo veà Giôùi Theo Quoác Gia cuûa Ngaân haøng Theá giôùi, caùc nöôùc khaùc nhau; UNESCAP 2003). 3.2.4 Möùc ñoä giaûm khoaûng caùch thuø lao theo giôùi ñang chöõng laïi Khoaûng caùch giôùi veà tieàn löông nhìn chung ñaõ giaûm töø naêm 1990 vaø ngaøy nay ñang ôû möùc 65% so vôùi naêm 1992-93 (Liu, 2004). Theo döõ lieäu Khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng, trung bình nöõ giôùi ñöôïc traû löông baèng khoaûng 75% so vôùi löông cuûa nam giôùi naêm 2009. Tuy nhieân, xu höôùng giaûm naøy ñaõ chöõng laïi trong giai ñoaïn töø 2006 ñeán 2008 (Pierre, 2011, Baûng 24), hai naêm cuoái cuøng coù döõ lieäu naøy. Nguyeân nhaân daãn ñeán söï chöõng laïi naøy chöa ñöôïc laøm roõ nhöng noù theå hieän theâm moät khía caïnh thua thieät cuûa phuï nöõ so vôùi nam giôùi trong thôøi kyø khuûng hoaûng. Khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng chæ ra raèng, khoaûng caùch giôùi veà tieàn löông thay ñoåi ñaùng keå theo ngheà nghieäp (xem döôùi ñaây). Khoaûng caùch veà löông thaùng nhoû hôn khi xeùt caùc ngheà nghieäp baäc cao - thöïc teá nöõ giôùi kieám ñöôïc nhieàu thu nhaäp hôn nam giôùi trong moät soá lónh vöïc kyõ naêng cao - nhöng nhöõng ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 55 ngöôøi laøm ngheà ñoù nhìn chung chieám moät phaàn raát nhoû trong toaøn boä löïc löôïng lao ñoäng. Khoaûng caùch naøy lôùn hôn nhieàu trong nhöõng ngheà keùm kyõ naêng nôi taäp trung phaàn lôùn löïc löôïng lao ñoäng: 80% lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng naêm 2007 giaûm xuoáng coøn 75% naêm 2009. Soá lieäu KSMSHGÑ 2008 cho thaáy tình hình töông töï. Thuø lao theo giôø trung bình cao nhaát trong khu vöïc nhaø nöôùc, tieáp ñoù laø lao ñoäng trong caùc lieân doanh vôùi nöôùc ngoaøi vaø doanh nghieäp quoác doanh. Thuø lao theo giôø thaáp nhaát trong khoái doanh nghieäp tö nhaân. Nhö coù theå döï ñoaùn, tieàn löông theo giôø cao nhaát trong ngheà nghieäp quaûn trò, quaûn lyù vaø chuyeân moân coù kyõ naêng cao vaø thaáp nhaát ñoái vôùi lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng. Tyû leä thuø lao cuûa nöõ so vôùi nam trong caùc coâng vieäc quaûn trò, quaûn lyù, chuyeân moân vaø dòch vuï cao hôn. Tuy nhieân, tyû leä tieàn löông cuûa nöõ so vôùi nam ôû coâng vieäc giaûn ñôn coù kyõ naêng laïi thaáp hôn, so vôùi lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng. Coù raát nhieàu yeáu toá gaây ra cheânh leäch veà giôùi trong thu nhaäp. Thöù nhaát laø hoïc vaán. Khoâng nhöõng tieàn löông thöïc teá taêng leân theo möùc ñoä hoïc vaán ñoái vôùi caû nam giôùi vaø nöõ giôùi, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ hoaøn thaønh baäc trung hoïc, maø coøn giuùp naâng tyû leä thu nhaäp giöõa nöõ giôùi vaø nam giôùi leân cao hôn möùc trung bình, ôû caû noâng thoân vaø thaønh thò. ÔÛ moät thaùi cöïc khaùc, nöõ giôùi chæ hoïc heát caáp moät hoaëc khoâng ñi hoïc nhaän möùc thuø lao thaáp nhaát. Caùc cheânh leäch veà thu nhaäp haøng thaùng cuõng theå hieän söï cheânh leäch veà thôøi gian daønh cho caùc coâng vieäc ñöôïc traû löông. Vaán ñeà naøy chæ ñöôïc theå hieän moät phaàn qua döõ lieäu ÑTLÑ, trong ñoù chæ ra raèng cheânh leäch veà giôùi trong thu nhaäp haøng thaùng coù moái lieân heä loûng leûo vôùi khoaûng caùch giôùi veà giôø laøm vieäc trong tuaàn. Nhöõng ngheà nghieäp ñoøi hoûi kyõ naêng cao maø phuï nöõ daønh nhieàu thôøi gian hôn nam giôùi thöôøng laø nhöõng ngheà maø nöõ coù thu nhaäp cao hôn nam (xem Baûng 3.3 trong Pierre, 2011). Tuy nhieân, trong caùc ngheà khaùc, ñaëc bieät laø caùc ngaønh chieám tæ leä lôùn trong lao ñoäng nöõ, söï cheânh leäch thôøi gian raát ít nhöng laïi coù cheânh leäch lôùn veà thu nhaäp theo giôùi. Roõ raøng, cheânh leäch veà giôø laøm vieäc trong tuaàn khoâng ñuû ñeå giaûi thích cho söï cheânh leäch veà thu nhaäp theo giôùi. Moät aûnh höôûng cuûa khuûng hoaûng döôøng nhö ñaõ laøm giaûm tyû leä giôø laøm vieäc cuûa nöõ giôùi so vôùi nam giôùi: theo döõ lieäu ÑTLÑ 2007 vaø 2009, Pierre chæ ra raèng tyû leä giôø laøm vieäc trong tuaàn cuûa nöõ giôùi so vôùi nam giôùi giaûm nheï töø 95,8% xuoáng 94,3%. Tyû leä naøy trong nhoùm lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng giaûm töø 96,7% xuoáng 93,8%. 56 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Baûng 3.3 -- Khoaûng caùch giôùi trong lónh löïc ngheà nghieäp (2007 vaø 2009) Ngheà nghieäp Khoaûng caùch giôùi Khoaûng caùch giôùi veà giôø laøm trong tuaàn veà thu nhaäp trong thaùng 2007 2009 2007 2009 Laõnh ñaïo trong moïi lónh vöïc 101,0 96,9 120,6 84,3 Chuyeân gia cao caáp 96,7 96,8 83,7 82,6 Chuyeân gia trung caáp 98,8 96,6 94,4 94,2 Caùn boä/nhaân vieân 102,4 108,4 103,8 116,1 Lao ñoäng coù kyõ naêng trong dòch vuï caù nhaân, baûo ñaûm an ninh vaø baùn haøng 98,5 98,1 77,6 72,5 Lao ñoäng coù kyõ naêng trong noâng nghieäp laâm nghieäp vaø ngö nghieäp 90,0 90,2 67,7 64,7 Lao ñoäng coù kyõ naêng trong tieåu thuû coâng nghieäp vaø caùc lao ñoäng chaân tay 99,5 92,5 69,4 60,4 coù kyõ naêng khaùc Lao ñoäng laép raùp vaø vaän haønh maùy moùc 102,7 101,7 65,3 65,0 Lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng 96,7 93,8 80,0 75,2 Toång soá 95,8 94,3 73,7 75,1 Nguoàn: (ÑTLÑ, 2007 vaø 2009) Löu yù: Tyû leä soá giôø laøm vieäc cuûa nöõ giôùi so vôùi soá giôø laøm vieäc cuûa nam giôùi; tyû leä thuø lao cuûa nöõ giôùi haøng thaùng so vôùi tyû leä thuø lao cuûa nam giôùi. 3.2.5 Tieáp tuïc maát caân ñoái trong phaân boå coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông xeùt theo giôùi Maëc duø coù söï dòch chuyeån vaø ñaûo ngöôïc veà phaân boå giôùi xeùt theo möùc ñoä tham gia löïc löôïng lao ñoäng, ngheà nghieäp, kyõ naêng vaø thu nhaäp, söï baát bình ñaúng trong phaân boå coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông xeùt theo giôùi vaãn khoâng heà thay ñoåi. Döõ lieäu töø KSMSHGÑ 2008 cho thaáy nam giôùi laøm vieäc trung bình 38 tuaàn moät naêm trong khi nöõ giôùi laøm vieäc 37 tuaàn. Tuy nhieân, 44% nam giôùi khoâng tham gia vaøo caùc coâng vieäc nhaø trong khi con soá naøy ñoái vôùi phuï nöõ chæ laø 21%. Tyû leä naøy coù thay ñoåi chuùt ít so vôùi ÑTMSHGÑ 2004 vaø 2006 vaø tyû leä taïi caùc vuøng noâng thoân vaø thaønh thò töông ñöông nhau. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 57 Trong soá nhöõng ngöôøi coù tham gia laøm coâng vieäc gia ñình, nam giôùi thöôøng laøm trung bình 1,5 tieáng moät ngaøy trong khi nöõ giôùi laøm 2,2 giôø. Söï cheânh leäch giôùi veà möùc ñoä tham gia vieäc nhaø baét ñaàu töø raát sôùm. Trong khi 85% beù trai trong ñoä tuoåi töø 6 ñeán 10 khoâng heà laøm coâng vieäc nhaø, so vôùi tyû leä cuûa beù gaùi laø 80%, söï cheânh leäch ngaøy caøng taêng (58% so vôùi 41%) trong ñoä tuoåi 11 - 14. Ñònh nghóa coâng vieäc nhaø cuûa cuoäc khaûo saùt khoâng bao goàm vieäc troâng treû, moät coâng vieäc chuû yeáu do nöõ giôùi ñaûm nhaän vaø vì theá caùc thöôùc ño ghi nhaän treân ñaây coù phaàn chöa phaûn aùnh heát thöïc teá. Tyû leä nam giôùi trong moïi ñoä tuoåi khoâng tham gia coâng vieäc gia ñình vaãn ôû möùc cao, vaø neáu coù tham gia thì cuõng chæ moät vaøi giôø cho thaáy söï toàn taïi keùo daøi cuûa chuaån möïc xaõ hoäi coi nhöõng coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông laø coâng vieäc cuûa nöõ giôùi vaø haïn cheá khaû naêng cuûa nöõ giôùi trong vieäc tham gia vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi. VGA 2006 ghi nhaän raèng thaùi ñoä vaø haønh vi truyeàn thoáng coi phuï nöõ laø nhöõng ngöôøi coù boån phaän chaêm soùc ngöôøi khaùc trong xaõ hoäi Vieät Nam. Chính phuû ghi nhaän vai troø cuûa phuï nöõ taïi gia ñình thoâng qua caùc giaûi thöôûng vaø chöùng chæ, nhöng khoâng ghi nhaän hay khuyeán khích söï tham gia cuûa nam giôùi. Theo Boä luaät Lao ñoäng 2002 vaø caùc vaên baûn lieân quan, nghæ chaêm soùc treû sô sinh hoaëc nghæ chaêm con oám chæ aùp duïng ñoái vôùi ngöôøi meï. Noùi moät caùch khaùc, chính Nhaø nöôùc cuõng chöa coù nhieàu bieän phaùp ñeå giaûm nheï gaùnh naëng maø taäp quaùn xaõ hoäi truyeàn thoáng ñaõ aùp ñaët cho phuï nöõ. 3.3 Thaùch thöùc cuûa thaønh phaàn kinh teá phi chính thöùc trong quaù trình chuyeån ñoåi sang vò theá thu nhaäp trung bình Phaàn tröôùc ñaõ cho thaáy taàm quan troïng cuûa giôùi trong vieäc cô caáu keát quaû thò tröôøng lao ñoäng trong giai ñoaïn baát oån kinh teá vó moâ cuûa Vieät Nam. Theo noäi dung phaàn tröôùc, phuï nöõ coù xu höôùng trôû laïi thò tröôøng lao ñoäng nhieàu hôn nam giôùi khi xaûy ra khuûng hoaûng kinh teá nhöng nöõ giôùi laïi coù tyû leä thaát nghieäp cao hôn nam giôùi, vaø thöôøng phaûi tìm nhöõng vieäc laøm deã bò toån thöông vaø quaù trình thu heïp khoaûng caùch thu nhaäp theo giôùi ñaõ xaûy ra töø nhöõng naêm 1990 ñaõ bò chöõng laïi. Vaán ñeà giôùi, cuøng vôùi caùc vaán ñeà khaùc nhö giaùo duïc, daân toäc vaø taøi saûn, ñeàu coù yù nghóa quyeát ñònh caùc nhoùm ngöôøi lao ñoäng khaùc nhau seõ sinh soáng nhö theá naøo treân con ñöôøng chuyeån ñoåi leân möùc thu nhaäp trung bình. Nhö chuùng toâi ñaõ löu yù ôû phaàn ñaàu cuûa chöông naøy, vieäc taïo coâng aên vieäc laøm oån ñònh vaø mang laïi lôïi ích laø caàn thieát neáu muoán cho taêng tröôûng kinh teá mang laïi taùc ñoäng giaûm ngheøo. Möùc ñoä vaø söï toàn taïi dai daúng cuûa loaïi hình lao ñoäng khoâng chính thöùc chính laø moät trong nhöõng thaùch thöùc maø Vieät Nam gaëp phaûi neáu Vieät Nam muoán cuûng coá vò trí nöôùc coù thu nhaäp trung bình. YÙ nghóa phaùt trieån cuûa neàn kinh teá phi chính thöùc laø vieäc ñoùng goùp raát ít vaøo doanh thu thueá cuûa ñaát nöôùc, naèm ngoaøi taàm vôùi cuûa caùc quy ñònh veà phaùp lyù vaø heä thoáng baûo hieåm xaõ hoäi, coù ñaëc tröng laø naêng suaát thaáp vaø ñieàu kieän laøm vieäc khoâng toát (Rand and Tom, 2010). Ngöôïc laïi, vieäc chính thöùc hoùa caùc doanh nghieäp nhoû vaø vöøa chieám moät phaàn lôùn trong khu vöïc khoâng chính thöùc khoâng nhöõng giuùp caûi thieän vieäc tieáp caän vôùi nguoàn tín duïng vaø caûi thieän naêng suaát cho caùc doanh nghieäp naøy maø coøn baûo ñaûm vieäc laøm cho löïc löôïng lao ñoäng laøm coâng aên löông. Vì vaäy, tính chaát khoâng chính thöùc khoâng chæ coù aûnh höôûng veà soá löôïng vieäc laøm trong neàn kinh teá noùi chung maø coøn coù taùc ñoäng ñeán chaát löôïng lao ñoäng trong toaøn boä neàn kinh teá. 58 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Theo baùo caùo taïi chöông naøy, lao ñoäng khoâng chính thöùc tieáp tuïc chieám phaàn lôùn lao ñoäng taïi Vieät Nam maëc duø ñaõ coù söï giaûm xuoáng chuùt ít trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Gioáng nhö haàu heát caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp vaø nhieàu nöôùc coù thu nhaäp trung bình, boä phaän lao ñoäng naøy khoâng theå ñöôïc coi laø boä phaän phuï cuûa toaøn boä neàn kinh teá maø caàn ñöôïc coi laø boä phaän chính nhöng cho ñeán nay vaãn chöa ñöôïc ghi nhaän treân giaáy tôø. Caùc nghieân cöùu ñaõ nhaán maïnh thaønh phaàn ña daïng cuûa boä phaàn naøy vaø do ñoù caùc nhoùm lao ñoäng khoâng chính thöùc khaùc nhau coù möùc ñoùng goùp raát khaùc nhau vaøo söï phaùt trieån cuûa Vieät Nam trong töông lai vaø caàn coù nhieàu chính saùch hoã trôï khaùc nhau. Trong phaàn cuoái cuûa chöông naøy, chuùng toâi thaûo luaän caùc ví duï veà caùc nhoùm lao ñoäng nam vaø nöõ khaùc nhau nhaèm tìm hieåu nhöõng haøm yù chính saùch ñoái vôùi caùc nhoùm ñoái töôïng naøy. Caùc nhoùm naøy bao goàm coâng nhaân trong lónh vöïc xuaát khaåu, lao ñoäng traû coâng thaáp, doanh nghieäp chính thöùc vaø khoâng chính thöùc, lao ñoäng di cö, caùc nhoùm daân toäc thieåu soá vaø moät thaùch thöùc môùi phaùt sinh laø lao ñoäng bò aûnh höôûng bôûi bieán ñoåi khí haäu. 3.3.1 Lao ñoäng ñöôïc traû coâng traûi töø khu vöïc phi chính thöùc ñeán chính thöùc Lao ñoäng ñöôïc traû coâng chieám moät phaàn nhoû trong soá caùc lao ñoäng phi chính thöùc: chieám 7% löïc löôïng lao ñoäng vaø 24% löïc löôïng lao ñoäng trong khu vöïc phi chính thöùc. Tuy nhieân, quy moâ cuûa nhoùm lao ñoäng laøm coâng trong neàn kinh teá taêng leân do coù moät soá löôïng lôùn ngöôøi lao ñoäng khoâng coù hôïp ñoàng chính thöùc vaø baûo hieåm xaõ hoäi laøm vieäc cho caùc doanh nghieäp chính thöùc. Lao ñoäng khoâng chính thöùc chieám khoaûng 17% lao ñoäng trong caùc doanh nghieäp nöôùc ngoaøi, 53% trong caùc doanh nghieäp trong nöôùc vaø 48% trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình chính thöùc. Vì vaäy, nhöõng lao ñoäng ñöôïc traû coâng coù theå naèm trong suoát moät daûi töø chính thöùc (nhaân vieân kyù hôïp ñoàng daøi haïn ñöôïc höôûng ñaày ñuû caùc lôïi ích vaø phuùc lôïi vaø baûo hieåm xaõ hoäi) ñeán baùn chính thöùc (khoâng coù hôïp ñoàng baèng vaên baûn, ñöôïc höôûng moät phaàn lôïi ích) ñeán phi chính thöùc (lao ñoäng taïm thôøi)4. Chuùng toâi taäp trung vaøo hai nhoùm lao ñoäng laøm coâng aên löông, hai nhoùm naøy seõ minh hoïa cho thaáy ñaëc ñieåm giôùi ñaët lao ñoäng nöõ vaøo vò trí naøo trong moái töông quan vôùi löïc löôïng thò tröôøng lao ñoäng trong nöôùc vaø toaøn caàu, vaø thaùch thöùc trong noã löïc caûi thieän vò trí cuûa hoï treân thò tröôøng lao ñoäng. 3.3.2 Lao ñoäng laøm coâng trong lónh vöïc ñònh höôùng xuaát khaåu: aûnh höôûng bôûi bieán ñoäng cuûa neàn kinh teá toaøn caàu Lao ñoäng trong lónh vöïc ñònh höôùng xuaát khaåu ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp tröïc tieáp vaøo GNP do Vieät Nam ñang ngaøy caøng hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá toaøn caàu. Taêng tröôûng kinh teá chuû yeáu nhôø vaøo saûn xuaát 4 Moät nghieân cöùu tröôùc ñaây cuûa Kabeer vaø Vaân Anh cho thaáy chæ coù 77% lao ñoäng nöõ trong caùc doanh nghieäp gia coâng may maëc cuûa tö nhaân coù hôïp ñoàng baèng vaên baûn, so vôùi 99% lao ñoäng trong caùc doanh nghieäp deät may cuûa nhaø nöôùc, vaø nhöõng ngöôøi coù hôïp ñoàng lao ñoàng thì ñieàu khoaûn hôïp ñoàng cuõng baát lôïi hôn so vôùi caùc ñoàng nghieäp trong doanh nghieäp nhaø nöôùc. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 59 xuaát khaåu, moät ngaønh coù nhieàu nhaân coâng lao ñoäng laø nöõ. Hình thöùc lao ñoäng naøy ñaõ môû roäng hôn nöõa cuøng vôùi vieäc Vieät Nam gia nhaäp WTO. Theo moät nghieân cöùu gaàn ñaây cuûa UNIFEM, vieäc môû ra caùc khu coâng nghieäp vaø nhaø maùy treân ñaát tröôùc ñaây laø ñaát noâng nghieäp ñaõ laøm cho nhieàu lao ñoäng noâng nghieäp rôøi boû ruoäng ñoàng, nhöng cuõng taïo ra caùc hình thöùc vieäc laøm môùi trong ngaønh saûn xuaát. Trong ngaønh noâng nghieäp, ñaõ coù söï dòch chuyeån ôû moät soá tænh töø vieäc saûn xuaát luùa vaø chaên nuoâi nhoû leû sang troàng caây aên quaû traùi muøa, troàng hoa vaø chaên nuoâi vôùi quy moâ lôùn. Nuoâi troàng thuûy saûn cuõng coù söï taêng tröôûng. Nghieân cöùu cho thaáy phuï nöõ, nhaát laø phuï nöõ treû tuoåi vaø lao ñoäng di cö, coù nhieàu cô hoäi môùi trong caùc nhaø maùy saûn xuaát xuaát khaåu vaø caùc khu coâng nghieäp vaø caùc nhaø maùy cheá bieán thuûy haûi saûn vaø thöïc phaåm. Phuï nöõ coù ñoä tuoåi cao hôn laøm caùc coâng vieäc coù tính chaát hoã trôï nhö veä sinh nhaø xöôûng vaø naáu aên trong caùc nhaø maùy hoaëc kinh doanh, dòch vuï quy moâ nhoû, baùn aên saùng cho coâng nhaân, môû tieäm aên, may ñoà, cho thueâ nhaø v.v. Nam giôùi chuû yeáu kieám tieàn töø caùc coâng vieäc môùi trong noâng nghieäp, nhaát laø trong ngaønh nuoâi troàng thuûy saûn. Caùc nghieân cöùu veà caùc nhaø maùy xuaát khaåu vaø khu coâng nghieäp cho thaáy caùc lao ñoäng nöõ ôû caùc nhaø maùy söû duïng nhieàu lao ñoäng coù xu höôùng coù cuoäc soáng khoù khaên hôn caùc lao ñoäng khaùc trong khu vöïc chính thöùc do hoï ñöôïc coi laø löïc löôïng lao ñoäng reû vaø linh hoaït vaø ñöôïc thueâ treân cô sôû nhöõng ñieàu khoaûn lao ñoäng baát lôïi (Nguanbanchong, 2010). Hoï phaûi laøm vieäc nhieàu giôø hôn, caùc ñieàu kieän veà y teá vaø an toaøn coù xu höôùng keùm hôn caùc doanh nghieäp trong khu vöïc chính thöùc khaùc, nhieàu ngöôøi khoâng coù baûo hieåm xaõ hoäi vaø nhieàu ngöôøi ñöôïc tuyeån duïng thaát thöôøng theo muøa vuï (UNIFEM). Maëc duø caùc nhaø maùy taïo ra cô hoäi vieäc laøm cho phuï nöõ ít ñöôïc hoïc haønh, song laïi khoâng taïo ra caùc cô hoäi naâng cao kyõ naêng vaø ñaøo taïo kyõ thuaät ñeå giuùp cho phuï nöõ leân cao hôn trong naác thang ngheà nghieäp. Phaân tích KSMSHGÑ naêm 2008 cho thaáy tieàn löông cuûa phuï nöõ so vôùi nam giôùi trong ngaønh saûn xuaát thaáp hôn nhieàu möùc chung trong khu vöïc coâng nghieäp laø 90: ôû caùc khu vöïc ñoâ thò, löông cuûa nöõ giôùi baèng 58% löông cuûa nam giôùi: “Caùc keát quaû nghieân cöùu naøy cho thaáy, nhaát laø ôû caùc khu vöïc ñoâ thò, chuû söû duïng lao ñoäng trong khu vöïc saûn xuaát vaét kieät ñoàng löông cuûa nöõ giôùi so vôùi nam giôùi nhaèm duy trì lôïi theá caïnh tranh cuûa hoï treân thò tröôøng toaøn caàu� (Rodgers and Menon, 2011). Ñieàu naøy ñöôïc chöùng minh baèng ví duï veà 38 neàn kinh teá ñang phaùt trieån vaø trong giai ñoaïn chuyeån ñoåi trong naêm 2008, Vieät Nam coù chi phí nhaân coâng thaáp thöù tö töø döôùi leân, baèng 0,38 USD moät giôø, vaø chæ coù 3 quoác gia laø Bangladesh, Campuchia vaø Pakistan coù chi phí nhaân coâng thaáp hôn trong ngaønh may maëc. Cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu gaàn ñaây ñaõ taùc ñoäng ñeán caùc boä phaän lao ñoäng naøy maïnh hôn caùc boä phaän khaùc vì hoï tham gia nhieàu hôn vaøo löïc löôïng saûn xuaát treân thò tröôøng toaøn caàu. Caùc nghieân cöùu cuûa Boä LÑTB&XH cho thaáy taùc ñoäng tieâu cöïc tröïc tieáp ñaëc bieät laø taùc ñoäng leân caùc doanh nghieäp coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi, caùc doanh nghieäp tö nhaân vaø caùc doanh nghieäp höôùng vaøo xuaát khaåu ôû caùc ngaønh nhö deät may, da giaày, xaây döïng vaø vaän taûi (ILO, 2010b: tr. 32). Lao ñoäng nöõ ôû moät soá ngaønh chòu ruûi ro cao nhaát. Theo soá lieäu thoáng keâ naêm 2004, tyû leä lao ñoäng nöõ so vôùi lao ñoäng nam trong ngaønh may maëc laø 2,85; 2,30 trong ngaønh ñieän töû; 1,80 trong ngaønh da giaày. Phuï nöõ chieám 60 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM soá ñoâng so vôùi nam giôùi trong ngaønh du lòch (2,99) (Nguanbanchong, 2010). Tuy nhieân, nam giôùi laïi ñoâng hôn nöõ giôùi trong ngaønh xaây döïng vaø coâng nghieäp oâ toâ. Caùc soá lieäu öôùc tính cho thaáy 67.000 lao ñoäng maát vieäc laøm trong naêm 2008, trong ñoù 26% laø nöõ. 107.000 ngöôøi maát vieäc laøm trong nöûa ñaàu naêm 2009, trong ñoù 31% laø nöõ giôùi. Lao ñoäng nöõ trong ngaønh saûn xuaát xuaát khaåu bò aûnh höôûng naëng neà bôûi cuoäc khuûng hoaûng. Caùc doanh nghieäp deät may bò suy giaûm ñôn ñaët haøng töø naêm 2008. Caùc doanh nghieäp khaùc chòu ñôn giaù thaáp hôn. Ñieàu naøy daãn ñeán vieäc sa thaûi haøng nghìn lao ñoäng vaø caøng laøm gia taêng khoù khaên ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tìm vieäc laøm. Baèng chöùng töø caùc thaønh phoá lôùn cho thaáy haàu heát caùc coâng ty coù voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi, nhaát laø caùc coâng ty söû duïng nhieàu lao ñoäng ñaõ bò aûnh höôûng naëng neà. Vieäc suy giaûm ñôn haøng ñaõ khieán cho nhieàu doanh nghieäp phaûi tìm caùch caét giaûm chi phí. Caùc lao ñoäng môùi tuyeån duïng laø caùc ñoái töôïng deã bò maát vieäc laøm nhaát vì caùc doanh nghieäp chæ caàn ñôn thuaàn coâng boá quyeát ñònh khoâng gia haïn hôïp ñoàng ngaén haïn hieän taïi hoaëc hôïp ñoàng thöû vieäc. Moät soá lao ñoäng cho bieát keå töø cuoái naêm 2008 caùc doanh nghieäp chæ kyù hôïp ñoàng ngaén haïn. ÔÛ caùc thaønh phoá lôùn hôn, döôøng nhö coù xu höôùng laø caùc doanh nghieäp tìm kieám lao ñoäng coù kyõ naêng cao hôn ñeå thay theá caùc lao ñoäng coù kyõ naêng thaáp vì nhöõng coâng vieäc do lao ñoäng kyõ naêng thaáp hay laøm coù theå thueâ ngoaøi, ôû caùc ñôn vò saûn xuaát nhoû hôn vôùi möùc löông thaáp hôn. Baûng 3.4 -- Tæ troïng giôùi trong vieäc laøm theo ngaønh Moät soá ngaønh chòu ruûi ro Vieät Nam (VLSS 2004) Tæ leä phaàn traêm soá ngöôøi coù Tæ leä Nöõ/Nam vieäc laøm phaân theo giôùi Nam Nöõ Deät may 0,28 0,80 2,85 Ñieän töû, vieãn thoâng 0,14 0,15 1,07 Saûn phaåm da giaày 0,55 1,00 1,80 Du lòch (khaùch saïn, nhaø haøng) 1,69 5,08 2,99 OÂ toâ (nhaø maùy laép raùp, linh kieän phuï tuøng…) 1,36 0,20 0,22 Xaây döïng 9,37 0,94 0,10 Nguoàn: Rodgers vaø Menon 2010 Maëc duø nöõ giôùi chieám tyû leä nhoû hôn nam giôùi trong soá caùc lao ñoäng bò caét giaûm, soá lieäu quoác gia cho thaáy nhöõng lao ñoäng ñang laøm vieäc phaûi chòu söï xuoáng caáp cuûa ñieàu kieän laøm vieäc. Moät soá doanh nghieäp coù theå duy trì löïc löôïng lao ñoäng oån ñònh baèng vieäc söû duïng lao ñoäng luaân phieân, caét giaûm ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 61 giôø laøm, ca kíp vaø taêng soá ngaøy nghæ pheùp. Caùc doanh nghieäp khaùc söû duïng caùc bieän phaùp khaùc gaây tranh caõi hôn laø giöõ ngöôøi lao ñoäng nhöng khoâng ñaûm baûo ñuû giôø laøm vieäc, khoâng traû tieàn pheùp hoaëc chæ traû moät phaàn pheùp, baét buoäc nghæ khoâng löông ñeå gaây aùp löïc buoäc coâng nhaân nghæ vieäc vaø nhö vaäy coù theå traùnh ñöôïc vieäc chi traû trôï caáp thoâi vieäc. Lao ñoäng nöõ trong khu vöïc saûn xuaát xuaát khaåu deã bò toån thöông hôn tröôùc bieán ñoäng cuûa thò tröôøng toaøn caàu vì hoï tham gia tröïc tieáp vaøo thò tröôøng naøy vaø vì hoï ñöôïc tuyeån duïng khoâng chính thöùc. Hoï cuõng laø ñoái töôïng deã bò toån thöông hôn khi Vieät Nam trôû thaønh nöôùc coù thu nhaäp trung bình. Theo Baùo caùo Ñaùnh giaù Chung cuûa Quoác gia, neáu Vieät Nam muoán cuûng coá vò trí laø nöôùc coù thu nhaäp trung bình, Vieät Nam seõ phaûi dòch chuyeån töø “con ñöôøng taêng tröôûng kinh teá thaáp� döïa vaøo lao ñoäng khoâng coù kyõ naêng vaø ñöôïc traû löông thaáp maø Vieät Nam ñaõ vaø ñang theo ñuoåi cho tôùi nay leân con ñöôøng cao hôn döïa vaøo löïc löôïng lao ñoäng coù tay ngheà vaø ñöôïc tuyeån duïng chính thöùc. Ñoàng thôøi, lao ñoäng nöõ cuõng ñöôïc höôûng lôïi nhieàu töø caùc cô hoäi môùi trong caùc ngaønh xuaát khaåu, keå caû khi coâng vieäc khoâng coù chaát löôïng cao vaø khoâng taïo ra kyõ naêng giuùp lao ñoäng dòch chuyeån giöõa caùc ngaønh moät caùch deã daøng. Do vaäy, maëc duø coâng nhaän nhöõng haïn cheá cuûa chieán löôïc xuaát khaåu vôùi chi phí nhaân coâng thaáp, Kabeer et al (2005) theå hieän moái lo ngaïi veà töông lai: “Duy trì möùc taêng tröôûng beàn vöõng sau naøy seõ ngaøy caøng phuï thuoäc vaøo vieäc naâng cao kyõ naêng vaø coâng ngheä vaø dòch chuyeån sang caùc saûn phaåm vaø coâng ñoaïn saûn xuaát taïo ra giaù trò gia taêng cao hôn. Tuy nhieân, baèng chöùng töø khu vöïc Ñoâng AÙ vaø moät soá vuøng cuûa Chaâu Myõ La-tinh cho thaáy vieäc chuyeån sang caùc ngaønh ñoøi hoûi nhieàu kyõ naêng vaø voán thöôøng lieân quan ñeán vieäc loaïi boû lao ñoäng nöõ trong löïc löôïng lao ñoäng khi lao ñoäng nam thay theá lao ñoäng nöõ coù kyõ naêng thaáp (tr. 11)5. 3.3.3 Nhöõng ngöôøi ñöôïc traû coâng thaáp: ñoùi ngheøo vaø thieáu vieäc laøm Maëc duø quoác teá ñaõ raát quan taâm ñeán tieàn coâng vaø caùc ñieàu kieän laøm vieäc ôû caùc doanh nghieäp höôùng vaøo xuaát khaåu trong nöôùc vaø nöôùc ngoaøi, treân thöïc teá, löông thaáp vaø ñieàu kieän laøm vieäc keùm vaãn coøn nhieàu trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình khoâng chính thöùc vaø ñoái vôùi nhöõng lao ñoäng thôøi vuï ôû caùc khu vöïc ñoâ thò vaø noâng thoân (Mekong Economics, 2004). Moät caùch ñeå nhaän dieän nhöõng lao ñoäng gaëp nhieàu baát lôïi nhaát laø taäp trung vaøo nhöõng ngöôøi coù thu nhaäp töø coâng vieäc chính cuûa mình thaáp hôn chuaån ngheøo thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi 6. (Pierre, 2011). 5 Ñieàu naøy coù leõ ñaõ baét ñaàu xaûy ra. Phaàn lôùn caùc doanh nghieäp FDI taäp trung vaøo saûn xuaát cho xuaát khaåu vaø vieãn thoâng cho ñeán thôøi ñieåm naêm 2006 nhöng ñaõ daàn chuyeån sang lónh vöïc baát ñoäng saûn vaø khaùch saïn. Ñieàu naøy cho thaáy thay ñoåi trong caáu truùc giôùi cuûa nhu caàu lao ñoäng trong caùc lónh vöïc naêng ñoäng cuûa neàn kinh teá thöôøng taïo cô hoäi cho lao ñoäng nam nhieàu hôn vôùi söï thieät thoøi rôi vaøo lao ñoäng nöõ. Theo McArty et al (2009), nöõ giôùi taäp trung nhieàu trong lónh vöïc saûn xuaát xuaát khaåu, hoï coù vai troø quan troïng trong lónh vöïc khaùch saïn coøn nam giôùi trong lónh vöïc xaây döïng. Trong taát caû caùc lónh vöïc, tyû leä nöõ giôùi khoâng coù kyõ naêng luoân cao hôn nam giôùi. 6 Con soá naøy laø 290.000 VND ñoái vôùi khu vöïc noâng thoân vaø 370.VND ñoái vôùi khu vöïc thaønh thò trong naêm 2008. 62 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Nhöõng lao ñoäng naøy thöôøng coù xu höôùng soáng trong caùc hoä gia ñình döôùi möùc ngheøo nhieàu hôn so vôùi caùc lao ñoäng ñöôïc traû coâng khaùc: khoaûng 24% so vôùi möùc 7,5% naêm 2008. Hoï chuû yeáu laøm vieäc trong lónh vöïc noâng nghieäp: 22% lao ñoäng ñöôïc traû coâng trong noâng nghieäp laø thuoäc dieän naøy, so vôùi tyû leä cuûa caùc khu vöïc khaùc laø töø 5-7%. Hoï cuõng thöôøng naèm trong soá 10 - 12% lao ñoäng laøm coâng khoâng coù hôïp ñoàng: theo moät nghieân cöùu cuûa UNIFEM, caùc nhoùm ngheøo nhaát naèm trong nhoùm ngöôøi ñang hoaït ñoäng trong neàn kinh teá ôû caùc khu vöïc noâng thoân laø nhöõng ngöôøi laøm coâng aên löông, tuy nhieân, nhöõng coâng vieäc naøy chæ mang tính thôøi vuï, khoâng chaéc chaén vaø coù thu nhaäp raát thaáp (tr. 36). Vaán ñeà chính cuûa hoï laø thieáu vieäc laøm thöôøng xuyeân. Haàu heát hoï ñeàu phaûi laøm nhieàu hôn moät coâng vieäc. Tyû leä caùc lao ñoäng naøy taêng 5,2% trong naêm 2006 leân 6,4% trong naêm 2008 ñoái vôùi lao ñoäng nam vaø 8,5% töø 11,8% ñoái vôùi lao ñoäng nöõ - cho thaáy moät khía caïnh khaùc veà aûnh höôûng theo giôùi cuûa khuûng hoaûng kinh teá. Nghieân cuûa cuûa UNIFEM ñaõ chæ ra moät soá ñaëc tính cuûa lao ñoäng nöõ thöôøng naèm trong nhoùm naøy: phuï nöõ ít hoïc khoâng ñöôïc ñi hoïc vaø coù ít kyõ naêng, phuï nöõ di cö, phuï nöõ lôùn tuoåi vaø phuï nöõ khuyeát taät hoaëc beänh taät trong thôøi gian daøi. Raát nhieàu ngöôøi trong soá nhöõng phuï nöõ naøy khoâng coù ñaát hoaëc ñaõ maát ñaát cho caùc khu coâng nghieäp vaø ñoâ thò hoùa. Vieäc thieáu voán vaø kinh nghieäm kinh doanh giaûi thích taïi sao hoï thöôøng laø nhöõng lao ñoäng laøm coâng. Hoï ít ñöôïc tieáp caän nhöõng cô hoäi ñöôïc taïo ra trong quaù trình hoäi nhaäp kinh teá cuûa Vieät Nam. Raát nhieàu ngöôøi khoâng theå tieáp caän ñöôïc caùc chöông trình ñaøo taïo ngheà hay chöông trình taïo vieäc laøm daønh cho ngöôøi ngheøo. Maëc duø nhöõng ngöôøi laøm coâng thu nhaäp thaáp khoâng bò aûnh höôûng tröïc tieáp bôûi khuûng hoaûng taøi chính toaøn caàu gioáng nhö ñoái vôùi caùc lao ñoäng thuoäc lónh vöïc xuaát khaåu, hoï vaãn phaûi gaùnh chòu caùc haäu quaû cuûa cuoäc khuûng hoaûng ñoù. Ñieàu naøy ñöôïc chöùng minh trong moät nghieân cöùu veà lao ñoäng laøm coâng nhaät trong naêm “chôï lao ñoäng� taïi Haø Noäi. Phuï nöõ chieám khoaûng 30 - 40% toång soá lao ñoäng. Hoï haàu heát laø nam vaø nöõ giôùi ñaõ coù tuoåi töø caùc khu vöïc noâng thoân laân caän khoâng coù ñaát ñai, chöa theå tìm ñöôïc vieäc laøm ôû queâ vaø khoâng ñuû trình ñoä laøm vieäc trong caùc khu coâng nghieäp. Hoï ñeán caùc khu ñoâ thò tìm kieám vieäc laøm vaø ñaõ laøm moät thôøi gian ngaén maëc duø moät soá thanh nieân chæ coi ñaây laø phöông tieän kieám ñuû tieàn ñeå theo hoïc ngheà hoaëc ñeå ñi nôi xa hôn tìm kieám coâng vieäc oån ñònh hôn. Trong khi nam giôùi coù xu höôùng laøm vieäc trong ngaønh xaây döïng, nöõ giôùi laïi chuû yeáu ñöôïc thueâ laøm caùc coâng vieäc veä sinh vaø giuùp vieäc nhaø (Phöông, nd). Theo Baûng 3.5 döôùi ñaây, haàu heát trong soá hoï coù möùc thu nhaäp thaáp hôn chuaån ngheøo thu nhaäp bình quaân ñaàu ngöôøi. Maëc duø ôû raát xa vôùi thò tröôøng theá giôùi, nhöõng ngöôøi naøy cuõng bò aûnh höôûng bôûi vieäc suy giaûm kinh teá. Vieäc laøm trong naêm 2008 giaûm suùt, moät phaàn vì giaù caû nguyeân vaät lieäu gia taêng, chi phí sinh hoaït gia taêng vaø giaûm möùc tieâu duøng. Ñoàng thôøi, soá löôïng lao ñoäng töï do tìm vieäc laøm laïi taêng leân: caùc nguyeân nhaân bao goàm maát thu nhaäp töø noâng nghieäp do giaù caû haøng hoùa khoâng oån ñònh vaø luõ luït nghieâm troïng; maát ñaát cho caùc khu coâng nghieäp vaø caùc trung taâm giaûi trí; ngöôøi ngheøo trôû veà ñaùnh baét caù; vaø phuï nöõ chuyeån töø mua baùn pheá lieäu sang laøm coâng aên löông ñeå kieám tieàn maët. Coâng nhaân xaây döïng, chuû yeáu laø nam giôùi laø nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng naëng neà nhaát bôûi cuoäc khuûng hoaûng. Theo Ñieàu tra RIA laàn 1 naêm 2009, thu nhaäp thuaàn cuûa hoï giaûm so vôùi naêm tröôùc, chuû yeáu do ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 63 giaûm ngaøy laøm vieäc bình quaân treân moät thaùng. Nhöõng ngöôøi ñaõ laøm vieäc 20 ngaøy moät thaùng trong naêm 2007 nay chæ laøm 10 ngaøy moät thaùng vaøo cuoái naêm 2008. Caïnh tranh ñeå tìm coâng vieäc ít hôn coù nghóa laø coù theâm nhieàu nam giôùi saün saøng chaáp nhaän coâng vieäc nhaø trong khi nhöõng ngöôøi khaùc chaáp nhaän nhöõng coâng vieäc “naëng nhoïc hôn�. Baûng 3.5 -- Tieàn löông trong 12 thaùng tính ñeán thaùng 4/2009 (VND) Thaùng 2/2008 Thaùng 1/2009 Thaùng 2/2009 Xaây döïng: VND/ngaøy Thôï neà 80.000-100.000 100.000-120.000 Chöa coù soá lieäu Phuï neà 50.000-60.000 65.000-85.000 Chöa coù soá lieäu Ñaøo ñaát 40.000-50.000/m3 60.000-70.000/m3 Chöa coù soá lieäu Boác xeáp vaät lieäu baèng tay/khuaân vaùc 30.000/taán 35.000/ngaøy �t vieäc Vaän taûi 100.000/ngaøy 150.000/ngaøy �t vieäc Tieàn coâng nhö treân khoâng phaân bieät lao ñoäng nam nöõ Nhöõng lao ñoäng ñöôïc traû coâng thaáp chuû yeáu laø lao ñoäng thuoäc khu vöïc kinh teá khoâng chính thöùc, nhöõng ngöôøi ít hoaëc khoâng ñöôïc tieáp caän caùc lôïi ích an sinh xaõ hoäi chính thöùc. Hoï soáng döïa vaøo khoaûn tieàn maø hoï kieám ñöôïc haøng ngaøy vaø haàu nhö phaûi phuï thuoäc vaøo gia ñình vaø coäng ñoàng ñeå coù theå vöôït qua thôøi kyø khoù khaên. Trong moät giai ñoaïn maø tình hình chung ñeàu khoù khaên nhö cuoäc khuûng hoaûng kinh teá vöøa qua, caùc heä thoáng gia ñình vaø coäng ñoàng naøy cuõng phaûi chòu söùc eùp lôùn. Nhöõng lao ñoäng naøy chính laø nhöõng ngöôøi caàn caùc hình thöùc baûo trôï xaõ hoäi nhaát ñeå coù theå cuûng coá heä thoáng khoâng chính thöùc cuûa hoï. Haàu heát hoï khoâng ñöôïc höôûng cheá ñoä baûo hieåm thaát nghieäp do Nhaø nöôùc ñöa ra sau khi coù khuûng hoaûng kinh teá vì baûo hieåm thaát nghieäp chuû yeáu chæ ñeå daønh cho lao ñoäng coù ít nhaát moät naêm hôïp ñoàng vôùi coâng ty (McCarthy et al 2009). Moät soá hoï coù theå ñaõ coù ñöôïc nhöõng lôïi ích töø goùi ñaàu tö vaøo lónh vöïc coâng nhaèm kích thích neàn kinh teá nhöng chuû yeáu chæ taäp trung vaøo lónh vöïc xaây döïng, vaø haàu heát lao ñoäng trong lónh vöïc naøy ñeàu laø nam giôùi. Caùc lónh vöïc maø nöõ giôùi laøm coâng aên löông ít ñöôïc hoã trôï hôn. Nhöõng lao ñoäng naøy coù theå ñöôïc höôûng lôïi töø caùc Chöông trình Muïc tieâu Quoác gia Giaûm Ngheøo. Tuy nhieân, caùc bieän phaùp ñoù cho duø coù tính bao quaùt ñeán ñaâu cuõng seõ khoâng giuùp hoï thoaùt ngheøo. Trong daøi haïn, vieäc giaûm ngheøo moät caùch beàn vöõng caàn möùc ñoä taêng tröôûng kinh teá taäp trung vaøo lao ñoäng trong ñoù taïo ra moät thò tröôøng maïnh meõ vôùi nhieàu cô hoäi cho taát caû caùc nhoùm ngöôøi lao ñoäng. 64 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 3.3.4 Töï doanh: chính thöùc vaø phi chính thöùc Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, lao ñoäng töï doanh chieám khoaûng moät nöûa soá ngöôøi lao ñoäng taïi Vieät Nam. Raát nhieàu ngöôøi hoaït ñoäng trong caùc doanh nghieäp nhoû vaø vöøa, trong khu vöïc phi chính thöùc (Cling et al, nd). Maëc duø nam giôùi vaãn chieám ña soá trong nhoùm töï doanh, song phuï nöõ quaûn lyù khoaûng 30% cuûa con soá treân 3 trieäu doanh nghieäp hoä gia ñình vaø 24% treân 113.352 doanh nghieäp khoâng coù phaùp nhaân (theo soá lieäu naêm 2005). Welter et al cho raèng doanh nghieäp do phuï nöõ sôû höõu coù yù nghóa ñaëc bieät ôû caùc nöôùc chuyeån ñoåi vaø ñang phaùt trieån vì hoï coù xu höôùng tuyeån duïng lao ñoäng nöõ thöôøng xuyeân hôn vaø giuùp giaûm söï phaân bieät veà giôùi treân thò tröôøng lao ñoäng vaø coù theå giuùp giaûm bôùt naïn buoân ngöôøi nhôø vaøo vieäc môû roäng cô hoäi laøm kinh teá cho phuï nöõ. Cuøng vôùi noâng daân, ngöôøi lao ñoäng trong khu vöïc phi chính thöùc thöôøng coù trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn so vôùi ngöôøi lao ñoäng trong khu vöïc chính thöùc, vaø möùc löông bình quaân cuûa hoï (1,1 trieäu ñoàng moät thaùng) cuõng thaáp hôn taát caû caùc khu vöïc khaùc, ngoaïi tröø noâng nghieäp. Tuy nhieân, caùc doanh nghieäp khoâng chính thöùc cuõng raát ña daïng vôùi nhieàu ngöôøi coù thu nhaäp thaáp vaø moät soá ít caùc doanh nghieäp thaønh coâng. Ví duï, thu nhaäp bình quaân trong caùc doanh nghieäp phi chính thöùc taïi Haø Noäi laø 2.365.000 ñoàng moät thaùng trong khi ñoù möùc trung bình chæ laø 1.500.000. Taïi Tp Hoà Chí Minh, con soá naøy laø 2.156.000 vaø 1.371.000. Ñieàu naøy cho thaáy ôû caû hai thaønh phoá, thu nhaäp cao hôn cuûa moät soá doanh nghieäp laøm taêng möùc thu nhaäp bình quaân cao hôn ñaùng keå so vôùi caùc möùc trung bình (Cling et al, nd). Trong soá nhöõng lao ñoäng töï doanh, Khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng 2009 ñaõ chæ ra raèng, lao ñoäng töï do coù thu nhaäp 9,1 nghìn ñoàng moät giôø, möùc thu nhaäp thaáp nhaát trong nhoùm vieäc ñöôïc traû coâng, trong khi lao ñoäng töï laøm chuû coù thu nhaäp 22,2 nghìn ñoàng moät giôø. Caùc noã löïc nhaèm phaûn aùnh tính ña daïng cuûa khu vöïc kinh teá phi chính thöùc coù xu höôùng phaân bieät giöõa caùc doanh nghieäp chæ coù nhu caàu toàn taïi vaø caùc doanh nghieäp höôùng vaøo lôïi nhuaän vaø tích tuï voán. Ví duï, theo Cling et al, coù khoaûng 39% caùc doanh nghieäp hoä gia ñình trong khu vöïc kinh teá phi chính thöùc taïi Haø Noäi vaø Hoà Chí Minh thuoäc vaøo nhoùm 1 trong khi ñoù caùc doanh nghieäp coøn laïi ñöôïc chia thaønh caùc doanh nghieäp naêng ñoäng (51%) vaø chuyeân nghieäp (10%). Rand vaø Torm chæ ra raèng vieäc ñöôïc ñaêng kyù chính thöùc laøm taêng lôïi nhuaän cuûa doanh nghieäp, maëc duø phaûi toán chi phí ñaêng kyù moät laàn vaø ñoùng thueá thöôøng xuyeân. Caùc yeáu toá khaùc laøm taêng lôïi nhuaän goàm quy moâ coâng ty, quyeàn sôû höõu taøi saûn vöõng chaéc, tieáp caän cô sôû haï taàng toát vaø cô sôû saûn xuaát chuyeân duïng. Taàn suaát kieåm tra laøm giaûm lôïi nhuaän cho thaáy kieåm tra laøm cho doanh nghieäp toán keùm hôn. Ñaêng kyù cuõng daãn ñeán vieäc taêng ñaàu tö vaø tieáp caän tín duïng nhöng laïi coù ít taùc ñoäng ñeán maïng löôùi kinh doanh hoaëc quy moâ cô sôû khaùch haøng. Cuoái cuøng, taùc ñoäng cuûa vieäc ñaêng kyù ôû caùc khu vöïc ñoâ thò cao hôn so vôùi noâng thoân. Ñieàu naøy cho thaáy caên cöù vöõng chaéc ñeå khuyeán khích caùc doanh nghieäp ñaêng kyù. Ngoaøi ra, coøn coù theâm luaän chöùng veà giôùi cho keát luaän naøy. Caùc nghieân cöùu hieän nay chæ ra raèng phuï nöõ laøm vieäc trong caùc doanh nghieäp phi chính thöùc thieät thoøi hôn so vôùi nam giôùi, taïi ñoù döôøng nhö hoï phaûi laøm vieäc ñeå toàn taïi; tuy nhieân ôû caùc doanh nghieäp chính thöùc hoï khoâng thua keùm gì thaäm chí coøn khaù hôn nam giôùi, ôû khu vöïc doanh nghieäp naøy caû lao ñoäng nöõ vaø nam ñeàu höôùng ñeán lôïi nhuaän vaø tích tuï. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 65 3.3.5 Phuï nöõ thua thieät trong khu vöïc phi chính thöùc Maëc duø phuï nöõ ñieàu haønh nhieàu doanh nghieäp hoä gia ñình phi noâng nghieäp, nhöõng doanh nghieäp naøy thöôøng keùm phaùt trieån. Caùc doanh nghieäp naøy thöôøng khoâng coù giaáy pheùp, ít thueâ lao ñoäng vaø khoâng coù cô sôû oån ñònh. Soá lieäu töø ÑTMSHGÑ (2008), döïa treân maãu goàm 2.569 doanh nghieäp nhö vaäy, cho thaáy chæ coù 12% doanh nghieäp cuûa nöõ giôùi ôû caùc khu vöïc ñoâ thò coù lao ñoäng laøm coâng aên löông so vôùi 25% cuûa nam giôùi. Töông öùng vôùi khu vöïc noâng thoân laø 4% vaø 15%. Caû hai loaïi hình doanh nghieäp naøy coù theå hoaït ñoäng töø nhaø nhöng trong soá coøn laïi thì phuï nöõ thöôøng hoaït ñoäng ôû chôï hôn trong khi nam giôùi thöôøng hoaït ñoäng ôû caùc cöûa hieäu/cô sôû coá ñònh ôû caùc khu vöïc ñoâ thò vaø ôû caùc cô sôû khoâng coá ñònh ôû khu vöïc noâng thoân. Cuoái cuøng, caùc doanh nghieäp do nam giôùi quaûn lyù cho thaáy doanh thu haøng thaùng cao hôn so vôùi nöõ giôùi: 14.728 VND so vôùi 6.923 VND ôû caùc khu vöïc ñoâ thò vaø 8.722 VND so vôùi 2.672 VND ôû khu vöïc noâng thoân. Moät ñieåm quan troïng caàn löu yù laø thu nhaäp bình quaân thaáp hôn nhieàu thu nhaäp trung bình ñoái vôùi caû nam vaø nöõ giôùi. Ñieàu naøy khaúng ñònh laïi moät yù ñaõ neâu luùc tröôùc laø raát ít doanh nghieäp hoä gia ñình mang laïi nguoàn thu nhaäp lôùn, maø haàu heát caùc doanh nghieäp coù doøng thu nhaäp khieâm toán. Phaân tích cuï theå hôn veà caùc doanh nghieäp hoä gia ñình (DNHGÑ) phi chính thöùc taïi Haø Noäi vaø HCM do Cling et al thöïc hieän söû duïng soá lieäu LFS naêm 2009. Caùc doanh nghieäp naøy coù ñieàu kieän khoâng oån ñònh, keùm naêng ñoäng vaø phaân taùn, giôø laøm vieäc keùo daøi, coù ít hôïp ñoàng baèng vaên baûn vaø lao ñoäng ít ñöôïc tieáp caän dòch vuï coâng. Quy moâ trung bình cuûa caùc doanh nghieäp hoä gia ñình phi chính thöùc laø 1,5 lao ñoäng, bao goàm caû chuû sôû höõu. Quy moâ trung bình cuûa caùc doanh nghieäp hoä gia ñình chính thöùc laø 2,3 taïi Haø Noäi vaø 2,6 taïi Hoà Chí Minh. Trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn möùc trung bình taïi Vieät Nam. Nam giôùi coù thu nhaäp cao hôn nöõ giôùi gaàn 50% trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình, maëc duø khoâng coù khaùc bieät lôùn veà giôø laøm vieäc, trình ñoä hoïc vaán, thaâm nieân. Ñieàu thuù vò laø ngöôøi nhaäp cö chæ chieám 6% lao ñoäng taïi Haø Noäi vaø 17% taïi Hoà Chí Minh. Moät ñieåm quan troïng nhaän ra töø nghieân cöùu naøy laø doanh nghieäp hoä gia ñình phi chính thöùc khoâng hoäi nhaäp vaøo neàn kinh teá chính thöùc: vieäc mua baùn vôùi caùc doanh nghieäp chính thöùc khoâng ñaùng keå. Thò tröôøng chính cuûa caùc doanh nghieäp naøy laø naèm trong khu vöïc phi chính thöùc vaø söï caïnh tranh chính laø caïnh tranh giöõa hoï vôùi nhau. Tuy nhieân, ñieàu naøy coù theå phaûn aùnh thöïc teá laø caùc laøng ngheà hoäi nhaäp saâu hôn vaøo neàn kinh teá chính thöùc, nhaát laø khu vöïc gaàn Haø Noäi, khoâng naèm trong maãu khaûo saùt. Doanh nghieäp hoä gia ñình chính thöùc thöôøng lôùn hôn xeùt veà giaù trò gia taêng taïo ra haøng thaùng so vôùi DNHGÑ phi chính thöùc vaø naêng suaát lao ñoäng cuõng cao hôn. Thieáu cô sôû kinh doanh laø moät trôû ngaïi chính ngaên caûn vieäc môû roäng caùc doanh nghieäp naøy. Khoaûng 50% doanh nghieäp laøm vieäc taïi nhaø vaø 40% khoâng coù cô sôû. Voán cuûa caùc doanh nghieäp naøy chuû yeáu laø töø ñaát ñai vaø nhaø xöôûng cuøng vôùi thieát bò. Phaàn lôùn thieát bò ñöôïc mua ñaõ qua söû duïng vaø raát cuõ. Raát ít doanh nghieäp ñaàu tö nhieàu hôn luùc baét ñaàu, vaø raát ít doanh nghieäp xin caáp tín duïng maëc duø khoâng roõ ñieàu naøy laø do löïa choïn cuûa hoï hay phaûn aùnh caùc khoù khaên veà vieäc tieáp caän tín duïng. Raát ít doanh nghieäp tieáp caän ñöôïc vôùi 66 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ngaân haøng trong khi caùc loaïi hình taøi chính quy moâ nhoû daønh cho caùc doanh nghieäp hoä gia ñình laïi raát hieám taïi Vieät Nam. Tham nhuõng khoâng phaûi laø vaán ñeà lôùn ñoái vôùi DNHGÑ phi chính thöùc. Vaán ñeà chính cuûa caùc doanh nghieäp naøy vôùi caùc cô quan coâng quyeàn lieân quan ñeán vieäc tuaân thuû caùc quy ñònh cuûa nhaø nöôùc vaø ñòa ñieåm kinh doanh. Ñaùng chuù yù laø caùc DNHGÑ chính thöùc thöôøng coù xu höôùng khieáu naïi hoaëc yeâu caàu hoã trôï nhieàu hôn so vôùi caùc DNHGÑ phi chính thöùc. Cuoái cuøng, DNHGÑ phi chính thöùc keùm laïc quan hôn veø trieån voïng cuûa hoï so vôùi caùc DNHGÑ chính thöùc. Ñieàu naøy raát ñuùng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laøm vieäc cho caùc doanh nghieäp hoä gia ñình vì hoï khoâng theå tìm ñöôïc vieäc laøm ôû nôi khaùc. Caùc döï baùo trung haïn cho thaáy lao ñoäng trong khu vöïc phi chính thöùc khoâng theå giaûm trong nhöõng naêm tôùi. Maëc duø cuoäc khuûng hoaûng döôøng nhö ñaõ laøm taêng vieäc laøm trong khu vöïc kinh teá chính thöùc nhöng möùc taêng tröôûng ñoù thaáp hôn kyø voïng. Soá giôø laøm vieäc giaûm töø 43.9 xuoáng 42,3 giôø moät tuaàn trong khi vieäc laøm baùn thôøi gian laïi taêng töø 18 leân 25%. Tuy nhieân cuoäc khaûo saùt löïc löôïng lao ñoäng naêm 2009 ñöôïc thöïc hieän khi neàn kinh teá ñaõ baét ñaàu phuïc hoài do vaäy coù theå khoâng phaûn aùnh heát ñöôïc möùc ñoä aûnh höôûng. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 67 Baûng 3.6 -- Ñaëc ñieåm cuûa Doanh nghieäp Hoä Gia ñình phi noâng nghieäp do Nam giôùi vaø Nöõ giôùi ñieàu haønh. Soá löôïng hoä kinh doanh Khu vöïc thaønh thò Khu vöïc noâng thoân Nam giôùi Nöõ giôùi Toång coäng Nam giôùi Nöõ giôùi Toång coäng ñieàu haønh ñieàu haønh ñieàu haønh ñieàu haønh 572 861 1433 1116 1453 2569 % coù giaáy ñaêng kyù kinh doanh 40.9 32.8 36.1 22.6 18.8 20.5 Soá löôïng lao ñoäng (%) Chæ coù 1 54.3 68.9 63.0 57.9 74.9 67.5 2-3 34.1 25.0 28.7 33.9 23.1 27.8 4-5 5.4 3.1 4.0 4.3 1.4 2.7 6-10 3.3 1.7 2.3 2.7 0.4 1.4 11-36 2.9 1.3 2.0 1.2 0.2 0.7 Trung bình soá löôïng lao ñoäng 2.4 1.7 2.0 1.9 1.4 1.6 % traû löông 25.3 12.0 17.4 15.0 3.9 8.8 Nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng kinh doanh Nhaø 51.0 51.7 51.4 58.2 57.7 57.9 Khu coâng nghieäp/ Trung taâm thöông maïi 0.7 0.5 0.6 0.3 0.3 0.3 Chôï 8.6 23.2 17.3 6.9 24.0 16.6 Cöûa haøng/Nôi coá ñònh 22.3 16.0 18.5 13.6 8.6 10.8 Ñòa ñieåm khoâng coá ñònh 17.5 8.7 12.2 21.1 9.4 14.5 Trung bình soá thaùng hoaït ñoäng 11.2 11.4 11.3 9.7 10.1 9.9 Nguoàn thu haøng thaùng (Nghìn ñoàng) Trung bình 14,728 6,923 10,083 8,722 2,627 5,301 Ñieåm giöõa 3,904 2,415 3,000 2,249 1,306 1,625 68 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 3.3.6 Bình ñaúng giôùi cao hôn trong doanh nghieäp thuoäc khu vöïc chính thöùc Moät böùc tranh raát khaùc ñöôïc taïo ra töø phaân tích chi tieát veà caùc doanh nghieäp vöøa vaø nhoû thuoäc khu vöïc chính thöùc döïa vaøo soá lieäu cuûa 5 cuoäc khaûo saùt veà caùc doanh nghieäp vöøa vaø nhoû thöïc hieän trong giai ñoaïn 1997 - 2009 (Bjerge and Rand, 2011). Caùc cuoäc khaûo saùt naøy tieán haønh ñoái vôùi taát caû caùc loaïi hình doanh nghieäp phi nhaø nöôùc coù giaáy pheùp, bao goàm caùc doanh nghieäp hoä gia ñình, doanh nghieäp tö nhaân, hôïp taùc xaõ vaø coâng ty traùch nhieäm höõu haïn. Caùc doanh nghieäp hoä gia ñình chieám tyû leä ít trong caùc cuoäc khaûo saùt naøy: 72% so vôùi 90% theo ghi nhaän cuûa GSO (2004). Caùc cuoäc khaûo saùt veà caùc doanh nghieäp vöøa vaø nhoû cho thaáy soá löôïng doanh nghieäp do phuï nöõ sôû höõu/quaûn lyù ñaõ taêng trong thôøi gian khaûo saùt, 1/3 doanh nghieäp trong naêm 2009 laø do phuï nöõ sôû höõu so vôùi 20% trong nhöõng naêm 1990. Raát coù theå laø vieäc môû roäng caùc doanh nghieäp do nöõ giôùi sôû höõu phaûn aùnh vieäc ban haønh Luaät Doanh nghieäp naêm 2000 ñaõ ñôn giaûn hoùa ñaùng keå caùc thuû tuïc ñaêng kyù kinh doanh. Tröôùc khi coù Luaät doanh nghieäp, caùc doanh nghieäp tö nhaân chæ ñöôïc pheùp hoaït ñoäng neáu hoï vöôït qua ñöôïc haøng loaït caùc böôùc pheâ duyeät vaø kieåm soaùt cuûa chính phuû. Luaät Doanh nghieäp ñaõ ñôn giaûn hoùa thuû tuïc ñeå caùc doanh nghieäp môùi coù theå ñaêng kyù bình quaân trong 7 ngaøy, so vôùi tröôùc ñaây laø 90 ngaøy. Nhôø ñoù soá löôïng doanh nghieäp ñaêng kyù môùi taêng gaáp ñoâi leân 14.000 vaø taêng leân 21.000 vaøo naêm 2001. Cô caáu giôùi trong vieäc môû roäng naøy cho thaáy phuï nöõ ñaõ ñöôïc höôûng lôïi nhieàu hôn töø vieäc ñôn giaûn hoùa quy trình ñaêng kyù. Nghieân cöùu cho thaáy ña soá caùc doanh nghieäp phi chính thöùc laø doanh nghieäp hoä gia ñình trong ñoù phuï nöõ chieám ña soá. Tuy nhieân, moâ hình phaân tích kinh teá löôïng söû duïng soá lieäu sau naêm 2002 cho thaáy trong soá caùc doanh nghieäp ñöôïc caáp pheùp, doanh nhaân nam thöôøng ñieàu haønh caùc doanh nghieäp hoä gia ñình trong khi nöõ giôùi ñieàu haønh coâng ty traùch nhieäm höõu haïn. Coù raát nhieàu caùch bieät giôùi khaùc, maëc duø hieän nay caùc caùch bieät ñoù ñaõ vaø ñang ñöôïc loaïi boû. Trong khu vöïc saûn xuaát phuï nöõ taäp trung vaøo caùc ngaønh thöïc phaåm/ñoà uoáng vaø may maëc trong khi nam giôùi taäp trung vaøo saûn xuaát noäi thaát, gia coâng theùp vaø saûn phaåm goã. Phuï nöõ coù xu höôùng sôû höõu nhieàu taøi saûn hôn nam giôùi, nam giôùi coù tyû leä taøi saûn taøi chính lôùn hôn vaø phuï nöõ naém giöõ tyû leä taøi saûn vaät chaát nhieàu hôn. Nam giôùi ñaàu tö nhieàu hôn töø caùc khoaûn thu nhaäp giöõ laïi trong khi caû nam vaø nöõ giôùi söû duïng caùc khoaûn vay ngaân haøng nhö nhau. Ñaàu tö voán töø thu nhaäp giöõ laïi ñaõ giaûm coù theå nhôø doøng tín duïng taêng sau khi gia nhaäp WTO vaø moät phaàn do vieäc trôï caáp laõi suaát tín duïng cho doanh nghieäp vöøa vaø nhoû nhôø vaøo goùi kích thích haäu khuûng hoaûng. Doanh nghieäp do nam quaûn lyù cho thaáy khaû naêng ñoåi môùi cao hôn nhöng tyû leä söû duïng voán ôû doanh nghieäp nöõ cao hôn. Chæ coù 9% doanh nghieäp tham gia vaøo xuaát khaåu - töùc 4% doanh nghieäp trong maãu khaûo saùt, vôùi khaùc bieät giôùi khoâng ñaùng keå. Do ñoù xuaát khaåu chuû yeáu laø do caùc doanh nghieäp lôùn. Caùc coâng ty do nam sôû höõu ít coù lôïi nhuaän thuaàn cao vaø ít coù möùc taêng tröôûng ngaén haïn cao, ít tuyeån duïng nhaân coâng vaø coù tæ troïng tieàn coâng cao hôn, maëc duø toång chi phí tieàn löông ôû caùc doanh nghieäp do nöõ giôùi sôû höõu cao hôn. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 69 Caùc öôùc tính theo moâ hình kinh teá löôïng veà khaû naêng toàn taïi vaø taêng tröôûng cuûa doanh nghieäp cho thaáy quy moâ vaø khaû naêng ñoåi môùi raát quan troïng ñeå doanh nghieäp toàn taïi, trong khi vaán ñeà giôùi khoâng coù taùc ñoäng ñaùng keå ñoái vôùi söï toàn taïi hoaëc taêng tröôûng ngaén haïn cuûa doanh nghieäp. Ñieàu naøy cuûng coá theâm keát luaät cuûa Hanset et al, ngöôøi khoâng tìm thaáy baèng chöùng veà phaân bieät giôùi giöõa nam vaø nöõ giôùi trong khu vöïc doanh nghieäp cuûa Vieät Nam vaø chæ coù söï khaùc bieät nhoû veà giôùi so vôùi caùc quoác gia khaùc (World Bank, 2006). Caùc chuû doanh nghieäp coù trình ñoä hoïc vaán cao hôn coù khaû naêng toàn taïi thaáp hôn, trong khi caùc doanh nghieäp ñöôïc thaønh laäp hôïp leä vaø doanh nghieäp hoä gia ñình laïi coù khaû naêng toàn taïi cao hôn. Tuy nhieân, coù caùc khaùc bieät quan troïng trong caùc doanh nghieäp lieân quan ñeán vaán ñeà veà giôùi. Ví duï, caùc doanh nghieäp cuûa nöõ giôùi coù theå coù thu nhaäp thuaàn cao hôn caùc doanh nghieäp cuûa nam giôùi - cao hôn khoaûng 8,9%, vôùi caùc bieán quy moâ doanh nghieäp, soá naêm hoaït ñoäng, toång taøi saûn, trình ñoä hoïc vaán cuûa chuû sôû höõu, khaû naêng ñoåi môùi vaø trình ñoä coâng ngheä ñöôïc kieåm soaùt (Bjerge and Rand, 2011). Caùc doanh nghieäp cuûa nam giôùi coù tyû leä tieàn löông cao hôn, duø ít (2%) song coù yù nghóa thoáng keâ, phaûn aùnh quan heä tæ leä thuaän vôùi soá löôïng nhaân vieân vaø soá coâng nhaân taïm thôøi cao hôn. Noùi toùm laïi, lao ñoäng trong caùc doanh nghieäp cuûa nam giôùi coù möùc thu nhaäp treân toång giaù trò gia taêng cao hôn. Tyû leä chi phí löông ôû caùc doanh nghieäp cuûa nöõ giôùi thaáp hôn, chuû yeáu do hoï tuyeån duïng lao ñoäng nöõ, laø nhöõng ngöôøi coù xu höôùng ñöôïc traû löông thaáp hôn. Caùc doanh nghieäp söû duïng cô sôû laøm nôi ôû coù lôïi nhuaän thuaàn thaáp hôn, cho thaáy caùc doanh nghieäp hoä gia ñình taïo ra lôïi nhuaän ít hôn. Caùc doanh nghieäp cuûa nöõ giôùi coù theå tieáp caän tín duïng thoâng qua caùc Ngaân haøng Chính saùch Xaõ hoäi vaø duøng nhaø laøm taøi saûn baûo ñaûm trong khi nam giôùi laïi tìm kieám töø tín duïng chính thöùc töø caùc ngaân haøng thöông maïi quoác doanh vaø coù xu höôùng söû duïng ñaát ñeå theá chaáp, coù theå do hoï thöôøng laø ngöôøi coù teân, naém giöõ giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát. Chuû doanh nghieäp laø nöõ laøm vieäc nhieàu giôø hôn trong moät ngaøy trong khi nam giôùi laøm vieäc nhieàu ngaøy hôn trong moät tuaàn, laøm cho toång soá giôø laøm vieäc trong tuaàn haàu nhö khoâng khaùc nhau, tuy nhieân, caùc con soá öôùc tính naøy veà giôø laøm vieäc khoâng bao goàm soá giôø daønh vaøo caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû coâng. Moät loaït caùc phaùt hieän quan troïng töø cuoäc khaûo saùt naøy lieân quan ñeán caùc yeáu toá coù lieân quan ñeán vieäc ñaêng kyù doanh nghieäp hoä gia ñình. Ñoù laø khaû naêng ñaêng kyù taêng leân cuøng vôùi giaù trò gia taêng haøng naêm do caùc ñôn vò doanh nghieäp taïo ra, vaø taêng leân cuøng vôùi quy moâ doanh nghieäp nhöng laïi giaûm theo soá löôïng lao ñoäng, coù theå phaûn aùnh noã tröïc traùnh caùc chi phí an sinh xaõ hoäi. Caùc doanh nghieäp coù cô sôû chuyeân nghieäp coù theå ñaêng kyù deã hôn so vôùi caùc doanh nghieäp khoâng coù cô sôû coá ñònh. Caùc doanh nghieäp hoaït ñoäng taïi nhaø naèm giöõa 2 thaùi cöïc. Lieân quan ñeán caùc ñaëc ñieåm caù nhaân, caùc chuû doanh nghieäp coù trình ñoä hoïc vaán caøng cao thì caøng coù xu höôùng ñaêng kyù, töông töï nam giôùi coù xu höôùng ñaêng kyù nhieàu hôn nöõ giôùi, ngöôøi khoâng nhaäp cö (daân goác) nhieàu hôn so vôùi ngöôøi nhaäp cö. Caùc doanh nghieäp ñöôïc thaønh laäp ñeå duy trì söï ñoäc laäp 70 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM hôn hoaëc theo caùc truyeàn thoáng gia ñình seõ coù theå ñaêng kyù nhieàu hôn caùc doanh nghieäp ñöôïc thaønh laäp nhö laø moät löïa choïn maëc ñònh hoaëc nhö laø moät hoaït ñoäng boå sung. Trong soá caùc lyù do ñöa ra bôûi caùc chuû sôû höõu doanh nghieäp khi ñaêng kyù, vieäc tieáp caän thò tröôøng, khaû naêng phaùt trieån quan heä vôùi caùc coâng ty lôùn vaø khaû naêng xaây döïng hình aûnh toát hôn döôøng nhö raát quan troïng. Moät soá caùc chuû sôû höõu cuõng cho raèng neáu hoï ñaõ ñaêng kyù seõ ít bò aûnh höôûng bôûi tham nhuõng hôn, maëc duø treân thöïc teá, caùc doanh nghieäp coù ñaêng kyù döôøng nhö gaëp phaûi nhieàu tham nhuõng hôn. 3.3.7 Traûi nghieäm cuûa caùc nhoùm deã bò toån thöông Beân caïnh caùc caùch bieät giôùi trong aûnh höôûng ñeán khaû naêng tieáp nhaän caùc lôïi theá cuûa quaù trình toaøn caàu hoùa, vaán ñeà giôùi coøn keát hôïp vôùi caùc cô caáu khaùc trong neàn kinh teá vaø taïo ra caùc hình thöùc deã bò toån thöông cuï theå, moät soá ñaõ coù töø laâu, moät soá vöøa môùi phaùt sinh. Chuùng toâi seõ taäp trung thaûo luaän ñaëc ñieåm deã bò toån thöông gaén lieàn vôùi tình traïng nhaäp cö, nhoùm daân toäc vaø bieán ñoåi khí haäu ñeå minh hoïa ñieàu naøy. Caùc lao ñoäng naøy tham gia thò tröôøng lao ñoäng taïi caùc ñieåm khaùc nhau, vaø hoaït ñoäng trong nhieàu lónh vöïc vaø ngheà nghieäp khaùc nhau, vì theá vaán ñeà cuûa hoï cuõng töông ñoái ña daïng. Töøng nhoùm cho thaáy caùc thaùch thöùc veà chính saùch caàn phaûi vöôït qua neáu Vieät Nam muoán cuûng coá vò trí nöôùc coù thu nhaäp trung bình cuûa mình. 3.3.8 Lao ñoäng nhaäp cö Chính saùch cuûa chính phuû taïi Vieät Nam khuyeán khích maïnh meõ vieäc xuaát khaåu lao ñoäng Vieät Nam nhöng tieáp tuïc thöïc hieän vieäc kieåm soaùt ñoái vôùi vieäc dòch chuyeån lao ñoäng trong nöôùc, maëc duø caû hai hình thöùc di cö coù nhöõng ñoùng goùp lôùn vaøo phaùt trieån kinh teá vaø giaûm ngheøo. Baùo caùo Ñaùnh giaù Chung cuûa Quoác gia chæ ra raèng: “Tieàn göûi veà laø caùc khoaûn ñoùng goùp tröïc tieáp coù yù nghóa ñoái vôùi vieäc giaûm ngheøo ôû caùc khu vöïc noâng thoân. Giaù trò tieàn göûi veà töø di cö trong nöôùc vaø quoác teá trong naêm 2007 öôùc ñaït 5,57, trong ñoù moät phaàn laø tieàn göûi töø di cö trong nöôùc taêng8. 87% hoä gia ñình Vieät Nam öôùc tính seõ nhaän ñöôïc moät loaïi tieàn9 naøo ñoù, cho thaáy söï taùc ñoäng lôùn cuûa vieäc di cö ñoái vôùi ngheøo ñoùi. Thoâng thöôøng caùc khoaûn tieàn göûi seõ giuùp phaân phoái laïi moät phaàn thu nhaäp töø nöôùc ngoaøi hoaëc ôû caùc khu coâng nghieäp vaø khu ñoâ thò cho ngöôøi ngheøo hôn, thöôøng laø khu vöïc noâng thoân vaø nhôø ñoù giaûm ñöôïc söï phaùt trieån khoâng ñeàu giöõa caùc vuøng. Tuy nhieân, ôû Vieät Nam, kieàu hoái quoác teá treân thöïc teá coù xu höôùng khoâng daønh cho caùc hoä gia ñình ngheøo hôn, moät phaàn bôûi vì phaàn lôùn daân soá ñònh cö laâu daøi ôû nöôùc ngoaøi di cö töø vuøng keùm ngheøo hôn (Cöông vaø Mont 2010). 7 Tyû USD Chöông trình Phaùt trieån Lieân Hôïp Quoác 2009 8 Tyû leä di cö ra nöôùc ngoaøi giaûm töø 71,7% naêm 1992/1993 xuoáng coøn 57,3% in 1997/1998; tyû leä chuyeån tieàn trong noäi tænh taêng töø 18,9% leân 25,8% vaø giöõa caùc tænh taêng töø 9,4% ñeán 17% trong cuøng thôøi kyø. (Pfau and Long, Giôùi vaø Doøng chuyeån tieàn taïi Vieät Nam trong thôøi kyø chuyeån ñoåi kinh teá, Asia Pacific Journal thaùng 8 naêm 2008) 9 VHLSS 2004 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 71 Ngoaøi ra, theo Hoaøng (2009) vaø Ñaêng (2003), vieäc di cö taïo ra cô hoäi vieäc laøm cho lao ñoäng nöõ vaø giuùp ña daïng hoùa lao ñoäng töø ngaønh noâng nghieäp. Vì vaäy, di cö laø moät phöông thöùc quan troïng qua ñoù Vieät Nam coù theå duy trì ñaø taêng tröôûng cuûa mình, nhöõng thaûo luaän sau ñaây seõ cho thaáy tieàm naêng phaùt trieån ñaày ñuû seõ ñöôïc thöøa nhaän moät caùch hieäu quaû hôn neáu caùc raøo caûn vaø vaán ñeà ñoái vôùi ngöôøi di cö trong nöôùc vaø quoác teá ñöôïc giaûi quyeát. Di cö trong nöôùc Lao ñoäng di cö trong nöôùc nhö laø moät chieán löôïc kieám soáng coù theå deã ñöôïc caùc gia ñình ngheøo hôn söû duïng hôn laø lao ñoäng di cö quoác teá vì phöông thöùc naøy gaëp phaûi ít haïn cheá veà phaùp lyù, haønh chính vaø vaên hoùa vaø ít chi phí ban ñaàu hôn di cö quoác teá. Di cö lao ñoäng hoaït ñoäng thoâng qua caùc maïng löôùi phi chính thöùc, vôùi moät soá ít khoâng coù ñaïi lyù tuyeån moä tham gia. Vieäc naøy linh hoaït hôn di cö quoác teá vì khoaûng caùch ngaén hôn vaø ít toán keùm hôn, cho pheùp tieàn göûi veà nhaø deã daøng hôn. Ñieàu ñaùng löu yù laø trong caùc cuoäc khaûo saùt tröôùc ñaây10 ña soá ngöôøi di cö cho bieát coù söï caûi thieän veà ñieàu kieän soáng cuûa hoï nhôø vaøo vieäc di cö. Tuy nhieân, ngay caû vieäc di cö trong nöôùc cuõng khoâng phaûi laø moät phöông aùn löïa choïn cho ngöôøi ngheøo nhaát vì ñeå di cö ñöôïc vaãn caàn phaûi coù nguoàn löïc taøi chính vaø xaõ hoäi11. Nhöõng ngöôøi di cö trong nöôùc gaén lieàn vôùi heä thoáng ñaêng kyù hoä gia ñình. Vôùi teân goïi laø cheá ñoä “hoä khaåu�, heä thoáng naøy nhaèm kieåm soaùt vieäc di cö trong nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam thoâng qua dieän ñaêng kyù hoä khaåu. Dieän KT1 laø dieän hoä khaåu thöôøng truù vaø cho pheùp ngöôøi coù hoä khaåu thöôøng truù ôû noâng thoân ñöôïc quyeàn söû duïng ñaát noâng nghieäp vaø ñaát ôû, ngöôøi thaønh phoá quyeàn söû duïng nhaø cöûa vaø vöôøn töôïc. KT2 laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc trong tænh maø hoï coù hoä khaåu thöôøng truù nhöng ôû huyeän khaùc. KT3 laø nhöõng ngöôøi ñaêng kyù hoä khaåu ôû moät tænh nhöng ñöôïc quyeàn thöôøng truù ôû moät tænh khaùc. KT4 laø sinh vieân vaø lao ñoäng theo muøa vuï taïm truù ôû moät tænh khoâng phaûi laø tænh maø hoï ñaõ ñaêng kyù hoä khaåu. Ngoaøi ra, coù nhieàu ngöôøi di cö khoâng ñaêng kyù, nhöõng ngöôøi coù ñaêng kyù ôû moät nôi nhöng laïi tröôøng truù hoaëc taïm truù ôû moät quaän/ huyeän hoaëc tænh khaùc maø khoâng coù giaáy pheùp chính thöùc. Nhöõng ngöôøi soáng ôû moät nôi khoâng phaûi laø ñòa chæ thöôøng truù treân 30 ngaøy phaûi xin caáp soå KT4. Ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi coù giaáy pheùp cuûa chính quyeàn ñòa phöông ôû nôi hoï cö truù chính thöùc, caên cöù vaøo baèng chöùng veà vieäc laøm hoaëc ñaêng kyù theo hoïc taïi nôi ñeán. Vì theá, coù nhieàu ngöôøi di cö khoâng coù KT4. 10 Tham khaûo, ví duï, GSO & UNFPA (2006) 11 Trinh Duy Luan, Vu Manh Loi, Nguyen Thanh Liem, Mary McDonnell, Di cö cuûa giôùi treû Vieät Nam: Xu höôùng vaø Vaán ñeà trong Ñaùnh giaù Quyù Veà Phaùt trieån Kinh teá Xaõ hoäi Vieät Nam soá 55, 2008 ; nghieân cöùu cuûa UNICEF veà AÛnh höôûng cuûa lao ñoäng di cö ñoái vôùi gia ñình ôû laïi queâ nhaø, seõ phaùt haønh; ActionAid Viet Nam and Oxfam, Quaûn lyù Tyû leä Ngheøo Thaønh thò ôû Vieät Nam, 2009 72 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Caùc yeâu caàu veà hoä khaåu ñaõ ñöôïc nôùi loûng phaàn naøo. Naêm 2005, ñieàu kieän ñeå caáp soå ñaêng kyù hoä khaåu ñaõ ñöôïc nôùi loûng ñeå cho pheùp chuyeån töø KT4 sang thöôøng truù deã daøng hôn, trong khi Luaät Cö truù naêm 2007 quy ñònh moãi coâng daân coù quyeàn quyeát ñònh nô cö truù vaø loaïi boû ñieàu kieän veà vieäc laøm nhö laø moät ñieàu kieän ñaêng kyù hoä khaåu. Tuy theá, nhöõng ngöôøi ñaêng kyù caáp KT3 vaø KT4 chieám ñaïi ña soá daân ôû caùc thaønh phoá lôùn cuøng vôùi nhöõng ngöôøi nhaäp cö khoâng coù ñaêng kyù vaãn tieáp tuïc ñoái maët vôùi khoù khaên. Luaät Cö truù vaãn coøn phieàn haø (UN 2009) vaø khoâng ñöôïc thöïc hieän moät caùch ñoàng ñeàu. Chaúng haïn, nhöõng ngöôøi ôû nhaø thueâ phaûi xin yù kieán cuûa chuû hoä ñeå ñaêng kyù vaøo soå hoä khaåu neáu khoâng thì hoï khoâng coù ñuû tieâu chuaån ñaêng kyù. Do vieäc söû duïng caùc dòch vuï xaõ hoäi vaø caùc thuû tuïc haønh chính khaùc vaãn gaén lieàn vôùi dieän hoä khaåu, nhöõng ngöôøi nhaäp cö khoâng coù ñaêng kyù cö truù gaëp phaûi baát lôïi lôùn ôû nôi hoï ñeán. Keát quaû khaûo saùt veà di cö naêm 2004 ñöôïc neâu trong VGA 2006. Caùc keát quaû chính laø vieäc gia taêng nöõ giôùi trong doøng ngöôøi di cö, taàm quan troïng cuûa caùc lyù do kinh teá thuùc ñaåy vieäc di cö vaø vieäc caûi thieän thu nhaäp nhôø vaøo vieäc di cö. Nöõ thanh nieân coù xu höôùng di cö töø khu vöïc noâng thoân leân thaønh thò ñeå laøm vieäc trong khu vöïc saûn xuaát hoaëc giuùp vieäc nhaø trong khu vöïc kinh teá phi chính thöùc. Nam giôùi thöôøng di cö trong caùc khu vöïc noâng thoân döôùi hình thöùc lao ñoäng noâng nghieäp muøa vuï hoaëc lao ñoäng trong caùc trang traïi coâng nghieäp; hoaëc ñeán caùc thaønh phoá ñeå laøm coâng nhaân xaây döïng hoaëc trong caùc nhaø maùy. Lao ñoäng nöõ di cö coù xu höôùng laøm vieäc cho caùc coâng ty nöôùc ngoaøi ôû khu coâng nghieäp mieàn Ñoâng- Nam ñoâng hôn laø nam giôùi. ÔÛ khu vöïc Taây nguyeân nôi caùc gia ñình di cö, ña soá nam vaø nöõ giôùi laøm vieäc cho caùc coâng ty nhoû hoaëc töï doanh. Theo Nghieân cöùu veà Ngheøo ñoâ thò (GSO 2009) tình traïng di cö khaù phoå bieán. Treân 17% ngöôøi soáng ôû Haø Noäi vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh laø daân nhaäp cö. Hoï thöôøng ôû ñoä tuoåi treû hôn so vôùi ngöôøi daân goác ôû ñaây, trình ñoä hoïc vaán thaáp hôn, ít ñöôïc ñaøo taïo hôn, nhöng taát nhieân tæ leä tham gia vaøo löïc löôïng lao ñoäng laïi cao hôn (85% so vôùi 59% daân cö goác). Ñoái töôïng naøy cuõng thöôøng laø nöõ nhieàu hôn. LFS naêm 2009 öôùc tính caû nöôùc coù khoaûng 6,6 trieäu ngöôøi di cö trong nöôùc, khoâng bao goàm nhöõng ngöôøi di cö ngaén haïn vaø ñaõ trôû veà (Pierre, 2011). Trong taát caû caùc nhoùm di cö thì soá löôïng nöõ nhieàu hôn nam giôùi: trong phaïm vi quaän/huyeän, giöõa caùc huyeän vaø giöõa caùc tænh. Nhöõng ngöôøi di cö treû hoùa theo thôøi gian, nöõ giôùi thöôøng treû hôn nam giôùi keå töø naêm 1989. Naêm 2009, ngöôøi di cö chuû yeáu taäp trung ôû nhoùm tuoåi 20-29. Ngöôøi di cö laø nöõ chieám tyû leä cao trong doøng ngöôøi di cö vôùi khoaûng caùch ngaén töø huyeän naøy sang huyeän khaùc, trong khi nam giôùi laïi chieám tyû leä cao trong doøng ngöôøi di cö lieân tænh. Haàu heát nhöõng ngöôøi di cö laøm coâng vieäc coù trình ñoä thaáp khi hoï môùi ñeán, vaø sau ñoù naâng cao leân coâng vieäc coù trình ñoä cao hôn, tuøy thuoäc vaøo trình ñoä cuûa hoï12. Vieäc laøm ñaàu tieân sau khi chuyeån ñeán nôi môùi thöôøng laø trong caùc doanh nghieäp nhoû hoaëc töï doanh. Khoaûng moät phaàn tö soá ngöôøi di cö laø nöõ giôùi laøm vieäc cho doanh nghieäp nöôùc ngoaøi sau khi di cö, ñieàu ñoù cho thaáy taàm quan troïng cuûa khu vöïc naøy trong vieäc thu huùt nhöõng nöõ lao ñoäng di cö töø caùc khu vöïc noâng thoân. Noùi chung, nöõ giôùi chieám ña soá trong doøng ngöôøi di cö ñeán caùc khu ñoâ thò vaø khu coâng nghieäp. 12 UNFPA, Di cö trong nöôùc taïi Vieät Nam: Tình hình hieän nay, 2007 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 73 Moät nghieân cöùu cuûa IOM cho thaáy 61% nöõ giôùi laø töï doanh so vôùi 33% nam giôùi, 25% nam giôùi vaø 15% nöõ giôùi laøm coâng aên löông trong caùc doanh nghieäp hoä gia ñình trong khi ñoù 32% nam giôùi vaø 8% nöõ giôùi laøm vieäc cho caùc nhaø maùy hoaëc khu coâng nghieäp. 14% ngöôøi di cö, chuû yeáu laø nöõ giôùi, coù coâng vieäc vaên phoøng. Nhieàu ngöôøi trong soá hoï ñöôïc höôûng lôïi töø vieäc thay ñoåi chính saùch ñaêng kyù hoä khaåu gaàn ñaây, Luaät Cö truù cho pheùp nhieàu coâng daân coù hoä khaåu KT3 ñöôïc ñaêng kyù hoä khaåu thöôøng truù. Phuï nöõ laøm vieäc nhieàu hôn: nhieàu phuï nöõ töï doanh hôn nam giôùi, do tính linh hoaït veà giôø laøm vieäc. Tuy nhieân, 65% nöõ giôùi laøm vieäc treân 8 giôø moät ngaøy so vôùi ñaøn oâng laø 52%. Maëc duø soá giôø laøm vieäc vaø ngaøy laøm vieäc raát gioáng nhau giöõa nam vaø nöõ giôùi, ngöôøi di cö laø nöõ giôùi coù thu nhaäp khoaûng 22 trieäu ñoàng moät naêm (1.128 USD), trong khi ñoù ngöôøi di cö laø nam coù thu nhaäp 32 trieäu VND (1.644USD) moät naêm. Caùc cheânh leäch naøy vaãn khoâng ñoåi ngay caû khi ñaõ xem xeùt caùc yeáu toá nhö tuoåi taùc, trình ñoä hoïc vaán vaø ngheà nghieäp. Lao ñoäng nöõ di cö thöôøng naèm trong nhoùm coù thu nhaäp thaáp nhaát ôû caùc khu vöïc ñoâ thò. Tuy nhieân, thu nhaäp cuûa caû nam giôùi vaø nöõ giôùi di cö vaãn cao hôn möùc thu nhaäp bình quaân quoác gia laø 1.032 USD, ñieàu naøy lyù giaûi vì sao vieäc di cö lao ñoäng vaãn laø löïa choïn sinh keá quan troïng cho caùc gia ñình ôû noâng thoân. Lao ñoäng di cö trong nöôùc laøm nhieàu coâng vieäc laøm coâng aên löông vaø töï doanh khaùc nhau, tuy nhieân nhöõng ngöôøi di cö khoâng ñöôïc ghi nhaän vaø nhöõng ngöôøi coù KT4 coù xu höôùng chieám tyû leä cao hôn trong nhoùm ngöôøi ngheøo hôn vaø coù vieäc laøm thaát thöôøng hôn trong nhoùm lao ñoäng phi chính thöùc. Chaéc chaén laø nhöõng ngöôøi di cö chieám tyû leä cao trong chôï lao ñoäng töï do taïi Haø Noäi, theo nghieân cöùu ñeà caäp ôû phaàn ñaàu cuûa baùo caùo naøy. Hoï thöôøng khoâng caïnh tranh veà caùc coâng vieäc naøy vôùi nhöõng ngöôøi thöôøng truù maø caïnh tranh tröïc tieáp vôùi nhau. Hoï khoâng lieân keát chaët cheõ vôùi caùc heä thoáng trôï giuùp chính thöùc vaø gaëp khoù khaên trong vieäc tieáp caän caùc toå chöùc ñoaøn theå13 vaø caùc maïng löôùi xaõ hoäi khaùc. Thöôøng thì thôøi gian laøm vieäc nhieàu khoâng cho pheùp hoï tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø hieåu bieát cuûa hoï veà toå chöùc coâng ñoaøn thöôøng haïn cheá14. Ngoaøi ra, söï kyø thò cuûa xaõ hoäi gaén lieàn vôùi ngöôøi lao ñoäng nhaäp cö vaø hoï thöôøng bò ngöôøi daân goác nghi ngôø vaø khoù chòu. Hoï bò kyø thò, bò coi laø goác reã cuûa caùi goïi laø “teä naïn xaõ hoäi� laøm aûnh höôûng ñeán xaõ hoäi nhö toäi phaïm, côø baïc vaø maïi daâm. Ñieàu naøy laïi caøng laøm cho hoï bò ñaåy ra ngoaøi leà xaõ hoäi vaø bò xaõ hoäi phaân bieät, ñieàu naøy voán ñaõ hình thaønh do caùc cô cheá ñaêng kyù hoä khaåu chính thöùc vaø cô cheá tieáp caän dòch vuï xaõ hoäi, vaø caøng laøm taêng nguy cô baïo löïc vaø laïm duïng. Söï phaân bieät xaõ hoäi daãn ñeán söï phaân bieät veà choã ôû, trong ñoù ngöôøi di cö phaûi soáng ôû caùc khu vöïc ñieàu kieän nhaø ôû toài taøn, thieáu nöôùc saïch vaø veä sinh keùm. Phuï nöõ phaûi soáng ôû nhaø thueâ nhieàu hôn 13 Waibel Michael, Di cö vaøo TP Hoà Chí Minh taêng trong thôøi kyø Ñoåi Môùi 2007, Dang Nguyen Anh Di cö trong nöôùc, Cô hoäi vaø Thaùch thöùc trong thôøi kyø ñoåi môùi vaø phaùt trieån taïi Vieät Nam, 2005� 14 ActionAid Viet Nam and Oxfam, Quaûn lyù Tyû leä Ngheøo Thaønh thò ôû Vieät Nam, 2009. 74 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM nam giôùi (89% so vôùi 58%) vaø coi nôi ôû cuûa hoï laø nguoàn phaùt sinh caùc vaán ñeà15. Nam giôùi coù theå soáng cuøng vôùi hoï haøng hoaëc baïn beø. Ña phaàn nhaø thueâ laø nhaø troï ñöôïc xaây döïng taïm bôï vaø ôû caùc khu vöïc khoâng coù cô sôû haï taàng, thieáu ñieän vaø khoâng coù heä thoáng nöôùc thaûi, khoâng coù hoaëc coù heä thoáng giao thoâng coâng coäng keùm phaùt trieån16. Phuï nöõ cho bieát hoï phaûi soáng ôû caùc khu vöïc baát tieän, chung choã aên ôû vôùi 30 ngöôøi vaø chung nhaø taém. Phuï nöõ cuõng gaëp phaûi vaán ñeà troäm caép, moâi tröôøng khoâng an toaøn (Nguyen et al. 2009). Hoï gaëp ruûi ro veà quaáy roái tình duïc taïi nôi laøm vieäc vaø treân ñöôøng ñeán nôi laøm vieäc; Duong et al nhaän thaáy phuï nöõ cho bieát hoï bò löøa ôû nôi laøm vieäc vaø bò öùc hieáp theo caùch maø nam giôùi khoâng gaëp phaûi. Nhieàu phuï nöõ ñi laøm gaùi maïi daâm vì hoï khoâng theå kieám ñöôïc coâng vieäc khaùc ôû thaønh phoá, hoaëc vì hoï bò buoäc phaûi quan heä tình duïc ñeå ñoåi laáy söï giuùp ñôõ. Maëc duø nhöõng ngöôøi di cö cho bieát coù söï caûi thieän veà söùc khoûe do coù söï caûi thieän veà thu nhaäp, nhöõng ngöôøi di cö taïm thôøi soáng trong ñieàu kieän khoâng toát khoâng coù baûo hieåm xaõ hoäi nhaän thaáy raát khoù coù theå tieáp caän caùc chöông trình y teá chính thöùc. Do deã bò laïm duïng vaø baïo löïc tình duïc neân nöõ lao ñoäng nhaäp cö nguy cô laây nhieãm caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc vaø HIV/AIDS, cuõng nhö caùc caùc roái loaïi traàm caûm sau chaán thöông lieân quan ñeán laïm duïng tình duïc17. Tyû leä naïo phaù thai raát cao ôû caùc khu coâng nghieäp, vaø taäp trung ôû coâng nhaân18. Ñoàng thôøi, nghieân cöùu veà nhöõng ñoùng goùp kinh teá cuûa nhöõng ngöôøi di cö cho thaáy vai troø quan troïng cuûa hoï ñoái vôùi caùc hoä gia ñình. Khoaûng 1 nöûa trong soá nam vaø nöõ giôùi ñöôïc phoûng vaán trong nghieân cöùu cuûa IOM ñöôïc coi laø ngöôøi truï coät trong gia ñình. Nghieân cöùu cuõng khaúng ñònh caùc nghieân cöùu tröôùc ñaây: nöõ giôùi thöôøng göûi tieàn veà gia ñình thöôøng xuyeân hôn nam giôùi maëc duø nam giôùi chuyeån vôùi soá tieàn nhieàu hôn. Nöõ giôùi cuõng chòu nhieàu aùp löïc hôn trong vieäc göûi tieàn thöôøng xuyeân veà gia ñình hôn nam giôùi: 44% so vôùi 32%. 56% phuï nöõ coù yù ñònh göûi toaøn boä soá tieàn hoï daønh duïm ñöôïc so vôùi 42% nam giôùi. Nghieân cöùu cuõng chæ ra caùc khoù khaên maø ngöôøi di cö gaëp phaûi trong vieäc quaûn lyù thu nhaäp vaø tieàn göûi veà nhaø cuûa hoï. Khoaûng 75% ñeå tieàn theo ngöôøi maëc duø haàu heát hoï ñeàu cho ñoù laø khoâng an toaøn. Caùc ngaân haøng vaø böu ñieän coi laø an toaøn nhaát nhöng chæ coù 20% choïn hình thöùc naøy. Trang vaø Lan (2007) löu yù raèng nhöõng ngöôøi di cö trong nöôùc vaãn söû duïng caùc dòch vuï chuyeån tieàn tö nhaân maëc duø laø khoâng an toaøn. Tuy nhieân, caû nam vaø nöõ giôùi di cö coù xu höôùng töï mang tieàn veà nhaø maëc duø vieäc laøm naøy ñöôïc coi laø keùm an toaøn sôn so vôùi vieäc göûi tieàn thoâng qua caùc keânh chính thöùc nhö chuyeån tieàn qua ngaân haøng hoaëc dòch vuï böu ñieän. 15 Le Bach vaø Khuat Thu., Chuyeån ñoåi Thò tröôøng, Di daân vaø Baûo hoä Xaõ hoäi, Vieän nghieân cöùu Phaùt trieån Xaõ hoäi 2008; 107 16 Waibel Michael, Di cö vaøo TP Hoà Chí Minh taêng trong thôøi kyø Ñoåi Môùi 2007. 17 UÛy ban caùc Vaán ñeà Xaõ hoäi, Quoác hoäi, 2002 trích trong Dang Nguyen Anh Di cö trong nöôùc, Cô hoäi vaø Thaùch thöùc trong thôøi kyø ñoåi môùi vaø phaùt trieån taïi Vieät Nam, 2005. 18 Thi and Kim 2003, trích trong Dang Nguyen Anh Di cö trong nöôùc, Cô hoäi vaø Thaùch thöùc trong thôøi kyø ñoåi môùi vaø phaùt trieån taïi Vieät Nam, 2005 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 75 Caùc chính saùch ñeå giaûi quyeát moät soá vaán ñeà maø ngöôøi di cö trong nöôùc, caû nam giôùi vaø nöõ giôùi, ñang gaëp phaûi laø thöïc hieän ñoàng boä Luaät Cö truù, taùch tình traïng ñaêng kyù hoä khaåu vôùi vieäc söû duïng caùc dòch vuï cô baûn, ñaëc bieät chuù troïng ñeán caùc hoä caän ngheøo, cô sôû haï taàng vaø dòch vuï vaø phaùt trieån caùc hình thöùc chuyeån tieàn deã tieáp caän vaø ñaùng tin caäy. Di cö ra nöôùc ngoaøi Nhö ñaõ chæ ra ôû phaàn tröôùc, chính phuû Vieät Nam coù chính saùch khuyeán khích lao ñoäng xuaát khaåu. Xuaát khaåu lao ñoäng ñöôïc coi laø moät cô cheá quan troïng ñeå taïo ngoaïi teä, vaø taêng kyõ naêng cuõng nhö ñôøi soáng cho ngöôøi lao ñoäng. Do vaäy, Vieät Nam ñaõ aùp duïng chính saùch thuùc ñaåy xuaát khaåu lao ñoäng trong chieán löôïc phaùt trieån quoác gia, vöøa thuùc ñaåy di cö ra nöôùc ngoaøi vöøa baûo veä ngöôøi lao ñoäng di cö. Treân thöïc teá, moät phaàn trong chính saùch xoùa ñoùi giaûm ngheøo cuûa Vieät Nam laø trôï caáp cho xuaát khaåu lao ñoäng raát nhieàu ôû 62 huyeän ngheøo nhaát caû nöôùc (Le and Mont 2010). Maëc duø ñaõ coù laøn soùng di cö sang caùc nöôùc thuoäc khoái Ñoâng AÂu, song cho ñeán taän thôøi kyø sau Ñoåi Môùi vieäc xuaát khaåu lao ñoäng môùi coù yù nghóa lôùn hôn nhö laø moät phaàn cuûa caùc chính saùch chính thöùc nhaèm giaûi quyeát vieäc khoâng coù/thieáu vieäc laøm vaø taêng ñoùng goùp lao ñoäng vaøo taêng tröôûng GNP vaø nguoàn ngoaïi teä. So vôùi caùc nöôùc xuaát khaåu lao ñoäng khaùc trong khu vöïc, soá löôïng lao ñoäng xuaát khaåu coù hôïp ñoàng lao ñoäng ôû Vieät Nam vaãn thaáp: ví duï naêm 2005, Philippines ñaõ xuaát khaåu gaàn moät trieäu coâng nhaân, Indonesia xuaát khaåu 400,000, Bangladesh vaø Sri Lanka xuaát khaåu khoaûng 200,000 trong khi Vieät Nam xuaát khaåu 70-80,000. Naêm 2008, khoâng ñeán 100,000 ngöôøi lao ñoäng ra nöôùc ngoaøi laøm vieäc, vaø trong 8 thaùng ñaàu naêm 2009 chæ coù 45,000. Khoaûng 30% ngöôøi di cö trong giai ñoaïn 2008-2009 laø nöõ giôùi (Belanger et al. 2010). Trong nghieân cöùu veà 1.265 ngöôøi di cö, Belanger et al (2010). nhaän thaáy haàu heát nhöõng ngöôøi naøy trong nhoùm tuoåi 20 vaø 39, tyû leä ñi sang Ñaøi Loan (61%) vaø Nhaät Baûn (42%) laø cao nhaát, trong khi ñoù nam giôùi laïi chieám tyû leä cao hôn trong doøng ngöôøi lao ñoäng ñi sang Malaysia (65%) vaø Haøn Quoác (90%). Lao ñoäng di cö laø nöõ giôùi laøm vieäc cho caùc nhaø maùy vaø coâng vieäc nhaø trong khi ngöôøi di cö laø nam giôùi laïi laøm vieäc cho nhaø maùy, noâng nghieäp, thuûy saûn vaø xaây döïng. Maëc duø haàu heát ngöôøi ñi lao ñoäng xuaát khaåu cho bieát tình hình kinh teá cuûa hoï coù söï caûi thieän nhôø ñi xuaát khaåu lao ñoäng, Belanger et al (2010) cho bieát moät soá ngöôøi noùi raèng tình hình cuûa hoï haàu nhö khoâng caûi thieän vaø thaäm chí coøn xaáu theâm. Nhöõng keát quaû khaùc nhau naøy phaûn aùnh nhöõng söï khaùc bieät veà chi phí ñeå ñi xuaát khaåu lao ñoäng, ñieàu kieän laøm vieäc cuûa nhöõng ngöôøi XKLÑ, bao goàm tieàn löông, söùc khoûe, söï an toaøn vaø möùc ñoä hoï bò löøa gaït. Nam giôùi laøm vieäc trong ngheà thuûy saûn vaø noâng nghieäp cho bieát ñieàu kieän laøm vieäc xaáu nhaát vaø möùc ñoä boû vieäc cao nhaát cuõng nhö tyû leä boû veà Vieät Nam cao nhaát. Phuï nöõ phaûi boû ra chi phí tröôùc khi ñi thaáp hôn, chuyeån tieàn veà nhaø nhieàu hôn vaø trôû veà nhaø coù nhieàu tieàn hôn. Hoï ít boû cuoäc hôn vaø ít laøm vieäc baát hôïp phaùp hôn. Gaàn ba phaàn tö hoä gia ñình nhaän kieàu hoái thoâng qua chuyeån khoaûn qua ngaân haøng, laø con ñöôøng an toaøn nhaát trong khi ñoù nhöõng ngöôøi khaùc laïi chuyeån qua caùc keânh phi chính thöùc. 76 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Beân caïnh nhöõng vaán ñeà maø nhöõng ngöôøi ñi lao ñoäng xuaát khaåu gaëp phaûi ôû caùc nöôùc ñeán laøm vieäc laø caùc vaán ñeà lieân quan ñeán qui trình tuyeån duïng. Vieäc ngöôøi lao ñoäng thieáu thoâng tin ñoàng nghóa vôùi vieäc caùc caù nhaân laøm ñaïi lyù hoaëc moâi giôùi xuaát khaåu lao ñoäng coù theå kieám tieàn baèng caùc caùch thöùc gian laän (Le and Mont 2011). Ngoaøi ra, nhieàu caù nhaân hoaït ñoäng traùi pheùp khuyeán khích doøng ngöôøi lao ñoäng ra khoûi ñaát nöôùc maø khoâng ñöôïc ghi nhaän treân giaáy tôø. Khoâng ai bieát ñöôïc bao nhieâu trong soá naøy bò löøa baùn vì khoâng deã daøng phaân bieät giöõa di cö töï nguyeän vaø di cö eùp buoäc. Coù nhieàu quan ngaïi veà vieäc di cö cuûa caùc coâ daâu töø Vieät Nam coù khaû naêng daãn ñeán vieäc boùc loät vaø laïm duïng tình duïc, vaø coù theå caáu thaønh toäi buoân baùn ngöôøi. Hoân nhaân saép ñaët do moâi giôùi thay maët cho nam giôùi töø Singapore, Ñaøi Loan, Trung Quoác vaø Haøn Quoác. Nhieàu ngöôøi söû duïng maùnh khoùe löøa gaït. Caùc maïng löôùi buoân ngöôøi ôû trong nöôùc mang phuï nöõ vaø caùc coâ gaùi treû töø caùc vuøng noâng thoân vaø vuøng saâu, vuøng xa ñeán caùc khu vöïc coâng nghieäp, thaønh thò ñeå cho ñi aên xin hoaëc laøm gaùi maïi daâm. Theo öôùc tính, coù khoaûng 200,000 gaùi maïi daâm ôû Vieät Nam vaøo naêm 2003, 13% trong soá hoï coù tuoåi ñôøi döôùi 18. Treû em bò mua baùn, thöôøng laø baèng hình thöùc löøa gaït – chuû yeáu laø töø caùc gia ñình ñoâng con, boá meï khoâng ñöôïc hoïc cao, coù thu nhaáp bình quaân ñaàu ngöôøi baèng töø moät nöûa möùc thu nhaäp bình quaân quoác gia ôû phía Baéc ñeán döôùi moät phaàn ba möùc thu nhaäp bình quaân ôû phia Nam. Cuõng theo öôùc tính, coù khoaûng 20-30,000 phuï nöõ vaø treû em gaùi Vieät Nam ñang laøm ngheà maïi daâm ôû Cam-pu-chia. Chính phuû ñaõ tìm caùch quaûn lyù doøng ngöôøi di cö, bao goàm phaùp luaät naêm 2006 quy ñònh roõ caùc nghóa vuï cuûa caùc cô quan tuyeån duïng vaø boá trí lao ñoäng, thoâng qua luaät choáng buoân baùn ngöôøi vaøo naêm 2005. Vaán ñeà thöïc hieän caùc saéc luaät naøy vaãn coøn laø moät moái quan ngaïi. Vieät Nam vaãn chöa kyù Coâng öôùc Vieân naêm 1990 veà Baûo veä Quyeàn cuûa Ngöôøi di cö vaø caùc thaønh vieân trong gia ñình, ñieàu naøy deã gaây aán töôïng laø Vieät Nam laø moät nöôùc thaønh vieân thuï ñoäng trong vaán ñeà di cö, khoâng muoán gaây nguy hieåm cho caùc thò tröôøng ñaõ coù quan heä toát ñeå xuaát khaåu nguoàn lao ñoäng dö thöøa cuûa mình (Anh p. 15). Maëc duø quaù trình pheâ chuaån coâng öôùc naøy caàn phaûi coù thôøi gian vaø ñoøi hoûi phaûi söûa ñoåi caùc saéc luaät hieän haønh, song pheâ chuaån coâng öôùc coù moät lôïi theá laø taïo ra cô sôû ñeå giaûi quyeát caùc vi phaïm veà quyeàn cuûa ngöôøi lao ñoäng ôû nöôùc ngoaøi. Trong töông lai, chính phuû coù theå seõ tìm caùch naâng cao caùc kyõ naêng cho ngöôøi lao ñoäng di cö nhaèm phaûn öùng vôùi caùc phaân khuùc thò tröôøng môùi noåi haáp daãn trong khu vöïc vaø ñeå caïnh tranh vôùi lao ñoäng nhaäp cö töø caùc nöôùc khaùc. Ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi coù söï quan taâm hôn nöõa ñoái vôùi vieäc ñaøo taïo vaø chaát löôïng ñaøo taïo thoâng qua caùc chính saùch phuø hôïp vôùi phöông phaùp tieáp caän roäng hôn nhaèm naâng cao chaát löôïng cuûa löïc löôïng lao ñoäng. 3.3.9 Caùc nhoùm deã bò toån thöông: daân toäc thieåu soá Chöông tröôùc noùi nhieàu ñeán nhöõng hình thöùc maø ngöôøi daân toäc thieåu soá, ñaëc bieät laø phuï nöõ daân toäc thieåu soá khoâng ñöôïc chia seû nhöõng lôïi ích cuûa quaù trình giaûm ngheøo vaø caûi thieän söï phaùt trieån con ngöôøi ôû cuøng möùc ñoä nhö ngöôøi daân thuoäc nhoùm ña soá - ngöôøi Kinh. Caùc nhoùm daân toäc thieåu soá cuõng gaëp phaûi caùc haïn cheá lôùn hôn so vôùi daân toäc ña soá trong caùc löïa choïn sinh keá (World Bank, 2009). Caùc nhoùm daân toäc thieåu soá soáng ôû caùc vuøng saâu, vuøng xa vaø ñòa baøn khoù khaên nhieàu hôn so vôùi ngöôøi Kinh thöôøng ít khi ñi ñeán thò traán nôi hoï ôû, chöa noùi ñeán vieäc ra thò xaõ hay caùc vuøng mieàn khaùc hay ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 77 ra thaønh phoá. Hoï ít khi taän duïng ñöôïc caùc chính saùch xuaát khaåu lao ñoäng môùi cuûa chính phuû ñeå ñi xuaát khaåu lao ñoäng do gaëp khoù khaên veà ngoân ngöõ vaø caùc raøo caûn khaùc. Thöïc traïng naøy coù theå ñaõ caûi thieän ñoâi chuùt nhôø chính saùch trôï caáp xuaát khaåu lao ñoäng gaàn ñaây trong khuoân khoå Chöông trình daønh cho 62 huyeän ngheøo nhaát nöôùc (Le and Mont, 2011). Theo soá lieäu cuûa KSMSHGÑ, caùc khu vöïc coù daân toäc thieåu soá coù tyû leä nhaän tieàn göûi veà thaáp nhaát, tæ leä tieàn göûi trong toång thu nhaäp thaáp nhaát vaø coù quy moâ kieàu hoái nhoû nhaát. Ñoàng baøo daân toäc thieåu soá thöôøng ít tham gia vaøo nhoùm lao ñoäng ñöôïc traû coâng nhaät, nhöng moái töông quan giöõa vaán ñeà daân toäc vaø lao ñoäng coâng nhaät ñoái vôùi nöõ giôùi yeáu hôn ñoái vôùi nam giôùi. Ñieàu naøy chuû yeáu laø vì nam giôùi thuoäc nhoùm ngöôøi Kinh/Hoa coù nhieàu ngöôøi laøm coâng aên löông hôn so vôùi vieäc töï doanh trong noâng nghieäp, nhöng nöõ giôùi thuoäc daân toäc ña soá cuõng nhö thieåu soá coù xu höôùng töï doanh nhieàu hôn trong caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp. Tuy nhieân, taát caû caùc nhoùm daân toäc thieåu soá ñeàu coù tyû leä töï doanh noâng nghieäp cao hôn so vôùi laøm coâng aên löông, trong ñoù caùc nhoùm daân toäc thieåu soá coù tyû leä ñoùi ngheøo cao hôn (caùc nhoùm daân toäc ôû Mieàn nuùi phía Baéc vaø mieàn Trung) cuõng cho thaáy tyû leä laøm coâng aên löông thaáp nhaát. Nöõ giôùi baát lôïi hôn khi tieáp caän vieäc laøm coâng aên löông trong taát caû caùc nhoùm daân toäc. Nhö vaäy, caû nam giôùi vaø nöõ giôùi thuoäc caùc nhoùm daân toäc thieåu soá haàu heát ñeàu taäp trung vaøo hình thöùc lao ñoäng töï doanh phi chính thöùc trong lónh vöïc noâng nghieäp. Phuï nöõ thuoäc caùc nhoùm daân toäc thieåu soá coù xu höôùng gaëp baát lôïi hôn so vôùi nöõ giôùi ôû caùc daân toäc ña soá treân nhieàu khía caïnh khaùc. Hoï ít tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng ngoaøi chôï hôn so vôùi phuï nöõ ngöôøi Kinh vaø ít tieáp caän vôùi caùc nguoàn löïc saûn xuaát vaø dòch vuï khuyeán noâng hôn. Baèng chöùng cho thaáy hoï ít ñöôïc Hoäi Phuï nöõ trôï giuùp hôn, do ñoù, hoï ít ñöôïc tieáp caän tín duïng vaø caùc hình thöùc hoã trôï khaùc cuûa Hoäi. Du lòch ñaõ ñöôïc chính phuû Vieät nam thuùc ñaåy tích cöïc thoâng qua ñaàu tö vaøo caùc hoaït ñoäng vaên hoùa ñòa phöông coù theå taïo ra söï haáp daãn, coù yù nghóa ñaëc bieät ôû caùc khu vöïc coù daân toäc thieåu soá nôi maø hoaït ñoäng du lòch mang laïi söï naêng ñoäng hôn cho neàn kinh teá ñòa phöông. Moät nghieân cöùu cuûa UNESCO veà caùc coäng ñoàng ngöôøi Hmong, Dao vaø Daùy ôû huyeän Sa Pa ñaõ neâu roõ caùc taùc ñoäng leân caùc coäng ñoàng khaùc nhau. Moät nhaân toá ñoù laø ñòa lyù: caùc coäng ñoàng ôû xa caùc tuï ñieåm du lòch thöôøng thieät thoøi hôn, hoaëc moät soá thoân baûn ñöôïc chính quyeàn löïa choïn ñeå tieán haønh caùc hoaït ñoäng xuùc tieán ñaëc bieät laøm caùc ñieåm ñeán vaên hoùa haáp daãn. Ngoaøi ra, söï tham gia cuûa caùc coäng ñoàng vaøo caùc hoaït ñoäng chính lieân quan ñeán du lòch cuõng khoâng gioáng nhau. Phuï nöõ Hmong Traéng vaø Dao coù theå ñieàu chænh caùc kyõ naêng deät vaûi voán coù cuûa hoï ñeå phuø hôïp hôn vôùi thò tröôøng, trong khi phuï nöõ Giaùy chæ coù theå saûn xuaát caùc baùn thaønh phaåm hoaëc baùn caùc saûn phaåm laøm saün töø nhaø maùy. Tuy nhieân, cuøng vôùi ngöôøi Kinh, ngöôøi Giaùy coù lôïi theá hôn xeùt veà voán taøi chính vaø caùc quan heä xaõ hoäi ñeå thu lôïi töø caùc dòch vuï du lòch lieân quan. Nghieân cöùu cho thaáy caâu laïc boä saûn xuaát vaûi do NGO taøi trôï hoã trôï ñaøo taïo caùc thaønh vieân nhö theá naøo trong veõ maãu vaø thieát keá môùi döïa vaøo truyeàn thoáng deät vaûi cuûa hoï, qua ñoù hoï vaãn tieáp tuïc söû duïng vaøo caùc hoaït ñoäng thöông maïi ñoäc laäp sau khi rôøi caâu laïc boä. Maëc duø du lòch thu huùt nhieàu phuï nöõ hôn vaøo caùc hoaït ñoäng lieân quan ñeán thò tröôøng, song chuû yeáu vaãn chæ laø vieäc thöông maïi hoùa caùc hoaït ñoäng lieân quan 78 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ñeán vai troø truyeàn thoáng cuûa hoï trong gia ñình. Tuy nhieân, maëc duø coù khoái löôïng coâng vieäc lôùn hôn, nghieân cöùu chæ ra baèng chöùng veà söï ñoäc laäp veà kinh teá môùi trong soá phuï nöõ thuoäc daân toäc thieåu soá. Caùc döï aùn cô sôû haï taàng lôùn môû ra caùc cô hoäi vieäc laøm ôû caùc khu vöïc coù daân toäc thieåu soá sinh soáng. Caùc döï aùn naøy ñöôïc laäp ra khoâng chæ nhaèm ñaït ñöôïc muïc tieâu chính laø caûi thieän söï keát noái vôùi khu vöïc khaùc cuûa neàn kinh teá maø coøn nhaèm taïo ra caùc cô hoäi vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi tröôùc ñaây thöôøng ít ñöôïc tham gia. Döï aùn Giao thoâng Noâng thoân 3 cuûa NHTG laø moät ví duï. Döï aùn naøy öu tieân duy tu ñöôøng noâng thoân vaø quaûn lyù cô sôû haï taàng ôû ñòa phöông thay vì xaây döïng ñöôøng quoác loä môùi. Nghieân cöùu cho thaáy caùc vaán ñeà aûnh höôûng ñeán vieäc ñaït muïc tieâu naøy traàm troïng nhaát ôû caùc vuøng nuùi vaø seõ taïo ra gaùnh naëng taøi chính ñoái vôùi coäng ñoàng ñòa phöông, nhieàu vuøng naèm trong dieän ngheøo nhaát ôû Vieät Nam. Giaûi phaùp naèm ôû vieäc tuyeån lao ñoäng nöõ töø caùc xaõ doïc theo caùc tuyeán ñöôøng noâng thoân quan taâm ñeán coâng vieäc naøy. Saùng kieán ñöôïc ñöa ra thöû nghieäm ôû 4 xaõ ôû Laøo Cai nhaèm huy ñoäng söï hoã trôï ñeå duy tu ñöôøng noâng thoân trong caùc vuøng daân toäc vaø caûi thieän ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân ñòa phöông thoâng qua vieäc taïo vieäc laøm traùi thôøi vuï cho phuï nöõ daân toäc trong khu vöïc, ñoàng thôøi giaûm chi phí duy tu vaø söûa chöõa kòp thôøi. Hoäi Phuï nöõ Tænh hoaït ñoäng vôùi tö caùch laø ñôn vò thöïc hieän. Phuï nöõ ñöôïc ñaøo taïo veà kyõ thuaät vaø quy trình thi coâng, toång coäng 1.533 ñöôïc tuyeån duïng laøm coâng nhaân duy tu ñöôøng. Khoaûng 10-30 phuï nöõ chòu traùch nhieäm baûo döôõng caùc ñoaïn tuyeán daøi 1-2 km trong 3 thaùng vôùi möùc löông 100,000 VN/ngöôøi/ngaøy. Ñoái vôùi nhieàu phuï nöõ, ñaây laø cô hoäi vieäc laøm ñaàu tieân trong ñôøi hoï. Do caàu veà vieäc laøm vöôït quaù cung, caùc ban chæ ñaïo do chính phuï nöõ laäp ra laàn löôït daønh cô hoäi cho taát caû caùc phuï nöõ trong caùc xaõ ñöôïc löïa choïn theo kieåu luaân phieân. Chöông trình hieän ñang ñöôïc môû roäng. Xeùt treân phöông dieän phaùt trieån, moät ñieàu roõ raøng laø cuøng vôùi noã löïc treân dieän roäng ñeå baûo ñaûm vieäc ñöa caùc nhoùm daân toäc thieåu soá theo kòp quaù trình phaùt trieån cuûa Vieät Nam, caàn coù nhieàu noã löïc hôn nöõa ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà baát bình ñaúng giôùi trong caùc nhoùm naøy, vaán ñeà naøy thöôøng traàm troïng hôn so vôùi tình traïng baát bình ñaúng giôùi trong nhoùm daân toäc ña soá. Nhöõng noã löïc ñoù khoâng chæ döøng laïi ôû caùc chính saùch kinh teá ñôn thuaàn ñeå giaûi quyeát vieäc thieáu kyõ naêng vaø thieáu töï tin cuûa nhieàu phuï nöõ daân toäc thieåu soá - vaán ñeà naøy seõ tieáp tuïc ñöôïc thaûo luaän taïi chöông tieáp theo. 3.3.10 Caùc nhoùm deã bò toån thöông: noâng daân bò aûnh höôûng bôûi söï bieán ñoåi khí haäu Chuùng ta coù theå coi bieán ñoåi khí haäu laø moät trong nhöõng thaùch thöùc môùi phaùt sinh maø hieän nay Vieät Nam ñang phaûi ñoái maët vaø vaán ñeà naøy döôøng nhö ngaøy caøng trôû neân quan troïng hôn. Vieät Nam naèm trong caùc quoác gia bò aûnh höôûng naëng neà nhaát bôûi aûnh höôûng baát lôïi cuûa vieäc bieán ñoåi khí haäu, ñaëc bieät laø ôû caùc khu vöïc ven bieån thaáp. Haøng naêm coù khoaûng 1 trieäu ngöôøi Vieät Nam bò aûnh höôûng bôûi thieân tai, keå caû luõ ôû khu vöïc Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long. Haïn haùn nghieâm troïng ñaõ aûnh höôûng ñeán khu vöïc mieàn trung, ÑBSCL vaø caùc khu vöïc mieàn nuùi. Hieän vaãn coù raát ít nghieân cöùu veà caùch thöùc ñoái phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu cuûa nam giôùi vaø nöõ giôùi, nhöng moät soá ñieåm trong caùc coâng boá gaàn ñaây thì raát ñaùng quan taâm. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 79 Tính chaát deã bò toån thöông ñoái vôùi bieán ñoåi khí haäu khoâng chæ theå hieän ôû möùc ñoä bò aûnh höôûng, maø chuû yeáu laø do tính chaát nhaïy caûm vaø khaû naêng thích öùng. Theo moät nghieân cöùu cuûa LHQ vaø Oxfam naêm 2009, nöõ giôùi vaø caùc hoä gia ñình coù nöõ giôùi laø chuû hoä phuï thuoäc nhieàu vaøo nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân bôûi vì phuï nöõ ñöôïc xem laø coù vai troø truyeàn thoáng trong vieäc baûo ñaûm söï sinh toàn cuûa gia ñình, so vôùi nam giôùi vaø caùc hoä gia ñình coù nam giôùi laø chuû hoä vaø thöôøng sinh soáng taïi caùc khu vöïc noâng thoân. Xeùt veà khaû naêng thích nghi, nam giôùi thöôøng naêng ñoäng hôn nöõ giôùi taïi caùc coäng ñoàng noâng thoân naøy, coù nhieàu cô hoäi ñeå coù ñöôïc caùc coâng vieäc ngoaøi ñoàng ruoäng vaø coù theå coù khaû naêng ñi laøm thueâ theo muøa vuï ôû caùc vuøng thaønh thò. Nam giôùi coù nhieàu cô hoäi tieáp caän vaø coù quyeàn kieåm soaùt ñoái vôùi caùc nguoàn sinh keá khaùc hôn do tình hình baát bình ñaúng giôùi vaãn coøn phoå bieán. Raát nhieàu ngöôøi di cö taïm thôøi ñeå ñoái phoù vôùi aùp löïc baát thöôøng veà khí haäu do thay ñoåi khí haäu – vaø tình traïng naøy seõ coøn gia taêng. Lao ñoäng di cö, chuû yeáu laø ngaén haïn nhieàu hôn ôû caùc khu vöïc döïa vaøo heä sinh thaùi nhôø vaøo möa hôn laø caùc khu vöïc coù heä sinh thaùi troàng luùa nöôùc nhôø vaøo thuûy lôïi, do naêng suaát luùa thaáp vaø thieáu caùc nguoàn thu nhaäp thay theá. Moâi tröôøng xuoáng caáp cuõng laø moät yeáu toá hình thaønh xu höôùng di cö ôû ÑBSCL. Vaøo muøa luõ ngöôøi daân di cö theo muøa vaøo thaønh thò ñeå tìm kieám vieäc laøm. Moät cô cheá ñoái phoù cöïc ñoan laø buoân baùn ngöôøi sang caùc khu vöïc laân caän. Maëc duø di cö laøm giaûm khaû naêng bò toån thöông, song noù laïi laøm taêng aùp löïc coâng vieäc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi phuï nöõ phaûi töï mình xoay sôû. Maëc duø thieân tai laø nhöõng aûnh höôûng roõ reät nhaát cuûa söï bieán ñoåi khí haäu, song nhöõng taùc ñoäng cuûa söï bieán ñoåi khí haäu daàn daàn boäc loä ví duï nhö haïn haùn lieân tuïc taïi nhieàu vuøng ñang laø nhöõng nguy cô nghieâm troïng ñoái vôùi ngöôøi daân noâng thoân taïi Vieät Nam. Moät xu höôùng ñang ngaøy caøng roõ reät laø vaán ñeà nöõ giôùi hoùa noâng nghieäp, nghóa laø phuï nöõ ngaøy caøng ñaûm nhaän nhieàu coâng vieäc voán vaán ñöôïc coi laø cuûa nam giôùi (ví duï nhö phun thuoác saâu, caøy böøa) vaø phaûi chuaån bò ñoái phoù vaø khaéc phuïc thieân tai trong thôøi gian caùc thaønh vieân nam trong gia ñình di cö hoaëc ñi tìm caùc coâng vieäc ngoaøi ñoàng ruoäng trong vuøng. Nöõ giôùi trong caùc hoä gia ñình coù phuï nöõ laøm chuû hoä coù theå coù caùc kyõ naêng môùi khi vai troø giôùi coù söï xaùo troän, tuy nhieân roõ raøng vieäc di cö ñaõ ñaët gaùnh naëng leân nhöõng ngöôøi ôû laïi, nhöõng ngöôøi vaãn phaûi hoaøn taát khoái löôïng coâng vieäc noâng nghieäp töông töï, trong khi khoâng coù ñuû lao ñoäng vaø caùc kyõ naêng keøm theo. Bieán ñoåi khí haäu ñaõ coù nhöõng aûnh höôûng nghieâm troïng ñoái vôùi neàn noâng nghieäp vôùi nhöõng thieân tai cöïc ñoan, vaø söùc eùp veà khí haäu, duø ít hôn, nhöng laëp ñi laëp laïi - vì vaäy vai troø saûn xuaát cuûa phuï nöõ vaø söï ñoùng goùp vaøo gia ñình bò aûnh höôûng. Neáu khaû naêng cuûa ngöôøi phuï nöõ trong vieäc baûo ñaûm söï sinh toàn cuûa gia ñình suy yeáu thì vò trí cuûa hoï trong gia ñình cuõng suy yeáu theo. Taïi Avao, nam giôùi vaø nöõ giôùi thöôøng cuøng nhau khai hoùa ñaát ñeå sau ñoù phuï nöõ troàng troït, ví duï nhö nam ñoát nöông, nöõ giôùi doïn deïp nhöõng thöù coøn laïi vaø thu löôïm cuûi. Nam giôùi ngaøy caøng tham gia nhieàu hôn vaøo vieäc taïo ra thu nhaäp ngoaøi troàng troït/chaên nuoâi vaø cuõng haùi löôïm laâm saûn. Neáu hoï khoâng coøn caøy ruoäng nöõa, phuï nöõ coù theå nhôø söï giuùp ñôõ cuûa hoï haøng laø nam giôùi hoaëc phaûi töï xoay sôû moät mình, ñeå coù theå hoaøn thaønh traùch nhieäm truyeàn thoáng cuûa mình laø duy trì söï sinh toàn. 80 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Bieán ñoåi khí haäu coøn gaây ra caùc aûnh höôûng giôùi xeùt treân goùc ñoä taøi saûn taøi chính vaø voán kinh teá. Muøa maøng thaát baùt aûnh höôûng ñeán thu nhaäp hoä gia ñình vaø caû nam giôùi vaø nöõ giôùi ñeàu phaûi laøm vieäc nhieàu hôn vì hoï phaûi ñi tìm caùc coâng vieäc ñöôïc traû löông ñeå trang traûi cho cuoäc soáng. Tình traïng möa baõo baát thöôøng ñoàng nghóa vôùi vieäc ngöôøi daân buoäc phaûi gieo troàng laïi, khieán hoï phaûi laøm nhieàu vieäc hôn, ñaëc bieät laø nöõ giôùi. Vôùi tình traïng nöõ giôùi hoùa noâng nghieäp ngaøy caøng taêng do di cö lao ñoäng muøa vuï (chuû yeáu nam giôùi) gia taêng, roõ raøng phuï nöõ seõ laø nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng nhieàu nhaát bôûi caùc taùc ñoäng daàn daàn cuûa bieán ñoåi khí haäu ñoái vôùi noâng nghieäp, cuõng nhö caùc taùc ñoäng cuûa hieän töôïng thôøi tieát cöïc ñoan. Nghieân cöùu veà lónh vöïc naøy cho thaáy phuï nöõ thöôøng buoäc phaûi troàng laïi luùa vaø caùc loaïi caây boå trôï khaùc ñeå boå sung cho muøa maøng ñaõ maát. AÛnh höôûng coù tính caáu truùc cuûa caùc söùc eùp veà khí haäu naøy ñoái vôùi quan heä giôùi caàn ñöôïc nghieân cöùu nhieàu hôn: ví duï nhö: khaû naêng baûo ñaûm an ninh löông thöïc trong gia ñình cuûa nöõ giôùi bò aûnh höôûng nhö theá naøo vaø ñieàu ñoù aûnh höôûng gì ñeán vò trí cuûa hoï trong gia ñình? Vieäc di cö taïm thôøi vaø lao ñoäng phi noâng nghieäp ôû ñòa phöông nhö laø chieán löôïc ñeå ñoái phoù vôùi tình traïng gia taêng thieân tai coù lieân quan ñeán khí haäu ngaøy caøng taêng leân, vaø trong nhieàu tröôøng hôïp, söï di cö hay tìm vieäc ngoaøi ñoàng ruoäng naøy chuû yeáu laø cuûa caùc thaønh vieân nam trong gia ñình – trong khi nöõ thanh nieân coù theå di cö ñeán moät soá vuøng nhaát ñònh ñeå laøm trong nhöõng ngaønh nhö may maëc. Kinh nghieäm quoác teá cho thaáy söï di cö coù caùc aûnh höôûng xaõ hoäi veà giôùi leân caû ngöôøi daân ôû laïi queâ nhaø vaø nhöõng ngöôøi di cö. Taùc ñoäng naøy coù theå laø tích cöïc khi phuï nöõ coù theå thaùch thöùc caùc vai troø truyeàn thoáng vaø naâng cao vò theá cuûa hoï trong coäng ñoàng, nhöng thöôøng laø tieâu cöïc khi khoái löôïng coâng vieäc cuûa phuï nöõ taêng leân vaø khaû naêng tieáp caän caùc taøi saûn ñeå taïo keá sinh nhai vaãn coøn haïn cheá. Caùc thaønh vieân nam trong gia ñình thöôøng xuyeân ñi xa khi xaûy ra thieân tai vaø phuï nöõ buoäc phaûi thöïc hieän haàu heát caùc hoaït ñoäng quaûn lyù ruûi ro thieân tai. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 81 CHÖÔNG 4 GIÔÙI VAØ THAM GIA HOA�T ÑOÄNG CH�NH TRÒ 4.1 Giôùi thieäu Nhö chuùng toâi ñaõ vieát trong Chöông 1, Vieät Nam ñaõ thoâng qua moät soá boä luaät vaø chính saùch quan troïng lieân quan ñeán muïc tieâu bình ñaúng giôùi nhöng vieäc thöïc hieän caùc luaät naøy vaãn coøn nhieàu baát caäp. Vaán ñeà moät phaàn laø do thieáu kieán thöùc thöïc tieãn veà caùc luaät naøy, nhaát laø ôû caùc caáp thöïc hieän vaø moät phaàn laø do tình traïng thieáu naêng löïc cuûa nhöõng ngöôøi chòu traùch nhieäm thöïc hieän. Moät vaán ñeà roäng hôn laø coù ít söï xuaát hieän cuûa phuï nöõ trong caùc dieãn ñaøn ra quyeát ñònh cuûa Nhaø nöôùc vaø trong hoaït ñoäng chính trò noùi chung, vaø khoâng huy ñoäng ñöôïc söï hoã trôï caàn thieát ñeå thöïc hieän hieäu quaû. Bình ñaúng hôn veà giôùi trong lónh vöïc chính trò vaø ra quyeát ñònh coâng vöøa theå hieän möùc ñoä tieán boä cuûa phuï nöõ trong xaõ hoäi so vôùi nam giôùi ñoàng thôøi laø moät trong nhöõng caùch hieäu quaû nhaát nhaèm ñaûm baûo söï tieán boä lieân tuïc. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc Chính phuû coâng nhaän. Chieán löôïc Quoác gia vaø Keá hoaïch Haønh ñoäng vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ vaø MDG Vieät Nam ñaõ ñaët ra caùc muïc tieâu cuï theå veà söï tham gia cuûa phuï nöõ trong vieäc laõnh ñaïo vaø quaûn lyù. Luaät Bình ñaúng Giôùi naêm 2006 quy ñònh caùc bieän phaùp cuï theå nhaèm thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi trong hoaït ñoäng chính trò (Ñieàu 11). Raát nhieàu muïc tieâu cuï theå veà giôùi ñaõ ñöôïc ñöa vaøo chính saùch cuûa Trung öông Ñaûng: phuï nöõ laøm laõnh ñaïo trong caùc caáp uûy ñaûng ñeán naêm 2020 ñaït töø 25% trôû leân; tæ leä nöõ ñaïi bieåu trong Quoác hoäi vaø Hoäi ñoàng nhaân daân caùc caáp ñaït töø 35 ñeán 40%. Caùc cô quan Chính phuû phaûi duy trì ñöôïc toái thieåu 30% soá ngöôøi laõnh ñaïo laø nöõ giôùi. VGA naêm 2006 chæ ra raèng tieán boä veà bình ñaúng giôùi trong vieäc ra quyeát ñònh vaø hoaït ñoäng chính trò vaãn chöa aán töôïng nhö ñaõ töøng ñaït ñöôïc ôû moät soá lónh vöïc khaùc. Chöông naøy seõ trôû laïi vaán ñeà naøy. Chöông naøy neâu roõ nhöõng keát quaû maø nöõ giôùi ñaït ñöôïc trong chính saùch vaø ra quyeát ñònh chính trò, vaø xaùc ñònh moät soá raøo caûn ngaên trôû söï tieán boä. 4.2 Vai troø cuûa phuï nöõ trong Ñaûng Coäng saûn Ñaûng Coäng saûn laø chính ñaûng duy nhaát ôû Vieät Nam. Caùc vò trí laõnh ñaïo trong Chính phuû vaø caùc cô quan daân cöû haàu heát laø ñaûng vieân. Do vaäy, vò trí cuûa phuï nöõ trong ñaûng coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi keát quaû cuûa hoï treân vò trí laõnh ñaïo noùi chung (VASS, 2009). Phuï nöõ chieám 25% toång soá ñaûng vieân vaøo naêm 2007, taêng töø 21% naêm 2006. Tuy nhieân, chæ coù moät nöõ uûy vieân trong Boä chính trò khoùa 11 cuûa ñaûng (2011-2015), hai nöõ uûy vieân trong Ban bí thö goàm 10 thaønh vieân vaø 14 nöõ uûy vieân trong soá 175 uûy vieân trung öông Ñaûng. 82 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Baûng 4.1 -- Tæ leä uûy vieân nöõ trong Ban chaáp haønh Trung öông Ñaûng Ban Chaáp haønh 2001 - 2006 2006 - 2010 2011 - 2015 Caáp trung öông 8,6 8,13 Caáp tænh 11,32 11,75 Caáp huyeän 12,89 14,70 15,01 Caáp xaõ 11,88 15,08 18,01 Nguoàn: Hoäi Phuï nöõ Vieät Nam, 2011 Baùo caùo naêm 2010 veà söï tham gia cuûa phuï nöõ vaøo hoaït ñoäng chính trò ôû 21 quoác gia ôû khu vöïc Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông löu yù raèng Vieät Nam laø moät trong 7 quoác gia duy nhaát coù tyû leä tham chính cuûa phuï nöõ ôû caáp quoác gia treân 20%. Tuy nhieân, tyû leä ñaïi bieåu nöõ trong Quoác hoäi ñaõ giaûm töø 27,3% khoùa 2002-2007 xuoáng coøn 25,8% trong khoùa 2007-2011. Tyû leä phuï nöõ naém giöõ caùc chöùc vuï boä tröôûng vaø töông ñöông boä tröôûng cuõng giaûm trong giai ñoaïn naøy töø 12 xuoáng coøn 4,5%. Chæ coù 3 phuï nöõ trong soá 34 boä tröôûng nhieäm kyø Chính phuû 2002-2007 vaø 2 treân 22 trong nhieäm kyø hieän nay. Nam giôùi chieám ñaïi ña soá trong caùc cô quan thuoäc Quoác hoäi nhö caùc uûy ban luaät, uûy ban tö phaùp, kinh teá, ñoái ngoaïi vaø taøi chính (töø 85 ñeán 92%). Chæ caùc uûy ban “meàm maïi hôn� nhö vaên hoùa, giaùo duïc, thanh thieáu nieân, caùc vaán ñeà xaõ hoäi vaø khoa hoïc vaø coâng ngheä, moâi tröôøng môùi coù tyû leä nöõ cao hôn: töø 28 ñeán 37%. Chæ coù moät nöõ chuû nhieäm UÛy ban Caùc vaán ñeà xaõ hoäi, moät nöõ phoù chuû tòch Hoäi ñoàng Daân toäc vaø 2 nöõ phoù chuû nhieäm cuûa 9 UÛy ban khaùc cuûa Quoác hoäi. Tæ leä nöõ trong Hoäi ñoàng Daân toäc laø cao nhaát, 20 treân toång soá 40 thaønh vieân. Baûng 4.2 -- Tyû leä ñaïi bieåu nöõ trong Quoác hoäi trong caùc nhieäm kyø 2002 – 2007, 2007 - 2011 and 2011-2016. Chöùc vuï 2002 - 2007 2007 - 2011 2011 - 2016 Ñaïi bieåu quoác hoäi 27,30 25,76 24,4 UÛy vieân Thöôøng vuï Quoác hoäi 22,20 15,76 23,53 Chuû nhieäm UÛy ban 25,00 22,22 11,11 Nguoàn: Vaên phoøng Quoác hoäi 2011 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 83 Baûng 4.3 -- Tæ leä ñaïi bieåu nöõ trong Hoäi ñoàng Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004, 2004 - 2011 vaø 2011-2016. 1994 - 2004 2004 - 2011 2011 - 2016 HÑND Tænh 22,33 23,80 25,70 HÑND Huyeän 20,12 22,94 24,62 HÑND Xaõ 16,10 19,53 27,71 Nguoàn: Vaên phoøng Quoác hoäi 2011 Baûng 4.4 -- Tæ leä nöõ laøm Chuû tòch vaø phoù chuû tòch Hoäi ñoàng Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004, 2004 - 2011 Chöùc vuï HÑND Tænh HÑND Huyeän HÑND Xaõ 1999-2004 2004-2011 1999-2004 2004-2011 1999-2004 2004-2011 Chuû tòch 1,64 1,56 5,46 3,92 3,46 4,09 Phoù Chuû tòch 8,19 28,13 11,42 20,26 5,60 10,61 Nguoàn: Hoäi Phuï nöõ Vieät Nam, 2011 Baûng 4.5 -- Tæ leä nöõ laøm chuû tòch vaø phoù chuû tòch UÛy ban Nhaân daân caùc caáp tænh, huyeän vaø xaõ caùc nhieäm kyø 1999 – 2004 vaø 2004 - 2011 Chöùc vuï UBND Tænh UBND Huyeän UBND Xaõ 1999-2004 2004-2011 1999-2004 2004-2011 1999-2004 2004-2011 Chuû tòch 1,64 3,12 5,27 3,02 3,74 3,42 Phoù chuû tòch 12,05 16,08 11,42 14,48 8,48 8,84 Nguoàn: Boä Noäi vuï, 2011 Trong giai ñoaïn naøy, caùc cô quan daân cöû caáp thaáp hôn coù xu höôùng tích cöïc hôn. Tyû leä tham gia cuûa phuï nöõ ñaõ taêng daàn: töø 21,1% leân 23,9% ôû HÑND caáp tænh thaønh phoá, 21 leân 23% ôû hoäi ñoàng nhaân daân caáp huyeän; vaø 16,5% leân 19,5% ôû hoäi ñoàng nhaân daân caáp xaõ. Tuy nhieân, tyû leä phuï nöõ naém giöõ caùc vò trí laõnh ñaïo ôû caáp thaáp hôn vaãn thaáp. Söï tieán boä khaù vöõng chaéc, nhöng coøn chaäm. Hôn nöõa, trình ñoä hoïc vaán cuûa phuï nöõ thöôøng cao hôn caùc laõnh ñaïo ñaûng laø nam giôùi ôû caáp xaõ, ñieàu naøy cho thaáy phuï nöõ caàn trình ñoä hoïc vaán cao hôn ñeå coù ñöôïc söï uûng hoä cuûa caùc ñaûng vieân ôû cô sôû. 84 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Nghieân cöùu cuûa VASS keát luaän raèng “chæ coù moät soá ít laõnh ñaïo nöõ trong caùc ngaønh cho ñeán nay.. Tyû leä laõnh ñaïo nöõ thaáp hôn nhieàu so vôùi tæ leä lao ñoäng nöõ trong toång löïc löôïng lao ñoäng cuûa moãi khu vöïc….Khoâng coù baèng chöùng thuyeát phuïc veà tieán boä theo thôøi gian veà vò trí laõnh ñaïo cuûa nöõ giôùi…� tr. 22. Moät nghieân cöùu cuûa Vieän nghieân cöùu Gia ñình vaø Giôùi (2009) nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa vieäc xaây döïng vai troø laõnh ñaïo cuûa nöõ giôùi töø döôùi leân, vaø ngay töø thôøi ñieåm tuyeån duïng: Veà nguyeân taéc, vieäc taïo ra nguoàn löïc con ngöôøi phaûi baét nguoàn töø caáp cô sôû vaø baét ñaàu töø vieäc tieáp nhaän nhaân vieân môùi. Phaùt trieån nhaân löïc moät caùch hieäu quaû ñöôïc moâ taû theo hình kim töï thaùp. Ví duï, ôû caáp tænh, ñeå coù 15% laõnh ñaïo laø phuï nöõ, thì ôû caáp sôû, ñòa phöông ñoù phaûi coù coù töø 20-25% tröôûng caùc phoøng ban laø nöõ, 20-40% coâng chöùc nöõ vaø 50% nhaân vieân môùi tuyeån duïng laø nöõ. “Neáu moät ñòa phöông naøo ñoù chæ coù 15% coâng chöùc nöõ vaø döï ñònh coù 15% nöõ giôùi vaøo caùc vò trí laõnh ñaïo, thì ñòa phöông ñoù khoâng theå ñaït ñöôïc muïc tieâu� (Nam giôùi, laõnh ñaïo moät caáp uûy Ñaûng). 4.3 Caùc yeáu toá caûn trôû söï tham gia Phuï nöõ phaûi ñoái maët vôùi nhieàu trôû ngaïi trong ñôøi soáng chính trò maø nam giôùi khoâng phaûi ñoái maët. Moät soá trôû ngaïi naøy ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong VGA tröôùc vaø do tính chaát theå cheá hoùa cuûa söï baát bình ñaúng veà giôùi vaãn tieáp tuïc toàn taïi. Phaân tích ñònh tính môùi cuûa Vieän Gia ñình vaø Giôùi (IFGS) thöïc hieän vaøo naêm 2009 ñaõ cuï theå hoùa moät soá phaân tích tröôùc ñaây cuõng nhö ñöa ra nhöõng phaân tích môùi. Chuùng toâi chuû yeáu döïa vaøo baùo caùo naøy trong phaân tích döôùi ñaây. 4.3.1 Gaùnh naëng khoâng coâng baèng cuûa coâng vieäc khoâng ñöôïc traû löông Moät trong nhöõng vaán ñeà aên saâu nhaát laø söï phaân chia lao ñoäng khoâng coâng baèng trong gia ñình. Nhö ñaõ neâu trong Chöông 3, maëc duø nam giôùi vaø nöõ giôùi coù soá giôø laøm vieäc ñöôïc traû löông töông töï nhau, song nöõ giôùi phaûi laøm vieäc khoâng ñöôïc traû löông nhieàu hôn. Caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông naøy thöôøng bò coi ñöông nhieân laø vieäc cuûa phuï nöõ, khoâng nhöõng laøm giaûm khaû naêng löïa choïn cuûa nöõ giôùi treân thò tröôøng lao ñoäng maø coøn laø moät raøo caûn lôùn ngaên khoâng cho phuï nöõ tham gia vaøo ñôøi soáng coâng coäng. Phuï nöõ muoán tham gia vaøo hoaït ñoäng chính trò hoaëc ñôøi soáng coâng coäng phaûi tìm caùch caân ñoái caùc traùch nhieäm gia ñình vôùi caùc nghóa vuï chuyeân moân vaø chính trò. Theo nhaän xeùt cuûa moät laõnh ñaïo nöõ trong moät cô quan tænh uûy, phuï nöõ thöôøng nghó raèng “laõnh ñaïo laø caùi gì ñoù xa vôøi, phaûi löïa choïn giöõa coù hay khoâng…vì khoâng ai daùm chaéc lieäu phuï nöõ coù ñöôïc ñöa vaøo quy hoaïch phaùt trieån hay khoâng. Neáu [khoâng may maén] ngöôøi naøy khoâng ñöôïc vaøo danh saùch vaø trôû veà nhaø thì gia ñình seõ bò tan vôõ, khi ñoù seõ chaúng coøn gì nöõa�. Nam giôùi khoâng caûm thaáy bò nhuït chí trong quaù trình theo ñuoåi caùc vò trí laõnh ñaïo vì hoï khoâng phaûi ñoái maët vôùi xung ñoät töông töï giöõa gia ñình vaø söï nghieäp. Vì vaäy möùc ñoä theo ñuoåi caùc vò trí laõnh ñaïo cuûa ngöôøi phuï nöõ seõ phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vieäc coù moät gia ñình uûng hoä hay khoâng. Thaùi ñoä cuûa ngöôøi choàng coù theå taïo ra söï khaùc bieät lôùn ñoái vôùi söï thaønh coâng trong ñôøi soáng chính trò cuûa ngöôøi phuï nöõ. Ngöôøi ta quan taâm nhieàu ñeán “theå dieän�. Theo keát ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 85 quaû phoûng vaán caùc quan chöùc, nam giôùi ñaëc bieät khoâng haøi loøng neáu vôï cuûa hoï coù chöùc vuï cao hôn hoï hoaëc laøm toát hôn hoï theo baát kyø caùch naøo. Nhöõng thaùi ñoä nhö vaäy chính laø löïc haõm ñoái vôùi naêng löïc cuûa phuï nöõ hoaëc thaäm chí mong muoán tieán boä trong ngheà nghieäp. Traùi laïi, phuï nöõ coù choàng vaø maïng löôùi gia ñình uûng hoä coù ñieàu kieän toát hôn nhieàu ñeå coù theå taän duïng ñöôïc caùc cô hoäi thaêng tieán. “Choàng toâi raát chia seû vôùi toâi, gia ñình cuõng uûng hoä vaø giuùp ñôõ ñeå cho toâi coù ñöôïc thaønh coâng nhö hieän nay. Toâi coù 2 con trai vaø boá meï, hoï haøng giuùp toâi raát nhieàu. Khi toâi ñi coâng taùc, coâ toâi ñeán nhaø giuùp ñôõ. Khoâng phaûi ngöôøi phuï nöõ naøo cuõng coù ñöôïc ñieàu kieän thuaän lôïi nhö toâi. Taát caû nhöõng ngöôøi hoï haøng thaân thích cuûa toâi ñeàu uûng hoä. Naêm 1992, toâi ñi nöôùc ngoaøi hoïc moät naêm, hoï giuùp toâi chaêm soùc con toâi. Ñoâi khi toâi phaûi ñi coâng taùc ñeán 2 hoaëc 3 thaùng, Boá toâi ñeán vaø giuùp con toâi hoïc toaùn� (nöõ thöù tröôûng). “Khi phuï nöõ ôû caùc vò trí cao, hoï caàn coù nhieàu thôøi gian hôn cho coâng vieäc vaø do ñoù hoï daønh ít thôøi gian hôn cho gia ñình. Neáu gia ñình hoï thoâng caûm thì toát, nhöng neáu hoï khoâng thoâng caûm thì ñoù seõ laø moät aùp löïc ñoái vôùi phuï nöõ. Thaùi ñoä cuûa ngöôøi choàng laø raát quan troïng. Phuï nöõ phaûi ñeà nghò choàng thoâng caûm vaø giuùp ñôõ. Ngöôøi choàng seõ giuùp thuyeát phuïc caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình. Neáu ngöôøi choàng thoâng caûm , phuï nöõ seõ coù theå phaùt trieån söï ng- hieäp. Neáu ngöôøi choàng baûo thuû, thì gia ñình seõ coù nguy cô tan vôõ� (Nam, laõnh ñaïo Phoøng Thöông maïi vaø Coâng nghieäp). 4.3.2 Nhöõng giaù trò vaø thaùi ñoä kìm haõm phuï nöõ Moät trôû ngaïi thöù hai lieân quan ñeán caùc giaù trò vaø thaùi ñoä maø phuï nöõ gaëp phaûi trong ñôøi soáng chính trò töø nhöõng ngöôøi coù vò trí cao, töø nhöõng ngöôøi laøm vieäc cuøng vôùi hoï vaø töø coâng chuùng noùi chung – cuõng nhö nhöõng giaù trò vaø thaùi ñoä cuûa chính hoï. Raát nhieàu ngöôøi nam giôùi coù thaùi ñoä phaûn ñoái vieäc phuï nöõ naém vò trí laõnh ñaïo (Voõ Thi Mai, 2003). Ñieàu naøy moät phaàn laø do “theå dieän� vaø moät phaàn do nieàm tin cho raèng ñöông nhieân raèng nam giôùi coù toá chaát toát hôn ñeå laøm laõnh ñaïo. Coâng chöùc nam baøy toû söï thieáu tin töôûng vaøo khaû naêng laõnh ñaïo cuûa phuï nöõ nhieàu hôn coâng chöùc nöõ gaáp ba laàn. “Caùc laõnh ñaïo thöôøng noùi laø khoâng coù söï baát bình ñaúng nhöng trong suy nghó vaø haønh ñoäng cuûa hoï thì khaùc. (Laõnh ñaïo nöõ, Hoäi Phuï nöõ thaønh phoá). “Bình ñaúng giôùi khoâng toàn taïi trong yù nghó cuûa caùc caùn boä caáp cao vaø thaäm chí laø caû nhaân vieân caáp thaáp laø nam giôùi. Ñaøn oâng vaãn baûo thuû vaø gia tröôûng. Nam giôùi chöa bao giôø ñaùnh giaù cao ñoái taùc nöõ do nhöõng tö töôûng phong kieán vaø troïng nam khinh nöõ� (Laõnh ñaïo nam, Phoøng Thöông maïi vaø Coâng nghieäp). “Nhaân vieân nöõ seõ coù ñieàu kieän thuaän lôïi hôn ñeå phaùt trieån neáu coù ngöôøi laõnh ñaïo coù tö töôûng côûi môû nhöng hoï seõ khoâng bao giôø ñöôïc thaêng chöùc neáu ngöôøi laõnh ñaïo coù ñinh kieán vaø nhaän thöùc veà giôùi keùm. (Laõnh ñaïo nam, Boä Coâng Thöông) 86 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Thaùi ñoä cuûa nhöõng ngöôøi naém giöõ vò trí cao coù theå taïo ra söï khaùc bieät lôùn khi giaûi quyeát caùc ñònh kieán naøy, duø hoï laø laõnh ñaïo caùc toå chöùc, caáp uûy ñaûng hay caùn boä quaûn lyù. Thaùi ñoä ñoù cuõng seõ quyeát ñònh tính hieäu quaû cuûa vieäc thöïc hieän caùc cam keát chính saùch ñoái vôùi vaán ñeà bình ñaúng giôùi. Treân thöïc teá, nghieân cöùu cho thaáy caùc laõnh ñaïo thöôøng ngaên caûn söï tieán boä cuûa phuï nöõ theo caùc caùch khaùc nhau. Coù moät vaán ñeà laø ñònh kieán vaø khuoân maãu khi ñaùnh giaù hieäu quaû laøm vieäc cuûa nhaân vieân nam vaø nöõ. Moät ñieàu thöôøng thaáy laø nhöõng ñònh kieán giôùi naøy taïo neân cô sôû ñeå ñaùnh giaù nhaân vieân thay vì caùc tieâu chí khaùch quan veà chuyeân moân. Nhaân vieân nöõ bò ñaùnh giaù khaét khe hôn nam giôùi. “Phuï nöõ hay bò “soi�, treû noùi treû quaù, giaø noùi giaø quaù, xaáu noùi xaáu quaù, söûa soaïn quaù noùi ñeïp quaù�. (Laõnh ñaïo nöõ, thaønh uûy). “Ñoái vôùi cuøng moät haønh ñoäng, ngöôøi ta ñöa ra ñaùnh giaù khoan dung hôn ñoái vôùi nam giôùi trong khi ñoù laïi haø khaéc hôn ñoái vôùi nöõ giôùi�. (Nöõ, laõnh ñaïo Sôû). Caùc raøo caûn khaùc treân con ñöôøng phaùt trieån cuûa phuï nöõ leân caùc vò trí laõnh ñaïo bao goàm vieäc noùi suoâng veà caùc cam keát chính saùch bình ñaúng giôùi nhöng khoâng theå cheá hoùa thaønh caùc bieän phaùp cuï theå ñeå thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi, chính saùch cuûa Chính phuû veà chæ tieâu laõnh ñaïo nöõ chæ ñöôïc thöïc hieän moät caùch chieáu leä vaø thieáu giaùm saùt vaø ñaùnh giaù thöôøng xuyeân neân khoâng phaùt hieän ñöôïc tieàm naêng laõnh ñaïo cuûa phuï nöõ. Nhieàu ngöôøi ñöôïc phoûng vaán trong nghieân cöùu cuûa IFGS nhaán maïnh vieäc thieáu caùc chính saùch chuû ñoäng veà phía caùc caùn boä cao caáp chính laø trôû ngaïi chính ñoái vôùi söï tieán boä cuûa phuï nöõ. “Caàn coù moät loä trình. Neáu hoï khoâng coù ñoäi nguõ ñoâng ñaûo caùc caùn boä nöõ ñeå löïa choïn vaø xaây döïng naêng löïc, laøm sao hoï coù theå ñaït ñöôïc caùc chæ tieâu veà caùn boä laõnh ñaïo nöõ ñaït yeâu caàu ôû cô quan�. (Nöõ, laõnh ñaïo sôû) “Vieäc giaùm saùt bò boû qua. Hoï chæ leä thuoäc vaøo caùc baùo caùo. Caùc caùn boä nhaân söï caàn phaûi laéng nghe vaø gaëp gôõ nhaân vieân thöôøng xuyeân hôn ñeå phaùt hieän ra caùc taøi naêng, nhö theá thì [tyû leä] môùi taêng ñöôïc. Vieäc ñaùnh giaù caàn caên cöù vaøo caùc hoaït ñoäng thöïc teá cuûa nhaân vieân�. (Nöõ, laõnh ñaïo hoäi ñoàng nhaân daân thaønh phoá). “Moät soá laõnh ñaïo suy nghó raát ñôn giaûn. Hoï chæ nghó laø ñaõ coù luaät veà bình ñaúng giôùi vaø khoâng caàn coù höôùng daãn thöïc hieän hay noã löïc gì caû). (Nöõ, laõnh ñaïo hoäi ñoàng nhaân daân thaønh phoá). “Khoâng coù ñuû caùc bieän phaùp mang tính thöïc tieãn. Phuï nöõ phaûi ñöôïc ñaøo taïo toát tröôùc khi trôû thaønh laõnh ñaïo. Hoï phaûi ñöôïc tao cô hoäi theå hieän naêng löïc Phaûi trao quyeàn cho hoï, daàn daàn môùi ñöa leân cöông vò laõnh ñaïo. (Nam, laõnh ñaïo Phoøng thöông maïi vaø Coâng nghieäp Vieät Nam). Tuy nhieân, vaán ñeà veà quan ñieåm vaø thaùi ñoä khoâng naèm ôû rieâng nam giôùi. Nhieàu phuï nöõ cuõng giöõ ñònh kieán giôùi. Moät nghieân cöùu cuûa Hoäi LH Phuï nöõ Vieät Nam cho thaáy raát nhieàu ngöôøi traû lôøi cho bieát seõ choïn nam giôùi vaøo vò trí cao nhaát vaø laõnh ñaïo chuyeân moân vaø phuï nöõ vaøo vò trí phoù chòu traùch nhieäm veà caùc coâng vieäc haønh chính (Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät nam 2003). Moät nghieân cöùu khaùc ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 87 cho bieát caùc laõnh ñaïo nöõ thöôøng bò gaùn nhöõng ñaëc ñieåm nhö coù tính phuïc tuøng, caûm tính, taän tuïy vaø kieàm cheá, nhöõng tính caùch ñöôïc coi laø khoâng phuø hôïp ñeå laøm laõnh ñaïo (Nguyeãn Thò Thu Haø 2008). Caùc quan ñieåm nhö vaäy ñaõ coù aûnh höôûng xaáu ñeán söï saün saøng cuûa phuï nöõ trong vieäc baûo toàn söï nghieäp cuûa mình. Nhöõng ngöôøi phaán ñaáu bò coi laø nhöõng ngöôøi tham voïng, ham quyeàn löïc thay vì phuï nöõ coù nghò löïc vaø quyeát ñoaùn. Caùc chuaån möïc vaø giaù trò naøy coù theå caûn trôû phuï nöõ theo ñuoåi caùc vò trí laõnh ñaïo. Ñoái vôùi phuï nöõ thuoäc daân toäc ít ngöôøi vaø töø caùc tænh ôû vuøng saâu, vuøng xa, coù theå coù theâm nhöõng trôû ngaïi khaùc lieân quan ñeán thaùi ñoä vaø thoùi quen trong caùc coäng ñoàng cuûa hoï. Moät nam laõnh ñaïo cuûa ñoaøn ñaïi bieåu quoác hoäi tænh cho hay “Nhaát laø phuï nöõ daân toäc thieåu soá hieám khi tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng mang tính söï nghieäp. Phuï nöõ Khmer ôû mieàn Nam haàu heát laø laøm coâng vieäc nhaø vaø chaêm lo caùc coâng vieäc ñoàng aùng� . 4.3.3 Tuoåi veà höu khaùc nhau Moät nöõ caùn boä sôû chia seû: “Nam giôùi vaø nöõ giôùi cuøng ñi laøm vaøo cuøng thôøi ñieåm. Hoï coù thôøi gian hoïc taäp vaø laøm vieäc nhö nhau nhöng nam giôùi laïi veà höu muoän hôn phuï nöõ 5 naêm. Phuï nöõ maát 5 naêm laøm vieäc, töông öùng vôùi moät nhieäm kyø ñeå tham gia vaøo vò trí laõnh ñaïo. Vì vaäy, phuï nöõ khoâng chæ caïnh tranh vôùi nam giôùi veà naêng löïc maø coøn phaûi tröôûng thaønh vöôït tröôùc nam giôùi 5 naêm. Roõ raøng laø phuï nöõ bò maát cô hoäi�. Maët khaùc, quy ñònh veà tuoåi veà höu laø moät ví duï veà phaân bieät veà giôùi vì ñieàu naøy roõ raøng laø taïo ra söï khaùc nhau veà tuoåi veà höu giöõa nam vaø nöõ. Yeâu caàu phuï nöõ veà höu ôû tuoåi 55 trong khi nam giôùi veà höu ôû tuoåi 60 khoâng chæ chaám döùt söï nghieäp cuûa phuï nöõ ôû tuoái sôùm hôn maø coøn aûnh höôûng ñeán caùc khía caïnh khaùc trong söï nghieäp cuûa hoï. Ñaëc bieät noù lieân quan ñeán vieäc phuï nöõ laäp gia ñình sôùm hôn so vôùi nam giôùi vaø traùch nhieäm lôùn hôn ñoái vôùi gia ñình vaø chaêm soùc con caùi. Ñieàu naøy khoâng chæ ruùt ngaén thôøi gian phuï nöõ phaûi tích luõy kinh nghieäp vaø trình ñoä caàn thieát ñeå tieán leân caùc vò trí cao hôn maø coøn ruùt ngaén caû giai ñoaïn maø trong ñoù phuï nöõ phaûi moät luùc quan taâm ñeán nhieàu nhu caàu khaùc nhau cuøng caïnh tranh veà thôøi gian. Caùc taùc ñoäng cuûa ñieàu naøy ñoái vôùi caùc cô hoäi phaùt trieån nguoàn nhaân löïc cuûa phuï nöõ ñöôïc moâ taû chi tieát döôùi ñaây, ngoaøi ra coøn coù nhöõng haøm yù khaùc. Phuï nöõ seõ luoân luoân ôû vò theá baát lôïi so vôùi nam giôùi khi caùc öùng cöû vieân trong cuøng giai ñoaïn söï nghieäp ñöôïc xem xeùt saép xeáp vaøo caùc vò trí laõnh ñaïo: Phuï nöõ coøn 5 naêm tröôùc khi veà höu seõ luoân luoân treû hôn vaø ít kinh nghieäm hôn nam giôùi ôû moác töông töï. Nam giôùi coù thôøi gian laøm vieäc daøi hôn ñeå phaùt trieån naêng löïc baûn thaân vaø ôû caùc giai ñoaïn veà sau cuûa söï nghieäp, coù ít ñoái thuû caïnh tranh laø nöõ giôùi. Söï phaân bieät veà giôùi trong quy ñònh veà tuoåi veà höu laïi taêng leân, trong nhieàu tröôøng hôïp do lieân quan ñeán caùc quy ñònh khaùc. Phuï nöõ khoâng ñöôïc khen thöôûng trong thôøi gian nghæ sinh caøng laøm ruùt ngaén theâm thôøi gian hoï phaûi coù ñöôïc söï ghi nhaän caàn thieát ñeå baét kòp vôùi khung tuoåi ñöôïc boå nhieäm. Ngoaøi ra, Ñaûng coøn coù quy cheá theo ñoù nhöõng ngöôøi laàn ñaàu tieân tham gia caáp uûy phaûi ôû ñoä tuoåi cho pheùp ngöôøi ñoù naém giöõ vò trí ñoù trong ít nhaát 2 nhieäm kyø lieân tieáp. Ñieàu naøy ñaõ loaïi tröø moät tyû leä phuï nöõ cao hôn nhieàu so vôùi nam giôùi trong vieäc phaán ñaáu vaøo caáp uûy vì phuï nöõ phaûi treû hôn nam giôùi ít nhaát 5 naêm thì môùi ñuû ñieàu kieän. 88 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Caàn phaûi coâng nhaän raèng khoâng phaûi phuï nöõ naøo cuõng muoán naâng cao ñoä tuoåi nghæ höu cho nöõ. Coâng nhaân nöõ vaø phuï nöõ laøm caùc coâng vieäc naëng nhoïc veà theå chaát muoán nghæ höu sôùm hôn, do vaäy moät phöông aùn chính saùch ñöôïc ñöa ra laø ñeå cho phuï nöõ ñöôïc löïa choïn veà höu khi ñeán 55 tuoåi, nhöng tuoåi veà höu baét buoäc laø 60 gioáng nhö nam giôùi. Phöông aùn naøy, maëc duø laøm giaûm nheï vaán ñeà noùi ñeán ôû treân, nhöng vaãn taïo neân tình traïng baát bình ñaúng giöõa nam vaø nöõ, vaø khoâng phuø hôïp vôùi khuyeán nghò cuûa coâng öôùc CEDAW veà ñieàu kieän nghæ höu bình ñaúng. Cô hoäi phaùt trieån nguoàn nhaân löïc khoâng ñoàng ñeàu Caùc nghieân cöùu cho thaáy phuï nöõ ít coù theå tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng ñöôïc coi laø quan troïng ñoái vôùi trieån voïng thaêng tieán sau naøy cuûa hoï. Chaúng haïn nhö vieäc luaân chuyeån coâng taùc ñöôïc coi laø caàn thieát ñeå coù kinh nghieäm thöïc teá. Tyû leä luaân chuyeån caùn boä nöõ ôû caáp tænh vaø caáp trung öông laàn löôït laø 0,8 vaø 0,9 laàn trong naêm naêm. Tyû leä luaân chuyeån caùn boä nam laø 1,3 vaø 1,2 laàn. Phuï nöõ cuõng ít tham gia caùc khoùa boài döôõng vaø ñaøo taïo hôn so vôùi nam giôùi. Chaúng haïn, phuï nöõ chæ chieám 10-20 % toång soá ngöôøi tham döï caùc khoùa hoïc veà lyù luaän chính trò vaø quaûn lyù ôû caáp trung öông (Hoäi LHPNVN 2009). Chæ coù 39% caùn boä nöõ ñaõ töøng tham döï 1-2 khoùa ñaøo taïo so vôùi 42,3 % nam giôùi. Chæ coù 2,9% caùn boä nöõ ñaõ töøng tham döï 3 khoùa ñaøo taïo so vôùi 8,7% nam giôùi. 58,6% caùn boä nöõ chöa töøng tham döï caùc khoùa taäp huaán so vôùi 49% caùn boä nam (Hoïc vieän Haønh chính Quoác gia, AusAID, tr. 25, 29). Coù raát nhieàu lyù do vì sao phuï nöõ laïi maát cô hoäi phaùt trieån khaû naêng chuyeân moân thoâng qua caùc khoùa ñaøo taïo ngaén haïn (toùm taét trong Hoäp 2). Nhöõng khaùc bieät giôùi veà ñoä tuoåi veà höu aûnh höôûng raát nhieàu ñeán keát quaû naøy. Vì thôøi gian coâng taùc cuûa phuï nöõ ngaén hôn, vieäc ñaàu tö boài döôõng cho caùn boä nam thöôøng ñöôïc coi laø söû duïng nguoàn nhaân löïc hieäu quaû hôn hôn so vôùi boài döôõng caùn boä nöõ. Coøn coù caùc quy ñònh cuï theå cuûng coá cho xu höôùng naøy. Chaúng haïn, coù caùc quy ñònh theo ñoù nam giôùi khoâng ñöôïc quaù 40 vaø nöõ giôùi khoâng ñöôïc quaù 35 tuoåi thì môùi ñuû ñieàu kieän tham gia caùc khoùa boài döôõng veà chính trò hoaëc quaûn lyù, hoaëc ñi hoïc ôû nöôùc ngoaøi. Sau ñoù laïi coù caùc quy ñònh trung laäp veà giôùi roõ raøng song laïi coù taùc ñoäng raát khaùc nhau ñeán nam vaø nöõ giôùi. Chaúng haïn, maëc duø phuï nöõ coù thôøi gian coâng taùc ngaén hôn nam giôùi, caû nam vaø nöõ giôùi ñeàu chæ coù ñuû ñieàu kieän ñöôïc cöû ñi hoïc caùc khoùa boài döôõng vaø taäp huaán sau 3-5 naêm laøm vieäc. Hoäp 2: Ñi hoïc tuoåi naøo môùi laø phuø hôïp? “…Nam giôùi nghæ höu ôû tuoåi 60 vaø xaây döïng gia ñình ôû tuoåi 35. Phuï nöõ thöôøng xaây döïng gia ñình ôû tuoåi 20. Taïi nôi coâng taùc, coù quy ñònh raèng nhaân vieân coù ñuû ñieàu kieän ñöôïc cöû ñi hoïc sau 3-5 naêm laøm vieäc, nhö vaäy laø quaù muoän ñoái vôùi phuï nöõ. Thôøi gian hoïc taäp caàn phaûi hoaøn taát tröôùc khi xaây döïng gia ñình vaø sinh con. Phuï nöõ coù gia ñình coù theå theo ñuoåi tieáp vieäc hoïc taäp nhöng hoï thöôøng vöôùng baän vieäc chaêm soùc con caùi. Toâi nhaän thaáy phuï nöõ ñeàu phaøn naøn raèng khi ñaõ coù gia ñình thì raát khoù ñi hoïc bôûi vì cuoäc soáng vaát vaû. Hoï ñeàu noùi raèng seõ ñi hoïc sau 2-3 naêm nöõa khi con caùi ñaõ lôùn, nhöng ñeán khi ñoù hoï laïi baän chaêm soùc vieäc hoïc taäp cuûa con caùi. Toâi nghó löïa choïn toát nhaát laø neân ñi hoïc tröôùc khi laäp gia ñình. Moät soá phuï nöõ döï ñònh ñi hoïc sau khi laäp gia ñình nhöng ñieàu naøy coøn tuøy thuoäc vaøo ñieàu kieän gia ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 89 ñình hoï. Neáu caû hai vôï choàng ñeàu ñi hoïc, con caùi cuûa hoï seõ khoâng coù ai chaêm soùc. Moät soá ngöôøi coù boá meï giuùp ñôõ. Neáu gia ñình naøo khaù hôn, thì caû vôï vaø choàng ñeàu coù theå ñi hoïc. Neáu caû hai vôï choàng laø coâng chöùc nhaø nöôùc vaø gia ñình hoï laïi khoâng ôû thaønh phoá thì hoï raát khoù ñi hoïc tieáp. Löông cuûa caùn boä nhaø nöôùc khoâng ñuû ñeå nuoâi con trong khi vieäc hoïc haønh raát toán keùm. Trong xaõ hoäi, ngöôøi ta cho raèng phuï nöõ coù coâng vieäc oån ñònh khoâng caàn phaûi hoïc tieáp do vaäy phuï nöõ khoâng ñöôïc khích leä phaùt trieån. Ngoaøi ra, coøn tuøy thuoäc vaøo ngöôøi choàng. Neáu ngöôøi choàng thöïc söï quan taâm vaø khoâng coù ñònh kieán thì ngöôøi vôï seõ coù cô hoäi hoïc taäp. Neáu khoâng, phuï nöõ khoâng theå hoïc tieáp. Neáu coá gaéng thuyeát phuïc, coù khi coøn daãn ñeán baïo löïc�. (Nöõ 26 tuoåi, phoù phoøng, Sôû Noäi vuï thaønh phoá) Trích töø IFGS naêm 2009 4.4 Chöông trình Quoác gia veà Bình ñaúng giôùi taïi Vieät Nam Vieät Nam coù moät boä maùy roäng raõi ñeå thuùc ñaåy bình baèng giôùi, ñaây coù theå coi laø moät cô sôû vöõng chaéc ñeå trieån khai chính saùch, maëc duø nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, vieäc thöïc hieän chính saùch naøy chaäm hôn so vôùi keá hoaïch. Tuy nhieân, cam keát cuûa Chính phuû ñoái vôùi vaán ñeà bình ñaúng giôùi raát roõ raøng trong caùc chính saùch cuûa mình vaø ôû caáp ñoä toå chöùc vaø cô caáu. Vieät Nam ñaõ kyù keát caùc coâng öôùc veà quyeàn con ngöôøi nhaèm ñaûm baûo söï bình ñaúng giöõa nam giôùi vaø phuï nöõ (nhö Coâng öôùc veà Xoùa boû moïi hình thöùc Phaân bieät Ñoái xöû vôùi Phuï nöõ (CEDAW), Coâng öôùc Quoác teá veà Quyeàn cuûa Treû em, Coâng öôùc Quoác teá veà caùc Quyeàn Kinh teá, Xaõ hoäi vaø Vaên hoùa Coâng öôùc Quoác teá veà Quyeàn Daân söï vaø Chính trò, caùc coâng öôùc ILO veà bình ñaúng tieàn löông vaø khoâng phaân bieät ñoái xöû (trong vieäc laøm vaø ngheà nghieäp). Caáu truùc cô baûn cuûa boä maùy quoác gia veà bình ñaúng giôùi vaø trao quyeàn cho phuï nöõ ôû Vieät Nam lieân quan ñeán raát nhieàu caùc cô quan vaø ñoaøn theå nhö Vuï Bình ñaúng giôùi (VBÑG) thuoäc Boä Lao ñoäng, Thöông binh vaø Xaõ hoäi; Ban vì söï tieán boä cuûa Phuï nöõ (BVSTBCPN) ñaët ôû taát caû caùc boä ngaønh; Vuï Gia ñình thuoäc Boä Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch vaø Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam. Thaùng 11/2006, Quoác hoäi cuûa Vieät Nam ñaõ pheâ chuaån Luaät Bình ñaúng giôùi, thaønh laäp Vuï Bình ñaúng giôùi thuoäc Boä LÑTB&XH vaøo naêm 2008 ñeå ñieàu phoái vieäc thöïc thi Luaät naøy. Vuï naøy cuõng coù traùch nhieäm trieån khai Chieán löôïc Quoác gia veà Bình ñaúng giôùi giai ñoaïn 2011-2020 ñöôïc pheâ chuaån vaøo thaùng 7/2011 vaø moät chöông trình quoác gia veà bình ñaúng giôùi giai ñoaïn 2011-2020 cuõng ñaõ ñöôïc xaây döïng. VBÑG cuõng phoái hôïp vôùi Vuï Phaùp cheá cuûa Boä LÑTB&XH trong vieäc baùo caùo vaø theo doõi thöïc hieän caùc yù kieán keát luaän cuûa CEDAW. Naêm 2007 Quoác hoäi cuûa Vieät Nam ñaõ pheâ chuaån Luaät Phoøng choáng Baïo löïc Gia ñình, trong ñoù Cô quan Quaûn lyù Nhaø nöôùc phuï traùch thöïc thi Luaät naøy laø Boä Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch. Cô quan naøy cuõng chuû trì vieäc phoái hôïp moät chöông trình haønh ñoäng quoác gia veà phoøng choáng baïo löïc gia ñình taïi Vieät Nam giai ñoaïn 2008-2015, vaø hieän nay ñang xaây döïng chöông trình haønh ñoäng quoác gia ñeán naêm 2020. 90 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Ngoaøi hai luaät naøy vaø chieán löôïc quoác gia neâu treân, Boä Chính trò cuõng ñaõ ban haønh Nghò quyeát 11 ngaøy 27 thaùng 4 naêm 2007 veà coâng taùc phuï nöõ trong thôøi kyø coâng nghieäp hoùa vaø hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc. Nghò quyeát 57 ñaõ ban haønh moät Chöông trình Haønh ñoäng cuûa Chính phuû veà vieäc trieån khai nghò quyeát naøy cho giai ñoaïn ñeán naêm 2020. Cuøng vôùi caùc quy ñònh phaùp luaät vaø chieán löôïc quoác gia, Nghò quyeát naøy ñaõ ñöôïc trieån khai thöïc hieän ôû caùc boä ngaønh cuõng nhö cô quan Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam. 4.4.1 UÛy ban quoác gia vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ/Ban vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ ôû caùc boä ngaønh UÛy ban Quoác gia vì söï tieán boä cuûa Phuï nöõ (UBQG), vôùi ban thö kyù ñöôïc ñaët taïi Vuï BÑG cuûa Boä LÑTB&XH, laø moät cô quan lieân ngaønh coù nhieäm vuï tham möu cho Thuû töôùng Chính phuû veà bình ñaúng giôùi vaø trao quyeàn cho phuï nöõ. Thaùng 9/2008, Boä tröôûng Boä Lao ñoäng Thöông binh vaø Xaõ hoäi ñöôïc boå nhieäm laø Chuû tòch cuûa UBQG cuøng vôùi hai phoù chuû tòch laø Chuû tòch Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam vaø Thöù tröôûng Boä LÑTB&XH. Moãi boä vaø tænh thaønh cuûa Vieät Nam cuõng coù moät Ban vì söï tieán boä cuûa Phuï nöõ (CFAW). Caùc ban naøy coù nhieäm vuï phaùt trieån caùc Keá hoaïch Haønh ñoäng cuûa Boä vaø cuûa Tænh (KHHÑ) döôùi söï giaùm saùt cuûa UBQG. Hieän nay, coù boán boä ñaõ coù Keá hoaïch Haønh ñoäng veà Bình ñaúng giôùi cho giai ñoaïn 2011-2015 goàm coù Boä Lao ñoäng thöông binh vaø xaõ hoäi, Boä Vaên hoùa, Theå thao vaø Du lòch, Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo vaø Boä Y teá. 4.4.2 Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam (HLHPNVN) ñöôïc thaønh laäp ngaøy 20 thaùng 10 naêm 1930. Hoäi coù nhieäm vuï tham vaán cho Ñaûng vaø Chính phuû veà caùc vaán ñeà vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ. Treân 50% phuï nöõ cuûa Vieät Nam laø hoäi vieân cuûa HLHPNVN, hieän nay soá hoäi vieân laø treân 14 trieäu ngöôøi. Caùc hoäi vieân naøy sinh hoaït taïi 10.472 chi hoäi phuï nöõ ñòa phöông thuoäc caùc xaõ, phöôøng, thò traán treân khaép caû nöôùc, vôùi 642 Hoäi LHPN caáp huyeän vaø 63 Hoäi LHPN ôû caáp tænh. Caùc muïc tieâu chuû choát cuûa HLHPNVN trong giai ñoaïn 2007-2012 laø: naâng cao naêng löïc, boài döôõng kieán thöùc vaø caûi thieän ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa phuï nöõ; trau doài ngöôøi phuï nöõ Vieät Nam yeâu nöôùc, coù tri thöùc, söùc khoûe, kyõ naêng, naêng ñoäng, saùng taïo, coù vaên hoùa vaø nhaân haäu; xaây döïng vaø phaùt trieån toå chöùc hoäi LHPNVN vöõng chaéc, coù theå ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc thuùc ñaåy phuï nöõ vaø baûo veä caùc quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp cuûa phuï nöõ19. 19 Website: www.hoilhpn.org.vn, 25/7/11 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 91 4.4.3 Caùc Toå chöùc Phi chính phuû Trong thôøi gian qua, caùc toå chöùc vaø cô quan phi chính phuû trong nöôùc ñaõ hình thaønh caùc maïng löôùi ñoái taùc veà bình ñaúng giôùi. Hieän nay coù ba maïng löôùi veà bình ñaúng giôùi nhö vaäy hoaït ñoäng taïi Vieät Nam. Maïng löôùi thöù nhaát ñöôïc thaønh laäp naêm 2005 ñöôïc goïi laø Maïng Giôùi vaø Phaùt trieån Coäng ñoàng (GENCOMNET). GENCOMNET laø moät maïng löôùi tình nguyeän cuûa caùc toå chöùc phi chính phuû, caùc nhaø nghieân cöùu, quaûn lyù vaø hoaït ñoäng ñang laøm vieäc trong lónh vöïc bình ñaúng giôùi. Hoï laø nhöõng ngöôøi goùp phaàn vaøo vieäc hình thaønh vaø trieån khai caùc quy ñònh phaùp luaät vaø chính saùch veà giôùi20. Naêm 2007, Maïng löôùi Phoøng Choáng Baïo löïc Gia ñình taïi Vieät Nam (DOVIPnet) ñaõ ñöôïc thaønh laäp nhaèm taêng cöôøng tính hieäu quaû vaø vieäc trieån khai cuûa caùc cô quan coù thaåm quyeàn ñoái vôùi caùc chính saùch lieân quan ñeán vaán ñeà baïo löïc gia ñình vaø nhaèm taïo ra moät ñònh höôùng nhaän thöùc vaø quan ñieåm xaõ hoäi tích cöïc veà vaán ñeà baïo löïc gia ñình21. Gaàn ñaây nhaát, Maïng löôùi Trao quyeàn cho Phuï nöõ (NEW) ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 2009. NEW laø moät maïng löôùi goàm caùc toå chöùc vaø caù nhaân tình nguyeän tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng phaùt trieån nhaèm trao quyeàn cho phuï nöõ vaø ngaên chaën baïo löïc treân cô sôû giôùi vaø trieån khai vieäc bình ñaúng giôùi taïi Vieät Nam. NEW coù treân 50 thaønh vieân vôùi caùc ñaïi dieän ôû caû ba mieàn Baéc, Trung, Nam22. Taát caû ba maïng löôùi naøy tham gia caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu, ñaøo taïo vaø tö vaán xaây döïng chính saùch. Ngoaøi ba maïng löôùi naøy, coøn coù caùc caù nhaân vaø toå chöùc hoaït ñoäng ñoäc laäp veà caùc vaán ñeà giôùi. Moät Nhoùm caùc Nhaø Taøi trôï veà Giôùi ñöôïc thaønh laäp taïi Vieät Nam naêm 1999 vôùi muïc tieâu ñaåy maïnh vieäc bình ñaúng giôùi taïi Vieät Nam. Naêm 2002, caùc thaønh vieân ñaõ tieán haønh xem xeùt, ñaùnh giaù muïc ñích vaø tö caùch hoäi vieân cuûa Nhoùm vaø Nhoùm ñaõ ñöôïc môû roäng theâm cho caùc chuyeân gia veà giôùi laøm vieäc taïi caùc toå chöùc chính phuû, caùc nhaø taøi trôï, caùc cô quan cuûa LHQ vaø caùc toå chöùc khaùc hoaït ñoäng veà bình ñaúng giôùi. Nhoùm ñöôïc ñoåi teân thaønh “Ñoái taùc Haønh ñoäng Giôùi� (GAP). Ñieàu khoaûn tham chieáu cuûa Nhoùm quy ñònh muïc ñích cuûa Nhoùm laø “nhaèm taêng cöôøng quan heä ñoái taùc vaø söï phoái hôïp veà bình ñaúng giôùi vaø söï tieán boä cuûa phuï nöõ trong vaø ngoaøi chính phuû...GAP seõ hoã trôï taêng cöôøng caùc cuoäc ñoái thoaïi giöõa Chính phuû vôùi caùc nhaø taøi trôï, caùc Toå chöùc Phi Chính phuû vaø caùc hieäp hoäi thoâng qua Nhoùm Ñieàu phoái (CG), Taøi trôï Tín duïng Giaûm ngheøo (PRSC) vaø caùc cô quan lieân quan khaùc, ñeå goùp yù trao ñoåi vôùi cô quan ban haønh chính saùch caáp cao�. GAP do NCFAW chuû trì vaø goàm caùc ñaïi dieän cuûa caùc Boä ngaønh, caùc nhaø taøi trôï, caùc vieän nghieân cöùu vaø caùc toå chöùc trong nöôùc vaø quoác teá hoaït ñoäng vì söï tieán boä cuûa phuï nöõ trong ñoù coù caùc ñaïi dieän cuûa GENCOMNET, NEW vaø DOVIPnet. 20 Website: www.gencomnet.org, 25/7/11. 21 Tôø giôùi thieäu DOVIPnet Caùc Quy ñònh Trieån khai: Maïng löôùi Phoøng Choáng Baïo löïc Gia ñình, thaùng 5/2011. 22 Website: www.new.org.vn, 25/7/11 92 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 4.5 Thuùc ñaåy söï tham gia cuûa phuï nöõ vaøo daân chuû ôû caáp cô sôû Khaû naêng phuï nöõ tham gia vaøo caùc quaù trình ra quyeát ñònh khoâng chæ döøng laïi ôû lónh vöïc chính saùch vaø hoaït ñoäng chính trò thoâng thöôøng. Nghò ñònh veà daân chuû ôû caáp cô sôû (Nghò ñònh 79) coù muïc tieâu ñöa ra moät khuoân khoå thuùc ñaåy söï tham gia daân chuû ôû caáp ñòa phöông ñeå giuùp cho daân bieát, daân baøn, daân laøm vaø daân kieåm tra quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Chính saùch coøn nhaán maïnh ñeán vieäc phaân caáp ra quyeát ñònh veà caùc chöông trình vaø döï aùn phaùt trieån cho caáp quaän/huyeän vaø caáp xaõ nhaèm baûo ñaûm söï phuø hôïp giöõa nhu caàu vaø thieát keá. Thöïc teá, vieäc ñöa phuï nöõ tham gia vaø caùc döï aùn vaø chöông trình phaùt trieån ñaõ vaø ñang laø moät phöông thöùc ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå taêng cöôøng söï tham gia cuûa hoï vaøo cuoäc soáng coäng ñoàng. Khoâng coù nhieàu thoâng tin veà möùc ñoä tham gia cuûa phuï nöõ vaøo caùc coâng vieäc cuûa coäng ñoàng nhöng nhöõng gì ñang dieãn ra cho thaáy toác ñoä caûi thieän raát chaäm. Baùo caùo Theo doõi ñoùi ngheøo coù söï tham gia cuûa coäng coäng cuûa Oxfam vaø ActionAid trong giai ñoaïn 2008-09 chæ ra raèng nhieàu raøo caûn maø phuï nöõ trong caùc cô quan nhaø nöôùc ôû caáp cao hôn gaëp phaûi cao cuõng laëp laïi ñoái vôùi nhöõng phuï nöõ ñaûm nhaän caùc chöùc vuï laõnh ñaïo ôû caáp xaõ: Nhöõng caûn trôû nhö trình ñoä hoïc vaán thaáp, coâng vieäc gia ñình vaø ñònh kieán cuûa coäng ñoàng coi phuï nöõ laø “chaäm chaïp hôn vaø keùm naêng löïc hôn nam giôùi� laø nhöõng lyù do chính khieán cho ít phuï nöõ naém giöõ caùc vò trí trong xaõ so vôùi nam giôùi, ngoaøi caùc vò trí ôû Hoäi phuï nöõ (tr. 75). Baùo caùo cho bieát Hoäi Phuï nöõ thöôøng naêng ñoäng nhaát trong caùc toå chöùc ñoaøn theå trong vieäc toå chöùc caùc cuoäc hoïp ñònh kyø cho caùc hoäi vieân hoaëc toå chöùc caùc hoaït ñoäng xung quanh caùc chöông trình phaùt trieån khaùc nhau veà caùc vaán ñeà gia ñình vaø kinh teá. Hoäi cuõng ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc phoå bieán thoâng tin veà luaät phaùp, giaùo duïc treû em, moâi tröôøng vaø keá hoaïch hoùa gia ñình cuõng nhö taäp huaán veà caùc vaán ñeà veà bình ñaúng giôùi. ÔÛ moät soá vuøng daân toäc thieåu soá, Hoäi Phuï nöõ ñaõ hình thaønh caùc quyõ hoäi cho caùc hoäi vieân. Tuy nhieân, vieäc huy ñoäng phuï nöõ daân toäc thieåu soá tham gia vaøo toå chöùc cuûa coäng ñoàng gaëp phaûi trôû ngaïi töø trình ñoä hoïc vaán haïn cheá cuûa caùc caùn boä ñòa phöông, tính chaát tình nguyeän cuûa coâng vieäc vaø do phuï nöõ baän roän vôùi vieäc gia ñình. Raát ít phuï nöõ daân toäc thieåu soá tham döï caùc cuoäc hoïp ngay caû khi caùc cuoäc hoïp naøy ñöôïc toå chöùc vaøo buoåi toái. ÔÛ nhöõng nôi khaùc, tyû leä phuû nöõ tham döï caùc cuoäc hoïp xaõ cao hôn khoâng coù nghóa laø möùc ñoä tham gia töông ñöông nhau: nhieàu ngöôøi tham döï vì choàng hoï khoâng tham gia. Tuy nhieân, roõ raøng laø naêng löïc cuûa Hoäi Phuï nöõ ôû caáp ñòa phöông coù söï khaùc nhau ñaùng keå. Soá löôïng cuoäc hoïp do hoäi toå chöùc khaùc nhau giöõa caùc thoân baûn. Caùc cuoäc hoïp thöôøng xuyeân vaø ñöôïc toå chöùc toát coù theå mang laïi lôïi ích ñaùng keå cho phuï nöõ, nhaát laø phuï nöõ daân toäc thieåu soá, nhöõng ngöôøi coù ít cô hoäi gaëp gôõ nhau ñeå trao ñoåi thoâng tin vaø kinh nghieäm. Baùo caùo löu yù raèng maëc duø thoâng tin veà luaät Bình ñaúng giôùi vaø luaät Phoøng choáng baïo löïc gia ñình ñaõ ñöôïc caùn boä Hoäi phuï nöõ vaø caùc tröôûng thoân/baûn phoå bieán nhöng phuï nöõ thoân baûn noùi raèng hoï khoâng bieát gì veà luaät naøy hoaëc chæ bieát laø coù luaät. Hoäi vieân phuï nöõ ôû thoân baûn vaãn chöa bieát veà caùc luaät naøy. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 93 Thuùc ñaåy söï tham gia cuûa phuï nöõ ôû caáp cô sôû thoâng qua nhieàu hoaït ñoäng phaùt trieån döôøng nhö laø moät caùch laøm trieån voïng nhaèm xaây döïng naêng löïc cho phuï nöõ tham gia ra quyeát ñònh. Ñieàu naøy ñöôïc cuûng coá baèng caùc cuoäc phoûng vaán nhoùm taäp trung do Jones vaø Vaân Anh thöïc hieän cho thaáy phuï nöõ, thaäm chí coøn roõ hôn caû nam giôùi, cho raèng vieäc taêng cöôøng söï tham gia cuûa hoï vaøo ñôøi soáng coäng ñoàng laø moät thaønh quaû quan troïng coù ñöôïc nhôø Chöông trình Muïc tieâu Quoác gia veà Xoùa ñoùi Giaûm ngheøo. Phuï nöõ tham gia caùc cuoäc hoïp coäng ñoàng vaø cuûa Hoäi phuï nöõ thöôøng xuyeân hôn tröôùc ñaây: vieäc taêng cöôøng hoaït ñoäng kinh teá vaø tham gia vaøo caùc hoäi tín duïng, luaân phieân ñaûm nhaän caùc vò trí laõnh ñaïo ñaõ thuùc ñaåy söï töï tin tröôùc coâng chuùng cuûa hoï, vaø theo lôøi moät phoù chuû tòch Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ, ñaõ khieán cho phuï nöõ coù ñöôïc vò trí trong chính quyeàn ñòa phöông ôû caáp xaõ vaø trong Hoäi Phuï nöõ. Tuy nhieân, nhö ñaõ neâu, coù khi phuï nöõ chæ ñi hoïp thay cho choàng, ngoaøi ra, nhieàu phuï nöõ cuõng cho bieát hoï thöôøng do döï khi baøy toû quan ñieåm vì sôï noùi sai. Döï aùn Giaûm ngheøo Mieàn nuùi phía Baéc thöù 2 chuû yeáu nhaèm vaøo caùc nhoùm ñoàng baøo daân toäc thieåu soá ñöa ra nhöõng phaân tích saâu veà caùc raøo caûn cuï theå maø phuï nöõ trong nhöõng nhoùm naøy gaëp phaûi. Döï aùn cho thaáy coù söï tham gia khaùc nhau. Phuï nöõ ôû vuøng thaáp thuoäc caùc nhoùm daân toäc Taøy, Möôøng vaø Thaùi döôøng nhö tích cöïc hôn trong caùc cuoäc hoïp thoân baûn hôn phuï nöõ daân toäc Hmong, Laøo vaø Dao. Maëc ñuø ñieàu naøy moät phaàn phaûn aùnh moät thöïc teá laø ñaøn oâng ôû ñaây ñi laøm xa nhaø, song moät phaàn cuõng theå hieän tính nhieät tình hoïc hoûi caùc kyõ naêng môùi cuûa hoï. Tuy nhieân, hoï vaãn toû ra thieáu töï tin khi baøy toû quan ñieåm tröôùc ñaùm ñoâng, nhaát laø khi toå chöùc caùc cuoäc hoïp baèng tieáng Kinh vaø khi caùc laõnh ñaïo xaõ khoâng cuøng daân toäc vôùi hoï. Baùo caùo cho thaáy vieäc tham gia vaøo giai ñoaïn ñaàu cuûa döï aùn ñaõ theå hieän söï phaân bieät veà giôùi roõ raøng. Phuï nöõ tham gia chuû yeáu vaøo caùc cuoäc hoïp ñöôïc toå chöùc bôûi Hoäi phuï nöõ hoaëc lieân quan ñeán vaán ñeà daân soá vaø keá hoaïch hoùa gia ñình trong khi nam giôùi tham gia vaøo nhieàu vaán ñeà hôn, bao goàm luaät phaùp, an ninh, vaø khuyeán noâng/khuyeán laâm. Nam giôùi laø chuû hoä vaø ôû moät soá xaõ vuøng nuùi, tham gia vaøo caùc cuoäc hoïp thay maët cho phuï nöõ, khieán cho phuï nöõ khoâng coù cô hoäi baøy toû quan ñieåm tröôùc ñaùm ñoâng. Phuï nöõ thöôøng tham döï khi caùc thaønh vieân trong gia ñình laø nam giôùi vaéng maët hoaëc khoâng theå tham döï. Vieäc caùch ly xaõ hoäi ñoái vôùi nhöõng phuï nöõ naøy laøm cho hoï bò thieáu caùc keânh thoâng tin vaø laøm cho hoï caøng thieáu töï tin. Baùo caùo cuõng chæ ra raèng thôøi gian laøm vieäc keùo daøi, chuû yeáu laø vieäc laøm khoâng traû löông cuûa phuï nöõ ôû caùc xaõ vuøng saâu, vuøng xa vaø trình ñoä hoïc vaán thaáp cuõng laø caùc raøo caûn. Baùo caùo döï aùn cho thaáy coøn coù caùc ñònh kieán sai leäch veà caùc nhoùm daân toäc vaø veà phuï nöõ cuûa chính caùn boä döï aùn, caùn boä chính quyeàn ñòa phöông cuõng nhö caùc caùn boä Hoäi phuï nöõ. Baùo caùo cuõng chæ ra raèng coøn coù söï maëc caûm vaø thieáu töï tin cuûa phuï nöõ daân toäc thieåu soá: Nhieàu phuï nöõ thieáu töï tin vaø khoâng theå vöôït quaù ñöôïc tình traïng naøy, hoï raát xaáu hoå. Khi noùi vôùi nhau hoï khoâng xaáu hoå nhöng khi gaëp laõnh ñaïo xaõ hoaëc tröôûng baûn hoï raát xaáu hoå vaø sôï phaùt bieåu (moät caùn boä Hoäi phuï nöõ cho bieát). Moät phuï nöõ Thaùi noùi “Toâi khoâng sôï gì caû nhöng khoâng theå bieåu ñaït ñöôïc yù cuûa toâi (tr. 42). 94 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM 4.6 Vai troø cuûa Hoäi phuï nöõ vaø xaõ hoäi daân söï Vieät Nam khaùc vôùi nhieàu quoác gia khaùc trong khu vöïc veà maïng löôùi caùc toå chöùc ñoaøn theå do nhaø nöôùc taøi trôï ñeå ñaïi dieän cho caùc nhoùm lôïi ích khaùc nhau trong daân chuùng, bao goàm thanh nieân, coâng nhaân, noâng daân vaø phuï nöõ. Hoäi LHPNVN coù moät maïng löôùi roäng lôùn caùc hoäi vieân töø trung öông ñeán caáp cô sôû, tính ñeán thaùng 6 naêm 2007 laø khoaûng 13,6 trieäu ngöôøi. Hoäi LHPNVN coù caùc hoäi ôû taát caû caùc tænh thaønh, quaän, huyeän vaø caáp xaõ cuûa Vieät Nam. Hoäi Phuï nöõ thöïc hieän nhieàu chöông trình khaùc nhau nhaèm hoã trôï söï tieán boä cuûa phuï nöõ, bao goàm thuùc ñaåy y teá, caùc hoaït ñoäng vaên hoùa, giaùo duïc vaø caùc chöông trình phaùt trieån, bao goàm tín duïng vi moâ, ñaøo taïo vaø tieáp caän coâng ngheä trong caùc lónh vöïc sinh keá khaùc nhau. Phuï nöõ caàn trôû thaønh thaønh vieân cuûa Hoäi LHPNVN ñeå nhaän ñöôïc hoã trôï nhö vaäy vaø coù söï quan taâm ñaëc bieät ñeán nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän kinh teá baát lôïi nhaát. Nhö vaäy, Hoäi LHPNVN ñaïi dieän löïc löïc löôïng huy ñoäng hieäu quaû nhaèm thuùc ñaåy caùc muïc tieâu veà bình ñaúng giôùi ôû caáp trung öông vaø cô sôû. Tuy nhieân, naêng löïc thöïc hieän cuûa Hoäi vaãn chöa töông xöùng vôùi con soá hoäi vieân. Moät vaán ñeà naèm ôû möùc ñoä maø Hoäi tìm caùch taùi taïo laïi caùc giaù trò truyeàn thoáng cuûa Ñaïo khoång vaø kyø voïng veà caùc vai troø veà giôùi. Moät vaán ñeà nöõa laø moái lieân heä chaët cheõ vôùi caùc quan ñieåm chính thoáng cuûa nhaø nöôùc. Theo quan saùt cuûa Schuler et al, caùc kyø voïng naøy vaø thaùi ñoä maø hoï thuùc ñaåy trong caùc thaønh vieân Hoäi theå hieän moät soá maâu thuaãn chöa ñöôïc giaûi quyeát trong vieäc xaây döïng vaên hoùa phuï nöõ cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ñöông ñaïi, trong ñoù caùc moái quan taâm veà bình ñaúng giôùi vaø phaân caáp giôùi coù quan heä phuï thuoäc laãn nhau (trang 391). Vaán ñeà thöù ba cuûa Hoäi phuï nöõ laø quy moâ vaø söï hieän dieän cuûa hoäi khieán cho cho moät hình thöùc khaùc cuûa söï phaùt trieån cuûa caùc toå chöùc xaõ hoäi daân söï trong vieäc thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi khoù coù theå ñaït nhieàu thaønh töïu. Nghieân cöùu cuûa UNESCO veà taùc ñoäng cuûa du lòch ñeán quan heä giôùi ôû caùc daân toäc thieåu soá neâu trong Chöông 3 chæ ra raèng caùc cô hoäi kinh teá vaø vieäc môû cöûa cho nhöõng vuøng saâu vuøng xa cho ñeán nay ñaõ coù taùc ñoäng tích cöïc lôùn ñeán ñôøi soáng cuûa nhieàu phuï nöõ thuoäc caùc daân toäc naøy nhöng nhöõng thay ñoåi naøy khoâng theå chuyeån thaønh söï tham gia maïnh meõ hôn vaøo caùc hoaït ñoäng chính trò. Baùo caùo cho raèng ñieàu naøy moät phaàn laø vì Hoäi phuï nöõ khoâng thuùc ñaåy ñöôïc söï thay ñoåi: Neáu hoäi vaø caùc ñaïi dieän cuûa hoäi vaãn tieáp tuïc taùn thaønh quan ñieåm daân toäc ña soá lieân quan ñeán vaán ñeà giôùi cuûa daân toäc thieåu soá, vaø neáu khoâng coù caùc keânh khaùc cho phuï nöõ ñeå hoï taêng cöôøng tham gia vaøo caùc vaán ñeà cuûa thoân baûn, thì vieäc trao quyeàn caù nhaân cho phuï nöõ Hmong, Dao vaø Giaùy khoù maø coù theå chuyeån thaønh vieäc trao quyeàn veà chính trò vaø xaõ hoäi (trang 46). Nhö chuùng toâi ñaõ neâu ra ôû phaàn tröôùc, trình ñoä naêng löïc khaùc nhau cuûa caùc caùn boä Hoäi, nhaát laø ôû caùc khu vöïc coù daân toäc thieåu soá laø moät yeáu toá nöõa gaây trôû ngaïi cho tính hieäu quaû cuûa hoäi. Moät trong nhöõng muïc tieâu cuûa döï aùn Mieàn nuùi phía baéc 2 laø taêng cöôøng söï tham gia cuûa phuï nöõ vaø Hoäi phuï nöõ ñòa phöông vaøo quaù trình phaùt trieån. Döï aùn tìm caùch taêng cöôøng ñaïi dieän cuûa phuï nöõ trong quaù trình ra quyeát ñònh ôû caáp xaõ thoâng qua yeâu caàu baûo ñaûm coù ít nhaát moät phuï nöõ ñöôïc löïa choïn ñeå ñaïi dieän cho moät baûn trong Ban Phaùt trieån Xaõ, chuû tòch hoäi phuï nöõ xaõ seõ laøm phoù chuû tòch Ban Phaùt trieån Xaõ vaø caùc Hoäi Phuï nöõ tham gia tích cöïc vaøo vieäc hoã trôï choïn ñoái töôïng vaø thieát keá caùc chieán löôïc an sinh xaõ hoäi cuûa ñòa phöông. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 95 Hình 4.1 – So saùnh tæ leä ñaïi dieän cuûa phuï nöõ trong boä maùy chính trò ôû caáp ñòa phöông tính ñeán thaùng 10/2010 Toång soá Ñaïi bieåu Nöõ A�n Ñoä caáp döôùi quoác gia (%) Pakistan Ñaïi bieåu Nöõ caáp quoác gia (%) Afghnistan Niu Di Laân UÙc Baêng La Ñeùt Moâng Coå Vieät Nam Trung Quoác Haøn Quoác Indonesia Campuchia Ñaûo Cooùc Nhaät baûn Thaùi Lan Tuvalu Ñaûo Solomon Yanuatu Srilanka Kiribati Philippin 96 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM CHÖÔNG 5 KE�T LUAÄN VAØ KHUYE�N NGHÒ 5.1 Keát luaän Nhìn chung, ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå trong vieäc thu heïp khoaûng caùch veà giôùi ôû Vieät Nam, so vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, Vieät Nam ñang thöïc hieän khaù toát. Raát nhieàu thaønh coâng ñaõ ñöôïc ghi nhaän. Taêng tröôûng kinh teá ñi ñoâi vôùi tæ leä hoä ngheøo giaûm maïnh, tình traïng ngheøo thu nhaäp khoâng coù nhöõng khía caïnh phaân bieät veà giôùi roõ raøng. Tæ leä nöõ hoïc sinh ngang baèng vôùi nam hoïc sinh, vaø treân thöïc teá tæ leä nöõ vaøo ñaïi hoïc coøn cao hôn nam. Tyû leä töû vong ôû baø meï vaø treû em caûi thieän ñaùng keå, vieäc cung caáp dòch vuï y teá ñaõ baét kòp vôùi nhu caàu cuûa ngöôøi daân. Ngay caû ôû vuøng saâu vuøng xa nôi caùc keát quaû veà y teá thaáp hôn töông ñoái, thì vaãn raát toát so vôùi caùc khu vöïc töông töï ôû caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc Chaâu AÙ. Vieäc laøm cuûa phuï nöõ ñang taêng leân vaø tyû leä phuï nöõ coù teân trong giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát ñaõ ñöôïc caûi thieän, tuy coøn chaäm. Tæ leä nöõ trong Quoác hoäi cao so vôùi chuaån khu vöïc, maëc duø gaàn ñaây ñaõ hôi giaûm nheï. Tuy nhieân, vaãn coøn nhieàu thaùch thöùc lôùn, vaø vieäc giaûi quyeát caùc thaùch thöùc naøy coù theå seõ phöùc taïp vaø khoù khaên hôn caùc thaùch thöùc tröôùc ñoù. Vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà lieân quan ñeán tæ leä cheânh leäch giôùi tính khi sinh cao, tình traïng baïo löïc treân cô sôû giôùi coøn phoå bieán vaø thôøi gian maø phuï nöõ giaønh cho nhöõng coâng vieäc nhaø khoâng ñöôïc traû löông maát caân ñoái xuaát phaùt töø caùc chuaån möïc xaõ hoäi vaø phong tuïc taäp quaùn khoâng deã daøng duøng luaät phaùp ñeå thay ñoåi, maëc duø luaät phaùp laø raát quan troïng. Phuï nöõ vaãn chieám tyû leä quaù thaáp trong caùc vò trí laõnh ñaïo ôû taát caû caùc caáp. Xeùt veà caùc thaùch thöùc ñoái vôùi neàn kinh teá, baùo caùo naøy ñaõ chæ ra tình traïng phaân khuùc dai daúng treân thò tröôøng lao ñoäng lieân quan ñeán giôùi. Phuï nöõ di chuyeån ra khoûi ngaønh noâng nghieäp chaäm hôn do vaäy löïc löôïng lao ñoäng noâng nghieäp ñang ngaøy caøng coù nhieàu nöõ. Trong coâng nghieäp vaø dòch vuï, hoï coù xu höôùng taäp trung vaøo moät soá ngaønh ngheà nhaát ñònh. Vaø trong taát caû caùc khu vöïc, hoï chieám tyû leä cao hôn trong khu vöïc phi chính thöùc cuûa thò tröôøng lao ñoäng, nhaát laø lao ñoäng töï do, caùc coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû coâng cuõng nhö caùc loaïi hình lao ñoäng thôøi vuï thaát thöôøng. Vì vaäy hoï kieám ñöôïc ít thu nhaäp hôn, ít ñöôïc phaùp luaät veà lao ñoäng baûo veä vaø ít ñöôïc tieáp caän tröïc tieáp vôùi heä thoáng an sinh xaõ hoäi chính thöùc. Caùc cheânh leäch veà tieàn coâng quan saùt ñöôïc giöõa nam vaø nöõ giôùi ôû Vieät Nam döôøng nhö khoâng xuaát phaùt töø caùc khaùc bieät veà khaû naêng thieân phuù, maø laø khaùc bieät veà lôïi nhuaän thu ñöôïc töø khaû naêng thieân phuù naøy. Ñieàu naøy thöôøng ñöôïc coi laø baèng chöùng cuûa söï phaân bieät. Phuï nöõ cuõng bò aûnh höôûng naëng neà hôn bôûi cuoäc khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu gaàn ñaây, phaûi dòch chuyeån sang caùc coâng vieäc deã bò toån thöông hôn vôùi tyû leä cao hôn nam giôùi vaø khoaûng caùch veà tieàn coâng lieân quan ñeán giôùi voán ñang ñöôïc thu heïp nay ñaõ döøng laïi. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 97 Neàn kinh teá cuûa Vieät Nam ñang thay ñoåi nhanh choùng, ñang dòch chuyeån töø thu nhaäp thaáp sang thu nhaäp trung bình. Ñoàng thôøi, neàn kinh teá Vieät nam ngaøy caøng hoäi nhaäp saâu hôn vaøo neàn kinh teá toaøn caàu vaø lieân heä maät thieát hôn vôùi caùc cuù soác tích cöïc hay tieâu cöïc maø noù taïo ra. Khi phuï nöõ ñöùng ngoaøi neàn kinh teá chính thöùc, hoaëc coù ít löïa choïn coâng vieäc hôn, phuï nöõ ít coù khaû naêng höôûng lôïi töø caùc thay ñoåi naøy, vaø neàn kinh teá cuõng ít ñöôïc höôûng lôïi töø naêng suaát lao ñoäng cuûa hoï. Hieän nay ôû Vieät Nam ñaõ coù moät khung phaùp lyù ñuû maïnh hoã trôï vaán ñeà bình ñaúng giôùi. Vieät Nam ñaõ thoâng qua moät soá coâng öôùc quoác teá quan troïng lieân quan ñeán vieäc thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi nhö Tuyeân boá Toaøn caàu veà Nhaân quyeàn, Coâng öôùc veà xoùa boû moïi hình thöùc phaân bieät ñoái vôùi phuï nöõ. Hieán phaùp naêm 1992 cuûa Vieät Nam baûo ñaûm phuï nöõ coù quyeàn bình ñaúng trong moïi lónh vöïc, bao goàm lónh vöïc gia ñình, vaø caám phaân bieät ñoái vôùi phuï nöõ. Sau ñoù ñaõ coù raát nhieàu ñaïo luaät, trong ñoù coù Luaät veà Bình ñaúng giôùi ñöôïc thoâng qua naêm 2006 vaø Luaät phoøng choáng baïo löïc gia ñình. Vaán ñeà bình ñaúng giôùi laø trung taâm trong nhöõng noã löïc nhaèm ñaït ñöôïc caùc Muïc tieâu thieân nieân kyû cuûa Vieät Nam. Haøng loaït caùc toå chöùc theå cheá ñöôïc thaønh laäp nhö Vuï bình ñaúng giôùi thuoäc Boä LÑTB&XH ñaõ ñöôïc thaønh laäp nhaèm thuùc ñaåy chöông trình veà giôùi. Chöông trình chung veà Bình ñaúng Giôùi laø moät cô cheá quan troïng giuùp ñieàu phoái hoaït ñoäng cuûa chính phuû vaø caùc nhaø taøi trôï trong lónh vöïc naøy. Ngoaøi ra, caùc öu tieân neâu trong baùo caùo naøy phuø hôïp vôùi caùc ñeà xuaát vaø cô caáu cuûa Luaät BÑG. Tuy nhieân, nhö Chính phuû Vieät Nam ñaõ chæ ra trong Chieán löôïc Quoác gia veà BÑG, vieäc thöïc hieän coøn chaäm. Vaãn coøn thieáu moät noã löïc chaët cheõ, ñöôïc taøi trôï toát ñeå ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu ñaùng ngöôõng moä ñaõ theå hieän tröïc tieáp vaø giaùn tieáp trong Keá hoaïch phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi, Chieán löôïc quoác gia veà BÑG, vaø Luaät BÑG, ñoàng thôøi cuõng chöa coù ñöôïc moät phaùp luaät töông öùng vaø naêng löïc trong toaøn chính phuû ñeå hieåu roõ hôn caùc vaán ñeà veà giôùi, laäp vaø thöïc hieän chính saùch phuø hôïp. Baûn döï thaûo tröôùc cuûa Baùo caùo naøy coù moät danh saùch khuyeán nghò daøi, song moät cuoäc hoäi thaûo tham vaán ñaõ ñöôïc toå chöùc taïi Haø Noäi vaøo thaùng 8/2011 nhaèm löïa choïn moät soá vaán ñeà öu tieân coù tính chaát xuyeân suoát, vaø moät soá öu tieân töông öùng vôùi caùc chöông chính cuûa Baùo caùo. Caùc ñaïi bieåu tham gia hoäi thaûo ñöôïc yeâu caàu ñoïc baùo caùo vaø sau ñoù cuøng thaûo luaän ñeå ñöa ra caùc khuyeán nghò coù öu tieân cao nhaát, coù yù nghóa thöïc tieãn, vaø coù theå laøm cô sôû cho quan heä ñoái taùc giöõa caùc beân lieân quan. Phaàn coøn laïi cuûa Chöông 5 naøy seõ taäp trung vaøo caùc khuyeán nghò ruùt ra töø cuoäc hoäi thaûo tham vaán ñoù. Maëc duø caùc ñeà xuaát töø baùo caùo naøy lieân quan ñeán moät soá lónh vöïc cuï theå caàn phaûi thöïc hieän, coù moät soá ñeà xuaát coù tính chaát xuyeân suoát caùc lónh vöïc naøy. Coù theå xaùc ñònh ba bieän phaùp xuyeân suoát: thöïc hieän caùc bieän phaùp cuï theå nhaèm baûo ñaûm vieäc thöïc hieän Luaät Bình ñaúng Giôùi; quan taâm hôn nöõa ñeán vai troø cuûa nam giôùi trong vieäc thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi; döõ lieäu taùch bieät giôùi veà moät soá vaán ñeà quan troïng. 98 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Khuyeán nghò 1.1: Taêng cöôøng thöïc hieän Luaät Bình ñaúng Giôùi vaø Chieán löôïc Quoác gia veà Bình ñaúng Giôùi. Moät böôùc ñi quan troïng trong ñònh höôùng naøy laø naâng cao nhaän thöùc veà giôùi vaø naêng löïc cuûa caùc boä ngaønh lieân quan. Chính phuû Vieät Nam caàn thöïc hieän taäp huaán veà phaân tích giôùi nhö quy ñònh trong Luaät Bình ñaúng giôùi (hieän vaãn thieáu kinh phí thöïc hieän). Ñoâi khi, khía caïnh giôùi trong moät döï aùn laø khoâng roõ raøng. Chæ coù caùch laøm cho caùc Boä nhaïy caûm vôùi caùc vaán ñeà “tieàm aån� veà giôùi môùi cho pheùp hoï ñöa vaán ñeà veà giôùi vaøo trong coâng vieäc döï aùn toát hôn khi thaáy phuø hôïp. Caàn phaûi coù nhieàu nguoàn löïc hôn ñeå coù theå taäp trung vaøo thöïc hieän Luaät veà Bình ñaúng Giôùi. Chính phuû caàn göûi ñi moät tín hieäu roõ raøng raèng vieäc thöïc hieän Luaät BÑG laø moät öu tieân. Traùch nhieäm giaûi trình phaûi ñöôïc taêng cöôøng. Vieäc naøy bao goàm phaùt trieån heä thoáng giaùm saùt vaø ñaùnh giaù maïnh meõ hôn ñeå theo doõi tieán ñoä thöïc hieän vaø quy traùch nhieäm cho caùc cô quan khaùc nhau veà vieäc khoâng ñaùp öùng caùc muïc tieâu thöïc hieän. Baùo caùo Giaùm saùt vaø Ñaùnh giaù caàn ñöôïc phoå bieán roäng raõi nhaèm taêng tinh thaàn traùch nhieäm. Khuyeán nghò 1.2: Taêng cöôøng söï tham gia cuûa nam giôùi khi giaûi quyeát caùc vaán ñeà veà giôùi. Hieän nay ñaõ coù söï coâng nhaän roäng raõi raèng nam giôùi ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi. Nhieàu raøo caûn ñoái vôùi bình ñaúng giôùi baét nguoàn töø caùc quan nieäm veà chuaån möïc xaõ hoäi vaø thaùi ñoä ñoái vôùi giôùi, ví duï nhö thaùi ñoä ñoái vôùi phuï nöõ laøm laõnh ñaïo vaø traùch nhieäm gaùnh vaùc vieäc nhaø. Ngoaøi ra, ñoâi khi trong moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán söùc khoûe, nam giôùi cuõng coù nguy cô coù keát quaû tieâu cöïc cao hôn. Maëc duø coâng taùc giôùi vaãn coøn khaù môùi ôû Vieät Nam, coù nhieàu ví duï veà caùc bieän phaùp chính saùch vaø can thieäp töø caùc nôi khaùc treân theá giôùi ñaõ ñöa ra nhöõng baøi hoïc ñeå hình thaønh söï öùng phoù cuûa quoác gia ñoái vôùi thaùch thöùc naøy. Tích cöïc huy ñoäng söï tham gia cuûa caùc toå chöùc ñoaøn theå nhö Hoäi Noâng daân, Ñoaøn Thanh nieân vaø Hoäi Phuï nöõ vaøo vieäc naâng cao nhaän thöùc veà caùc vaán ñeà bình ñaúng giôùi noùi chung cuõng nhö caùc vaán ñeà cuï theå nhö baïo löïc treân cô sôû giôùi vaø HIV/AIDS, trong ñoù thaùi ñoä vaø cö xöû cuûa nam giôùi coù lieân quan tröïc tieáp, döôøng nhö laø bieän phaùp khaû quan ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy. Khuyeán nghò 1.3: Taêng cöôøng caû soá löôïng laãn chaát löôïng nghieân cöùu döõ lieäu phuïc vuï cho coâng taùc theo doõi vaø phaân tích caùc vaán ñeà giôùi. Maëc duø lónh vöïc chính saùch ñaõ chuù yù nhieàu hôn ñeán caùc vaán ñeà giôùi, song soá lieäu veà caùc vaán ñeà giôùi chính yeáu vaãn coøn chöa baét kòp. Vieäc xaây döïng Heä thoáng Chæ soá giôùi Quoác gia laø moät böôùc quan troïng, caàn ñöôïc uûng hoä. Vieäc naøy khoâng chæ döøng laïi ôû phaân taùch soá lieäu. Moät soá döõ lieäu – nhö caûi thieän heä thoáng ñaêng kyù khai sinh – raát quan troïng ñeå theo doõi saùt sao tæ leä giôùi tính khi sinh. Ngoaøi ra, caùc coâng cuï khaûo saùt phaûi ñöôïc ñaùnh giaù ñeå ñaûm baûo khoâng nhöõng coù ñöôïc caùc soá lieäu boùc taùch veà giôùi theo yeâu caàu, maø coøn phaûi tieán haønh tham vaán vôùi caùc chuyeân gia veà giôùi ñeå xaùc ñònh xem thoâng tin naøo coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi caùc vaán ñeà lieân quan ñeán giôùi khaùc. Neáu coù caùc daáu hieän veà söï khaùc bieät giôùi quan troïng thì phaûi caân nhaéc phaân tích boå sung. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 99 Caàn coù theâm thoâng tin veà söï aûnh höôûng laãn nhau cuûa vaán ñeà veà giôùi vaø daân toäc. Maëc duø coù nhieàu söï quan taâm daønh cho caùc khu vöïc coù ñoàng baøo daân toäc, khoaûng caùch veà giôùi trong caùc nhoùm ñoàng baøo thieåu soá vaãn lôùn hôn so vôùi trong nhoùm ña soá. Vaãn caàn phaûi coù caùc chöông trình trình dieãn cuøng vôùi caùc ñaùnh giaù taùc ñoäng ñi keøm ñeå xaùc ñònh caùc chieán löôïc toát nhaát nhaèm giuùp ñôõ cho nhoùm ñoái töôïng naøy. Ngoaøi ra, caàn phaûi tieán haønh nghieân cöùu veà vaên hoùa vaø caùc chuaån möïc xaõ hoäi vaø aûnh höôûng cuûa chuùng tôùi caùc quyeát ñònh trong gia ñình vaø coâng vieäc. Nhöõng nghieân cöùu naøy coøn thieáu ôû Vieät Nam. Ñeå xaây döïng ñöôïc caùc chính saùch toát nhaát thuùc ñaåy cô hoäi bình ñaúng, caàn phaûi tìm hieåu nhieàu hôn veà caùc löïc löôïng xaõ hoäi xaây döïng neân thò tröôøng lao ñoäng coù maøu saéc giôùi – ñaëc bieät laø nhöõng yeáu toá goùp phaàn vaøo quy trình ra quyeát ñònh nhö vieäc löïa choïn ngaønh hoïc, ngheà nghieäp vaø vieäc laøm. 5.2 Ngheøo ñoùi vaø an sinh theo giôùi Nhö baùo caùo ñaõ neâu roõ, ñaõ coù nhieàu tieán boä trong vieäc caûi thieän tình traïng ngheøo cuûa phuï nöõ, tæ leä hoïc sinh nöõ ñi hoïc, vaø söùc khoûe phuï nöõ. Tuy nhieân, coù moät vaøi lónh vöïc then choát caàn coù haønh ñoäng ñeå giaûi quyeát nhöõng khoaûng caùch coøn toàn taïi vaø nhöõng thaùch thöùc maø phuï nöõ phaûi ñoái maët. Khuyeán nghò 2.1: Söûa laïi chöông trình giaùo duïc, taøi lieäu, saùch giaùo khoa ñeå thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi. Caàn tieáp tuïc coù noã löïc chuyeån ñoåi noäi dung taøi lieäu giaùo duïc vaø saùch giaùo khoa ñeå phaù vôõ nhöõng ñònh kieán veà giôùi, khuyeán khích treû em gaùi tham gia hoïc taäp caùc lónh vöïc khaùc nhau, ñeà caäp ñeán caùc khía caïnh khaùc nhau veà tình duïc vaø nhaän dieän veà giôùi goùp phaàn gaây ra baïo löïc treân cô sôû giôùi, caùc hình thöùc vi phaïm nhaân quyeàn cuûa phuï nöõ, phaù thai löïa choïn giôùi tính. Ngoaøi ra, khi thieát keá caùc chöông trình naøy phaûi caân nhaéc ñeán nhöõng khaùc bieät veà vaên hoùa vaø ngoân ngöõ giöõa caùc nhoùm daân toäc thieåu soá khaùc nhau. Do vieäc xaây döïng chöông trình vöøa ñöôïc baét ñaàu vaø seõ hoaøn taát vaøo naêm 2015, ñaây laø moät thôøi ñieåm cöïc kyø thích hôïp ñeå tö vaán veà xaây döïng chöông trình cuõng nhö boå sung taøi lieäu. Khuyeán nghò 2.2: Thuùc ñaåy söï ñaùp öùng toaøn dieän, ña ngaønh ñoái vôùi caùc vaán ñeà baïo löïc treân cô sôû giôùi. Caàn noã löïc nhieàu hôn nöõa ñeå ñaûm baûo thöïc hieän ñöôïc Luaät Phoøng choáng baïo löïc gia ñình. Giaûi quyeát tình traïng baïo löïc gia ñình caàn phaûi coù moät caùch tieáp caän ña ngaønh trong moät chöông trình phoái hôïp treân quy moâ toaøn quoác. Caùc haønh ñoäng bao goàm: - Ñaùp öùng toaøn dieän cuûa ngaønh y teá. Caùc cô sôû dòch vuï chaêm soùc y teá caàn ñöôïc ñaøo taïo caùc kyõ naêng vaø naêng löïc caàn thieát ñeå saøng loïc xaùc ñònh baïo löïc treân cô sôû giôùi vaø cung caáp dòch vuï. Caùc phaûn öùng veà baïo löïc treân cô sôû giôùi caàn loàng gheùp vaøo moïi khía caïnh chaêm soùc nhö dòch vuï caáp cöùu, dòch vuï söùc khoûe tình duïc vaø, dòch vuï söùc khoûe taâm thaàn vaø caùc dòch vuï lieân quan ñeán HIV/AIDS. Ñieàu trò y teá phaûi ñöôïc boå trôï baèng dòch vuï tö vaán vaø chuyeån tuyeán. Caùc 100 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM quy trình vaø thuû tuïc caàn ñaûm baûo bí maät danh tính vaø an toaøn cho naïn nhaân cuûa baïo löïc. Thu thaäp thoâng tin lieân quan ñeán baïo löïc vaø heä thoáng baùo caùo phaûi ñöôïc loàng gheùp vaøo Heä thoáng thoâng tin quaûn lyù y teá chung. Caùc cô sôû y teá caàn phaûi tieáp caän vôùi coäng ñoàng nhaèm naâng cao hieåu bieát veà caùc dòch vuï vaø hoã trôï saün coù. - Taêng cöôøng naêng löïc cho cô quan coâng an vaø boä maùy tö phaùp ñeå thöïc hieän caùc chính saùch vaø phaùp luaät veà baïo löïc treân cô sôû giôùi. Caùn boä trôï giuùp phaùp lyù, coâng an vaø thaåm phaùn caàn ñöôïc trang bò caùc kyõ naêng vaø kieán thöùc veà caùc chính saùch vaø khung phaùp lyù veà baïo löïc treân cô sôû giôùi, veà vieäc cung caáp dòch vuï nhaïy caûm veà giôùi cho caùc naïn nhaân bò baïo löïc vaø veà vieäc xöû lyù caùc thuû phaïm moät caùch hôïp lyù. - Taêng cöôøng söï cam keát chính trò vaø haønh ñoäng. Caùc can thieäp vaø hoaït ñoäng ôû caáp ñòa phöông phaûi tìm caùch ñöa laõnh ñaïo vaø chính quyeàn ñòa phöông tham gia vaø huy ñoäng söï uûng hoä cuûa hoï. Hoï coù theå ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc naâng cao nhaän thöùc veà vaán ñeà baïo löïc gia ñình vaø khung phaùp lyù, thaùch thöùc caùc chuaån möïc xaõ hoäi vaø ñònh kieán, hoã trôï tö vaán, ngaên chaën baïo löïc thoâng qua caùc haønh ñoäng can thieäp vaø xöû lyù nhöõng ngöôøi vi phaïm, tuy nhieân, hoï caàn phaûi taêng cöôøng tính nhaïy caûm vaø ñöôïc cung caáp thoâng tin veà caùc chính saùch vaø khung phaùp lyù phuø hôïp. - Ñaåy maïnh vieäc ngaên ngöøa ban ñaàu. Caàn phaûi loaïi boû quan ñieåm raèng baïo löïc gia ñình ñoái vôùi phuï nöõ vaø kyû luaät baïo löïc treû em laø chuyeän bình thöôøng. Ngaên ngöøa töø ñaàu baïo löïc gia ñình caàn phaûi thaùch thöùc quan ñieåm ñoù thoâng qua caùc chöông trình nhaèm taêng cöôøng nhaän thöùc cuûa quaàn chuùng vaø loâi keùo söï tham gia cuûa caùc coäng ñoàng. Nhaän thöùc veà phaùp luaät vaø caùc bieän phaùp laø raát caàn thieát ôû caû caáp quoác gia vaø caáp ñòa phöông. Döï thaûo Chieán löôïc truyeàn thoâng veà gia ñình coù troïng taâm cuï theå vaøo vieäc ngaên ngöøa baïo löïc gia ñình. Nhieàu hoaït ñoäng truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi öùng xöû vaø caùc chieán dòch thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi vaø chaám döùt baïo löïc ñaõ ñöôïc ñeà xöôùng. Caùc toå chöùc ñoaøn theå nhö Hoäi Phuï nöõ, Hoäi Noâng daân vaø Ñoaøn Thanh nieân ñaõ baét ñaàu loàng gheùp caùc thoâng ñieäp veà bình ñaúng giôùi vaø baïo löïc treân cô sôû giôùi vaøo moät soá caâu laïc boä truyeàn thoâng ôû caáp tænh vaø caáp xaõ. Moät Chieán dòch Truyeàn thoâng chung keùo daøi 5 naêm veà ngaên ngöøa baïo löïc gia ñình ñaõ ñöôïc trieån khai vaøo naêm 2008 nhaèm naâng cao nhaän thöïc cuûa nam giôùi Vieät Nam nhaèm thuùc ñaåy söï tham gia tích cöïc cuûa hoï vaøo vieäc ngaên ngöøa baïo löïc gia ñình. Caùc noã löïc naøy caàn ñöôïc taêng cöôøng, môû roäng vaø phaùt trieån vì vieäc naâng cao nhaän thöùc vaø thay ñoåi haønh vi ñoøi hoûi phaûi ñaàu tö daøi haïn môùi coù keát quaû. - Thu huùt söï tham gia cuûa nam giôùi. Nam giôùi coù theå laø nhöõng taùc nhaân ñoàng ñaúng taïo neân söï thay ñoåi vaø coù theå giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi khaùc hieåu taùc ñoäng cuûa baïo löïc ñoái vôùi gia ñình hoï vaø nhöõng ngöôøi thaân yeâu cuûa hoï cuõng nhö veà cuoäc soáng vaø an sinh cuûa hoï. Caùc chieán löôïc truyeàn thoâng khuyeán khích nam giôùi khoâng baïo löïc leân tieáng phaûn ñoái baïo löïc vaø phaûn ñoái chaáp nhaän baïo löïc seõ giuùp loaïi boû yù nghó laø taát caû ñaøn oâng ñeàu dung tuùng cho baïo löïc. Caùc noã löïc ngaên ngöøa baïo löïc caàn bao goàm truyeàn thoâng ña phöông tieän vaø caùc hoaït ñoäng naâng ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 101 cao nhaän thöùc coâng chuùng khaùc nhaèm thaùch thöùc nhöõng chuaån möïc voán ñaõ aên saâu cuûa nam vaø nöõ giôùi veà vieäc dung tuùng baïo löïc vaø giaûm kyø thò, taêng cöôøng thaûo luaän veà aûnh höôûng cuûa BLGÑ ñoái vôùi treû em, gia ñình vaø xaõ hoäi. 5.3 Giôùi, Vieäc laøm vaø Sinh keá Nhöõng vaán ñeà giôùi chính yeáu ñaõ neâu lieân quan ñeán neàn kinh teá ít coù quan heä hôn vôùi vaán ñeà vieäc laøm, vì phuï nöõ Vieät Nam coù tæ leä hoaït ñoäng kinh teá cao so vôùi nam giôùi, cuõng nhö so vôùi phuï nöõ ôû caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc. Thay vaøo ñoù laø nhöõng khaùc bieät veà giôùi trong cô hoäi vieäc laøm vaø söï phaân bieät giôùi vaãn toàn taïi dai daúng treân thò tröôøng lao ñoäng. Phuï nöõ thöôøng taäp trung vaøo khu vöïc kinh teá phi chính thöùc nhieàu hôn so vôùi nam, laøm nhöõng coâng vieäc mong manh hôn, thu nhaäp ít hôn vaø ít ñöôïc baûo veä bôûi quy cheá lao ñoäng cuõng nhö baûo hieåm xaõ hoäi hôn. Coù hai caùch tieáp caän thay theá cho nhau song cuõng boå sung cho nhau ñeå caûi thieän chaát löôïng vieäc laøm: taêng cöôøng chính thöùc hoùa vieäc laøm vaø hoã trôï cho nhöõng lao ñoäng trong khu vöïc vieäc laøm phi chính thöùc. Nhöõng khuyeán nghò trong chöông naøy nhaém ñeán caû hai. Khuyeán nghò 3.1: Taêng cöôøng hoaït ñoäng ñaøo taïo vaø caùc cô cheá khuyeán khích phuï nöõ tham gia vaøo nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau. Khi Vieät Nam chuyeån thaønh nöôùc coù thu nhaäp trung bình, phuï nöõ thöôøng ñaëc bieät bò thieät thoøi trong vieäc tieáp caän vôùi vieäc laøm trong caùc ngaønh coâng ngheä cao voán ñoøi hoûi coâng nhaân coù tay ngheà, kyõ naêng vaø trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät. Cuøng vôùi vieäc khuyeán khích nöõ vaøo hoïc caùc moân hoïc naøy, caàn noã löïc hôn trong ñaøo taïo höôùng nghieäp ñeå naâng cao naêng suaát cho caû nam giôùi vaø phuï nöõ tröôùc nhöõng nhu caàu ñang thay ñoåi cuûa thò tröôøng lao ñoäng. Nhöõng noã löïc naøy seõ mang laïi lôïi ích cho caû caùc lao ñoäng trong khu vöïc chính thöùc vaø khoâng chính thöùc. Kabeer et al. (2005) ñaõ phaân tích veà heä thoáng ñaøo taïo höôùng nghieäp coù ñònh kieán giôùi raát cao ôû Vieät Nam vaø chæ ra raèng heä thoáng naøy ñaõ thaát baïi trong vieäc chuaån bò cho phuï nöõ theo ñuoåi caùc cô hoäi vieäc laøm roäng hôn treân thò tröôøng lao ñoäng. Hôïp taùc nhaø nöôùc – tö nhaân trong hoaït ñoäng ñaøo taïo cho nam nöõ thanh nieân, keát noái caùc cô sôû ñaøo taïo vôùi caùc ñoái taùc laø doanh nghieäp tö nhaân ñaõ chöùng minh ñöôïc thaønh coâng ôû caùc nöôùc khaùc trong vieäc ñöa nöõ thanh nieân vaøo thò tröôøng lao ñoäng. Beân caïnh ñoù, caùc caùch tieáp caän chuû ñoäng – nhö trôï caáp hay caùc chieán dòch naâng cao nhaän thöùc – coù theå khuyeán khích phuï nöõ theo hoïc nhöõng ngaønh khoâng truyeàn thoáng. Khuyeán nghò 3.2: Giaûi quyeát vaán ñeà gaùnh naëng coâng vieäc gaáp ñoâi ñoái vôùi phuï nöõ thoâng qua caûi thieän cô sôû haï taàng vaø hoã trôï chính saùch Moät trong nhöõng bieåu hieän dai daúng nhaát cuûa baát bình ñaúng giôùi laø söï phaân coâng lao ñoäng khoâng caân ñoái giöõa coâng vieäc ñöôïc traû löông vaø khoâng ñöôïc traû löông trong gia ñình. Baát keå coâng vieäc cuûa mình nhö theá naøo, phuï nöõ Vieät Nam (cuõng nhö nhieàu nôi khaùc treân theá giôùi) chòu traùch nhieäm gaùnh vaùc vieäc nhaø vaø chaêm soùc gia ñình. Tình traïng “ngheøo thôøi gian� naøy khoâng chæ caét bôùt ñi cuûa hoï nhöõng löïa choïn treân thò tröôøng lao ñoäng, maø coøn caét ngaén söï tham gia cuûa hoï vaøo ñôøi soáng coâng coäng noùi chung. 102 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Theo baùo caùo môùi ñaây cuûa UNRISD, ñoái phoù vôùi vaán ñeà naøy coù theå theo ba caùch vôùi nhöõng haøm yù khaùc nhau cho caùc nhoùm ñoái töôïng nam nöõ khaùc nhau. Caùc bieän phaùp lieân quan ñeán thôøi gian tìm caùch giaûm nheï bôùt maâu thuaãn giöõa nhu caàu coâng vieäc vaø gia ñình. Nghæ con oám, daønh caû cho ngöôøi cha, vöøa giuùp giaûi quyeát maâu thuaãn naøy vöøa thay ñoåi chuaån möïc xaõ hoäi veà traùch nhieäm chaêm soùc con caùi. Tuy nhieân, chuû yeáu bieän phaùp naøy chæ phuø hôïp vôùi khu vöïc chính thöùc vaø boû qua phaàn ñoâng löïc löôïng lao ñoäng caû nam vaø nöõ. Ngoaøi ra, caùc bieän phaùp veà thôøi gian cuõng phaûi ñöôïc tính toaùn laïi ñeå tính ñeán nhu caàu chaêm soùc cho ngöôøi giaø nöõa. Trôï caáp tieàn maët, bao goàm trôï caáp cho con nhoû hoaëc gia ñình vaø trôï caáp tieàn maët coù ñieàu kieän caøng ngaøy caøng ñöôïc chuù yù hôn trong lónh vöïc an sinh xaõ hoäi. Caùc bieän phaùp naøy ñöôïc coi laø thuùc ñaåy trình ñoä hoïc vaán vaø söùc khoûe cuûa treû em. Nhöng ñoái vôùi nhöõng phuï nöõ lao ñoäng ngheøo thì möùc ñoä trôï caáp thöôøng khoâng ñuû ñeå buø ñaép cho nhu caàu kieám thu nhaäp thöôøng xuyeân, vaø ñôn thuaàn chæ laøm cho phuï nöõ coá thuû hôn vaøo vai troø chaêm soùc gia ñình cuûa hoï. Nhoùm bieän phaùp thöù ba, ñoù laø ñaàu tö vaøo cô sôû haï taàng vaø dòch vuï phuïc vuï ñeå giaûm nheï khoái löôïng coâng vieäc gia ñình vaø chaêm soùc cuûa ngöôøi phuï nöõ môùi mang laïi trieån voïng saùng suûa nhaát cho phaàn ñoâng phuï nöõ. Ñaàu tö vaøo haï taàng nhö nöôùc saïch, veä sinh vaø ñieän, vaø cung caáp caùc dòch vuï cô baûn nhö dòch vuï y teá vaø giaùo duïc coù theå laøm giaûm ñaùng keå nhu caàu thôøi gian cuûa phuï nöõ cuõng nhö gaùnh naëng coâng vieäc gia ñình buoàn teû maø hoï phaûi laøm haøng ngaøy23. Nhöõng khoaûn ñaàu tö naøy – ñaëc bieät laø caùc dòch vuï chaêm soùc treû deã tieáp caän vaø chi phí hôïp lyù – khoâng nhöõng seõ môû roäng khaû naêng tham gia vaøo thò tröôøng lao ñoäng cuûa phuï nöõ maø coøn giuùp hoï tham gia nhieàu hôn vaøo ñôøi soáng coâng coäng ôû coäng ñoàng mình noùi chung. Baùo caùo CGA cuoái cuøng keâu goïi nghieân cöùu ñaùnh giaù giaù trò cuûa coâng vieäc gia ñình khoâng ñöôïc traû löông, vöøa ñeå phaûn aùnh ñöôïc chính xaùc hôn taøi khoaûn quoác gia vöøa ñöa ra moät luaän chöùng kinh teá veà vieäc giaûi quyeát phaân khuùc naøy cuûa neàn kinh teá vaø tìm hieåu veà taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng naøy ñoái vôùi söï phaùt trieån ngheà nghieäp cuûa phuï nöõ. Ñaây vaãn laø nhu caàu chöa ñöôïc ñaùp öùng. 5.4 Giôùi vaø Tham gia hoaït ñoäng chính trò So vôùi caùc nöôùc laùng gieàng, Vieät Nam coù tæ leä phuï nöõ tham chính cao hôn. Tuy nhieân, phuï nöõ vaãn chieám tæ leä thaáp, vaø thöôøng khoâng ñöôïc baàu laïi trong nhöõng ñôït baàu cöû gaàn ñaây. Tæ leä nöõ treân caùc cöông vò laõnh ñaïo ngoaøi chính phuû cuõng vaãn coøn thaáp. 23 Caàn phaûi löu yù raèng vieäc toå chöùc caùc phieân chôï theo muøa tieát kieäm ñöôïc nhöõng chaëng ñöôøng daøi maø phuï nöõ phaûi ñi ñeán taän chôï thò traán gaàn nhaát vaø xaây döïng heä thoáng caáp nöôùc tieát kieäm cho hoï thôøi gian ra suoái laáy nöôùc haøng ngaøy ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong moät baùo caùo giaùm saùt ngheøo coù söï tham gia cuûa Oxfam/Action Aid laø ñaõ goùp phaàn giaûm bôùt gaùnh naëng coâng vieäc cuûa phuï nöõ (2008/09) ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 103 Khuyeán nghò 4.1: Quy ñònh tuoåi nghæ höu baét buoäc cho nam giôùi vaø nöõ giôùi nhö nhau. Phaûi veà höu ôû tuoåi 55 laø moät raøo caûn ñaùng keå cho vieäc taêng tæ leä nöõ laøm laõnh ñaïo ôû caùc vò trí cuûa chính phuû, vì noù buoäc phuï nöõ phaûi rôøi khoûi löïc löôïng lao ñoäng vaø ñoàng thôøi laøm giaûm bôùt cô hoäi ñaøo taïo ñoái vôùi hoï, vì tính ñeán vieäc hoï seõ veà höu sôùm. Khuyeán nghò cuûa chuùng toâi, theo tinh thaàn coâng öôùc CEDAW, laø quy ñònh tuoåi veà höu ngang nhau cho phuï nöõ vaø nam giôùi. Khuyeán nghò 4.2: Xaây döïng naêng löïc ñeå phuï nöõ ñöôïc trao quyeàn vaø tham gia vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi Coù theå thöïc hieän vieäc naøy thoâng qua nhieàu cô cheá khaùc nhau, nhö taêng cöôøng caùc hoaït ñoäng ñaøo taïo vaø phaùt trieån cho phuï nöõ trong chính phuû. Vaø thoâng qua chöông trình giaùo duïc nhaïy caûm hôn veà giôùi. Ngoaøi ra, moät trong nhöõng caùch thöùc hieäu quaû nhaát ñeå trao quyeàn cho phuï nöõ kieåm soaùt cuoäc soáng cuûa mình nhieàu hôn, ñoùng vai troø lôùn hôn trong vieäc kieán taïo xaõ hoäi maø hoï ñang soáng chính laø xaây döïng naêng löïc taäp theå cho phuï nöõ. Phaàn lôùn söï thaát baïi trong vieäc caát tieáng phaûn ñoái baïo löïc vaø laïm duïng trong gia ñình hoaëc leân tieáng trong coäng ñoàng phaûn aùnh söï thieáu töï tin vaø thieáu maïng löôùi hoã trôï. Thuùc ñaåy söï tham gia cuûa phuï nöõ trong caùc toå chöùc khaùc nhau ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc phaù vôõ söï coâ laäp naøy, mang laïi cho hoï kyõ naêng vaø söï töï tin caàn thieát ñeå ñoùng vai troø tích cöïc trong ñôøi soáng coäng ñoàng vaø trong lónh vöïc chính trò. Caùc nhoùm töï quaûn, tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa Hoäi Phuï nöõ vaø caùc toå chöùc ñoaøn theå khaùc cuõng nhö caùc nhoùm coäng ñoâng chính thöùc vaø phi chính thöùc laø nhöõng khaû naêng ñeå xaây döïng caùc nguoàn löïc cho phuï nöõ. Laøm thaønh vieân cuûa moät nhoùm cuõng laø moät phöông phaùp quan troïng ñeå naâng cao nhaän thöùc cho phuï nöõ veà quyeàn cuûa mình. Giuùp ñôõ xaây döïng naêng löïc cho nhöõng nhoùm naøy seõ giuùp thuùc ñaåy quy trình naøy moät caùch hieäu quaû. 104 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Alkire, S. “Ño löôøng ngheøo ñoùi ña chieàu,� Taïp chí Kinh teá hoïc Coâng coäng Taäp 95, Soá 7-8, T8.2011 Anh, Dang Nguyen (2008) Lao ñoäng di cö töø Vieät Nam: caùc vaán ñeà chính saùch vaø thöïc tieãn Baùo caùo nghieân cöùu cuûa Chöông trình Khu vöïc chaâu AÙ cuûa ILO veà Quaûn trò Lao ñoäng Di cö No. 4. Vaên phoøng ILO Khu vöïc Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông Anh, FylkesnesII, Thang, Hien, Long, Kinh, P. Thang, Manh, O’FarrellV, “Caùc xu höôùng nhieãm Virus suy giaûm mieãn dòch ôû ngöôøi (HIV) vaø caùc haønh vi nguy cô trong caùc nhoùm daân soá vaø caùc ñòa phöông khaùc nhau ôû Vieät Nam,� Bull World Health Organ taäp.85 no.1, T1. 2007 Anh, Hoang T., Nam, Nguyen T. and Vinh, Nguyen T., (March 2010) Laây truyeàn HIV qua baïn tình ôû Vieät Nam Keát quaû ñaùnh giaù Chính saùch, Nghieân cöùu, Can thieäp, Taøi lieäu truyeàn thoâng thay ñoåi haønh vi vaø nghieân cöùu ñònh tính ôû Haø Noäi vaø Haûi Phoøng Anh, Hoang T., Dinh Thi Nhung, Nguyen Thi Thanh Trung (2011) “Baïo löïc Giôùi ñoái vôùi nhoùm Nam coù quan heä ñoàng tính taïi Vieät Nam� Baùo caùo cuûa CCIHP Belanger, D., Duong, Le B., Linh, Tran G., Hong, Khuat, T., Van Anh, Nguyen T. and Hammoud, B. (nd) Di cö lao ñoäng quoác teá töø Vieät Nam sang caùc nöôùc chaâu AÙ: Quaù trình, Kinh nghieäm vaø Taùc ñoäng. Baùo caùo nghieân cöùu do Trung taâm Nghieân cöùu Phaùt trieån Quoác teá, Canada (IDRC) taøi trôï Belanger, D. and Barbieri, M. “ Thay ñoåi cô caáu Hoä gia ñình ôû Vieät Nam hieän nay,� Taïp chí Vieät Nam hoïc, Vol. 5, No. 2, Muøa heø 2010 Belanger, D., Khuat Thi Hai Oanh, Liu Jianye, Le Thanh Thuy and Pham Viet Thanh, “Tæ leä giôùi tính khi sinh ôû Vieät Nam ñang taêng leân?� Daân soá, Vol. 58, No. 2 2003 Belanger, D. and K. Pendakis, “Phuï nöõ Vieät Nam trong thôøi kyø chuyeån ñoåi: Coâng vieäc ôû nhaø maùy vaø quan heä gia ñình�, Taïp chí Chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông, T2.2010 Bjerge, B. and Rand, J., Khaùc bieät giôùi trong khu vöïc doanh nghieäp Vieät Nam: Baèng chöùng töø Khaûo saùt doanh nghieäp vöøa vaø nhoû. 2011 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 105 Braithwaite, J., and D. Mont. “Khuyeát taät vaø ngheøo ñoùi: Khaûo saùt Ñaùnh giaù Ngheøo vaø Haøm yù cuûa Ngaân haøng Theá giôùi.� Alter: Taïp chí chaâu AÂu veà Nghieân cöùu Khuyeát taät 3: 219–32, 2009 Chi, Truong Huyen (2011) Du lòch, giôùi, daân toäc vaø caùc thaùch thöùc ñoái vôùi phaùt trieån beàn vöõng ôû caùc vuøng mieàn nuùi coù nhieàu daân toäc thieåu soá khaùc nhau sinh soáng ôû Vieät Nam. Nghieân cöùu veà Sa Pa cuûa UNESCO, Haø Noäi Cling, Jean-Pierre, Mireille Razafindrakoto & Francois Roubaud 2010: Neàn kinh teá phi chính thöùc ôû Vieät Nam. Nghieân cöùu veà Döï aùn Thò tröôøng Lao ñoäng cuûa EU/MOLISA/ILO. Cling Jean-Pierre, Nguyen Thò Thu Huyen, Nguyen Huu Chi, Phan Thi Ngoc Tram, Razafindrakoto Mireille and Roubaud Francois, Khu vöïc Phi chính thöùc ôû Vieät Nam: Taäp trung nghieân cöùu Haø Noäi vaø Thaønh phoá Hoà Chí Minh, The Gioi Editions, Haø Noäi, 2010 Cuong, N. V. and Mont, D., “Taùc ñoäng Kinh teá cuûa Di cö ñoái vôùi quaù trình phaùt trieån cuûa Vieät Nam,� taøi lieäu nghieân cöùu, T9.2010 Duong, L.B. et al. Chuyeån ñoåi thò tröôøng, di daân vaø baûo trôï xaõ hoäi trong thôøi kyø quaù ñoä ôû Vieät Nam (Market transformation, migration and social protection in a transitioning Viet Nam). The Gioi Publish- ing House, 2008 Friedman, Jed, John Knodel, Bui The Cuong, and Truong Si Anh, “Caùc khía caïnh giôùi trong chính saùch baûo trôï ñoái vôùi ngöôøi cao tuoåi ôû Vieät Nam,� Nghieân cöùu veà ngöôøi cao tuoåi, Vol. 25 No 6, T11.2003 Guilmoto CZ, Hoaøng X, Ngo Van T, Tình traïng gia taêng tæ leä giôùi tính khi sinh ôû Vieät Nam gaàn ñaây. PLoS ONE 4(2): e4624. doi:10.1371/journal.pone.0004624, 2009 Haughton, J. and D. Haughton, “Son Preference in Vietnam,� Nghieân cöùu veà Keá hoaïch hoùa gia ñình, Vol. 26, No. 6, 1995 Hien, N. T., Long, N. T. & Huan, T. Q. Dòch HIV/AIDS ôû Vieät Nam: thöïc tieãn vaø öùng phoù, tuyeân truyeàn giaùo duïc vaø phoøng ngöøa AIDS. Vol. 16, Suppl. A, 2004 Hirschman, C. and Nguyen Huu Minh. 2002. “Truyeàn thoáng vaø Thay ñoåi trong Cô caáu Gia ñình Vieät Nam ôû ñoàng baèng soâng Hoàng.� Taïp chí Hoân nhaân vaø Gia ñình 64: 1063-1079 Huy, N.V. and Udoy Sankar Saikia, “HIV/AIDS ôû Vieät Nam: Phaân tích Giôùi,� Khoa hoïc Xaõ hoäi chaâu AÙ, Vol. 4, No. 1, 2008 106 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM ILO/Hoäi ñoàng Doanh nghieäp nöõ Vieät Nam (VWEC), (T9. 2007), Söï phaùt trieån cuûa doanh nghieäp nöõ ôû Vieät Nam. aán phaåm cuûa ILO, ISBN 978-92-2-020619-5 ILLSA/UNIFEM/AUSAID (2009) Taùc ñoäng kinh teá xaõ hoäi cuûa vieäc gia nhaäp WTO ñoái vôùi phuï nöõ noâng thoâng: Nghieân cöùu ñònh tính ôû Haûi Döông vaø Ñoàng Thaùp, Vieät Nam Vieän Nghieân cöùu Gia ñình vaø Giôùi, (Haø Noäi, T12. 2009), Baùo caùo phaân tích tình hình laõnh ñaïo nöõ trong khu vöïc coâng cuûa Vieät Nam: Trôû ngaïi vaø Giaûi phaùp. Nghieân cöùu Ñònh tính veà Laõnh ñaïo Nöõ, noäp leân EOWP/UNDP Vieän Nghieân cöùu Khoa hoïc Phaùt trieån Xaõ hoäi (ISDS), (Haø Noäi, T7.2010), Baùo caùo veà Ñaùnh giaù Giôùi ñoái vôùi coâng taùc Taêng cöôøng Naêng löïc cuûa phuï nöõ ôû Döï aùn Giaûm ngheøo Mieàn nuùi Phía Baéc. Ngaân haøng Theá giôùi, Döï aùn Giaûm ngheøo Mieàn nuùi Phía Baéc 2. Jones, N., and Van Anh, T.T. (2010) Nguy cô, Ngheøo ñoùi vaø tính deã toån thöông lieân quan ñeán giôùi ôû Vieät Nam: Nghieân cöùu veà Chöông trình Muïc tieâu Quoác gia Giaûm ngheøo Luaân Ñoân: Vieän Phaùt trieån Haûi ngoaïi Kabeer, N., Van Anh, T. T., Manh Loi, V., (T12.2005), Chuaån bò cho Töông lai: Chieán löôïc Thuùc ñaåy Bình ñaúng Giôùi trong Töông lai ôû Vieät Nam, Baùo caùo Thaûo luaän Chuyeân ñeà Lieân hieäp quoác/Ngaân haøng Theá giôùi, Haø Noäi Khan, Mahmood Hasan, Ngheøo ñoùi ôû Noâng thoân caùc quoác gia ñang phaùt trieån: YÙ nghóa ñoái vôùi chính saùch coâng, Baùo caùo cuûa IMF 2001 Knodel, John and Zachary Zimmer, “Giôùi vaø An sinh cuûa ngöôøi giaø ôû Campuchia,� Baùo caùo Nghieân cöùu cuûa Trung taâm Nghieân cöùu Daân soá 09-665, T1.2009 Krantz, G., Phuong, T. V., Larsson, V., Thuan, N. T. B., and Ringsberg, K. C. “Baïo löïc vôùi baïn tình: hình thöùc, haäu quaû vaø saün saøng haønh ñoäng theo nhaän thöùc cuûa caùc nhaân vieân y teá vaø laõnh ñaïo huyeän vaø xaõ ôû moät huyeän noâng thoân mieàn baéc Vieät Nam,�.Y teá coâng coäng, 119(11), 2005 Kreager, Philip and Elisabeth Schroder-Butterfill, “Tuoåi giaø vaø caùc öu tieân veà giôùi ôû noâng thoân Indo- nesia,� Baùo caùo thaûo luaän CRA No. 0905, Trung taâm nghieân cöùu ngöôøi cao tuoåi cuûa Ñaïi hoïc South- ampton, T12.2009 Le, N. H. and Mont, D. “Cô caáu Phaùp lyù, Theå cheá vaø Quaûn trò cuûa Vieät Nam ñoái vôùi di cö lao ñoäng qua bieân giôùi,� taøi lieäu nghieân cöùu, T4.2010 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 107 Long, Giang Thanh, and Pfau, Wade D., “Tính deã toån thöông cuûa caùc hoä gia ñình vôùi ñoùi ngheøo: Caùc yeáu toá quyeát ñònh vaø haøm yù chính saùch ñoái vôùi Vieät Nam,� taøi lieäu nghieân cöùu cuûa VDF, No. 87, T5.2008 Lee, Sunhwa (2008) Tình hình hoïc taäp, vieäc laøm vaø söùc khoûe cuûa phuï nöõ. Baùo caùo Phaân tích Ñieàu tra möùc soáng hoä gia ñình Vieät Nam 2006 cho Ngaân haøng Theá giôùi, Vieät Nam McCarty, A., Corner, L. and Guy, K., (November 2009), Nhöõng taùc ñoäng khaùc nhau cuûa Goùi Kích thích Kinh teá cuûa Vieät Nam ñoái vôùi Phuï nöõ vaø Nam giôùi). UNIFEM vaø MEKONG ECONOMICS MEKONG ECONOMICS, (May 2004), Phaân tích tình hình: caùc vaán ñeà giôùi môùi noåi leân ôû Vieät Nam trong quaù trình hoäi nhaäp kinh teá. Baùo caùo döï aùn VIE-01-015 NCFAW-UNDP-RNE MOLISA / ILO, Xu höôùng Vieäc laøm Vieät Nam 2009 MOLISA / ILO, Xu höôùng Vieäc laøm Vieät Nam, 2010 MOLISA / ILO, Xu höôùng Lao ñoäng vaø Xaõ hoäi Vieät Nam 2009/10 ILO, Haø Noäi McNally, S. P. (2002) HIV trong xaõ hoäi Vieät Nam hieän ñaïi: Khía caïnh nhaân chuûng hoïc trong phaùt trieån. PhD Thesis, Melbourne, Australia Minh Thu, Tran N. (2011) Giôùi vaø Kieàu hoái. Baèng chöùng töø nhöõng ngöôøi di cö lao ñoäng trong nöôùc Baùo caùo vieát cho Chöông trình chung veà Bình ñaúng Giôùi cuûa LHQ-Chính phuû Vieät Nam. Toång cuïc Thoáng keâ, Haø Noäi Mont, Daniel and Nguyen Viet Cuong (2011), “Khuyeát taät vaø Ngheøo ñoùi ôû Vieät Nam,� Taïp chí Kinh teá Ngaân haøng Theá giôùi Hoïc vieän Quaûn lyù Haønh chính Quoác gia, AusAID. 2005. Nghieân cöùu veà Taùc ñoäng Giôùi ñoái vôùi Söï nghieäp cuûa coâng chöùc ôû Vieät Nam AusAID. Nguanbanchong, A. Vöôït qua khuûng hoaûng: taùc ñoäng cuûa khuûng hoaûng taøi chính ñoái vôùi phuï nöõ Vieät Nam, Oxfam GB, 2010 Nguyen Thu Ha 2008. “Ñònh kieán giôùi ñoái vôùi phuï nöõ laøm laõnh ñaïo vaø quaûn lyù� Taïp chí Nghieân cöùu giôùi vaø Gia ñình, Taäp 18, N0 1. 108 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Nguyen Dang Vung, Per-Olof Ostergren and Gunilla Krantz (2008), “Baïo löïc do choàng hay baïn tình ñoái vôùi phuï nöõ ôû noâng thoân Vieät Nam – caùc yeáu toá xaõ hoäi – nhaân khaåu hoïc khaùc nhau ñi keøm vôùi caùc hình thöùc baïo löïc khaùc nhau: Nhu caàu phaûi coù höôùng daãn can thieäp môùi?� BMC Y teá Coâng coäng 8:55. 2008 Nguyen, Viet Cuong (2010) Bình ñaúng giôùi trong giaùo duïc, y teá vaø vieäc laøm: baèng chöùng töø Mimeo Vieät Nam.(trích trong Rodgers and Menon) Oxfam & Actionaid, Giaùm saùt Ngheøo Coù söï tham gia ôû Coäng ñoàng Noâng thoân Vieät Nam: Baùo caùo Toång hôïp Voøng 2 – 2008/9, 2010. Phinney, Harriet, “Côm khoâng theå thieáu nhöng nhieàu khi ngaùn; baïn phaûi thay baèng phôû�: Ñoåi Môùi vaø Kinh teá Chính trò veà caùc quan heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân cuûa nam giôùi vaø nguy cô HIV trong quan heä hoân nhaân ôû Haø Noäi, Vieät Nam.� Taïp chí Y teá Coâng coäng Myõ, vol. 98, no. 4, 2008 Phuong, Dinh Thi Thu (2010) Taùc ñoäng xaõ hoäi cuûa khuûng hoaûng kinh teá toaøn caàu ñeán nhöõng ngöôøi lao ñoäng coâng nhaät treân caùc chôï lao ñoäng ôû Haø Noäi. Baùo caùo Ñaùnh giaù Nhanh Baùo caùo Thaûo luaän cuûa OXFAM. OXFAM, Haø Noäi Pierre, G. (2011) Hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng lao ñoäng ôû Vieät Nam trong thôøi gian gaàn ñaây nhìn qua laêng kính giôùi Taøi lieäu nghieân cöùu, T6.2011 Hoaït ñoäng cuûa thò tröôøng lao ñoäng VCGS Rand, J. and N. Torm, “Taùc ñoäng cuûa Chính thöùc hoùa: baèng chöùng töø caùc DNVVN Vieät Nam,� trình baøy taïi Hoäi thaûo Khu vöïc Khoâng chính thöùc vaø Vieäc laøm Khoâng chính thöùc: Ño löôøng thoáng keâ, Haøm yù kinh teá, vaø Chính saùch Coâng, Haø Noäi, T5.2010 Ravallion, M. “Veà caùc chæ soá ngheøo ña chieàu,� Taïp chí Baát bình ñaúng Kinh teá Taäp 9, Soá 2, 2011 Ravallion, M. and D. van de Walle, Land in Transition: Caûi caùch vaø Ngheøo ñoùi ôû noâng thoân Vieät Nam, Ngaân haøng Theá giôùi 2008 Rodgers, Y. and N. Menon, “Khaùc bieät giôùi trong tình traïng kinh teá xaõ hoäi vaø söùc khoûe: Baèng chöùng töø Ñieàu tra Möùc soáng Hoä Gia ñình Vieät Nam,� Taøi lieäu nghieân cöùu, T11.2010 Schuler, S.R. , Anh, H.T. , Ha, V.S. , Minh, T.H. , Mai, B.T.T. , Thien, P.V. (2006) “Caùc yeáu toá giôùi ôû Vieät Nam: Ba tieâu chí, Vaên hoùa, Söùc khoûe vaø Tình duïc hoïc, Taäp 8, Soá 5, T9.2006, tr.383-394 ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 109 Thinh, Hoang B., (April 2009), Vieäc laøm vaø ñôøi soáng noâng thoân: Thaùch thöùc ñoái vôùi vai troø giôùi ôû noâng thoân Vieät Nam hieän nay. “Con ñöôøng thoaùt ngheøo�, Trung taâm nghieân cöùu Giôùi, Gia ñình vaø Moâi tröôøng trong Phaùt trieån,Vieät Nam. UN-ESCAP/ADB/UNDP 2007 Muïc tieâu Phaùt trieån Thieân nieân kyû: Tieán boä ôû Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông 2007 UN-ESCAP, Bangkok Chöông trình Phaùt trieån Lieân hôïp quoác, (T12. 2010),Tæ leä ñaïi dieän cuûa nöõ giôùi trong Chính quyeàn ñòa phöông ôû Chaâu AÙ Thaùi Bình Döông, Baùo caùo tình hình 2010: Vöôït ra ngoaøi khuoân khoå Muïc tieâu quoác gia trong Giaùm saùt tình hình NDG3 veà Quyeàn naêng chính trò cho phuï nöõ. Baùo caùo tình hình Phuï nöõ trong chính quyeàn ñòa phöông, ISBN: 978-974-680-284-0 Lieân hôïp quoác (2010), Laây truyeàn HIV töø nam sang nöõ trong caùc moái quan heä tình caûm thaân thieát ôû Vieät Nam. UN (2009), Taøi lieäu thaûo luaän chính saùch veà di cö trong nöôùc: Cô hoäi vaø thaùch thöùc ñoái vôùi quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi ôû Vieät Nam. Taøi lieäu thaûo luaän chính saùch veà di cö trong nöôùc, tieåu nhoùm nghieân cöùu veà Daân soá vaø Gia ñình, Nhoùm Ñieàu phoái Chöông trình Chính saùch xaõ hoäi. LHQ, Baùo caùo Phaùt trieån Thieân nieân kyû, 2011 LHQ, Baùo caùo Phaùt trieån Thieân nieân kyû, 2010 UNESCO/MOET (2010) Chöông trình chung cuûa LHQ/Chính phuû Vieät Nam veà Bình ñaúng giôùi: Ñaùnh giaù vaø phaân tích saùch giaùo khoa toaøn quoác töø goùc ñoä giôùi: UNESCO/Boä Giaùo duïc vaø Ñaøo taïo, Haø Noäi Hoäi Lieân hieäp Phuï nöõ Vieät Nam (2003). Baùo caùo veà tình hình laõnh ñaïo nöõ vaø caùc bieän phaùp thuùc ñaåy bình ñaúng giôùi vaø phaùt trieån laõnh ñaïo nöõ. Chöa coâng boá. Ngaân haøng Theá giôùi (2008), Analysis of the Impact of Land Tenure Certificates With Both the Names of Wife and Husband in Vietnam. Ngaân haøng Theá giôùi Ethnic minority women participate in regular maintenance of rural roads http:// www.worldbank.org/vn Vietnam: Third Rural Transport Project (P075407) Ngaân haøng Theá giôùi, Baùo caùo Ñaùnh giaù Giôùi quoác gia cuûa Vieät Nam, T12.2006 110 NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI | ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM Ngaân haøng Theá giôùi (2008) Phaân tích taùc ñoäng cuûa giaáy chöùng nhaän quyeàn söû duïng ñaát coù caû teân vôï vaø choàng ôû Vieät Nam. Wegelin-Schuringa, M. and Giang, L.M., (Dec. 2010), Baùo caùo cuoái cuøng Phaân tích giôùi veà öùng phoù HIV quoác gia ôû Vieät Nam. ÑAÙNH GIAÙ GIÔÙI TA�I VIEÄT NAM | NGAÂN HAØNG THE� GIÔÙI 111