66916
�?ánh giá
�?ô thị hóa
ở Việt Nam
Báo cáo Hỗ trợ Kỹ thuật




Tháng 11 năm 2011
L�?i cám ơn

Báo cáo �?ánh giá �?ô thị hóa ở Việt Nam của Ngân hàng Thế giới do ông Dean Cira phụ trách
thực hiện, với sự tham gia của một nhóm cán bộ chủ chốt bao gồm Arish Dastur, Henry Jewell,
Austin Kilroy, Nancy Lozano, Phan Thị Phương Huy�?n và Hyoung Gun Wang. Nhóm nghiên
cứu cũng nhận được hỗ trợ chiến lược của Stephen Karam và Somik Lall.
Songsu Choi, Shomik Raj Mehndiratta và Taimur Samad được m�?i tham gia phản biện báo
cáo, và nhóm cũng nhận được nhi�?u ý kiến nhận xét và góp ý của James Anderson, Andre
Bald, Luis Blancas, Christian Bodewig, Alexander V. Danilenko, Moustafa Baher El-Hefnawy,
Thomas Farole, Demilour Reyes Ignacio, Steven Jaffee, Markus Kostner, Valerie Kozel, Mai
Thị Thanh, Marilyn Tolosa Martinez, Daniel Mont, Nguyễn Thế Dũng, Nguyễn Nguyệt Nga,
Phạm Thị Mộng Hoa, Phạm Minh �?ức, Martin Rama, Trần Thị Vân Anh, Paul Vallely, Victor
Vergara và Choong Yeol Ye. Báo cáo do Chris Rodrigo biên tập.
Nguyễn Thị Hương Giang và Vũ Minh Hi�?n đã xuất sắc hỗ trợ các công tác hậu cần cho nhóm
tác giả.
Các cán bộ cấp cao của Ngân hàng Thế giới đã có những chỉ đạo giá trị trong suốt quá trình xây
dựng báo cáo, và nhóm tác giả xin đặc biệt cám ơn sự hỗ trợ của Victoria Kwakwa, John Roome,
Jennifer Sara, Vijay Jagannathan và Victor Vergara thuộc Khu vực �?ông �? Thái Bình Dương,
cũng như Zoubida Allaoua và Abha Joshi-Ghani thuộc Vụ Tài chính, Kinh tế và Phát triển �?ô
thị của Ngân hàng Thế giới.
Các tư vấn cá nhân và công ty tư vấn đã giúp chuẩn bị những báo cáo khái quát là n�?n tảng cho
báo cáo chính gồm có Alain Bertaud, Etude Economique Conseil, Quang Minh Consulting,
Mekong Economics, và Urban Solutions.
Ngân hàng Thế giới đặc biệt trân tr�?ng cảm ơn các đối tác phát triển sau đây đã chia sẻ thông
tin với nhóm tác giả: ADB, AFD, DFID, GIZ, JICA, KfW, UNDP và UN Habitat.
�?ánh giá �?ô thị Việt Nam cũng nhận được nhi�?u thông tin quý giá từ các cuộc thảo luận với
Chính phủ Việt Nam. Nhóm Ngân hàng Thế giới đặc biệt gửi l�?i cám ơn tới Bộ Kế hoạch và
�?ầu tư, Bộ Tài chính, Bộ Xây dựng, Bộ Tài nguyên và Môi trư�?ng, Bộ Giao thông, Viện Kiến
trúc Quy hoạch �?ô thị và Nông thôn Việt Nam, Viện Khoa h�?c Xã hội Việt Nam, cũng như
chính quy�?n các tỉnh (và các sở ban ngành, các trư�?ng đại h�?c và viện nghiên cứu) thành phố
Hồ Chí Minh, Hà Nội và �?à Nẵng đã hỗ trợ và giúp nhóm hoàn thành báo cáo này.




                                                                                                 iii
     �?ánh giá �?ô thị Việt Nam được đồng tài trợ bởi Liên minh �?ô thị Cities Alliance.




                                                                           NGÂN HÀNG THẾ GIỚI

     Miễn trừ trách nhiệm                                     Miễn trừ trách nhiệm

     Các quan điểm được trình bày trong ấn phẩm này là        Cuốn sách này là sản phẩm của các cán bộ Ngân hàng
     của các tác giả và không nhất thiết phản ánh quan điểm   Thế giới. Các kết quả tìm hiểu, diễn giải và kết luận
     chính thức của Liên minh �?ô thị Cities Alliance.         được trình bày ở đây không nhất thiết phản ánh các
                                                              quan điểm chính thức của Ban Giám đốc �?i�?u hành
                                                              Ngân hàng Thế giới hoặc các quốc gia mà h�? đại diện.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
iv    L�?i cám ơn
Mục lục

Tóm tắt                                                           XV
Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam              1
Chương 2: Kết nối danh mục đầu tư đô thị ở Việt Nam                69
Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian tại            113
          các đô thị Việt Nam
Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản                            189
Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và đ�? xuất cho các               223
          nghiên cứu tiếp theo




                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                              Mục lục
                                                                        v
     Bảng biểu, Hộp chú giải và
     Hình vẽ

     BẢNG BIỂU
     Bảng 1.1:    Các chính sách của chính phủ nhằm kiểm soát và dẫn dắt sự phát triển        4
                  đô thị ở Việt Nam
     Bảng 1.2:    Thay đổi cơ cấu kinh tế ở Việt Nam                                          7
     Bảng 1.3:    Tỷ lệ dân số đô thị và sức mạnh kinh tế, theo loại đô thị (2009)           11
     Bảng 1.4:    Thay đổi phân loại đô thị trong giai đoạn 1999-2009                        12
     Bảng 1.5:    Phân bố đô thị, theo các nhóm và vùng mi�?n 2009                            15
     Bảng 1.6:    Quy mô đô thị bình quân năm 2009 và trong giai đoạn 1999-2009,             16
                  theo vùng mi�?n
     Bảng 1.7:    Quy mô đô thị bình quân năm 2009 và tăng trưởng đô thị (1999-2009),        17
                  theo loại đô thị
     Bảng 1.8:    Quy mô đô thị bình quân năm 2009 và tăng trưởng đô thị (1999-2009),        17
                  theo vùng mi�?n và loại đô thị
     Bảng 1.9:    Thống kê dân số đô thị năm 2009 và thay đổi theo vùng mi�?n (1999-2009)     22
     Bảng1.10:    Thống kê dân số đô thị năm 2009 và thay đổi theo loại đô thị (1999-2009)   23
     Bảng 1.11:   Cơ cấu việc làm, theo vùng mi�?n và hoạt động kinh tế                       26
     Bảng 1.12:   Cơ cấu việc làm, theo loại đô thị                                          27
     Bảng 1.13:   Cơ cấu việc làm, theo năm nhóm khoảng cách từ Hà Nội                       28
     Bảng 1.14:   Cơ cấu việc làm, theo năm nhóm khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh               29
     Bảng 1.15:   Tăng cư�?ng hiện đại hóa công nghệ trong sản xuất công nghiệp ở Việt Nam    35
                  (1999-2009)
     Bảng 1.16:   Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo vùng mi�?n                         38
     Bảng 1.17:   Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo loại đô thị                       39




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
vi    Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
Bảng 1.18:   Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo khoảng cách từ Hà Nội                   40
Bảng 1.19:   Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh           41
Bảng 1.20:   �?ặc điểm vùng mi�?n của hoạt động sản xuất công nghiệp (2009)                     44
Bảng 1.21:   Số lượng khu công nghiệp ở các tỉnh                                              49
Bảng 1.22:   Thu nhập bình quân (GDP theo đầu ngư�?i, triệu đồng) theo vùng mi�?n               50
Bảng 1.23:   Thu nhập bình quân (GDP theo đầu ngư�?i, triệu đồng) theo loại đô thị             52
Bảng 1.24:   Trình độ h�?c vấn, theo vùng mi�?n và loại đô thị                                  53
Bảng 1.25:   Tỷ lệ nghèo theo vùng mi�?n                                                       53
Bảng 1.26:   Tỷ lệ nghèo theo loại đô thị                                                     54
Bảng 1.27:   Phân bố nghèo (trên tổng số ngư�?i nghèo toàn quốc) theo vùng mi�?n                56
Bảng 1.28:   Phân bố nghèo (trên tổng số ngư�?i nghèo toàn quốc) theo loại đô thị              56
Bảng 1.29:   �?i�?u kiện nhà ở và cung cấp dịch vụ cơ bản, theo vùng mi�?n                       57
Bảng 1.30:   �?i�?u kiện nhà ở và cung cấp dịch vụ cơ bản, theo loại đô thị                     58
Bảng 2.1:    Tỷ tr�?ng các loại hình vận tải, phân theo hàng hóa, 2008 (tấn/ngày)              73
Bảng 2.2:    Khối lượng hàng chuyên chở (tấn/ngày) theo khoảng cách chuyên chở, 2008          75
Bảng 2.3:    Dự báo tỷ tr�?ng các loại hình vận tải, 2008-2030                                 78
Bảng 2.4:    �?ầu tư cơ sở hạ tầng giao thông, 1999-2007                                       79
Bảng 2.5:    Nâng cấp hệ thống đư�?ng bộ ở Việt Nam, 1999-2007                                 80
Bảng 2.6:    Các đặc điểm cụ thể trong các điểm dữ liệu khảo sát của                          81
             Ngân hàng Thế giới – EEC
Bảng 2.7:    Cơ cấu mẫu của khảo sát vận tải đư�?ng bộ                                         83
Bảng 2.8:    Tuyến vận tải, phân theo loại đô thị và vùng mi�?n                                84
Bảng 2.9:    Những trở ngại chính đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị,             87
             phân theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải
Bảng 2.10:   �?ặc điểm vận tải đư�?ng bộ, theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải          88
Bảng 2.11:   Cơ cấu giá và chi phí vận tải, theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải      92
Bảng 2.12:   Bảng hệ số tương quan của các chỉ số chính cho vận tải liên đô thị               93
Bảng 2.13:   �?ơn giá vận tải (theo tấn-km) của từng loại hình vận tải tại các nước so sánh    95
Bảng 2.14:   �?ặc điểm vận tải đư�?ng bộ, theo loại đô thị và khoảng cách vận chuyển           100
Bảng 2.15:   Cơ cấu giá và chi phí vận tải, theo loại đô thị và khoảng cách vận chuyển       101
Bảng 2.16:   Các yếu tố quyết định giá vận tải đư�?ng bộ cho các tuyến vận tải liên đô thị    103
Bảng 2.17:   Các chính sách vận tải của Hàn Quốc vào các giai đoạn khác nhau                 107




                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                              Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
                                                                                                   vii
                    của quá trình đô thị hóa
       Bảng 3.1:    Sự phát triển diện tích nhà ở tại Việt Nam                               125
       Bảng 3.2:    Tỷ tr�?ng các loại hình vận tải tại Hà Nội (2008)                         134
       Bảng 3.3:    Dự báo GDP, sở hữu xe ô tô riêng, thành phần các phương tiện giao        145
                    thông, năng lực của hệ thống đư�?ng bộ và tốc độ xe tại �?à Nẵng
       Bảng 3.4:    Các thông số sử dụng đất và đặc điểm giao thông tại TP Hồ Chí Minh,      150
                    Seoul và Singapore
       Bảng 3.5:    Các mô hình sử dụng đất thực tế tại Hà Nội                               152
       Bảng 3.6:    Cơ cấu thanh toán trên các thị trư�?ng nhà ở Việt Nam                     159
       Bảng 3.7:    Bảng xếp hạng thế giới v�? cấp phép xây dựng và đăng ký bất động sản      160
       Bảng 3.8:    Những cải tiến gần đây trong hệ thống cấp chứng nhận quy�?n sử dụng       165
                    đất ở Việt Nam
       Bảng 3.9:    Tỷ lệ ngư�?i dân sở hữu “sổ đ�?�?giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đấtthực tế   165
       Bảng 3.10:   Th�?i gian cần thiết để phê duyệt quy�?n sử dụng đất ở 5 thành phố         167
       Bảng 3.11:   Các thay đổi v�? tình hình sử dụng đất ở                                  168
       Bảng 3.12:   Các thay đổi v�? sử dụng đất ở vùng ngoại ô                               169
       Bảng 3.13:   Các khu công nghiệp ở 6 tỉnh thành                                       173
       Bảng 3.14:   Quy hoạch không gian manh mún                                            178
       Bảng 4.1:    Nguồn thu từ thuế và cấp phát ngân sách năm 2010                         201
       Bảng 4.2:    Nguồn thu từ đất ở các tỉnh thành lớn                                    205
       Bảng 4.3:    Tỷ lệ chi phí ti�?n điện trên tổng chi tiêu ti�?n mặt của hộ gia đình      209
       Bảng 4.4:    Mức độ điện khí hóa ở Việt Nam so với một số nước khác                   210

       HỘP CHÚ GIẢI
       Hộp 1.1:     Chiến lược phát triển kinh tế xã hội giai đoạn 2011-2020                  7
       Hộp 1.2:     Các tiêu chí để phân loại đô thị                                         12
       Hộp 1.3:     Các mô hình đô thị hóa ở Hàn Quốc                                        19
       Hộp 1.4:     Phân cấp phân quy�?n ở Việt Nam                                           20
       Hộp 1.5:     Tầm quan tr�?ng ngày càng tăng của thành phố Hồ Chí Minh                  32
                    trong vai trò cửa ngõ kinh tế của Việt Nam
       Hộp 1.6:     Kinh nghiệm của Hàn Quốc trong việc phát triển không gian cho            33
                    các hoạt động sản xuất công nghiệp




        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
viii    Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
Hộp 1.7:  Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo quy mô đô thị (Ấn �?ộ,                   36
          Trung Quốc, Bra-xin và Hoa Kỳ)
Hộp 1.8: Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp ở Ấn �?ộ, phân theo công nghệ                  47
          sản xuất và khoảng cách từ 7 đô thị lớn nhất
Hộp 1.9: Các khu kinh tế đặc biệt ở Việt Nam                                               47
Hộp 1.10: Kinh nghiệm của Hàn Quốc từ quá trình đô thị hóa                                 62
Hộp 2.1: Cơ sở hạ tầng giao thông, phân theo ngành                                         71
Hộp 2.2: Cơ cấu chi phí vận tải, phân theo loại hình vận tải và khoảng cách                76
          vận chuyển (Ấn �?ộ)
Hộp 2.3: Chi phí vận tải đư�?ng bộ liên đô thị ở Ấn �?ộ, năm 2010                            94
Hộp 2.4: Cải cách các quy định v�? vận tải đư�?ng bộ (các nước OECD,                        105
          Mê-hi-cô và Hàn Quốc)
Hộp 3.1: Cải tạo nâng cấp vùng phụ cận thành phố Hồ Chí Minh                              124
Hộp 3.2: Hệ thống Transmilenio (Xe Buýt nhanh) ở Bogotá, Cô-lôm-bia                       142
Hộp 3.3: Cơ chế giá đất 2 cấp ở Việt Nam                                                  153
Hộp 3.4: Nguồn dữ liệu v�? giá thị trư�?ng của bất động sản ở Việt Nam                      156
Hộp 3.5: Thách thức cho các khu đô thị mới                                                174
Hộp 3.6: Kinh nghiệm v�? tập trung đất đai và quy hoạch lại đất đai                        175
Hộp 3.7: Các nỗ lực và giải pháp phân vùng của Phi-líp-pin                                179
Hộp 4.1: Việt Nam đã làm như thế nào để đạt tỷ lệ điện khí hóa cao                        193
Hộp 4.2: Số liệu từ các công ty cấp nước công ích                                         195
Hộp 4.3: Phân cấp quản lý đầu tư công                                                     201
Hộp 4.4: Các thách thức với công tác quản lý trong ngành điện                             207
Hộp 4.5: Các bài h�?c từ cải cách công ty cấp nước công ích ở Cam-pu-chia                  216
Hộp 4.6: Tóm tắt v�? giáo dục ở Việt Nam                                                   216
Hộp 4.7: Các Quỹ Phát triển �?ô thị là một nguồn khác cung cấp tài chính cho               220
          các dịch vụ cơ bản

HÌNH VẼ
Hình 1.1:   �?ô thị hóa và tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam                                        6
Hình 1.2:   Khung phân tích: 5 chuyển đổi (hoặc chuyển biến)                                    8
Hình 1.3:   Thứ bậc hành chính đô thị và vùng mi�?n ở Việt Nam                              10




                                               �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                           Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
                                                                                                    ix
    Hình 1.4:    Phân bố đô thị theo cấp và quy mô                                         15
    Hình 1.5:    �?ặc điểm không gian của các thay đổi dân số đô thị trong giai             18
                 đoạn 1999-2009
    Hình 1.6:    Mở rộng ranh giới đô thị trong giai đoạn 1999-2009                        24
    Hình 1.7:    Mật độ dân số năm 2009 và những thay đổi v�? đất đai đô thị (1999-2009)    25
    Hình 1.8:    Chỉ số vị trí, phân theo ngành                                            30
    Hình 1.9:    Chỉ số vị trí, phân theo các tiểu ngành sản xuất công nghiệp              42
    Hình 1.10: Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp (chỉ số vị trí) theo khoảng cách        45
                 từ Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh
    Hình 1.11: �?ặc điểm thu nhập bình quân năm 2009                                        51
    Hình 1.12: Những thay đổi v�? tỷ lệ nghèo trong giai đoạn 1999-2009                     55
    Hình 1.13: �?ặc điểm cung cấp dịch vụ công năm 2009                                     59
    Hình 2.1:    Tỷ tr�?ng các loại hình vận tải ở những nước khác (%, tấn)                 74
    Hình 2.2:    Phân bố các tuyến vận tải liên tỉnh, dự kiến cho năm 2008                 77
    Hình 2.3:    Vị trí các đô thị là điểm xuất phát trong khảo sát vận tải đư�?ng bộ       82
    Hình 2.4:    Mạng lưới vận tải liên đô thị - nhìn từ một bối cảnh rộng hơn             85
    Hình 2.5:    Các trở ngại chính với hoạt động vận tải liên đô thị                      86
    Hình 2.6:    Giá cước vận tải và tổng số km đi được hàng năm, phân theo loại đô thị,   90
                 vùng mi�?n và tuyến vận tải
    Hình 2.7:    �?ơn vị chi phí vận tải đư�?ng bộ trên tấn-km – so sánh với quốc tế         95
    Hình 2.8:    Các yếu tố làm dừng xe trong th�?i gian vận chuyển, phân theo loại         96
                 đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải
    Hình 2.9:    Giá cước vận tải và tổng số km đi được hàng năm, phân theo loại đô thị    99
                 và khoảng cách vận chuyển
    Hình 2.10: �?ơn vị chi phí vận tải đư�?ng bộ theo tấn-km, phân theo số km đi được,       102
                 khoảng cách vận chuyển một chi�?u, và kích cỡ xe
    Hình 3.1:    Phân bố thu nhập hộ gia đình ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh            115
    Hình 3.2:    Phân loại nhà ở và thu nhập của hộ gia đình ở thành phố Hồ Chí Minh       116
    Hình 3.3:    Quá trình phân lô ở �?à Nẵng                                               117
    Hình 3.4:    Quá trình đô thị hóa d�?c đư�?ng Hoàng Văn Thái trong giai đoạn 2002-2010 118




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
x    Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
Hình 3.5:   Tính toán phân bổ giá nhà ở theo m2 ở �?à Nẵng                                  119
Hình 3.6:   Ví dụ v�? kiểu nhà ống ở Hà Nội                                                 120
Hình 3.7:   Mật độ dân cư tương ứng tại các khu vực xây dựng ở Hà Nội                      121
Hình 3.8:   Số đơn vị nhà ở được xây mới hàng năm ở Hà Nội                                 122
Hình 3.9:   Số lượng phương tiện đi lại có đăng ký ở Việt Nam giai đoạn 1997-2009          128
Hình 3.10: Tăng thu nhập dẫn đến tăng số lượng phương tiện đi lại                          128
Hình 3.11: Số lượng và mức độ nghiêm tr�?ng của tai nạn giao thông ở Việt Nam,              129
            giai đoạn 1992-2009
Hình 3.12: Diện tích đư�?ng cần sử dụng cho 50 ngư�?i (lái xe ô tô, xe máy, xe buýt)         130
Hình 3.13: Bản đồ mật độ xây dựng của Hà Nội, 2009                                         131
Hình 3.14: �?ồ thị mật độ dân số của Hà Nội và một số thành phố khác                        132
Hình 3.15: So sánh mật độ đư�?ng sá của Hà Nội, Bangkok, New York và Seoul                  133
Hình 3.16: Diện tích đư�?ng phố tính trên đầu ngư�?i theo mức mật độ dân số ở                134
            một số vùng trên thế giới
Hình 3.17: Mối liên hệ giữa mật độ và diện tích đư�?ng phố ở vùng phụ cận một số            135
            thành phố
Hình 3.18: Khu vực 25 bến xe thuộc hệ thống trung chuyển hành khách khối lượng             136
            lớn quy hoạch cho Hà Nội
Hình 3.19: So sánh các hệ thống trung chuyển hành khách khối lượng lớn                     137
            theo mô hình xuyên tâm (ở Singapore) và mô hình lưới mắt cáo (ở Seoul)
Hình 3.20: Các mô hình sử dụng đất thực tế ở �?à Nẵng                                       139
Hình 3.21: Mật độ dân số thực tế ở các khu vực dân sinh của �?à Nẵng                        140
Hình 3.22: �?ồ thị mật độ dân số ở �?à Nẵng                                                  141
Hình 3.23: Ước tính phân bổ giá nhà ở �?à Nẵng                                              141
Hình 3.24: Quy hoạch các tuyến BRT ở �?à Nẵng                                               144
Hình 3.25: Mật độ dân số ở thành phố Hồ Chí Minh                                           146
Hình 3.26: �?ặc điểm mật độ xây dựng ở thành phố Hồ Chí Minh                                147
Hình 3.27: Quy hoạch Hệ thống trung chuyển hành khách ở thành phố Hồ Chí Minh 148
Hình 3.28: Hệ thống trung chuyển hành khách ở thành phố Hồ Chí Minh,                       149
            so sánh với Seoul và Singapore




                                                 �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
                                                                                                 xi
      Hình 3.29: Các mô hình sử dụng đất thực tế ở Hà Nội                                         152
      Hình 3.30: Giá ti�?n thuê căn hộ hàng tháng ở Việt Nam (2008-09)                             155
      Hình 3.31: Giá ti�?n thuê nhà ở hàng tháng theo quảng cáo ở Hà Nội (tháng 2/2011)            157
      Hình 3.32: Giá ti�?n thuê nhà ở hàng tháng theo quảng cáo ở thành phố Hồ Chí Minh 157
                   (tháng 2/2011)
      Hình 3.33: Giá đất chưa xây dựng ở Hà Nội (2011)                                            158
      Hình 3.34: Giá đất chưa xây dựng ở thành phố Hồ Chí Minh (2011)                             158
      Hình 3.35: Việt Nam sẽ tụt hạng nếu sử dụng các chỉ số thực tế chứ không phải các           162
                   chỉ số giấy t�?
      Hình 3.36: Tiếp cận đất đai và đảm bảo nhà ở cho ngư�?i dân ở các tỉnh                       163
      Hình 3.37: Tiếp cận đất đai – một vấn đ�? gây trở ngại cho hoạt động kinh doanh              164
      Hình 3.38: Tiếp cận đất đai so với các thông lệ không chính thức và trình độ của lực        170
                   lượng lao động
      Hình 3.39: Quy hoạch xây dựng tổng thể thủ đô Hà Nội đến năm 2030                           172
      Hình 4.1:    Giảm khoảng cách trong đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản –                 191
                   Trư�?ng hợp của Hàn Quốc
      Hình 4.2:    Tiếp cận dịch vụ cấp điện ở Việt Nam trong 15 năm qua                          192
      Hình 4.3:    Mức độ tiếp cận dịch vụ cấp điện ở nông thôn và đô thị và các vùng mi�?n        193
      Hình 4.4:    �?ô thị hóa và diện bao phủ của dịch vụ cấp nước                                195
      Hình 4.5:    Hội tụ v�? đi�?u kiện sống ở Cô-lôm-bia và Việt Nam                              196
      Hình 4.6:    Tính đáng tin cậy của dịch vụ cấp nước, theo quy mô đô thị                     197
      Hình 4.7:    Tiếp cận nước và vệ sinh ở các vùng đô thị và nông thôn (1999 và 2009)         198
      Hình 4.8:    Tiếp cận vệ sinh, theo loại đô thị                                             199
      Hình 4.9:    Bốn cấp chính quy�?n ở Việt Nam                                                 200
      Hình 4.10: Giá nước so với chi phí vận hành bảo dưỡng và chi phí đi vay, theo loại đô thị   211
      Hình 4.11: Khả năng chi trả giá nước bình quân                                              213
      Hình 4.12: Nước thất thoát, theo loại đô thị                                                214
      Hình 4.13: Số nhân viên phụ trách/điểm đấu nối của các công ty cấp nước công ích,           215
                   theo loại đô thị
      Hình 4.14: Số vụ vỡ đư�?ng ống nước/năm, theo loại đô thị                                    215




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xii    Bảng biểu, Hộp chú giải và Hình vẽ
Từ viết tắt

ADB       Ngân hàng Phát triển châu �?
AFD       Cơ quan Phát triển Pháp
CBD       Trung tâm kinh doanh thương mại
DFID      Cơ quan Phát triển Quốc tế (Vương quốc Anh)
DSI       Viện Chiến lược Phát triển
EZ        Khu kinh tế
FAR       Mật độ sàn xây dựng
GDP       Tổng sản phẩm quốc nội
GIS       Hệ thống thông tin địa lý
GIZ       Tổ chức Hợp tác quốc tế �?ức
TCTK      Tổng cục Thống kê
HCMC      Thành phố Hồ Chí Minh
HCCMP     Quy hoạch tổng thể xây dựng thủ đô Hà Nội
HTZ       Khu công nghệ cao
IBNET     Mạng lưới chuẩn quốc tế cho các công trình nước và vệ sinh
IC        Cụm công nghiệp
IZ        Khu công nghiệp và chế xuất
JICA      Cơ quan hợp tác quốc tế Nhật Bản
KfW       Ngân hàng Tái thiết �?ức
LQ        Thương số địa điểm
G�?KQSD�?   Giấy chứng nhận đăng ký sử dụng đất
BXD       Bộ Xây dựng




                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                       Từ viết tắt
                                                                                     xiii
      BTNMT          Bộ Tài nguyên và Môi trư�?ng
      BGTVT          Bộ Giao thông
      BKH�?T          Bộ Kế hoạch và �?ầu tư (Bộ KH&�?T)
      MRD            �?ồng bằng sông Cửu Long
      NH-1           Quốc lộ số 1
      O-D            �?iểm xuất phát và �?iểm đến
      O&M            Vận hành và Bảo dưỡng
      TSDS           Chiến lược Phát triển Ngành Giao thông
      UNDP           Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc
      UFW            Nước thất thoát
      VDR            Báo cáo Phát triển Việt Nam
      VITRANSS-2 Nghiên cứu toàn diện v�? phát triển b�?n vững hệ thống giao
                     thông vận tải ở Việt Nam
      VND            �?ồng (ti�?n Việt Nam)




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xiv    Từ viết tắt
Tóm tắt

 Việt Nam sẽ chỉ có một cơ hội duy nhất để đô thị hóa đúng đắn. Nếu thất bại trong đô thị hóa,
 chúng ta cũng sẽ thất bại trong công nghiệp hóa và hiện đại hóa. – Phó Thủ tướng Nguyễn
 Sinh Hùng, phát biểu tại Hội nghị �?ô thị Toàn quốc, ngày 6-7/11/2009.




Giới thiệu
Việt Nam đang bước vào giai đoạn quan tr�?ng của quá trình đô thị hóa tương ứng với quá trình
phát triển kinh tế hiện tại, chính phủ Việt Nam đã đặc biệt chú tr�?ng vào việc phát triển hệ
thống đô thị. Cam kết này đã được nêu rõ trong phát biểu nêu trên của Phó Thủ tướng Nguyễn
Sinh Hùng. Cũng theo mục tiêu đó, �?ánh giá �?ô thị hóa được thực hiện để tìm hiểu các khía
cạnh và phương diện chính của quá trình đô thị hóa tại Việt Nam, đồng th�?i xác định các xu
hướng, cơ hội, thách thức và ưu tiên chính sách ưu tiên mà chính phủ cần giải quyết để thực
hiện mục tiêu nói trên.
�?ánh giá �?ô thị hóa được thực hiện sau nhi�?u lần tham vấn với các bên liên quan, gồm các
quan chức chính phủ trung ương và chính quy�?n địa phương, các nhóm tư nhân, tổ chức quốc
tế và song phương hoạt động trong lĩnh vực hỗ trợ phát triển đô thị tại Việt Nam. �?ánh giá
này dựa trên một danh mục đầu tư phong phú của Ngân hàng Thế giới gồm các hoạt động cho
vay đầu tư và cho vay chính sách cho chính phủ Việt Nam. Báo cáo �?ánh giá đô thị hóa ở Việt
Nam được xây dựng trên cơ sở các nghiên cứu chuyên sâu được đặc biệt đ�? xuất trong quá trình
nghiên cứu báo cáo này. Ngân hàng Thế giới hiện đang tiến hành �?ánh giá �?ô thị hóa cho một
số nước, và Việt Nam là một trong những nước đầu tiên được ch�?n để thực hiện đánh giá phân
tích toàn diện này.
Chương 1 của báo cáo này sẽ phân tích quá trình phát triển của hệ thống đô thị tại Việt Nam
theo 5 chuyển đổi: hành chính; dân số; kinh tế; không gian; và đ�?i sống. �?ương nhiên, những
biến chuyển theo 5 phương diện này có liên quan với nhau, và là điểm xuất phát tốt cho một
phân tích tổng quát. Sau đó, �?ánh giá tập trung vào việc tìm hiểu chi tiết hơn một số lĩnh vực
ưu tiên chủ chốt cho Việt Nam, dựa trên những phân tích và tham vấn mà trước đó nhóm tác
giả đã tiến hành để chuẩn bị cho báo cáo này. Các lĩnh vực đó tương ứng với những chương
sau đây: kết nối danh mục đầu tư đô thị ở Việt Nam (Chương 2); mở rộng đô thị và phát




                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                       Tóm tắt
                                                                                                 xv
      triển không gian ở các đô thị Việt Nam (Chương 3); và các dịch vụ đô thị cơ bản (Chương 4).
      Những phân tích này được g�?i là các chẩn đoán cơ sở. Hy v�?ng rằng nghiên cứu này sẽ cung cấp
      một cái nhìn đầy đủ hơn v�? các yếu tố căn bản trong quá trình đô thị hóa của Việt Nam, làm rõ
      những thách thức mà Việt Nam đang đối mặt và xác định những lĩnh vực cần phân tích thêm
      để giúp các nhà hoạch định chính sách giải quyết các thách thức này. Một số lĩnh vực cần quan
      tâm và nghiên cứu thêm được trình bày ở chương cuối cùng của báo cáo (Chương 5).


      Các thông điệp chính của Báo cáo �?ánh giá �?ô thị hóa ở Việt Nam
      Sự phát triển của hệ thống đô thị Việt Nam
      Chương 1 tìm hiểu v�? sự phát triển của hệ thống đô thị Việt Nam. Phân tích này được thực
      hiện bằng cách xem xét 5 chuyển đổi diễn ra trong toàn bộ hệ thống đô thị. Năm chuyển đổi,
      hay chuyển biến, bao gồm những thay đổi v�? hành chính, không gian, kinh tế, dân số và phúc
      lợi, xảy ra trong toàn bộ hệ thống đô thị của Việt Nam. Sự chuyển đổi đầu tiên – chuyển đổi
      v�? hệ thống hành chính – liên quan đến những chính sách hay các thông lệ quản lý và thể chế
      tập trung vào đô thị hóa (và các vấn đ�? như phân cấp), có ảnh hưởng tr�?ng yếu đến những
      chuyển đổi còn lại. Một trong những yếu tố của sự chuyển đổi v�? hệ thống hành chính, đó là hệ
      thống phân loại đô thị, một trong những tr�?ng tâm chính được phân tích trong chương này. Sự
      chuyển đổi không gian nghĩa là đô thị hóa được xem xét từ khía cạnh không gian, và tập trung
      vào những thay đổi trong sử dụng đất khi đô thị hóa diễn ra. Sự chuyển đổi kinh tế đ�? cập đến
      tính chất và sự biến đổi trong các hoạt động kinh tế có vai trò dẫn dắt quá trình đô thị hóa, do
      đó, đây cũng thư�?ng là yếu tố thúc đẩy các chuyển đổi khác. Sự chuyển đổi v�? đặc điểm dân số
      đ�? cập đến những thay đổi kinh tế xã hội do những biến đổi v�? kinh tế và tổ chức không gian
      gây ra (và ngược lại) trong quá trình đô thị hóa ở Việt Nam. Sự chuyển đổi v�? phúc lợi – có
      tương quan mật thiết đến những thay đổi v�? kinh tế, không gian, hành chính và dân số – đ�? cập
      đến việc đi�?u kiện sống của ngư�?i dân Việt Nam có được cải thiện nh�? đô thị hóa hay không,
      nhất là đối với những ngư�?i có hoàn cảnh khó khăn.
      Tìm hiểu rõ những chuyển đổi này là đi�?u quan tr�?ng để phát triển các chính sách đúng đắn
      cho phép Việt Nam tối đa hóa các lợi ích từ quá trình chuyển đổi đô thị đang diễn ra.
      Kể từ khi �?ổi Mới vào năm 1986, dân số đô thị ở Việt Nam bắt đầu tăng nhanh. �?ánh giá
      này cho thấy, Việt Nam đang ở những bước đầu tiên của đô thị hóa, và sẽ sớm chuyển sang giai
      đoạn trung gian với tốc độ đô thị hóa như hiện nay (hiện tại dân số đô thị chiếm 34% dân số
      toàn quốc, với tốc độ tăng trưởng 3,4% mỗi năm) và với sự chuyển đổi kinh tế ngày càng tăng,
      hướng tới sản xuất công nghiệp tạo ra nhi�?u việc làm và sản phẩm kinh tế hơn. Các đô thị lớn
      nhất nước, Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, cùng các vùng xung quanh và một số đô thị quy mô
      trung bình đã đạt tốc độ tăng trưởng dân số nhanh nhất nước trong 10 năm vừa qua. Trái lại,
      các đô thị nh�? đạt tốc độ tăng trưởng dân số chậm nhất, thậm chí giảm dân số, trừ một vài
      trư�?ng hợp ngoại lệ.




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xvi    Tóm tắt
Việt Nam đã phát triển hai hệ thống đô thị độc lập, có vai trò chi phối trong cả nước, và bao
gồm một đô thị lõi cùng với các vùng ngoại vi: đó là hệ thống đô thị TP Hồ Chí Minh và
hệ thống đô thị Hà Nội. Tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Việt Nam do hai hệ
thống đô thị này dẫn dắt nh�? tốc độ tăng trưởng cao và sự tập trung hoạt động công nghiệp
trong vùng nội đô cũng như các vùng lân cận. Việc n�?n kinh tế tăng trưởng dưới sự dẫn dắt
của một hoặc một vài cực kinh tế là đi�?u hoàn toàn thống nhất với kinh nghiệm của các nước
phát triển nhanh khác trong những giai đoạn đầu tiên hoặc trung gian của quá trình đô thị
hóa. Mặc dù sự tăng trưởng tập trung ở hai hệ thống đô thị nòng cốt là Hà Nội và TP Hồ
Chí Minh, nhưng hai vùng đô thị này lại đi theo những con đư�?ng tăng trưởng kinh tế khác
nhau, do các đi�?u kiện địa lý kinh tế khác nhau.
TP Hồ Chí Minh và vùng �?ông Nam Bộ chiếm tới gần một nửa (45%) tổng sản lượng công
nghiệp của cả nước. Tuy nhiên công nghiệp nặng và các ngành công nghiệp tăng trưởng nhanh
(công nghệ cao) lại tập trung ở Hà Nội và vùng �?B sông Hồng, nhi�?u hơn so với ở TP HCM
và �?ông Nam Bộ (55%, so với 39%). Công nghiệp hóa đang tiến triển nhanh ở Hà Nội và �?B
sông Hồng, do vị trí gần với các cơ sở công nghiệp lớn của mi�?n Nam Trung Quốc. Trái lại, TP
HCM và �?ông Nam Bộ đã thể hiện một số dấu hiệu cho thấy sự bão hòa của các sản phẩm có
giá trị gia tăng thấp. Mặc dù vậy, năng lực xử lý công-ten-nơ đang tăng nhanh tại cảng nước sâu
gần TP HCM và đến năm 2015, sẽ tạo ra công suất lắp đặt lớn hơn tổng lượng hàng hóa hiện
nay đang được trung chuyển qua Singapore. Lần đầu tiên trong lịch sử đất nước, cảng nước
sâu này đã kết nối Việt Nam với Tây Âu và Bắc Mỹ thông qua các dịch vụ hàng hải trực tiếp.
Những biến đổi v�? đặc điểm kinh tế và chiến lược này có ý nghĩa rất quan tr�?ng với các nhà
hoạch định chính sách.
Mặc dù phát triển kinh tế tập trung ở hai vùng đô thị lõi là TP HCM và Hà Nội và đi�?u này
hoàn toàn có thể dự đoán được, nhưng những cải thiện v�? phúc lợi xảy ra ở diện rộng hơn.
Nhìn chung, dư�?ng như có sự hội tụ mạnh mẽ v�? phúc lợi ở tất cả các tỉnh; xu hướng ổn
định trong cải thiện phúc lợi chủ yếu xuất phát từ cam kết mạnh mẽ và lâu dài của chính phủ
đối với mục tiêu phát triển xã hội toàn diện. Từ phương diện kinh tế, đi�?u này càng được
củng cố bởi sự tăng trưởng mạnh của các đô thị lõi và tạo ra sự lan t�?a tích cực tới các vùng
mi�?n núi. Nhưng những cải thiện này cần được diễn giải một cách thận tr�?ng. Vẫn còn những
chênh lệch trong khả năng tiếp cận dịch vụ và chất lượng dịch vụ; hơn nữa, tình trạng nghèo
dai dẳng vẫn tồn tại ở một số vùng. Việt Nam, cũng giống như nhi�?u nước khác, đang chuyển
dần từ những bước đô thị hóa đầu tiên sang giai đoạn giữa của đô thị hóa và chuyển từ mức thu
nhập thấp lên thu nhập trung bình: do đó, không những phải xem xét vấn đ�? khả năng tiếp cận
dịch vụ mà còn phải giải quyết vấn đ�? chất lượng và tính đáng tin cậy của các dịch vụ cơ bản.

Kết nối danh mục đầu tư đô thị ở Việt Nam
Chương 2 nghiên cứu khả năng kết nối của danh mục đầu tư đô thị. Bắt nguồn từ khái niệm
rộng hơn v�? sự tích tụ kinh tế và lý thuyết địa lý kinh tế, chương này trước hết tập trung vào các
cơ sở hạ tầng có tính kết nối vì có liên quan đến hoạt động vận tải ở hệ thống đô thị Việt Nam.




                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                         Tóm tắt
                                                                                                   xvii
    Chương này bắt đầu bằng cách xem xét tỷ tr�?ng của các loại hình vận tải trong cả nước. Qua
    đây, có thể thấy rằng hai loại hình vận tải có vai trò chi phối ở Việt Nam là vận tải đư�?ng
    sông (48%) và đư�?ng bộ (45%). Phần lớn hàng hóa công nghiệp (88%) được chuyên chở bằng
    đư�?ng bộ, trái lại phần lớn nguyên vật liệu thô, như vật liệu xây dựng (73%) và than (79%)
    được chuyên chở bằng đư�?ng sông.
    Vận tải đư�?ng sắt có vai trò tương đối m�? nhạt (chiếm tỷ tr�?ng 1,9%) và vận tải đư�?ng biển chỉ
    đóng vai trò chính với các khoảng cách chuyên chở dài (hơn 1000 km, đặc biệt là từ 1400km
    đến 1600km) và tỷ tr�?ng trong tất cả các loại hình vận tải chỉ đạt 4,4%. Sự chi phối của các
    chuyến vận tải khoảng cách ngắn, dưới 20 km, khá rõ nét: 87% số chuyến vận tải được thực
    hiện trong phạm vi 200 km, trong đó 98% số chuyến vận tải đư�?ng sông được thực hiện trong
    phạm vi 200km và 73% số chuyến vận tải đư�?ng bộ được thực hiện trong phạm vi 100km. �?i�?u
    này có thể giải thích bằng một thực tế là 60% số chuyến vận tải ở các trung tâm kinh tế là vận
    tải nội vùng.
    Vận tải liên đô thị khẳng định lại vai trò chi phối của hai hệ thống đô thị TP Hồ Chí Minh
    và Hà Nội. Tuy nhiên, hai vùng này đang hạn chế ưu thế cạnh tranh của chính mình do
    những trở ngại trong ngành hậu cần và chi phí vận tải quá cao. Nâng cấp hiện trạng đư�?ng
    giao thông và cơ sở hạ tầng là những ưu tiên với TP Hồ Chí Minh, Hà Nội và các vùng kinh tế
    xung quanh. Rõ ràng là các vùng đô thị này cũng cần đầu tư cho cơ sở hạ tầng hậu cần có khả
    năng kết nối không gian để duy trì các động lực tăng trưởng kinh tế. Nhưng nếu chỉ cải tạo cơ
    sở hạ tầng thì chưa đủ. Như đã trình bày chi tiết trong Chương 2, các cải cách để giảm bớt các
    khoản chi không chính thức và tham nhũng trong ngành là đi�?u cần thiết để giảm chi phí, nhất
    là ở vùng �?ông Nam Bộ, và đồng th�?i phải tiếp tục cải cách ngành vận tải đư�?ng bộ để nâng
    cao hiệu quả. Chi phí vận tải ở hai vùng đô thị TP Hồ Chí Minh và Hà Nội có thể giảm tương
    ứng 57% và 67% nếu đơn giá chi phí vận tải ở đây giảm xuống bằng mức của các đô thị loại 1.

    Mở rộng đô thị và phát triển không gian ở các đô thị Việt Nam
    Chương 3 nghiên cứu các quá trình mở rộng đô thị và phát triển không gian ở các đô thị Việt
    Nam. Chương này bắt đầu bằng việc nghiên cứu lĩnh vực nhà ở, sau đó là hình thái đô thị và
    khả năng di chuyển ở các thành phố Hà Nội, Hồ Chí Minh và �?à Nẵng. Mặc dù Việt Nam đã
    đạt kết quả tốt v�? một số vấn đ�?, nhưng vẫn còn một vài yếu tố quan tr�?ng cần giải quyết nhằm
    đảm bảo rằng các thành tựu đó có thể được duy trì lâu dài khi các đô thị chuyển sang giai đoạn
    phát triển tiếp theo, với mức độ đô thị hóa cao hơn và những thách thức mới. Sau đó, chương
    3 tìm hiểu v�? các thị trư�?ng nhà đất và quy trình quy hoạch đô thị. Các thị trư�?ng đất đai và
    quy hoạch đô thị là những yếu tố thiết yếu để giúp các n�?n kinh tế đô thị hoạt động một cách
    hiệu quả và công bằng, và chương 3 sẽ đưa ra một số gợi ý sơ bộ để củng cố những cách tiếp cận
    đang phổ biến ở Việt Nam.




        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xviii   Tóm tắt
Nhìn chung, các đô thị Việt Nam đã đảm bảo được nguồn cung nhà ở đa dạng để đáp ứng
các nhu cầu của nhi�?u phân khúc thị trư�?ng. Có vẻ như phần lớn nhu cầu nhà ở tại Việt Nam,
đặc biệt là với các nhóm thu nhập thấp, đã và sẽ được đáp ứng theo mô hình sau đây:

1)   Các nhà thầu nh�? xây nhà theo kiểu truy�?n thống tại các thị xã, thị trấn và thành phố nơi
     còn đất, hoặc ở ngay vùng ngoại vi thị xã và thành phố;
2)   Chính phủ hỗ trợ phát triển khu dân cư bằng cách mở rộng mạng lưới đư�?ng sá để kết nối
     các làng xã, thôn bản gần thành phố;
3)   Các cá nhân tự nâng cấp và bảo dưỡng nhà ở (kể cả tăng mật độ sàn xây dựng bằng cách
     tăng chi�?u cao nhà), còn chính phủ nâng cấp cơ sở hạ tầng và dịch vụ.


Là một nước có thu nhập thấp hơn nhi�?u nước khác và đang đô thị hóa với tốc độ nhanh,
nhưng Việt Nam có rất ít các khu nhà ổ chuột. Chương 3 đã trình bày một số nguyên nhân
dẫn đến đi�?u này. �?ây là một kết quả đặc biệt đáng kinh ngạc khi so sánh với các thành phố ở
những nước có thu nhập cao hơn Việt Nam, như Ấn �?ộ, Phi-líp-pin, In-đô-nê-xia hay Bra-xin,
và nhi�?u nước khác.
Các đô thị Việt Nam vẫn đảm bảo được khả năng di chuyển khá tốt cho dân cư, chủ yếu nh�?
các đặc điểm sau:

1)   Việc phổ cập sử dụng xe máy làm phương tiện giao thông chính ;
2)   Các vùng lân cận đô thị có đặc điểm tiêu biểu là mô hình sử dụng đất hỗn hợp (dẫn đến việc
     nhi�?u ngư�?i sống ở gần nơi làm việc và hàng ngày chỉ cần đi một khoảng cách ngắn từ nhà đến
     nơi làm việc và ngược lại).
3)   Sự hiện diện phổ biến của các hộ bán hàng tại nhà (sống ở tầng trên và bán hàng ở tầng dưới,
     hoặc sống ở mặt sau nhà và bán hàng ở mặt ti�?n).


Bức tranh trên đang thay đổi nhanh chóng do mức độ sử dụng xe ô tô tại các đô thị đang gia
tăng. Cơ sở hạ tầng hậu cần tại các đô thị lớn nhất như Hà Nội và TP HCM không đủ năng
lực để duy trì việc sử dụng xe ô tô làm phương tiện giao thông chính; trên thực tế, việc tăng
mức độ sử dụng xe ô tô sẽ dẫn đến tình trạng tắc nghẽn giao thông nghiêm tr�?ng. Hiện nay,
tỷ lệ ngư�?i dân sở hữu xe ô tô riêng ngày càng tăng, do đó để đảm bảo ích lợi của các hệ thống
giao thông được quy hoạch cho 10-15 năm tới, Việt Nam cần phải kìm hãm tốc độ chuyển từ
sử dụng xe máy sang xe ô tô.
Mặc dù hầu hết các đô thị chính đ�?u đã quy hoạch các hệ thống giao thông công cộng,
nhưng thói quen sử dụng xe máy làm phương tiện giao thông cá nhân gần như đã trở thành




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                        Tóm tắt
                                                                                                    xix
     phổ biến ở tất cả m�?i ngư�?i, và sẽ gây bất lợi cho các kế hoạch phát triển hệ thống giao
     thông công cộng đô thị. �?ây là lý do tại sao các phương án giao thông công cộng cần được
     thiết kế thành một cấu phần của một hệ thống mà khi kết hợp với xe máy, sẽ trở thành đối
     thủ cạnh tranh với xe ô tô, v�? phương diện chi phí cũng như tiện nghi. Ngoài ra, các hệ thống
     trung chuyển hành khách ở đô thị cũng phải chú ý đến các mô hình sử dụng đất đang thay đổi
     và biến chuyển theo thị trư�?ng tại các đô thị. Diện mạo của các đô thị lớn như Hà Nội và TP
     HCM đang thay đổi theo hướng càng ngày càng có nhi�?u trung tâm phát triển, đi�?u này có thể
     dẫn đến yêu cầu thiết kế các giải pháp giao thông công cộng thành một mạng lưới trung chuyển
     hành khách khối lượng lớn giống như một lưới mắt cáo, trong đó tổng chi�?u dài lớn hơn các
     tuyến xuyên tâm, và/hoặc phải bao gồm cả đầu tư cho các tuyến đư�?ng nhánh.
     Các thị trư�?ng đất đai ở Việt Nam phản ánh một số vấn đ�? sâu hơn quản lý đất đai và quản
     trị. Ví dụ như, sự khác biệt lớn giữa “giá đất do nhà nước quy định�? với “giá thị trư�?ng�? (thư�?ng
     cao gấp 10 lần so với giá quy định) – đây là nguyên nhân gây ra những bóp méo và trở ngại lớn
     trên thị trư�?ng đất đai. Hệ thống hai mức giá này có thể đem đến những giá trị và lợi ích lớn
     cho các doanh nghiệp xây dựng phát triển bất động sản (thư�?ng là các doanh nghiệp nhà nước),
     nhà đầu tư và đầu cơ. Ngoài ra, các quyết định phân bổ đất, các giao dịch liên doanh, thuế phí,
     nhượng quy�?n và cấp phép cho các doanh nghiệp xây dựng phát triển bất động sản và các nhà
     đầu tư thư�?ng dựa trên giá trị đất đã bị giảm giá một cách giả tạo; đi�?u này có nghĩa là, chính
     phủ đang gây thiệt hại cho lợi ích của ngư�?i dân bằng cách hạ thấp giá trị của một trong những
     tài sản quý giá nhất thuộc sở hữu của ngư�?i dân. Hơn nữa, vì diện tích đất có tranh chấp và
     không thể chuyển nhượng ngày càng tăng, nên gây ra một trở ngại mới cho nguồn cung đất, và
     tiếp tục làm cho giá nhà đất trên thị trư�?ng tăng cao – nghĩa là tiếp tục bóp méo thị trư�?ng. Giá
     đất bị hạ thấp một cách giả tạo cũng khuyến khích việc bán đất, góp phần thúc đẩy sự mở rộng
     tràn lan không kiểm soát của đô thị, làm tăng sự thiếu hiệu quả của cơ sở hạ tầng và các chi phí
     đầu tư cơ bản có liên quan.
     Một đánh giá sơ bộ v�? giá bất động sản ở Hà Nội và TP HCM cho thấy, giá nhà đất ở hai
     thành phố này cao hơn so với các thành phố tương đương ở châu �?. Tại Hà Nội và TP
     HCM, ở vùng ven đô, đất trống chưa xây dựng có giá khoảng 500 USD/m2 hoặc hơn, nhưng
     càng vào gần trung tâm thành phố, giá đất trống chưa xây dựng ở Hà Nội càng tăng, và cao hơn
     ở TP HCM: có thể lên tới 7000 hoặc 8000 USD/m2 tại Hà Nội, trong khi ở TP HCM chỉ
     khoảng 4000 USD/m2. Một đi�?u đáng chú ý là đất trống chưa xây dựng có giá cao gấp khoảng
     1000 lần giá thuê nhà hàng tháng tại chính địa điểm đó. Nói cách khác, chi phí b�? ra để mua
     đất chưa xây dựng tương đương với chi phí thuê nhà trong khoảng 80 năm. Sự chênh lệch này
     lớn một cách bất thư�?ng, và cho thấy giá đất chưa xây dựng phản ánh mạnh mẽ kỳ v�?ng cho
     rằng giá trị cho thuê hoặc bán lại của đất sẽ tăng trong tương lai, để bù lại chi phí đầu tư ban
     đầu – và có lẽ một nguyên nhân khác của tình trạng này là sự thiếu vắng các giải pháp khác để
     tích trữ của cải. �?ồng th�?i, bao cấp của nhà nước cho phân khúc thị trư�?ng cho thuê có lẽ cũng
     làm giảm giá thuê bình quân. Những con số này cho thấy, có lẽ chỉ khoảng 5% dân số Hà Nội
     có đủ ti�?n để mua bất động sản với mức giá đã bị thổi phồng.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xx    Tóm tắt
Các quy định cho thị trư�?ng đất đai và bất động sản có vẻ như đang được cải thiện nhưng
vẫn cần tiếp tục cải tiến hơn nữa. Số liệu Khảo sát Doanh nghiệp từ hai cuộc khảo sát lớn với
các doanh nghiệp Việt Nam trong năm 2005 và 2009 cho thấy, các doanh nghiệp đánh giá tốt
hơn nhi�?u v�? khả năng tiếp cận của h�? với quỹ đất. Vấn đ�? tiếp cận quỹ đất ở đồng bằng sông
Hồng vẫn khó khăn hơn so với các vùng khác, nhưng nhìn chung, đi�?u kiện tiếp cận đất đai
đã có nhi�?u tiến triển ở tất cả các vùng mi�?n. �?ây là một “trở ngại nghiêm tr�?ng�? đối với hoạt
động kinh doanh của nhi�?u doanh nghiệp trong năm 2005; năm 2009, số doanh nghiệp đánh
giá đây là “trở ngại nghiêm tr�?ng�? đã giảm, tuy nhiên một bộ phận lớn doanh nghiệp vẫn cho
rằng đây là một “trở ngại lớn�?. Mặc dù vậy, có thể chắc chắn rằng tình hình đang có xu hướng
chuyển biến tốt.
Hệ thống quy hoạch đô thị ở Việt Nam có hai lĩnh vực cơ bản cần tăng cư�?ng. Thứ nhất,
cách tiếp cận quy hoạch tổng thể hiện nay của Việt Nam không dựa trên kiểm chứng thực tế
– và có thể cần cải tiến nhi�?u để thể hiện chính xác hơn những khía cạnh và vị trí có nhu cầu,
cũng như phản ánh rõ hơn các lực thị trư�?ng. Thứ hai, giống như nhi�?u nước khác, hệ thống
quy hoạch có tính manh mún và chỉ dựa trên từng vùng mà không lồng ghép và phối hợp đầy
đủ giữa các vùng chức năng hoặc không gian. �?ây là hai vấn đ�? quan tr�?ng cần giải quyết – nhất
là vì tính hiệu quả của hình thái đô thị và các lợi ích từ sự tích tụ kinh tế dài hạn sẽ phụ thuộc
đáng kể vào mức độ giải quyết các điểm thiếu hiệu quả trong hệ thống quy hoạch đô thị.
Có những dấu hiệu cho thấy các tỉnh hiện đang hướng tới cách tiếp cận rủi ro và tốn kém
hơn với tên g�?i “đô thị mới�?, và hướng tới các dự án bất động sản cao cấp và mang tính quy
ước, thay vì dựa trên một chiến lược đô thị tổng hợp với các nhân tố chính là nhu cầu thị
trư�?ng và các chi phí và lợi ích lâu dài. Bán đất thư�?ng là một trong những nguồn thu lớn
nhất của các tỉnh và việc mở rộng ranh giới hành chính và đất đai đô thị có thể giúp một thành
phố được nâng loại đô thị trong hệ thống phân loại của nhà nước – do đó, các tỉnh hoàn toàn
có động cơ để bán đất và mở rộng đô thị ra bên ngoài (kể cả khi không có nhu cầu rõ ràng). �?ây
có thể là một nguyên nhân quan tr�?ng để giải thích hiện tượng các đô thị Việt Nam được mở
rộng ra bên ngoài với tốc độ nhanh như vậy.

Các dịch vụ đô thị cơ bản
Chương 4 cung cấp một cái nhìn khái quát v�? tình hình tiếp cận các dịch vụ cơ bản ở Việt Nam,
và xem xét các vấn đ�? chất lượng dịch vụ. �?ồng th�?i, chương này cũng tìm hiểu các khía cạnh
cung cấp dịch vụ cơ bản ở Việt Nam.
Việt Nam đã đạt tỷ lệ 96% dân số có điện, một thành tựu rất đáng nể đối với một nước đang
phát triển; tuy nhiên, đi�?u kiện tiếp cận với các dịch vụ cơ bản khác như nước và vệ sinh vẫn
ở mức thấp. Mặc dù đã nỗ lực trong suốt 10 năm qua để tăng cư�?ng đi�?u kiện tiếp cận dịch
vụ cấp nước tại các vùng đô thị nhưng Việt Nam vẫn chưa đạt mục tiêu phổ cập dịch vụ này.
Số liệu của 65 công ty cấp nước công ích cho thấy, trong năm 2002, chỉ có 12% số hộ gia đình
trong vùng phục vụ của các công ty có khả năng đấu nối với hệ thống cấp nước. �?ến năm 2007,




                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                         Tóm tắt     xxi
       tỷ lệ này đã tăng lên trên 70%. Tuy nhiên, vẫn còn nhi�?u việc phải làm nếu muốn mở rộng dịch
       vụ cấp nước để bao phủ toàn quốc. �?i�?u kiện tiếp cận dịch vụ vệ sinh có những cải thiện lớn
       trong những năm qua. Từ mức xấp xỉ 17% vào năm 1999, đến năm 2009, hơn 67% hộ gia đình
       thành thị đã có nhà vệ sinh. Ở nông thôn, tuy đã có sự cải thiện đáng kể từ một tỷ lệ rất thấp là
       13% nhưng hiện tại, mới chỉ có 48% hộ gia đình nông thôn có nhà vệ sinh; đây là khoảng cách
       chênh lệch rất lớn so với các vùng đô thị. Khi Việt Nam đã tiến lên các mức thu nhập cao hơn
       và phổ cập tiếp cận với các dịch vụ khác như đã thực hiện với dịch vụ cấp điện, mục tiêu tiếp
       theo là tập trung vào nâng cao chất lượng dịch vụ.
       Việt Nam có tỷ lệ đăng ký h�?c tiểu h�?c cao (gần 90%), ở cả thành thị cũng như nông thôn.
       Kết quả này có thể nh�? chính sách phổ cập giáo dục tiểu h�?c của chính phủ. Tỷ lệ đăng ký
       h�?c trung h�?c cơ sở đạt gần 80%, nhưng giảm xuống chỉ còn khoảng 56% với bậc trung h�?c
       phổ thông, đó cũng là lúc sự phân kỳ v�? trình độ h�?c vấn giữa nông thôn và thành thị xuất hiện
       rõ nét hơn. Tuy nhiên, cần ghi nhớ rằng, các số liệu bình quân toàn quốc đã che đi sự khác biệt
       giữa ngư�?i nghèo và ngư�?i giàu, sự khác biệt liên quan đến các nhóm dân tộc thiểu số, và giữa
       các vùng mi�?n. Nói chung, tỉnh nào càng có tính thành thị hơn (tỷ lệ dân thành thị trên tổng
       dân số cao hơn) thì trình độ h�?c vấn càng cao. Tỷ lệ h�?c sinh hoàn thành bậc h�?c ở nông thôn
       chỉ bằng 2/3 so với thành thị. Tr�?ng tâm cần chú ý là rút ngắn khoảng cách v�? trình độ h�?c vấn
       giữa các nhóm dân số, tăng cư�?ng giáo dục đại h�?c và cải thiện chất lượng giáo dục.
       Các tỉnh và cơ quan ban ngành thuộc tỉnh huy động tài chính từ nhi�?u nguồn khác nhau:
       cấp phát hạn mức từ ngân sách trung ương, thu thuế, bán đất, vay ngắn hạn, quỹ đầu tư phát
       triển địa phương, đôi khi có cả kênh trợ cấp chéo từ các công ty con làm ăn có lãi thuộc các công
       ty dịch vụ công ích của tỉnh. Cần nghiên cứu kỹ hơn những ưu điểm và rủi ro của từng cách
       tiếp cận nói trên, khi xem xét các phương án thay thế. Với các tỉnh nghèo, công thức cấp phát
       hạn mức là n�?n tảng để tạo ra khả năng tiếp cận với các dịch vụ cơ bản, do đó cần được duy trì.
       Nhưng mặt khác, Việt Nam vẫn còn nhi�?u cơ hội để tăng cư�?ng và thúc đẩy khả năng của các
       tỉnh trong việc kích thích và huy động các nguồn tài chính b�?n vững khác. Một số giải pháp để
       đạt được mục tiêu phổ cập tiếp cận các dịch vụ đô thị gồm có: (i) tăng cư�?ng bù đắp chi phí để
       thúc đẩy cải tiến dịch vụ; (ii) tăng cư�?ng hiệu quả và chất lượng cung cấp dịch vụ để đáp ứng
       nhu cầu và giảm chi phí; và (iii) giảm sự lệ thuộc vào đầu tư công, tìm kiếm các nguồn vốn khác
       có tính b�?n vững, bao gồm nguồn vốn tư nhân (nếu có lợi), để cải thiện đi�?u kiện tiếp cận và
       chất lượng dịch vụ.

       Các vấn đ�? chính sách và đ�? xuất cho các phân tích tiếp theo
       Mục đích của �?ánh giá �?ô thị hóa không phải là nêu ra những ưu tiên chính sách cụ thể, mà là
       nhấn mạnh những lĩnh vực chính sách phù hợp và các lựa ch�?n xuất hiện từ kết quả phân tích
       chi tiết. Những nội dung này được tóm tắt ở Chương 5. Chương 5 cũng gợi ý một số lĩnh vực
       mà Ngân hàng Thế giới có thể tiếp tục các hoạt động phân tích và tư vấn và hợp tác với Chính
       phủ cũng như các đối tác phát triển khác để tìm hiểu thêm v�? các giải pháp chính sách và các
       thách thức trong những lĩnh vực chủ chốt.




        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
xxii    Tóm tắt
Do đó, trong chương cuối cùng của Báo cáo �?ánh giá �?ô thị hóa ở Việt Nam sẽ nêu khái quát
một khung chương trình hoạt động phân tích và tư vấn mà Ngân hàng Thế giới có thể cung cấp.
Một số nghiên cứu phân tích sẽ là những nghiên cứu mới hoàn toàn, một số khác đã được ghi
vào kế hoạch hoạt động hoặc có thể kết hợp vào các dự án vay của Ngân hàng Thế giới. �?ể tiếp
tục thúc đẩy đối thoại chính sách, cần phải phát triển các cơ hội để có kênh đối thoại với chính
phủ, ví dụ như Diễn đàn �?ô thị hiện đang được chính phủ Việt Nam triển khai lại. Một đi�?u
quan tr�?ng nữa là phải tăng cư�?ng phối hợp với các đối tác phát triển khác đang cùng hợp tác
với chính phủ Việt Nam v�? những vấn đ�? này.




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                       Tóm tắt
                                                                                                 xxiii
 1
Sự phát triển
của hệ thống đô thị
ở Việt Nam



         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                               MỤC LỤC
                                          1
1.1 �?ô thị hóa tại hệ thống các đô thị Việt Nam
Việt Nam sẽ chỉ có một cơ hội duy nhất để đô thị hóa đi đúng hướng. Nếu thất bại trong đô thị hóa,
chúng ta cũng sẽ thất bại trong công nghiệp hóa và hiện đại hóa. – Phó Thủ tướng Nguyễn Sinh
Hùng, phát biểu tại Hội nghị �?ô thị Toàn quốc, ngày 6-7/11/2009.

1.1.1 Bối cảnh kinh tế xã hội cho đô thị hóa
Trước giải phóng, sản xuất công nghiệp của Việt Nam đã được thiết lập ở ba vùng thuộc địa
độc lập Bắc, Trung, Nam, chủ yếu tập trung tại Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh (Sài Gòn)
và Huế (kinh đô cũ). Hiện nay, trong khi Huế ở khu vực mi�?n Trung vẫn giữ là một địa danh
lịch sử và văn hóa quan tr�?ng, đồng th�?i là thủ phủ của một tỉnh, thì hai thành phố - Hà Nội
ở mi�?n Bắc và thành phố Hồ Chí Minh ở mi�?n Nam – mới là điểm tựa chủ yếu của n�?n kinh
tế đô thị Việt Nam. �?ịa lý kinh tế Việt Nam đã phát triển trong hơn nửa thế kỷ qua, và có thể
dài hơn, bắt nguồn từ một thực tế là lãnh thổ Việt Nam có hình dạng thuôn dài tự nhiên, do
đó cần thiết có nhi�?u hơn một cực kinh tế chính.
�?áng nói là, hai cực kinh tế chính của Việt Nam đã phát triển theo hai xu hướng hơi khác nhau,
một phần là do những đặc điểm kế thừa từ hai hệ thống quản lý nhà nước và kinh tế xã hội khác
nhau kéo dài hơn 20 năm. Trong khi mi�?n Nam Việt Nam đi theo các chính sách thị trư�?ng
tự do, mi�?n Bắc Việt Nam lại đi theo mô hình xã hội chủ nghĩa. Tiếp đó, trong 11 năm sau khi
thống nhất đất nước, Việt Nam đã phát triển mô hình xã hội chủ nghĩa trên toàn quốc, trong
đó tập trung nhi�?u vào các khu vực nông thôn và xây dựng n�?n kinh tế kế hoạch hóa, các hoạt
động sản xuất công nghiệp được phân bố tập trung tại một số trung tâm được lựa ch�?n. Chỉ sau
khi áp dụng chính sách �?ổi Mới sâu rộng từ năm 1986, chính phủ Việt Nam mới bắt đầu triển
khai cơ chế thị trư�?ng tự do, khuyến khích các sáng kiến của khu vực tư nhân, tuy nhà nước vẫn
giữ vai trò xây dựng và thực thi quy hoạch chiến lược.
Với khởi đầu từ chính sách �?ổi Mới, Việt Nam đã nhanh chóng tiến bước vào con đư�?ng tự
do hóa kinh tế; mặt khác, chính phủ cũng thực hiện nhi�?u chính sách khác nhau để khuyến
khích phân bố tăng trưởng kinh tế và phát triển đô thị đồng đ�?u hơn. Ví dụ như, chính phủ đã
ban hành Quyết định số 10 (năm 1998) v�? Chiến lược Phát triển và Xây dựng Hệ thống �?ô
thị đến năm 2020, với định hướng phát triển các đô thị vừa và nh�?, đồng th�?i ki�?m chế sự tăng
trưởng của các đô thị lớn. Sau đó, chính phủ lại chấp nhận khả năng tăng trưởng của các siêu đô
thị với dân số trên 10 triệu ngư�?i (Quyết định số 445 năm 2009). Chiến lược Phát triển Kinh
tế Xã hội giai đoạn 2011 – 2020 thừa nhận một cách không chính thức rằng, đô thị hóa là đi�?u
cần thiết để thúc đẩy thực hiện các mục tiêu công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước – như
thể hiện qua l�?i tuyên bố mạnh mẽ và chắc chắn ở đầu chương này. Bảng 1.1 liệt kê một loạt
các chính sách mà chính phủ đã ban hành nhằm kiểm soát và chỉ đạo quá trình phát triển đô
thị tại Việt Nam.
Tương tự, Trung Quốc cũng đã đảo ngược định hướng của chính sách đô thị, từ chỗ tập trung
phát triển các đô thị nh�? sang phát triển các đô thị và thành phố lớn nhưng vẫn khuyến khích



                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                             Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                      3
    sự phát triển cân bằng để các chính sách đô thị của quốc gia không gây bất lợi cho các đô thị lớn;
    tuy nhiên, chính phủ Trung Quốc luôn đánh giá cao sự đóng góp to lớn của các đô thị lớn đối
    với sự phát triển kinh tế của đất nước. Kế hoạch 5 năm lần thứ 11 cho giai đoạn 2006 – 2010
    nhấn mạnh nhi�?u hơn đến mục tiêu phát triển các vùng đô thị trong cả nước, và thúc đẩy quá
    trình đô thị hóa thông qua “phát triển cân bằng�? các thành phố và thị trấn. Sự thay đổi này
    phần nào phản ánh mong muốn cân bằng tăng trưởng của chính phủ Trung Quốc, hướng tới
    tiêu dùng trong nước hơn là xuất khẩu, và quan điểm cho rằng các đô thị lớn có thể góp phần
    to lớn vào sự phát triển kinh tế của đất nước.
    Bảng 1.1 Các chính sách kiểm soát và chỉ đạo phát triển đô thị của chính phủ Việt Nam

     Các chính sách phát triển đô thị                                         Hệ quả

     Trung ương kiểm soát những thay        Kể từ năm 1954 đến nay, m�?i thay đổi v�? ranh giới hành chính đ�?u do
     đổi v�? ranh giới hành chính            chính phủ trung ương phê duyệt. �?ây luôn luôn được coi là một công cụ
                                            hiệu quả để kiểm soát quy mô đô thị và sự lấn chiếm đô thị vào các vùng
                                            đất sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, sau khi có các chính sách �?ổi Mới
                                            vào cuối những năm 1980, đô thị hóa tăng tốc ngày càng nhanh và đất
                                            nông nghiệp bị chuyển hóa cho các mục đích phát triển đô thị ngày càng
                                            tăng, làm gia tăng mâu thuẫn ở các vùng ven đô.

     Kiểm soát sự dịch chuyển dân số và     Sự chuyển đổi các đặc điểm nhân khẩu h�?c ở Việt Nam chủ yếu chịu ảnh
     sự chuyển đổi các đặc điểm nhân        hưởng của hệ thống quản lý hộ khẩu ở thành thị (một phiên bản của hệ
     khẩu h�?c                               thống hukou tại Trung Quốc). Hệ thống này được đánh giá là khá hiệu
                                            quả để thực hiện mục tiêu đ�? ra cho giai đoạn từ 1954 đến 1990. Từ sau
                                            năm 1990, chính sách này đã được nới l�?ng – đi�?u này thể hiện qua sự
                                            chuyển đổi nhân khẩu h�?c ở Việt Nam kể từ năm 1990 đến nay. Cụ thể,
                                            dân số thành thị đã tăng từ 19,5% năm 1990 lên khoảng 30% năm 2009.
                                            Tuy nhiên, hệ thống quản lý hộ khẩu cũng dẫn đến việc dân số thành thị
                                            trên thực tế có thể cao hơn sổ sách, do thiếu kiểm soát một lượng lớn
                                            ngư�?i di cư từ nông thôn ra thành phố.

     Sự chuyển đổi trong cung cấp dịch vụ   Từ năm 1954 đến đầu những năm 1990, mức phí đồng đ�?u áp dụng với
     và phúc lợi ở đô thị                   các dịch vụ đô thị đã làm giảm đáng kể động cơ cung cấp dịch vụ và ảnh
                                            hưởng xấu đến chất lượng dịch vụ. Kể từ những năm 1990 và 2000, nhi�?u
                                            cải cách trong cung cấp dịch vụ đã được tiến hành nhằm thu hồi chi phí
                                            thông qua phí dịch vụ và chuyển hướng sang áp dụng các thông lệ thương
                                            mại. Nhìn chung, những cải cách này đã có tác động tích cực, làm tăng
                                            khả năng tiếp cận đối với các dịch vụ cơ bản tại tất cả các cấp đô thị. Tuy
                                            vậy, chất lượng dịch vụ vẫn còn là vấn đ�?.

     Tài chính đô thị và sự chuyển đổi      Từ năm 1954 đến nay, tài chính cho đầu tư xây dựng đô thị chủ yếu do
     kinh tế                                nhà nước kiểm soát thông qua cơ chế tái phân phối nguồn thu theo đầu
                                            ngư�?i. �?i�?u này tạo ra tác động tích cực đến sự bình đẳng giữa các vùng
                                            mi�?n và các vùng đô thị. Nhưng nhi�?u đô thị Việt Nam vẫn đang phải
                                            xoay xở một cách khó khăn nhằm tìm kiếm vốn đầu tư cho các cơ sở hạ
                                            tầng thiết yếu có thể giúp thành phố duy trì khả năng cạnh tranh và theo
                                            kịp nhu cầu. Việc chính quy�?n thành phố và khu vực tư nhân tiếp nhận




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
4    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Các chính sách phát triển đô thị                                       Hệ quả

                                      các dự án xây dựng đô thị là một xu hướng ngày càng gia tăng, mặc dù ở
                                      nhi�?u nơi, các doanh nghiệp nhà nước lớn vẫn đóng vai trò chi phối. Bán
                                      đất đã trở thành một phần quan tr�?ng trong nguồn thu “tự có�? của các
                                      đô thị nhằm đầu tư cho cơ sở hạ tầng. Càng ngày ngư�?i ta càng tranh cãi
                                      nhi�?u hơn v�? sự cần thiết phải có các quy định mới cho các đô thị lớn (ví
                                      dụ như Luật Thủ đô).

Các thị trư�?ng nhà đất và sự chuyển   Các thị trư�?ng nhà đất gần như bị b�? qua trong giai đoạn từ 1954 đến
đổi tổ chức không gian                những năm 1990. Luật �?ất đai năm 1993 là một bước tiến giúp giải
                                      phóng đất đai ra thị trư�?ng nhà đất. Quá trình chuyển đổi sử dụng đất
                                      nông nghiệp thành đất đô thị được đẩy nhanh, dù còn nhi�?u lộn xộn do
                                      các quy�?n sử dụng đất chưa được pháp luật công nhận đầy đủ và có quá
                                      nhi�?u giao dịch đất đai không chính thức.
                                      Luật �?ất đai sửa đổi năm 2003 tiếp tục cấp quy�?n sử dụng đất như việc
                                      góp vốn cho hoạt động kinh doanh, và chủ sở hữu được đ�?n bù khi nhà
                                      nước thu hồi đất cho các dự án phát triển. Khung giá đất (thư�?ng thấp
                                      hơn giá thị trư�?ng khoảng 30 – 70%) được quy định nhằm mục đích
                                      thúc đẩy sự phát triển kinh tế. �?i�?u này tạo thành công là thu hút đầu tư
                                      bất động sản; tuy nhiên đó cũng là nguyên nhân dẫn đến tình trạng đầu
                                      cơ đất đai, tạo mâu thuẫn v�? đất đai, và làm cho giá đất tăng khi đến tay
                                      ngư�?i sử dụng trực tiếp, nghĩa là nhà nước và doanh nghiệp phát triển bất
                                      động sản được lợi từ những thua thiệt của ngư�?i sở hữu đất ban đầu, đồng
                                      th�?i còn tạo ra một hệ thống giá đất kép không chính thức.

Chuyển hướng sang các chính sách      Nghị định 72 (năm 2001) và nghị định 42 (năm 2009) của chính phủ
phát triển đô thị vì ngư�?i nghèo      yêu cầu phân loại các thành phố và thị xã/thị trấn để phân biệt rõ vai trò
                                      của các đô thị. Hệ thống phân loại nói trên có tác động đến các chức năng
                                      quản lý hành chính, thu thuế và phân bổ ngân sách nhà nước. Một hệ
                                      quả không mong muốn của hệ thống này là xu hướng các đô thị khai thác
                                      những lỗ hổng trong hệ thống phân loại để nâng hạng đô thị. Những
                                      động thái này chủ yếu mang tính hành chính và không phải lúc nào cũng
                                      dựa trên kết quả hoạt động kinh tế thực sự của thành phố.
                                      Quyết định số 10 (năm 1998) của chính phủ nhằm ban hành Chiến lược
                                      Phát triển và Hệ thống �?ô thị đến năm 2020 đã kêu g�?i phát triển các
                                      đô thị vừa và nh�?, và ki�?m chế sự tăng trưởng của các thành phố lớn. Tuy
                                      nhiên, năm 2009, Quyết định số 445 của chính phủ nhằm cập nhật nội
                                      dung của Quyết định năm 1998 và mở rộng tầm nhìn đến năm 2050 lại
                                      chấp nhận khả năng phát triển của các siêu đô thị trên 10 triệu dân. Quan
                                      điểm hiện nay là phát triển một hệ thống đô thị, mà trong đó mỗi một đô
                                      thị đ�?u có vai trò trong n�?n kinh tế đô thị của cả nước. Tuy nhiên, những
                                      quyết định nói trên không có tính bắt buộc và chỉ được coi như những
                                      tuyên bố định hướng chiến lược.
                                      Chiến lược Phát triển Kinh tế Xã hội giai đoạn 2011 – 2020 thừa nhận
                                      đô thị hóa là đi�?u cần thiết để thúc đẩy các mục tiêu công nghiệp hóa và
                                      hiện đại hóa đất nước.




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                 Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                   5
    Hình 1.1 mô tả sự đồng hành rõ rệt của đô thị hóa và tăng trưởng kinh tế tại Việt Nam. �?ô thị
    hóa ở Việt Nam nhìn chung tương tự như Trung Quốc, Ấn �?ộ, và In-đô-nê-xia cho đến cuối
    những năm 1970, sau đó chậm lại, trong khi Trung Quốc và In-đô-nê-xia tiếp tục thúc đẩy đô
    thị hóa và tăng trưởng kinh tế. Gần đây, do các cải cách �?ổi Mới và các chính sách công nghiệp
    hóa theo định hướng xuất khẩu, đô thị hóa ở Việt Nam bắt đầu tăng tốc. �?ồng th�?i, Việt Nam
    cũng đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, tính theo GDP trên đầu ngư�?i. Quá trình này trùng
    khớp với sự chuyển đổi cơ cấu nhanh chóng từ n�?n kinh tế dựa vào nông nghiệp sang một n�?n
    kinh tế chú tr�?ng hơn đến công nghiệp và hoạt động theo định hướng xuất khẩu (Bảng 1.2).
    Tất cả những đi�?u này cho thấy, đô thị hóa, một chỉ số phản ánh sự chuyển đổi kinh tế, có liên
    quan đến tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam, cũng như bất kỳ nơi nào khác trên thế giới.


    Hình 1.1 �?ô thị hóa và tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam

                                                                            In(400) In(3,000) In(22,000)
                            Tốc độ đô thị hóa, %                                                                    Tăng trưởng (GDP trên đầu ngư�?i)
       80




                                                                           khổng đổi 2000 US$
        60
     %
       40
       20




                                                                                          In(50)




            1960     1970       1980          1990           2000   2010                              1960   1970        1980         1990         2000   2010
                                       năm                                                                                  năm
                              Việt Nam             Hàn Quốc                                                            Việt Nam           Hàn Quốc
                              Trung Quốc           In-đô-nê-xia                                                        Trung Quốc         In-đô-nê-xia
                              Ấn �?ộ                                                                                    Ấn �?ộ



    Nguồn: Các chỉ số Phát triển Thế giới, Ngân hàng Thế giới



    Xét đến tốc độ đô thị hóa tăng nhanh ở Việt Nam trong th�?i gian gần đây, Liên Hợp Quốc đã
    dự báo rằng đến năm 2040, dân số đô thị tại Việt Nam sẽ vượt quá dân số nông thôn (Liên Hợp
    Quốc, 2008). Nhận thức rõ tầm quan tr�?ng của những chuyển đổi đô thị và kinh tế sẽ xảy ra
    trên diện rộng tại Việt Nam, chính phủ đã đưa ra một Chiến lược Phát triển Kinh tế Xã hội
    mới cho giai đoạn 2011-2020 với mục tiêu tiếp tục thúc đẩy công nghiệp hóa và hiện đại hóa,
    song song với phát triển nhanh và b�?n vững. Chiến lược này cũng thúc đẩy sự bình đẳng giữa
    các nhóm dân cư trong cả nước, hướng tới một tương lai trong đó công nghiệp đóng vai trò chủ
    yếu và phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nói tóm lại, tr�?ng tâm của chiến lược là tập
    trung vào công nghiệp hóa, hiện đại hóa, kết hợp với phát triển xã hội toàn diện.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
6     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.2 Sự thay đổi trong cơ cấu knh tế ở Việt Nam

  Ngành và giá trị đóng góp, tính 1985 (A) 1990                             2000 2008 (B) Thay đổi (B-A)
  bằng % GDP (theo giá USD
  không đổi năm 2000)                                                                             1985-2008

  Nông nghiệp                                                37,2    33,6     24,5        18,5              -18,7
  Công nghiệp                                                26,2    26,1     36,7        43,2               16,9
       (riêng ngành sản xuất chế tạo)                        15,9    13,9     18,6        25,2                9,3
  Dịch vụ                                                    37,0    40,3     38,7        38,3                1,3
  Tổng cộng                                                 100,0 100,0 100,0           100,0                 0,0
Nguồn: Các chỉ số Phát triển Thế giới, Ngân hàng Thế giới




  Hộp 1.1 Chiến lược Phát triển kinh tế xã hội giai đoạn 2011-2020
  Chiến lược Phát triển KTXH mới tiếp tục thúc đẩy công nghiệp hóa và hiện đại hóa, tăng trưởng nhanh và
  b�?n vững; tiến bộ xã hội bình đẳng; đồng th�?i hướng tới một tương lai theo định hướng xã hội chủ nghĩa,
  trong đó công nghiệp đóng vai trò chủ yếu. Chiến lược cũng hướng tới sự phát triển, đổi mới sáng tạo, tăng
  trưởng và tái cơ cấu n�?n kinh tế. Các ưu tiên chính gồm có:
  Cải tiến quản lý n�?n kinh tế thị trư�?ng theo định hướng xã hội chủ nghĩa; đảm bảo ổn định kinh tế vĩ mô;
  huy động nguồn lực một cách hiệu quả
  Phát triển và hiện đại hóa công nghiệp, đồng th�?i cải thiện chất lượng và khả năng cạnh tranh để tạo n�?n tảng
  xây dựng một quốc gia công nghiệp
  Phát triển toàn diện và hiện đại hóa nông nghiệp, đồng th�?i tăng cư�?ng tính hiệu quả và b�?n vững của ngành
  nông nghiệp
  Phát triển mạnh các ngành dịch vụ, nhất là các dịch vụ giá trị cao, có ti�?m năng phát triển khả năng cạnh
  tranh
  Nhanh chóng phát triển cơ sở hạ tầng, nhất là hạ tầng giao thông
  Phát triển các vùng mi�?n một cách hài hòa và b�?n vững, xây dựng các vùng đô thị và nông thôn mới
  Phát triển toàn diện các lĩnh vực văn hóa xã hội một cách hài hòa với phát triển kinh tế
  Phát triển mạnh các dịch vụ y tế và cải thiện chất lượng dịch vụ chăm sóc sức kh�?e
  Cải thiện chất lượng nguồn nhân lực một cách toàn diện; nhanh chóng nâng cao hoạt động giáo dục và đào
  tạo kỹ thuật
  Nhanh chóng phát triển năng lực khoa h�?c công nghệ như một yếu tố chủ chốt để phát triển công nghiệp -
  nông nghiệp nhanh và b�?n vững
  Bảo vệ và cải thiện chất lượng môi trư�?ng, chủ động giải quyết vấn đ�? biến đổi khí hậu một cách hiệu quả
  Duy trì mạnh mẽ độc lập chủ quy�?n, sự thống nhất toàn vẹn lãnh thổ, an ninh chính trị và trật tự xã hội; mở
  rộng các quan hệ ngoại giao, tích cực hội nhập và cải thiện vị thế của Việt Nam trên trư�?ng quốc tế.




                                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                     7
    1.1.2 �?ô thị hóa tại Việt Nam là 5 yếu tố chuyển đổi
    Chương này sẽ xem xét hệ thống đô thị của Việt Nam một cách tổng quát, thay vì chỉ tập trung
    vào một vài thành phố hoặc những ví dụ nh�? nhặt. �?ây là một phân tích định lượng sử dụng
    nhi�?u số liệu, được hỗ trợ bằng việc đối chiếu, so sánh với các quốc gia tương đồng như Trung
    Quốc, Ấn �?ộ và Hàn Quốc tại các th�?i điểm khác nhau của quá trình đô thị hóa và phát triển
    kinh tế xã hội, đồng th�?i đúc kết những bài h�?c kinh nghiệm thực tế của các quốc gia này.
    �?ô thị hóa bao gồm những chuyển đổi v�? chức năng và không gian cần thiết để tăng trưởng và
    phát triển dài hạn. Tốc độ và hình thức đô thị hóa luôn có sự liên hệ mật thiết với tính lưu động
    của các thị trư�?ng sản xuất và mức độcung cấp các dịch vụ cơ bản. Vì đô thị hóa có sự khác nhau
    tùy theo mức độ phát triển kinh tế ở các nước nên những thay đổi của đô thị hay chuyển đổi
    cơ cấu kinh tế xã hội ở các nước cũng khác nhau. Khi xây dựng n�?n tảng thể chế để thúc đẩy thị
    trư�?ng sản xuất có tính linh hoạt và các dịch vụ xã hội tiến bộ, một số nước có thể đạt kết quả
    sớm hơn và đô thị hóa nhanh hơn do đem lại các đi�?u kiện thuận lợi được doanh nghiệp và lực
    lượng lao động đánh giá cao. Vì vậy, đi�?u quan tr�?ng là phải hiểu rõ các hình thái chuyển đổi
    cơ cấu và chức năng cụ thể trong quá trình đô thị hóa của các quốc gia. Chương này sẽ xem xét
    đô thị hóa theo 5 đặc điểm chuyển đổi. Thông qua đánh giá 5 phương diện chuyển đổi này, ta
    có thể hiểu rõ hơn mức độ cũng như hình thái đô thị hóa, chức năng của các đô thị, và bối cảnh
    kinh tế xã hội trong danh mục các hoạt động đầu tư cho đô thị.


    Hình 1.2 Khung phân tích: 5 chuyển đổi (hoặc chuyển biến)




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
8    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Năm chuyển đổi, hay chuyển biến (xem Hình 1.2), gồm có những thay đổi v�? quản lý hành
chính, không gian, kinh tế, dân số và phúc lợi, xảy ra trong toàn bộ hệ thống đô thị của Việt
Nam. Sự chuyển đổi đầu tiên – chuyển đổi “hành chính�? – liên quan đến những chính sách,
thể chế và thực tiễn quản lý của Trung ương với đô thị hóa (như vấn đ�? liên quan chính sách
phân cấp), chuyển đổi này có ảnh hưởng rõ rệt đến bốn chuyển đổi còn lại. Một trong những
yếu tố của sự chuyển đổi hành chính là việc phân loại đô thị, một trong những tr�?ng tâm chính
được phân tích trong chương này. Sự chuyển đổi �?không gian�? nghĩa là đô thị hóa được xem
xét từ khía cạnh không gian, và tập trung vào những thay đổi trong sử dụng đất khi đô thị hóa
diễn ra. Sự thay đổi “kinh tế�? đ�? cập đến tính chất và sự biến đổi trong các hoạt động kinh tế
có vai trò dẫn dắt quá trình đô thị hóa, do đó, đây cũng thư�?ng là yếu tố thúc đẩy các chuyển
đổi khác. �?iểm cốt lõi trong chương này là những bằng chứng định lượng vững chắc cho thấy
sự chuyển đổi kinh tế kéo theo những chuyển đổi khác như thế nào (và ngược lại). Sự chuyển
đổi “dân số�? đ�? cập đến những thay đổi kinh tế xã hội do những biến đổi v�? kinh tế và tổ chức
không gian gây ra (và ngược lại) trong quá trình đô thị hóa ở Việt Nam. Sự chuyển đổi “phúc
lợi�? – có tương quan mật thiết đến những thay đổi v�? kinh tế, không gian, hành chính và dân
số – đ�? cập đến tiến trình đô thị hóa ở Việt Nam có cải thiện đi�?u kiện sống cho ngư�?i dân hay
không, nhất là đối với những ngư�?i ít được ưu tiên.
1.1.3 Các định nghĩa thống kê được sử dụng cho mục đích phân tích và những
    hạn chế
Chủ yếu các phân tích trong chương này dựa trên việc so sánh đối chiếu các số liệu tổng đi�?u
tra của năm 1999 và 2009. Một số tỉnh/thành được tái phân loại trong giai đoạn từ năm 2003
đến năm 2007, do vậy, phải đi�?u chỉnh các nhóm tỉnh/thành năm 1999 cho tương ứng với
phân nhóm trong tổng đi�?u tra năm 2009. �?ể đảm bảo tính tương thích trong các số liệu hỗn
hợp (dữ liệu bảng), chương này sẽ sử dụng các định nghĩa thống nhất v�? địa lý và ranh giới hành
chính cho giai đoạn 1999 đến 2009 (chi tiết xem trong Phụ lục 1A ở cuối chương).
Sự phân chia giữa nông thôn với đô thị được thể hiện rõ ràng và có tính hệ thống trong tổng
đi�?u tra dân số, nhưng thông tin v�? các khu vực cụ thể ở cấp xã/huyện không được rõ ràng như
vậy. Với những trư�?ng hợp này, tác giả đã sử dụng các thước đo thay thế (proxy) và các bộ số
liệu chưa được tổng hợp do các cơ quan khác nhau của chính phủ thu thập vào các th�?i điểm
khác nhau.
Ngoài dân số và diện tích đất, ở cấp huyện không thu thập được số liệu nào khác. Do đó, phần
lớn số liệu của loại đô thị và khoảng cách phân theo năm nhóm, nhất là trong các phân tích v�?
sự thay đổi kinh tế, dân số và phúc lợi, đ�?u được xây dựng từ số liệu cấp tỉnh cùng với các hệ
số quy đổi theo tỷ tr�?ng.1 Cần lưu ý điểm này và tiếp nhận các kết quả phân tích trong chương
này. Mặc dù vậy, các kết quả phân tích ở đây hoàn toàn nhất quán với các nghiên cứu khác và


1
     Ví dụ như, tổng số việc làm tại thành phố Huế được tính bằng cách lấy tổng số lao động có việc làm tại tỉnh Thừa Thiên Huế nhân với tỷ
     lệ dân số thành phố Huế/tổng dân số cả tỉnh. Sau đó, các số liệu cấp thành phố như vậy sẽ được tổng hợp lại cho từng phân nhóm đô thị.




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                               Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                              9
     tương đồng với các nghiên cứu thí điểm nhằm mục đích so sánh đối chiếu giữa các quốc gia do
     Sáng kiến �?ánh giá �?ô thị hóa của Ngân hàng Thế giới tiến hành.


     1.2 �?ô thị hóa là sự chuyển đổi v�? hành chính và không gian:
         diện tích đô thị mở rộng nhanh chóng
     1.2.1 Hệ thống phân loại đô thị
     Hệ thống phân loại đô thị của Việt Nam, ban hành năm 2001 và cập nhật năm 2009 theo Nghị
     định 42/2009/N�?-CP, là một phần quan tr�?ng trong các chính sách và công tác quản lý đô
     thị ở Việt Nam. Hệ thống này chia các trung tâm đô thị thành 6 cấp dựa theo mức độ của hoạt
     động kinh tế, phát triển không gian đô thị, dân số, mật độ dân số, và đi�?u kiện cơ sở hạ tầng.
     Các đặc điểm chính của hệ thống phân loại vùng mi�?n và phân loại đô thị được mô tả trong
     Hình 1.3 và Bảng 1.3.
     Hà Nội và Hồ Chí Minh là hai đô thị đặc biệt của cả nước. Theo các tiêu chí phân loại, hai
     thành phố này vượt xa các đô thị loại I trong hệ thống thứ bậc đô thị Việt Nam, do đó, được xác
     định là đô thị loại đặc biệt do những đóng góp đặc biệt quan tr�?ng và không thể thay thế đối
     với n�?n kinh tế và chính trị trong nước. Năm 2009, theo hệ thống phân loại đô thị, Việt Nam
     có 2 đô thị đặc biệt, 5 đô thị loại I, 12 đô thị loại II, 40 đô thị loại III, 47 đô thị loại IV thuộc
     tỉnh (thị xã), và 625 đô thị loại V là các thị trấn, thị tứ.2
     Hình 1.3 Thứ bậc hành chính vùng mi�?n và đô thị tại Việt Nam

                                                                        Vi t Nam




                                                                                            ành ph
                                                 T nh (58)                               tr c thu c        C P T NH
                                                                                         trung ương
                                                                                             (2+3)




                                                   Huy n                     Qu n                        Qu n/huy n C P QU N/HUY N
          T nh l                   xã           ( nông thôn)                                   xã
                                                                           ( đô th )




            tr n,     Wards         Xã          Xã              tr n,                                       Xã           tr n,      C P
          th t                  (nông thôn) (nông thôn)       th t          Phư ng                      (nông thôn)    th t
         (đô th )     (urban)                                (đô th )                                                 (đô th )   PHƯ NG/XÃ

     Nguồn: Urban Solutions (2011)

     2
              �?ây là danh sách theo hệ thống phân loại chính thức năm 2009. Năm 2010 đã có một số thay đổi, nhưng để tương thích với các bộ số
              liệu khác trong báo cáo này, tác giả vẫn sử dụng danh sách của năm 2009.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
10       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.3 Tỷ lệ dân số đô thị và sức mạnh kinh tế của các đô thị đặc biệt, các đô thị loại
1, 2, 3 và 4 tại Việt Nam, năm 2009

   Mô tả                          % /cả nước                        Dân số % /                        GDP % /cả nước
                                     Dân số                      cả đô thị nước                        Triệu đồng

 Cả nước                    85.846.897       100,0%         25.436.896         100,0%          1.860.296.198             100,0%

 Các đô thị đặc biệt       13.614.773        15,9%          8.612.920          33,9%            567.505.959              30,5%

 Các đô thị loại 1         5.286.453         6,2%           3.106.983          12,2%            128.554.679              6,9%

 Các đô thị loại 2         3.538.283         4,1%           2.812.254          11,1%              96.993.428             5,2%

 Các đô thị loại 3 (B) 5.354.288             6,2%           3.986.014          15,7%            105.498.464              5,7%

 Các đô thị loại 4 (C) 3.522.553             4,1%           1.739.495          6,8%               55.980.660             3,0%

 % Dân số tại các đô thị đặc biệt, đô thị loại 1, 2, 3 và 4/tổng dân số cả nước                                          36,5%

 % Dân số đô thị tại các đô thị đặc biệt, đô thị loại 1, 2, 3 và 4/tổng dân số đô thị của cả nước                        79,6%

 % GDP của các đô thị đặc biệt, đô thị loại 1, 2, 3 và 4/tổng GDP của cả nước                                            51,3%

Chú thích:
1.    Số liệu cho các vùng đô thị dưới cấp tỉnh là số liệu ước tính, vì chỉ có số liệu cấp tỉnh.
2.    Không tính thị trấn Hòa Bình thuộc huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An, vì đô thị loại 3 này không có số liệu dân số.
3.    Không tính các đô thị loại 4 dưới cấp huyện, cụ thể là: thị trấn Cam �?ư�?ng hiện thuộc tỉnh Lào Cai; Bình �?ịnh thuộc huyện An Nhơn,
      tỉnh Bình �?ịnh; Bồng Sơn thuộc huyện Hoài Nhơn, tỉnh Bình �?ịnh; Phú Phong thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh Bình �?ịnh; Liên Nghĩa
      thuộc huyện �?ức Tr�?ng, tỉnh Lâm �?ồng; Hát Lót thuộc huyện Mai Sơn, tỉnh Lâm �?ồng.
4.    Các thành phố và vùng đô thị thuộc từng phân nhóm dựa trên hệ thống phân loại đô thị năm 2009.

Nguồn: Niên giám thống kê các tỉnh của Tổng cục Thống kê (TCTK).


Hệ thống hành chính của các vùng đô thị và hệ thống phân loại đô thị là cơ chế khuyến khích
các thành phố và thị xã phấn đấu để được nâng loại đô thị. Trong những năm gần đây, việc phấn
đấu để nâng loại đô thị đã trở thành một mối bận tâm lớn của các chính quy�?n địa phương,
vì các đô thị thuộc loại cao hơn sẽ được quan tâm và phân bổ ngân sách nhi�?u hơn. Coulhart,
Quang & Sharpe (2006) mô tả cách thức mà hệ thống phân loại đô thị thúc đẩy sự phát triển
và tạo ra các cơ chế khuyến khích một cách sai lầm như sau:

       “Loại V là cấp độ thấp nhất trong hệ thống phân loại đô thị và là ranh giới giữa đô thị với
       nông thôn. Hiện nay, phấn đấu để được nâng loại đô thị là một mối bận tâm lớn đối với các
       chính quy�?n địa phương, vì đô thị thuộc phân nhóm cao hơn sẽ được phân bổ ngân sách nhi�?u
       hơn. Hệ thống phân loại đô thị là một cơ chế thúc đẩy các thành phố nỗ lực để được nâng loại.
       Các thành phố thư�?ng đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng để đáp ứng tiêu chí của loại đô thị cao
       hơn, thay vì đầu tư để trực tiếp đáp ứng nhu cầu trước mắt của ngư�?i dân. Ví dụ như, một




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                               Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                           11
            thành phố hoặc thị xã có thể đầu tư mở rộng đư�?ng sá, mặc dù nhu cầu giao thông khá hạn
            chế, thay vì đầu tư mở rộng hệ thống cấp nước tập trung là lĩnh vực mà ngư�?i dân có nhu cầu
            rõ rệt.�?


     Bảng 1.4 cho thấy phân loại đô thị có thể thay đổi, khi các thành phố, thị xã được chính phủ
     phân loại lại. Ví dụ như, Cần Thơ được nâng lên đô thị loại 1 vào năm 2004, và năm 2010, Bạc
     Liêu được nâng từ đô thị loại 4 lên loại 3.
     Trong mỗi đơn vị hành chính có thể tồn tại cùng một lúc các vùng đô thị và phi đô thị. Như
     vậy, tại các quận (hoặc thị xã), thậm chí các tỉnh lỵ và/hoặc thành phố, vẫn có thể có các xã
     (nông thôn), và ngược lại. Chẳng hạn, huyện Cần Gi�? (nông thôn) thuộc thành phố Hồ Chí
     Minh vừa có các xã (nông thôn) vừa có phư�?ng Cần Thạch (đô thị).


     Bảng 1.4 Thay đổi trong phân loại đô thị từ 1999 đến 2009
                                     1999               2009              Thay đổi

       �?ô thị đặc biệt                  --                 2                   2

       Loại 1                           2                  5                   3

       Loại 2                           8                  12                  4

       Loại 3                          12                  40                 28

       Loại 4                          64                  47                 -17

       Loại 5                         518                 625                 107

       Tổng cộng                      604                 731                 127
     Chú thích:
     1.    Dựa trên các định nghĩa v�? hệ thống phân loại đô thị năm 2009.
     2.    Danh sách sửa đổi năm 2010 có 2 đô thị đặc biệt, 10 đô thị loại I (4 đô thị trực thuộc trung ương, 6 quận), 12 đô thị loại II (quận), 47
           đô thị loại III (quận), 50 đô thị loại IV (31 quận, 19 phư�?ng), và 634 đô thị loại V.

     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




       Hộp 1.2 Các tiêu chí để phân loại đô thị
       Nghị định 42/2009/N�?-CP quy định 6 nhóm tiêu chí để phân biệt giữa nông thôn với đô thị, các tiêu chí
       này được cụ thể hóa trong Thông tư 34/2009/TT-BXD. Những tiêu chí quan tr�?ng nhất gồm có:
       Chức năng đô thị: là trung tâm tổng hợp hoặc trung tâm chuyên ngành, cấp quốc gia, cấp vùng liên tỉnh, cấp
       tỉnh, cấp huyện hoặc là một trung tâm của vùng trong tỉnh; có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội
       của cả nước hoặc một vùng lãnh thổ nhất định.




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
12     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Quy mô dân số toàn đô thị đạt 4 nghìn ngư�?i trở lên.
Mật độ dân số phù hợp với quy mô, tính chất và đặc điểm của từng loại đô thị và được tính trong phạm vi
nội thành, nội thị, riêng đối với thị trấn thì căn cứ theo các khu phố xây dựng tập trung. �?i�?u này có nghĩa là
mỗi loại đô thị yêu cầu chỉ số v�? mật độ dân số khác nhau và mật độ này tính cho phần diện tích nội thị thuộc
ranh giới của toàn bộ đô thị (gồm cả đất nông thôn và đô thị).
Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp tính trong phạm vi ranh giới nội thành, nội thị, hoặc khu vực xây dựng tập
trung phải đạt tối thiểu 65% so với tổng số lao động.
Hệ thống công trình hạ tầng đô thị gồm hạ tầng xã hội và hạ tầng kỹ thuật:
Với nội thành, nội thị: các công trình hạ tầng đô thị phải được xây dựng đồng bộ và hoàn chỉnh ở mức độ
quy định cho từng loại đô thị.
Với ngoại ô và các vùng ngoại vi, mạng lưới hạ tầng phải được xây dựng đồng bộ, đáp ứng các yêu cầu bảo vệ
môi trư�?ng và phát triển đô thị b�?n vững.
Kiến trúc, cảnh quan đô thị: việc xây dựng và phát triển đô thị phải tuân thủ Quy chế Quản lý Kiến trúc �?ô
thị đã phê duyệt. Một trung tâm đô thị phải có các khu đô thị hiện đại, các tuyến phố văn minh và khu vực
công cộng, đảm bảo cuộc sống tinh thần cho ngư�?i dân; và phải có tổ hợp kiến trúc hoặc công trình điển hình,
phù hợp với môi trư�?ng và cảnh quan tự nhiên.


Bảng 1.2.1 Các tiêu chí cho đô thị từ loại 1 đến loại 5
                                                    Lo i đô th
Tiêu chí Lo i 1                 Lo i 2              Lo i 3              Lo i 4            Lo i 5
         1999          2009     1999      2009      1999     2009       1999     2009     1999       2009
 Dân s     > 1 tri u      ành     350.000 Trên        100.000 Trên      30.000 Trên       4.000      Trên
                       ph tr c đ n 1        300.000 đ n       150.000   đn      50.000    đn         4.000 dân
                       thu c      tri u dân dân       350.000 dân       100.000 dân       30.000
                       trung                          dân               dân               dân
                       ương >1              �?ô th
                       tri u dân            lo i 2 là
                                            thành
                       Tr c                 ph tr c
                       thu c                thu c
                       t nh: trên           trung
                       500.000              ương
                       dân                  ph i có
                                            s dân t
                                            800.000
                                            tr lên
 T l      Trên         Trên      Trên     Trên    Trên       Trên 70% Trên       Trên      Trên      Trên
 lao đ ng 90%          85% đ i 90%        80% đ i 80%        đ iv i    70%       70% đ i 60%         65% đ i
 phi                   v i các            v i các            các trung           v i các             v i các
 nông                  trung tâm          trung              tâm đô th           trung tâm           trung tâm
 nghi p                đô th              tâm đô                                 đô th               đô th
                                          th
 M tđ      15.000         ành  12.000     8.000    10.000    6.000     8.000     4.000    6.000      2.000
 dân s     ngư i/      ph tr c ngư i/     ngư i/ ngư i/      ngư i/ km2ngư i/    ngư i/   ngư i/     ngư i/
           km2         thu c   km2        km2 ho c km2                 km2       km2      km2        km2
                       trung              10.000
                       ương:              ngư i/
                       12.000             km2 n u
                       ngư i/             là thành
                       km2                ph tr c
                                          thu c
                       Tr c               trung
                       thu c                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                       t nh:
                       10.000
                                          ương
                                                    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                  13
                       ngư i/
                       km2
                              500.000                 ương
                              dân                     ph i có
                                                      s dân t
                                                      800.000
                                                      tr lên
        T l      Trên         Trên      Trên          Trên    Trên          Trên 70% Trên           Trên      Trên         Trên
        lao đ ng 90%          85% đ i 90%             80% đ i 80%           đ iv i    70%           70% đ i 60%            65% đ i
        phi                   v i các                 v i các               các trung               v i các                v i các
        nông                  trung tâm               trung                 tâm đô th               trung tâm              trung tâm
        nghi p                đô th                   tâm đô                                        đô th                  đô th
                                                      th
        M tđ       15.000        ành     12.000       8.000       10.000 th
                                                                  Lo i đô 6.000         8.000       4.000       6.000      2.000
        dân s    ngư 1
        Tiêu chí Lo 2 i i/               ngư 2
                              ph tr c Lo i i/         ngư i/ Lo ii/ ngư i/ km2Lo ii/
                                                                  ngư 3                 ngư 4       ngư i/      ngư 5
                                                                                                                Lo 2 ii/   ngư i/
                 km           thu c      km2          km2 ho c km2                      km2         km2         km         km2
                 1999         2009
                              trung      1999         2009
                                                      10.000 1999           2009        1999        2009        1999       2009
                              ương:                   ngư i/
        Dân s                    ành
                    > 1 tri u 12.000 350.000          Trên u 100.000 Trên
                                                      km2 n                             30.000      Trên        4.000      Trên
                              ph tr c đ n 1
                              ngư i/                  300.000 đ n
                                                      là thành              150.000 đ n             50.000      đn         4.000 dân
                              thu
                              km2 c      tri u dân    dân tr c 350.000 dân
                                                      ph                                100.000     dân         30.000
                              trung                   thu c       dân                   dân                     dân
                              ương
                              Tr c >1                 �?ô th
                                                      trung
                              tri dân
                              thuuc                   lo i 2 là
                                                      ương
                              t nh:                   thành
                              Tr c
                              10.000                  ph tr c
                              thu i/
                              ngư c                   thu c
                              t nh:
                              km2 trên                trung
                              500.000                 ương
        H th ng Có h          dân
                              Có h       Có h         Các có
                                                      ph i trung H th ng Có các h H th ng           Có các h    H th ng Như quy
        cơ s h th ng          th ng      th ng        s dân t đư c xây th ng h đư c xây
                                                      tâm đô                                        th ng h     cơ s h đ nh năm
        t ng kinh toàn        toàn di n, toàn di n,   800.000 d ng
                                                      th có cơ              t ng đơn d ng           t ng đơn    t ng đã 2009 v i
        t xã h i(*) di n      đ ng b     đ ng b       tr hlên
                                                      s           tương đ i l , d n     tương đ i   l ,d n      có nhưng đô th
                    đ ng b                            t ng đã đ y đ                 n đ yđ
                                                                            d n ti70% Trên          d n ti n    còn nhi u lo i 4
        T l         Trên      Trên
                              Các cơ s Trên           Trên
                                                      đư c xây Trên         Trên                    Trên ng
                                                                                                    t iđ        Trên
                                                                                                                h n ch    Trên
        lao đ ng 90%                                                        t iiđ ng b 70%
                              85%
                              công đ i 90%            80%
                                                      d ngđmi t 80%         đ v i                   70% đ i
                                                                                                    b           60%       65% đ i
        phi                   v i các
                              nghi p                  phi các
                                                      v n và                Cáctrung
                                                                            các cơ s                v i các               v i các
        nông                  trung tâm
                              m i ph i                trung i
                                                      ti n t                tâm
                                                                            côngđô th               trung tâm
                                                                                                    Các cơ s              trung tâm
        nghi p                đô th
                              s d ng                  tâm đô
                                                      hoàn toàn             nghi p m i              đô th
                                                                                                    công                  đô th
                              công                    th
                                                      đ ng b                ph i s                  nghi p
                                                                                                    m i ph i
        M tđ        15.000    nghành     12.000       8.000       10.000 d ng công 8.000
                                                                            6.000                   4.000ng
                                                                                                    s d         6.000      2.000
        dân s       ngư i/    s ch,tr c ngư i/
                              ph các                                        ngư s km
                                                      ngư cơ s ngư i/ ngh i/ ch, 2ngư i/
                                                       Các i/                                       ngư i/
                                                                                                    công        ngư i/     ngư i/
                    km2       cơ s ccũ km2
                              thu                      công
                                                      km2 ho c km2          các cơ s cũkm2          km2         km2        km2
                              ph i                     nghi p               ph i trang b            ngh
                              trung                   10.000                                        s ch, các
                              trang b
                              ương:                    m i ph i
                                                      ngư i/                các thi t b
                              các thi t                                     gi m thi u              cơ s cũ
                              12.000                   s 2 u
                                                      kmdnng                                        ph i
                              b gi i/
                              ngư m                   là thành
                                                       công ngh             tác đ ng
                              thi2 u tác                                                            trang b
                              km                      ph tr c
                                                       s ch, các                                    các thi t
                              đ ng.                   thu ccũ
                              Tr c                     cơ s                                         b gi m
                                                      trung
                                                       ph i trang                                   thi u tác
                              thu c                   ương thi t
                              t nh:                    b các                                        đ ng
                              10.000                   b gi m
                              ngư i/                   thi u tác
                              km2                      đ ng

        H th gồm cả                  hội,     Các trung H th ng Có đồn H an và trạm cứu H v.v., Như quy
       (*) Baong Có hcơ sở hạ tầng xãCó h như trư�?ng h�?c, bệnh viện,các h côngth ng Có các h h�?a,th ngvà cơ sở hạ
                           Có h
        cơ s h th ng        thống th ng       tâm vụ đư c xây th
       tầng kỹ thuật như hệth ng điện, và các dịchđô công ích khác.ng h đư c xây th ng h cơ s h đ nh năm
        t ng kinh toàn    toàn di n, toàn di n, th có cơ d ng         t ng đơn d ng        t ng đơn t ng đã 2009 v i
                           đ ng
       Nguồn: Nghịdi n 42/N�?–CPb
        t xã h i(*) định             đ ng b s h             tương đ i l , d n    tương đ i l , d n   có nhưng đô th
                đ ng b                          t ng đã đ y đ         d n ti n đ y đ       d n ti n còn nhi u lo i 4
                          Các cơ s              đư c xây              t i đ ng b           t i đ ng h n ch
                          công                  d ng m t                                   b
     1.2.2 Phân bố đô thị nghi p                ph n và               Các cơ s
                          m i ph i              ti n t i              công                 Các cơ s
                                                hoàn vùng             nghi p tóm
     Sự phân bố đô thị cho các loại đô thị và toàn mi�?n được m i tắt trong Bảng 1.5, và cụ thể hóa
                          s d ng                                                           công
                                                                                           hệ p
     trong các Bảng từ 1.6 đến 1.8. Theođ ng b loại này, Việt sNam có hai nghithống đô thị song song:
                          công                   phân                 ph i
                                                                                           m i ph i
                          ngh                                         d ng công
                          s ch, lân                                   du s ch,             s bằng
     (i) Hà Nội và các vùngcác cận (mi�?n núi và trung ngh Bắc Bộ, �?ồng d ng sông Hồng và một
                                                Các cơ s
     phần Bắc Trung Bộ/Duyên hải mi�?n Trung), và (ii) thành b
                          cơ s cũ               công                  các cơ s cũphố Hồcông Minh và các vùng lân
                                                                                            Chí
                          ph i                                        ph i trang           ngh
                                                      p
     cận (Tây Nguyên, �?ông Nam Bộ, nghiph i bằng sông CửubLong và smộtcác
                          trang b               �?ồng
                                                m i                   các thi t              ch, phần Bắc Trung Bộ/
                          các thi tXem minh h�?a trong Hình 1.4. u     gi m thi             cơ s cũ
     Duyên hải mi�?n Trung).                     s d ng
                                                                      tác đ ng             ph i
                          b gi m                công ngh
                          thi u tác                                                        trang b
                                                s ch, các                                  các thi t
                          đ ng.
                                                cơ s cũ                                    b gi m
                                                ph i trang                                 thi u tác
                                                b các thi t                                đ ng
       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆTgi m           b NAM
14                                              thi u tác
       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                đ ng
Bảng 1.5 Phân bố đô thị trong bảng phân loại đô thị và vùng mi�?n năm 2009
Vùng/mi�?n                    Loại đô thị                       �?ặc biệt        Loại 1   Loại 2     Loại 3     Loại 4     Tổng

Mi�?n núi và trung du Bắc Bộ                                       .              .        2          7         10          19
�?B Sông Hồng                                                      1              1                                         18
                                                                                          2         11          3
Bắc Trung Bộ/Duyên hải mi�?n Trung                                 .              3                                         21
                                                                                          3          9          6
Tây Nguyên                                                        .              .                                          8
                                                                                          2          2          4
�?ông Nam Bộ                                                       1              .                                          9
                                                                                          2          3          3
�?B Sông Cửu Long                                                  .              1                                         19
                                                                                          1          9          8
Tổng cộng                                                         2              5                                         94
                                                                                         12         41         34
Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)

Quy mô đô thị trung bình vào năm 2009 và tốc độ tăng trưởng đô thị từ năm 1999 đến 2009
cho thấy một kiểu kết cấu điển hình, đó là đô thị lõi được bao quanh bởi các vùng ngoại vi. Ở
hai vùng đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long, quy mô đô thị trung bình lớn hơn nhi�?u,
vì có các thành phố lớn như Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh. Mỗi một vùng đồng bằng chiếm
khoảng 1/3 dân số cả nước (xấp xỉ 10 triệu dân).
Tốc độ tăng trưởng đô thị cũng cao hơn khá nhi�?u tại các đô thị đặc biệt và vùng lân cận. �?áng
chú ý là vùng Mi�?n núi và trung du Bắc Bộ có tốc độ tăng trưởng dân số mạnh, dù nh�? nhất
v�? quy mô đô thị. Trái lại, các đô thị thuộc các vùng mi�?n khác như Bắc Trung Bộ/duyên hải
mi�?n Trung, Tây Nguyên và �?B sông Cửu Long có tốc độ tăng trưởng dân số nh�? hơn trong
cùng th�?i kỳ. Có thể thấy xu hướng này rõ hơn trong Bảng 1.8 tổng hợp quy mô đô thị trung
bình và tốc độ tăng trưởng đô thị. Các đô thị loại 4 với quy mô nh�? và phân bố tại vùng đồi núi
hoặc duyên hải mi�?n Trung và Tây Nguyên không tăng mà giảm dân số đô thị trong vòng 10
năm trở lại đây.

Hình 1.4 Phân bố đô thị Việt Nam theo quy mô và sự tách biệt giữa mi�?n Bắc với
mi�?n Nam
                   Phân bố theo loại và quy mô đô thị, toàn quốc
      6    4
 Bậc đô thị




                                               Vinh
                                                Buôn Ma Thuột
                                                Huế
2




                                                  Nha Trang
                                                      Biên Hoa
                                                        �?à Nẵng
                                                              Hải Phòng
                                                              Cần Thơ
                                                                 Hà Nội
      0




                                                                   HCMC
               8        10              12                 14             16
                                   Dân số, 2009
                             Bậc       Các giá trị tương hợp




                                                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                           Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                    15
                    Phân bố theo loại và quy mô đô thị, mi�?n Bắc                                      Phân bố theo bậc và quy mô đô thị, mi�?n Nam
        6




                                                                                             6
                                                                                             4
        4




                                                                                       Bậc
      Bậc




                                                                                                                           Buôn Ma Thuột
                                                                                                                           Hue
                                                    Vinh                                                                     Nha Trang Hòa
                                                                                                                                  Biên




                                                                                             2
        2




                                                                                                                                     �?à Nẵng
                                                                      Hải Phòng                                                                    Cần Thơ
                                                                       Hà Nội
                                                                                                                                                       HCMC




                                                                                             0
        0




            8            10                12                    14               16             10                                       14                  16
                                     Dân số, 2009                                                                      Dân số, 2009
                              Bậc        Các giá trị tương hợp                                                  Bậc        Các giá trị tương hợp


     Chú thích: Mi�?n Bắc nằm trên vĩ tuyến 17, mi�?n Nam nằm dưới vĩ tuyến 17.
     Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa vào số liệu của Tổng cục Thống kê


     Theo quan điểm chiến lược, �?à Nẵng được lựa ch�?n trở thành cực tăng trưởng kinh tế tr�?ng yếu
     tại mi�?n Trung. Trên thực tế, tốc độ tăng trưởng của �?à Nẵng (2,6%/năm) tuy cao hơn so với
     các đô thị cùng loại (1,2% đối với các đô thị loại 1, hoặc 1,1% đối với vùng Bắc Trung Bộ/duyên
     hải mi�?n Trung), nhưng chưa đủ mạnh để dẫn dắt sự tăng trưởng của toàn vùng. Tình trạng
     giảm dân số tại các đô thị loại 4 ở mi�?n Trung cũng như dân số nông thôn ở �?à Nẵng (-1,9%)
     cho thấy, sự tăng trưởng đô thị ở �?à Nẵng chủ yếu bắt nguồn từ quá trình đô thị hóa tại chỗ (di
     cư trong khoảng cách ngắn, trong cùng một ranh giới hành chính hoặc chuyển đổi mục đích sử
     dụng đất từ nông thôn sang đô thị). Như vậy, khó có khả năng để �?à Nẵng tăng trưởng mạnh
     và nắm giữ vai trò then chốt trong hệ thống đô thị quốc gia, như Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh.
     Trên thực tế, những đô thị như Cần Thơ hay Hải Phòng có thể là những ứng viên tốt hơn cho
     vai trò động lực thúc đẩy tăng trưởng, sau Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh.

     Bảng 1.6 Quy mô đô thị trung bình năm 2009 và tốc độ tăng trưởng từ năm 1999 đến
     2009, chia theo vùng mi�?n

      Vùng/mi�?n                     Mi�?n núi �?B Sông                     Bắc Trung Bộ/ Tây Nguyên �?ông Nam Bộ �?B Sông Tổng cộng
                                    và trung du Hồng                     duyên hải mi�?n                       Cửu Long
                                    Bắc Bộ                               Trung

      Quy mô đô thị trung           85.497           583.865             186.125         160.576           1.002.202            241.999             329.203
      bình, năm 2009
      Số lượng đô thị               19        18         21                              8                 9                    19        94
      Tổng dân số đô thị            1.624.450 10.509.567 3.908.632                       1.284.609         9.019.816            4.597.981 30.945,055
      Tăng trưởng dân số            3,7%      2,6%       1,1%                            1,4%              3,3%                 1,2%      2,4%
      đô thị hàng năm trong
      th�?i kỳ 1999 - 2009, %




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
16     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.7 Quy mô đô thị trung bình năm 2009 và tốc độ tăng trưởng đô thị từ năm 1999
đến 2009, theo loại đô thị
Loại đô thị           �?ặc biệt      Loại 1           Loại 2        Loại 3        Loại 4         Tổng

Quy mô đô thị trung   6.807,387     1.057.291        294.857       134.743       87.679         329.203
bình, năm 2009

Số lượng đô thị       2             5                12            41            34             94

Tổng dân số đô thị    13.614.773    5.286.453        3.538.283     5.524.460     2.981.086      30.945.055

Tăng trưởng dân số
đô thị hàng năm trong 3,0%          1,2%             2,8%          2,6%          1,1%           2,4%
th�?i kỳ 1999 - 2009, %



Bảng 1.8 Quy mô đô thị trung bình năm 2009 và tăng trưởng đô thị trong th�?i kỳ
1999 – 2009, theo vùng mi�?n và loại đô thị
                                         �?ô th    �?ô th            �?ô th         �?ô th          �?ô th
                                         đ c bi t lo i 1           lo i 2        lo i 3         lo i 4
                          Quy mô đô th                             231.178       76.639         62.562
 Mi n núi và              trung bình
 trung du B c B           Tăng trư ng                              3,1%          3,7%           4,1%
                          đô th
                          Quy mô đô th   6.451.909 1.837.173       231.008       141.198        68.430
 �?B Sông H ng             trung bình
                          Tăng trư ng    2,4%        0,9%          1,7%          5,3%           1,9%
                          đô th
 B c Trung B /            Quy mô đô th               501,182       301.230       121.197        68.438
 Duyên h i                trung bình
 mi n Trung               Tăng trư ng                2,0%          2,3%          0,2%           -2,7%
                          đô th
                          Quy mô đô th                             265.711       175.867        100.364
 Tây Nguyên               trung bình
                          Tăng trư ng                              2,7%          2,2%           -0,9%
                          đô th
                          Quy mô đô th
                          trung bình     7.162.864                 498.716       149.425        137.082
 �?ông Nam B               Tăng trư ng
                          đô th          3,5%                      3,9%          1,3%           0,8%
                          Quy mô đô th               1.945.735     181.367       171.559        115.856
 �?B Sông C u Long         trung bình
                          Tăng trư ng                0,7%          1,4%          1,5%           1,6%
                          đô th




                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                              17
     Hình 1.5 Các vùng không gian có những thay đổi v�? dân số đô thị từ năm 1999 đến 2009
     Các vùng và vị trí các loại đô thị khác nhau                                     Dân số đô thị thay đổi giữa năm 1999 và 2009

                                                            TRUNG QU�?C                                                                            TRUNG QU�?C
                                                               CHINA                                                                                 CHINA




                                                 HA NOI                                                                              HA NOI




           LÀO                                                                                 LÀO
           LAOS                                                                                LAOS




           TH�?I LAN                                                    BIỂN �?ÔNG               TH�?I LAN                                                        BIỂN �?ÔNG
           THAILAND                                                     EAST SEA               THAILAND                                                         EAST SEA

                                                                                        CHÚ TH�?CH
                                                                                        �?ô thị
       CHÚ TH�?CH                                                                               �?ô thị loại 1
       Regions                                                                                 �?ô thị loại 2
          �?B Sông Hồng                Cao nguyên                                               �?ô thị loại 3
          Mi�?n núi và trung du        �?ông nam bộ                                              �?ô thị loại 4
          Bắc bộ
          Bắc trung bộ và             �?B Sông Mê kông                                   Dân số đô thị thay đổi %
          Duyên hải                                                                     (so với dân số trung bình cả nước)
          Cảng                                                                                 87% đến 50% thấp hơn
                                  �?ô thị
          Cao nguyên
          �?ông nam                    �?ô thị loại 1                                            49% đến 0% thấp hơn
          �?ư�?ng sắt                   �?ô thị loại 2                                            1% đến 50% cao hơn
          Ranh giới quốc gia          �?ô thị loại 3                                            51% đến 100% cao hơn
          Ranh giới tỉnh              �?ô thị loại 4
                                                                                              101% đến 335% cao hơn
                                 CAM PU CHIA                                            Dân số trung bình cả nước – 40.7
                                  CAMBODIA                                                                                   CAM PU CHIA
                                                                                                                              CAMBODIA




                                                                                                                                              HO CHI MINH CITY

                                                          HO CHI MINH CITY




                                                              0   50   100   200 km                                                                  0    50     100   200 km




     Nguồn: Urban Solutions (2011)

     Có thể dự đoán rằng dân số đô thị chủ yếu tập trung tại các thành phố lớn. Như Bảng 1.3.1
     trong Hộp 1.3 cho thấy, khi đô thị hóa tại Hàn Quốc tăng từ 37% năm 1960 lên 96% vào năm
     2005, tỷ lệ dân cư sinh sống ở các thành phố và đô thị trên 1 triệu dân cũng tăng từ 39% lên 51%.
     Tỷ lệ dân cư sống tại vùng thủ đô (Seoul và các vùng ngoại ô) tăng từ 21% lên 48%. �?ồng th�?i,
     các cụm đô thị cũng nhanh chóng xuất hiện xung quanh hai tâm điểm (đô thị lõi) là Seoul và
     vùng đô thị Busan (xem Hình 1.3.1 trong Hộp 1.3). Sự tập trung dân cư và các hoạt động kinh
     tế tại các cụm đô thị lõi là một kết quả cân bằng, xuất phát từ thực tế là tất cả các bên tham gia
     thị trư�?ng đ�?u muốn có những địa điểm tốt nhất để tăng tối đa lợi nhuận kinh tế đồng th�?i giảm




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
18     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
tối đa các chi phí kinh tế trong hoạt động của h�?. Do vậy, cần định hướng các chính sách công
để tạo ra một sân chơi bình đẳng cho các thị trư�?ng yếu tố sản xuất linh hoạt, để những lợi ích từ
quá trình tích tụ và phát triển đô thị được chia sẻ giữa các bên tham gia thị trư�?ng, thay vì chia
sẻ bất hợp lý chủ yếu vào tay những kẻ trục lợi.

 Hộp 1.3 Các mô hình đô thị hóa ở Hàn Quốc
 Bảng 1.3.1 Tiến trình đô thị hóa và phân bố quy mô đô thị ở Hàn Quốc

    Nhóm/loại                                             1960          1970        1980                   1990    2000 2005
    Tỷ lệ dân số đô thị                                   36,8%         50,2%       69,7%                  82,6%   93,9% 95,7%

    % dân số trong vùng thủ đô                            20,8%         28,2%       35,5%                  42,8%   46,2% 48,1%

                           Trên 1 triệu dân               39,2%         5,8%        54,4%                  57,6%   51,4% 51,5%

                           500.000 – 1 triệu dân 7,2%                   4,1%        5,3%                   8,5%    15,6% 15,3%
    Loại đô thị
    theo quy               200,000-500,000 dân 10,3%                    7,5%        12,8%                  12,4%   17,0% 18,9%
    mô dân số
                           50,000-200,000 dân             20,0%         20,4%       14,0%                  11,3%   11,0% 9,9%

                           20,000-50,000 dân              19,6%         13,5%       9,3%                   6,4%    2,5%   2,2%

                           Dưới 20.000 dân                3,5%          80,0%       4,2%                   3,8%    2,5%   2,3%
 Chú thích: Tổng số dân sinh sống tại các thành phố và đô thị, theo các quận hành chính
 Nguồn: Park và cộng sự (2011)

 Hình 1.3.1: Các vùng không gian tập trung dân cư đô thị tại Hàn Quốc
  1960                      1970                       1980




  1990                      2000                       2005




                                                                                  Chú Thích
                                                                                     �?t hơn 20,000
                                                                                     20,000 - 50,000
                                                                                     50,000 - 200,000
                                                                                     200,000 - 500,000
                                                                                     500,000 - 1,000,000
                                                                                     Nhi�?u hơn 1,000,000

    Nguồn: Park và cộng sự (2011)




                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                              Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                 19
     Hộp 1.4 Phân cấp, phân quy�?n ở Việt Nam
     Kể từ những năm 1990 trở v�? sau, các đô thị ngày càng trở thành yếu tố quan tr�?ng hơn trong tổ chức xã hội
     Việt Nam. Các tỉnh đóng vai trò chủ chốt trong quá trình phát triển này và quy�?n tự chủ, cũng như vai trò và
     nguồn lực của các tỉnh so với chính phủ trung ương ngày càng được mở rộng. Ở Việt Nam, tr�?ng tâm phân
     cấp phân quy�?n là từng bước chuyển giao quy�?n lực và thẩm quy�?n cho chính quy�?n cấp tỉnh, mà trong đa số
     trư�?ng hợp, chính là đại diện cho một cấp chính quy�?n mà các thành phố thuộc hệ thống đô thị Việt Nam
     tồn tại trong phạm vi đó.

     Từ quan điểm luật pháp, chính quy�?n địa phương chính là hiện thân của Nhà nước tại cấp địa phương. Ngân
     sách của các tỉnh chính là những bộ phận của ngân sách nhà nước, và trên nguyên tắc, ngân sách này chỉ phục
     vụ mục đích thực thi tại địa phương các kế hoạch được xác định ở cấp quốc gia.

     Dưới đây là ba lĩnh vực phân cấp được coi là quan tr�?ng đối với quá trình đô thị hóa tại Việt Nam.

     Thẩm quy�?n lập, thẩm định và phê duyệt quy hoạch (bao gồm Kế hoạch Phát triển kinh tế xã hội và Quy
     hoạch Xây dựng tổng thể). Luật Quy hoạch �?ô thị năm 2009 quy định các đơn vị cấp tỉnh có thẩm quy�?n
     lập quy hoạch xây dựng tổng thể chung cho các thành phố lớn ngoại trừ Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh,
     quy hoạch hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật của các thành phố trực thuộc Trung ương, và các quy hoạch chức
     năng và quy hoạch xây dựng chi tiết của các khu vực gồm hai quận/huyện trở lên.

     Thẩm quy�?n hoạt động tài chính (bao gồm thu ngân sách tỉnh, chi tiêu và quyết định đầu tư). Thẩm quy�?n tài
     chính bị giới hạn ở khả năng quyết định thu và chi ngân sách của các tỉnh. Chi ngân sách chủ yếu tập trung
     vào đầu tư và các hoạt động thư�?ng xuyên. Thu ngân sách chủ yếu từ thuế, lệ phí, phí, các khoản cho vay và
     cấp phát từ chính phủ trung ương. V�? thuế suất, không một đơn vị hành chính nào có thẩm quy�?n quy định
     thuế suất cho các sắc thuế được xác định trong Luật thuế. Vì vậy, thẩm quy�?n thu ngân sách bị giới hạn ở chỗ
     các tỉnh không có quy�?n tự do quyết định mức phí, lệ phí, cấp phát từ chính phủ, và các khoản vay.

     Thẩm quy�?n quản lý đất đai: thẩm quy�?n quản lý đất đai của các tỉnh và huyện bị giới hạn ở việc (i) xem xét
     và phê duyệt quy hoạch sử dụng đất, (ii) cấp đất và cho thuê đất; chuyển đổi sử dụng đất và (iii) giá đất. Năm
     2003, Luật �?ất đai mới được ban hành, thay thế Luật �?ất đai 1993 và thay đổi một số điểm liên quan đến
     thẩm quy�?n quản lý đất đai của Ủy ban Nhân dân (UBND) cấp tỉnh và huyện:

        �?iểm sửa đổi đầu tiên là bổ sung các quy định v�? giá đất, theo đó chính phủ có thẩm quy�?n định giá đất
        cho các vùng mi�?n, và dựa trên cơ sở đó, chính quy�?n tỉnh có thể quy định giá đất trong tỉnh và công bố
        rộng rãi vào ngày 1 tháng 1 hàng năm.
        V�? quy hoạch sử dụng đất, Luật sửa đổi đã bổ sung một quy định yêu cầu Quy hoạch sử dụng đất do
        UBND tỉnh lập phải được gửi đến Hội đồng Nhân dân trước, sau đó trình Thủ tướng Chính phủ phê
        duyệt.
        V�? cấp đất, Luật sửa đổi quy định, UBND tỉnh có quy�?n cấp và cho các tổ chức thuê đất, UBND huyện
        có quy�?n cấp và cho các cá nhân thuê đất; UBND xã/phư�?ng có quy�?n cho thuê đất cho các mục đích sử
        dụng công cộng.
        V�? chuyển đổi sử dụng đất, UBND tỉnh có quy�?n quyết định chuyển đổi sử dụng đất của các tổ chức, hộ
        gia đình cá nhân tại các khu vực nội đô, UBND huyện có quy�?n quyết định chuyển đổi sử dụng đất cho
        các hộ gia đình cá nhân tại các khu vực đô thị khác.




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
20   Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
1.2.3 Chuyển đổi không gian
Các đặc điểm mật độ dân số đô thị thư�?ng tuân theo xu hướng phân bố quy mô đô thị (xem
sự phân tách thành thị-nông thôn được thể hiện trong Bảng 1.9 và 1.10). Các cụm đô thị lớn
ở �?ông Nam Bộ và đồng bằng sông Hồng và các thành phố lớn thư�?ng có mật độ dân số cao
hơn, trong khi các vùng mi�?n khác có mật độ dân số khá thấp. Khi tìm hiểu kỹ hơn, mật độ dân
số nông thôn khá thấp khi phân loại theo vùng mi�?n hoặc loại đô thị, nhưng mật độ đô thị lại
rất cao đối với các đô thị đặc biệt. Ví dụ như, ở mi�?n �?ông Nam Bộ đông đúc và hai thành phố
lớn nhất nước, cũng là hai đô thị đặc biệt của cả nước, mật độ dân số đô thị cao gấp khoảng 10
lần so với các khu vực nông thôn.
Có những khác biệt đáng kể trong đặc điểm mật độ dân số tại khu vực thành thị và nông thôn,
dù ở trong cùng một thành phố. Nhìn chung, đối với các vùng mi�?n trong cả nước, tổng mật
độ dân số đô thị liên tục gia tăng trong mư�?i năm qua, cùng với mật độ dân số ở các khu vực
ngoại ô thành phố, nhưng mật độ dân số đô thị tại các vùng mi�?n đ�?u đang giảm, ngoại trừ Bắc
Trung Bộ, duyên hải mi�?n Trung và �?ông Nam Bộ.
Khi phân tách các thay đổi v�? mật độ đô thị thành những thay đổi ở khu vực đô thị và khu
vực nông thôn trong phạm vi ranh giới của cùng một thành phố, và so sánh với những thay
đổi v�? quy mô quỹ đất, có thể thấy rằng, mật độ dân số đô thị tại các thành phố giảm, chủ yếu
là do chuyển đổi quá nhi�?u đất nông thôn thành đất đô thị (mà thực chất là vượt xa yêu cầu
tăng trưởng dân số của thành phố). �?áng chú ý hơn, mi�?n Tây Nam Bộ là nơi duy nhất có sự
gia tăng rõ ràng v�? mật độ dân số đô thị, chủ yếu là do tỷ lệ mở rộng đất đô thị ở đây thấp nhất
trong tất cả các vùng mi�?n.
Những khác biệt v�? sự thay đổi mật độ dân số đô thị giữa các vùng mi�?n trong th�?i kỳ 1999 –
2009 lớn hơn so với những khác biệt giữa các loại đô thị (Bảng 1.9 so với Bảng 1.10). �?i�?u này
cho thấy, sự thay đổi không gian đô thị được quyết định bởi những tài nguyên sẵn có và đặc
trưng cho khu vực, không phải bởi cấp loại đô thị (hay vị trí của đô thị trong hệ thống phân bố
quy mô đô thị trong bối cảnh phi không gian). Ví dụ như, đồng bằng sông Hồng (Hà Nội) và
�?ông Nam Bộ (TP Hồ Chí Minh) có những xu hướng trái ngược nhau v�? mật độ dân số đô
thị (tỷ lệ tăng mật độ dân số đô thị hàng năm tại đồng bằng sông Hồng là 1,9%, so với 2,6% tại
�?ông Nam Bộ), mặc dù tỷ lệ tăng trưởng dân số đô thị tương tự nhau (4,4% so với 3,7%). Sự
khác biệt chính bắt nguồn từ mật độ chuyển đổi sử dụng đất nông thôn thành đất đô thị (8,4%
tại đồng bằng sông Hồng so với 0,9% tại �?ông Nam Bộ). Sự khác biệt này có thể được giải
thích bằng nhi�?u yếu tố. Việc mở rộng ranh giới thủ đô Hà Nội trong th�?i gian gần đây có thể
là một nguyên nhân. Quan tr�?ng hơn, như phần sau sẽ trình bày chi tiết, chính là sự chuyển đổi
kinh tế nhanh chóng ở Hà Nội và vùng đồng bằng sông Hồng với xu hướng tiến tới các ngành
sản xuất công nghiệp, và đi�?u này đã góp phần làm tăng nhu cầu đối với đất đô thị




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                            Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                     21
     Bảng 1.9 Số liệu thống kê dân số đô thị năm 2009 và những thay đổi theo vùng mi�?n
     trong th�?i kỳ 1999 – 2009
                                       Mi n núi   �? ng      B c Trung        �?ông      �?B
                                       và trung   b ng      B / Duyên Tây              sông    T ng
       Vùng/mi n                       du         sông      h i mi n  Nguyên Nam       C u
                                                                             B                 c ng
                                       B cB       H ng      Trung                      Long
       T ng m t đ dân s
                                       10,3       19,2      18,5      5,7      33,6    12,1    21,3
       đô th , 2009, ngư i/ha
       M t đ đô th (a)                 28,5       70,4      33,0      16,7     96,6    27,2    62,5
       M t đ nông thôn (b)             5,0        11,7      10,8      2,3      9,1     5,7     9,2
       (a/b), %                        572,3%     599,7%    306,8%    716,7%   1059,1% 474,1% 679,3%
       T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
       T ng m t đ
                                       3,1%       1,1%      2,0%      1,6%     3,5%    1,4%    2,1%
       dân s đô th
       Tăng trư ng m t đ đô th         -1,6%      -1,9%     0,9%      -2,4%    2,6%    -2,9%   -0,4%
       Tăng trư ng m t đ nông thôn 3,4%           0,3%      -0,3%     0,5%     3,8%    0,1%    1,4%
       T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
       T ng dân s đô th                3,7%       2,6%      1,1%      1,4%     3,3%    1,2%    2,4%
       Tăng trư ng đô th               3,4%       4,4%      3,3%      2,5%     3,7%    5,4%    4,1%
       Tăng trư ng nông thôn           3,1%       1,2%      - 3,6%    0,0%     3,2%    -1,8%   0,8%
       T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
       T ng di n tích đ t đô th        -0,3%      1,2%      -1,8%     -1,5%    -0,8%   -0,1%   -0,3%
       Tăng trư ng đô th               3,2%       8,4%      2,4%      3,4%     0,9%    9,8%    5,6%
       Tăng trư ng nông thôn           -1,0%      0,2%      -3,4%     -1,9%    -1,2%   -1,4%   -1,2%

     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
22    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.10 Số liệu thống kê dân số đô thị năm 2009 và những thay đổi theo loại đô thị
trong th�?i kỳ 1999 – 2009
                                  �?ô th      Lo i 1       Lo i 2      Lo i 3        Lo i 4       T ng
  Lo i đô th
                                  đ c bi t                                                       c ng
  T ng m t đ dân s đô th ,        27,9       12,2         26,8        16,4          9,2          21,3
  2009, ngư i/ha
  M t đ đô th (a)                 101,0      28,4         44,3        33,2          22,5         62,5
  M t đ nông thôn (b)             10,2       7,7          12,3        7,4           6,9          9,2
  (a/b), %                        992,3%     370,2%       360,9%      447,7%        324,3%       679,3%
  T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
  T ng m t đ dân s đô th          2,8%       1,1%         1,9%        2,1%          1,0%         2,1%

  Tăng trư ng m t đ đô th         0,7%       -1,7%        1,7%        -2,2%         -2,2%        -0,4%
  Tăng trư ng m t đ nông thôn 2,7%           -1,2%        1,7%        1,1%          0,7%         1,4%
  T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
  T ng dân s đô th                3,0%       1,2%         2,8%        2,6%          1,1%         2,4%

  Tăng trư ng đô th               3,9%       5,4%         2,6%        4,9%          2,7%         4,1%
  Tăng trư ng nông thôn           2,6%       -2,4%        3,7%        -1,8%         -0,4%        0,8%
  T l tăng trư ng hàng năm trong th i kỳ 1999 - 2009
  T ng di n tích đ t đô th        0,4%       0,0%         1,2%        -0,1%         -1,5%        -0,3%

  Tăng trư ng đô th               3,9%       8,3%         0,7%        9,8%          2,2%         5,6%
  Tăng trư ng nông thôn           0,0%       -1,0%        1,8%        -2,2%         -2,2%        -1,2%

Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                   Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                            23
     Hình 1.6 Sự mở rộng ranh giới đô thị trong th�?i kỳ 1999 – 2009
     Ranh giới đô thị năm 1999                                                               Ranh giới đô thị năm 2009

                                                           TRUNG QU�?C                                                                             TRUNG QU�?C
                                                              CHINA                                                                                  CHINA




                                                  HA NOI                                                                                 HA NOI




               LÀO                                                                                    LÀO
               LAOS                                                                                   LAOS




                                                                           BIỂ                                                                                    BIỂ
                                                                               N                                                                                      N
               TH�?I LAN                                                    EA �?Ô                                                                                  EA �?Ô
                                                                             ST     N                    TH�?I LAN                                                   ST     N
               THAILAND                                                          SE G                                                                                   SE G
                                                                                   A                     THAILAND                                                         A




                                        CAM PU CHIA                                                                            CAM PU CHIA
                                         CAMBODIA                                                                               CAMBODIA

                                                                                               LEGEND
        CHÚ TH�?CH                                                                                   Cảng
             Cảng                                                                                   Sân bay quốc tế
             Sân bay quốc tế                                                                        �?ư�?ng quốc lộ
             �?ư�?ng quốc lộ                                                                          �?ư�?ng sắt
             �?ư�?ng sắt                                                                              Ranh giới Quốc gia
             Ranh giới Quốc gia
                                                           HO CHI MINH CITY                          Ranh giới tỉnh                               HO CHI MINH CITY
              Ranh giới tỉnh                                                                         Vùng với bán kính 100km
              Vùng với bán kính 100km                                                          Các loại �?ô thị
        Các loại �?ô thị                                                                              Thành phố đặc biệt
              �?ô thị loại 1                                                                          �?ô thị loại 1
              �?ô thị loại 2                                                                          �?ô thị loại 2
              �?ô thị loại 3                                                                          �?ô thị loại 3
              �?ô thị loại 4                                      0    50      100   200 km                                                              0    50      100   200 km
                                                                                                     �?ô thị loại 4
              Thị trấn                                                                               Thị trấn




     Nguồn: Urban Solutions (2011)




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
24    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Hình 1.7 Mật độ dân số năm 2009 và các thay đổi v�? diện tích đất đô thị trong th�?i kỳ
1999 - 2009
Mật độ dân số năm 2009                                                                    Thay đổi diện tích đất đô thị (ha) trong
th�?i                                                                                      kỳ 1999 - 2009

                                            TRUNG QU�?C                                                                                     TRUNG QU�?C
                                               CHINA                                                                                          CHINA




                                   HA NOI                                                                                         HA NOI
                                            Hai Phong City


       LÀO                                                                                         LÀO
       LAOS                                                                                        LAOS




                                                              BIỂ                                                                                           BIỂ
                                                                  N                                                                                             N
       TH�?I LAN                                               EA �?Ô                                                                                         EA �?Ô
                                                                ST     N                            TH�?I LAN                                                  ST     N
       THAILAND                                                     SE G                                                                                          SE G
                                                                      A                             THAILAND                                                        A

                                                        Hue City                            CHÚ TH�?CH
   CHÚ TH�?CH                                                                                Thay đổi diện tích đất đô thị
         �?ô thị loại 1                                           Da Nang City
                                                                                            (ha)
         �?ô thị loại 2                                                                                 0-5,000
         �?ô thị loại 3
         �?ô thị loại 4                                                                                 5,000- 10,000
   Mật độ dân số
   Per/km2                                                                                             10,000- 20,000
          40-200
         200-600
                                                                                                       20,000- 41,174
         600-1,000
         1,000- 3,570                                              Quy Nhon City


                         CAM PU CHIA                                                                                    CAM PU CHIA
                          CAMBODIA                                                                                       CAMBODIA




                                              HO CHI MINH CITY
                                                                                                                                           HO CHI MINH CITY


                          Can Tho City




                                                   0     50      100        200 km
                                                                                                                                                  0    50     100    200 km




Nguồn: Urban Solutions (2011)




                                                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                              25
     1.3 �?ô thị hóa trên phương diện chuyển đổi kinh tế: lỗ hổng
         trong chuyên môn hóa các hoạt động kinh tế
     1.3.1 Sự chuyển đổi kinh tế theo vùng mi�?n (tham khảo Bảng 1.11)
     Hơn một nửa lực lượng lao động trong cả nước làm việc trong các ngành nông - lâm - ngư
     nghiệp (54%, tính đến năm 2009). Tỷ lệ lao động làm nông nghiệp cao như vậy hoàn toàn nhất
     quán với thực tế tổng tỷ lệ dân số đô thị ở mức khá thấp, khoảng 30%. Tuy nhiên, sản xuất
     nông nghiệp cho mục đích thương mại đặc biệt thành công trong những thập kỷ gần đây, nhất
     là trồng và sản xuất cà phê, cao su và gạo để xuất khẩu. Chẳng hạn như, trong khoảng 20 năm
     vừa qua, Việt Nam đã trở thành một trong những nước xuất khẩu cà phê nhi�?u nhất thế giới,
     với hoạt động trồng cà phê tập trung chủ yếu ở các tỉnh Tây Nam Bộ.
     Vùng mi�?n núi và trung du Bắc Bộ và Tây Nguyên đặc biệt chuyên môn hóa v�? các hoạt động
     nông nghiệp; trên thực tế, việc làm nông nghiệp lần lượt chiếm tới 76% và 74% tổng số việc làm
     ở hai vùng này. �?áng chú ý là tỷ lệ việc làm tại đây đã tăng mạnh trong hơn 10 năm qua, trong
     đó Tây Nguyên tăng 37% và Mi�?n núi và trung du Bắc Bộ tăng 22%. Trái lại, tỷ lệ việc làm nông
     nghiệp lại giảm tại vùng đồng bằng Sông Hồng trong 10 năm trở lại đây.

     Bảng 1.11 Cơ cấu việc làm theo vùng mi�?n và hoạt động kinh tế

                                Mi n núi                 B c Trung                    �? ng
                                              �? ng b ng B / Duyên    Tây      �?ông              T ng
      Vùng/mi n                 và trung      sông H ng h i mi n                      b ng sông
                                du B c B                             Nguyên   Nam B   C u Long c ng
                                                         Trung
      T l vi c làm, % / t ng s         t ng vùng/mi n, năm 2009
      Nông, lâm, ngư nghi p    76,2             48,8        6,9       74,1     19,4     58,2    54,0
      Các ngành công nghi p
                                9,3             24,8       16,2        7,6     40,2     15,2    20,3
      và xây d ng
      Khai thác m               0,6              1,1        0,8        0,2      0,3      0,2     0,6
      S n xu t công nghi p             4,8      16,0        8,9        4,1     32,6     10,2    13,7
      Xây d ng                         3,5       7,1        6,0        2,9      6,5      4,5     5,5
         ương m i/ d ch v          14,5         26,4       22,9       18,3     40,4     26,6    25,8
      Tăng trư ng vi c làm, % thay đ i trong th i kỳ 1999 - 2009
      Nông, lâm, ngư nghi p        22,1        -14,8        4,1       36,5      4,5      3,1     4,2
      Các ngành công nghi p
                            161,0              155,1      107,4      106,6    117,1       ,
                                                                                       106.5   125,0
      và xây d ng
      Khai thác m           136,9               27,9       76,9      323,4     79,9    117,2    60,5
      S n xu t công nghi p       151,1         155,5       72,0       72,9    119,0     79,0   110,7
      Xây d ng                   297,7         216,6      205,7      170,1    114,3    209,0   190,7
         ương m i/ d ch v          70,4         97,7       68,6       89,4     84,1     69,5    79,7
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
26    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Sự tăng trưởng kinh tế chung phần lớn bắt nguồn từ tăng trưởng các hoạt động công nghiệp
(trong đó đáng chú ý nhất là ngành sản xuất công nghiệp và xây dựng). Tính đến năm 2009,
ngành sản xuất công nghiệp đã chiếm 14% tổng số việc làm trong toàn quốc, ngành xây dựng
chiếm 6%. Như vậy trong th�?i kỳ 1999-2009, hai ngành này đã lần lượt tăng số lượng việc làm
lên gấp đôi và gấp ba. Ngành sản xuất công nghiệp tập trung nhi�?u ở �?ông Nam Bộ và �?ồng
bằng sông Hồng, nơi có hai thành phố lớn nhất nước là TP Hồ Chí Minh và Hà Nội. Mặc
dù ngành sản xuất công nghiệp vẫn tiếp tục phát triển tại vùng �?ông Nam Bộ và TP Hồ Chí
Minh, nhưng tốc độ tăng trưởng của ngành tại vùng �?ồng bằng sông Hồng và Mi�?n núi và
trung du Bắc Bộ còn nhanh hơn. Các ngành phụ trợ khác cũng ở trong bối cảnh tương tự, ví dụ
như ngành xây dựng. Tốc độ phát triển công nghiệp nhanh chóng ở mi�?n bắc có thể bắt nguồn
từ yếu tố địa lý kinh tế, cụ thể là khoảng cách gần với các trung tâm công nghiệp lớn mạnh của
Trung Quốc.

1.3.2 Sự chuyển đổi kinh tế, theo loại đô thị (tham khảo Bảng 1.12)
Bảng 1.12 Cơ cấu việc làm, chia theo loại đô thị
 Lo i đô th                �? c bi t       Lo i 1          Lo i 2         Lo i 3        Lo i 4        T ng
                                                                                                     c ng
 T l vi c làm, % / ngành trong t ng lo i đô th , năm 2009
 Nông, lâm, ngư nghi p        17,2          41,4              ,
                                                            54.7            57,0          61,7        54,0
 Các ngành công nghi p
 và xây d ng                  35,5          23,6            21,4            19,3          15,5        20,3

 Khai thác m                      0,2        0,3              1,6            1,1           0,7         0,6
 S n xu t công nghi p         27,4          15,5            13,9            12,6          10,0        13,7
 Xây d ng                         7,1        7,0              5,4            5,2           4,3         5,5
    ương m i/ d ch v          47,3          35,0            23,9            23,7          22,8        25,8
 Tăng trư ng vi c làm, % thay đ i trong th i kỳ 1999 - 2009
 Nông, lâm, ngư nghi p       -19,9           2,3            27,8            17,9           0,2         4,2
 Các ngành công nghi p
 và xây d ng                  90,1          94,5           148,8          164,1           81,8      125,0

 Khai thác m                113,6           38,5            63,0            80,0          51,1        60,5
 S n xu t công nghi p         87,4          80,6           142,0          151,9           66,0      110,7
 Xây d ng                   104,7         137,4            224,4          242,6         144,3       190,7
    ương m i/ d ch v          89,4          70.,7           98,7            96,2          48,4        79,7
Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)

Như số liệu năm 1999 và 2009 cho thấy, việc làm trong ngành sản xuất công nghiệp có mối
tương quan tỷ lệ thuận với mức độ đô thị hóa – nghĩa là tỷ lệ đô thị hóa càng cao thì việc làm
trong ngành công nghiệp càng nhi�?u. Xu hướng này cũng thể hiện trong hầu hết các tiểu ngành



                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                             27
     công nghiệp, ngoại trừ ngành khai thác m�? (vì ngành này phụ thuộc nhi�?u vào trữ lượng tài
     nguyên thiên nhiên mà yếu tố này lại được quyết định bởi vị trí hay địa điểm). Xu hướng này
     còn đúng với ngành thương mại/dịch vụ và các tiểu ngành dịch vụ thương mại như bán buôn
     và bán lẻ, vận tải và lưu kho, hay các dịch vụ khách sạn và thực phẩm.
     Các vùng đô thị thuộc tất cả các loại đô thị đ�?u đã chứng kiến sự tăng trưởng vượt bậc v�? việc
     làm trong các ngành công nghiệp, thương mại nói chung cũng như hầu hết các tiểu ngành công
     nghiệp và thương mại trong th�?i kỳ từ năm 1999 đến 2009. Tốc độ tăng trưởng cao của ngành
     xây dựng cho thấy sự mở rộng nhanh chóng v�? không gian vật lý đô thị và nhu cầu tương ứng
     v�? cơ sở hạ tầng đô thị. Số lượng việc làm trong ngành xây dựng tăng hơn 100% với tất cả các
     loại đô thị. �?ặc biệt là các đô thị loại 2 và loại 3 đã chứng kiến sự bùng nổ việc làm trong ngành
     xây dựng, nơi mà tỷ lệ lực lượng lao động tăng hơn 240%. �?ồng th�?i, việc làm trong ngành bất
     động sản, dù chỉ chiếm một tỷ lệ nh�? là 0,1% trong tổng số việc làm cả nước, nhưng đã bùng nổ
     mạnh trong cùng th�?i kỳ (tăng 10 lần trong toàn quốc).

     1.3.3 Chuyển đổi kinh tế dưới ảnh hưởng của yếu tố khoảng cách từ Hà Nội
     và TP Hồ Chí Minh
     Bảng 1.13 Cơ cấu việc làm, phân theo 5 nhóm khoảng cách từ Hà Nội
                            Trong ph m                                                          T ng
       Kho ng cách t Hà N i vi bán kính 71 -140km 141-210km        211-280km     281-350km
                            70 km                                                               c ng
       T l (%) vi c làm theo ngành t i t ng vùng mi n, năm 2009
       Nông, lâm, ngư nghi p            58,1    50,4      61,4     84,0           70,2           54,0
       Các ngành công nghi p
       và xây d ng                      24,0    23,7      16,8      3,9           12,1           20,3

       Khai thác m                       0,3     0,7       6,7      0,2             2,4           0,6
       S n xu t công nghi p             15,9    15,4       6,0      1,7             4,6          13,7
       Xây d ng                          7,4     7,0       3,4      1,8             4,7           5,5
          ương m i/ d ch v              17,9    25,9      21,8     12,2           17,7           25,8
       T l vi c làm tăng (%) trong th i kỳ 1999 - 2009
       Nông, lâm, ngư nghi p            33,8     4,0      34,6    150,5           46,8            4,2
       Các ngành công nghi p
                                       554,5   135,5      84,0    184,2          172,1         125,0
       và xây d ng
       Khai thác m                     570,8    19,6      52,2    839,1           69,4           60,5
       S n xu t công nghi p            568,0   123,4       9,0     84,3          128,9         110,7
       Xây d ng                        557,9   207,3     191,0    377,7          453,3         190,7
          ương m i/ d ch v             262,0    76,9      81,3    216,7          116,0           79,7
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
28    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Khi xem xét các hoạt động công nghiệp và sự tăng trưởng hoạt động công nghiệp (thông qua
yếu tố việc làm) từ phương diện không gian, cụ thể là sự phân bố việc làm ở các khoảng cách
quanh hai đô thị lõi là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, có thể thấy những kiểu hình phân bố khá
đặc trưng (xem Bảng 1.13 và 1.14). Trước hết, các ngành công nghiệp, thương mại và dịch
vụ tập trung nhi�?u hơn trong phạm vi bán kính 70km từ hai đô thị đặc biệt. Thứ hai, sự tăng
trưởng của các ngành công nghiệp cũng cao hơn nhi�?u trong cùng phạm vi bán kính 70km –
mặc dù trong trư�?ng hợp của TP Hồ Chí Minh, ngành xây dựng tăng trưởng tới 169% trong
vòng bán kính 70km – 140km. Thứ ba, tại các khu vực tăng trưởng cao (như khu vực trong
phạm vi bán kính 70km), sự tăng trưởng việc làm trong ngành sản xuất công nghiệp vượt quá
sự tăng trưởng việc làm trong các ngành thương mại và dịch vụ. Tuy nhiên, tại các khu vực ít đô
thị hóa hơn (ngoài vòng bán kính 70km – 140km), sự tăng trưởng trong ngành sản xuất công
nghiệp kém hơn so với các ngành khác.
Bảng 1.14 Cơ cấu việc làm, phân theo 5 nhóm khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh

 Kho ng cách t             Trong bán                                                                T ng
                           kính 70 km   71-140km       141-210km      211-280km      281-350km      c ng
 TP H Chí Minh
 T l (%) vi c làm theo ngành t i t ng vùng mi n, năm 2009
 Nông, lâm, ngư nghi p        32,7      46,7           55,7           60,3           68,5           54,0
 Các ngành công nghi p
                              40,8      23,0           15,3           12,6           9,9            20,3
 và xây d ng
 Khai thác m                  0,3       0,9            0,1            0,3            0,4            0,6
 S n xu t công nghi p         33,9      15,4           10,1           8,3            5,9            13,7
 Xây d ng                     6,2       6,1            4,6            3,8            3,2            5,5
    ương m i/ d ch v          26,5      30,2           29,0           27,1           21,5           25,8
 T l vi c làm tăng (%) trong th i kỳ 1999 - 2009

 Nông, lâm, ngư nghi p        14,8      -1,3           7,2            15,0           34,1           4,2
 Các ngành công nghi p
                              223,1     107,2          89,3           93,0           120,6          125,0
 và xây d ng
 Khai thác m                  281,4     50,3           198,8          352,2          284,0          60,5
 S n xu t công nghi p         226,5     93,7           64,7           58,5           98,2           110,7
 Xây d ng                     2,8       169,3          175,1          239,1          156,0          190,7
    ương m i/ d ch v          116,6     74,8           66,1           74,3           105,2          79,7

Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)

Mô hình tập trung hoạt động sản xuất công nghiệp tại các thành phố lớn trong những giai
đoạn phôi thai của quá trình đô thị hóa hoàn toàn thống nhất với lý thuyết chu kỳ phát triển




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                   Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                            29
     sản phẩm theo không gian cũng như các kinh nghiệm quốc tế, mà các phần tiếp theo sẽ trình
     bày cụ thể hơn.3

     1.3.4 Chuyên môn hóa công nghiệp theo cách tiếp cận Thương số Vị trí (LQ)
     Hình 1.8 tính toán các thương số vị trí theo các phân nhóm đô thị. Thương số vị trí là thước đo
     để đo mức độ tập trung địa lý của một ngành công nghiệp, được xác định bằng tỷ lệ giữa việc
     làm của một ngành trên tổng việc làm của địa phương chia cho tỷ lệ việc làm của ngành đó trên
     tổng việc làm của toàn quốc. Nếu kết quả thu được lớn hơn (hoặc nh�? hơn) 1, thì vị trí (địa
     phương) đó có mức độ chuyên môn hóa ngành cao hơn (hoặc nh�? hơn) so với mức trung bình
     trong toàn quốc. Chỉ số vị trí càng cao nghĩa là mức độ tập trung, hoặc chuyên môn hóa, của
     ngành tại vị trí (địa phương) cụ thể đó càng cao.
     Hình 1.8 Thương số vị trí, phân theo ngành
     Theo loại đô thị


                                                                                                                                  các đô thị
                                                                                                                                  loại 4

                                                                                                                                  các đô thị
                                                                                                                                  loại 3

                                                                                                                                  các đô thị
                                                                                                                                  loại 2

                                                                                                                                  các đô thị
                                                                                                                                  loại 1

                                                                                                                                  các đô thị
                                                                                                                                  đặc biệt
              nông lâm ngư nghiệp




                                    xây dựng
                                    công nghiệp và




                                                     khai thác m�?




                                                                       sản xuất công nghiệp




                                                                                              xây dựng




                                                                                                             thương mại/dịch vụ




                                                                                                                                   (Còn tiếp)




     3
             Sản xuất công nghiệp có xu hướng tập trung trước hết ở các thành phố lớn, ví dụ như trong giai đoạn đầu tiên của quá trình công nghiệp
             hóa tại Hoa Kỳ và Anh vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, hoặc như những gì đang diễn ra ở Trung Quốc và Ấn �?ộ hiện nay. Sau đó,
             ngành sản xuất sẽ bắt đầu chuyển sang các thành phố thuộc cấp độ 2 (“ngoại ô hóa�?), cuối cùng sẽ tiến đến các thị trấn nh�? hoặc nông
             thôn (như hiện nay đang diễn ra ở Hoa Kỳ). Xem số liệu cụ thể ở Hộp 1.6.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
30       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Theo vùng mi�?n

                                                                                                                                                                                                                   �?B sông
                                                                                                                                                                                                                   Cửu Long

                                                                                                                                                                                                                   �?ông Nam Bộ


                                                                                                                                                                                                                   Tây Nguyên


                                                                                                                                                                                                                   Bắc Trung Bộ/
                                                                                                                                                                                                                   Duyên

                                                                                                                                                                                                                   �?B sông Hồng


                                                                                                                                                                                                                   Mi�?n núi và
                                                                                                                                                                                                                   trung du
                                                                                                                                                                                                                   Bắc Bộ
                 nông lâm ngư nghiệp




                                                               xây dựng
                                                               công nghiệp và




                                                                                                   khai thác m�?




                                                                                                                             công nghiệp
                                                                                                                             sản xuất




                                                                                                                                                          xây dựng




                                                                                                                                                                                        dịch vụ
                                                                                                                                                                                        thương mại/
Theo 5 nhóm khoảng cách từ Hà Nội                                                                                                          Theo 5 nhóm khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh
                                                                                                                         281-350km                                                                                             281-350km

                                                                                                                         211-280km                                                                                             211-280km

                                                                                                                         141-210km                                                                                             141-210km

                                                                                                                         71-140km                                                                                              71-140km

                                                                                                                         trong bán                                                                                             trong bán
                                                                                                                         kính 70 km                                                                                            kính 70 km
                                                                                                           dịch vụ
                                                                                                           thương mại/




                                                                                                                                                                                                                 dịch vụ
                                                                                                                                                                                                                 thương mại/
                                  và xây dựng
                                  công nghiệp




                                                                                                                                                         và xây dựng
                                                                                                                                                         công nghiệp
  nghiệp
  nông lâm ngư




                                                                                                                                            ngư nghiệp
                                                                                                                                            nông lâm
                                                                                        xây dựng




                                                                                                                                                                                                      xây dựng
                                                khai thác m�?


                                                                        nghiệp
                                                                        sản xuất công




                                                                                                                                                                       khai thác m�?


                                                                                                                                                                                      nghiệp
                                                                                                                                                                                      sản xuất công




Nguồn: Tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới, dựa trên số liệu của Tổng cục Thống kê (TCTK).


Các mô hình chung trong Hình 1.8 thống nhất với lý thuyết chu kỳ phát triển sản phẩm theo
không gian và ý tưởng cân bằng không gian đối với các hoạt động kinh tế đô thị (Hộp 1.5).
Các hoạt động phi nông nghiệp tập trung nhi�?u ở các thành phố lớn và sự chuyên môn hóa sẽ
giảm dần khi chuyển sang các thành phố nh�? hơn. Các đô thị đặc biệt, cũng là các thành phố
lớn nhất, có mức độ chuyên môn hóa cao hơn v�? các hoạt động sản xuất công nghiệp, tiếp theo
là các ngành thương mại/dịch vụ. Các đô thị loại 1 cũng đi theo mô hình chuyên môn hóa
tương tự, nhưng với mức độ thấp hơn. Với các đô thị loại thấp hơn, cụ thể từ loại 2 xuống loại
4, không có dấu hiệu chuyên môn hóa các hoạt động phi nông nghiệp, ngoại trừ khai thác m�?
là những hoạt động phụ thuộc vào địa điểm cụ thể.




                                                                                                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                                Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                                                            31
      Hộp 1.5 TP Hồ Chí Minh ngày càng trở nên quan tr�?ng hơn, với vai trò một cửa
      ngõ kinh tế kết nối Việt Nam với thế giới
      Năng lực xử lý công-ten-nơ qua các cảng nước sâu quanh TP Hồ Chí Minh đang được mở rộng nhanh
      chóng; đây là một yếu tố quan tr�?ng để tiếp tục thúc đẩy khả năng kết nối và cạnh tranh của thành phố (và
      toàn vùng) trong tương lai. Chương trình mở rộng được bắt đầu một cách nghiêm túc vào năm 2009 và sẽ tiếp
      tục được thực hiện đến năm 2015-2016, khi đó, công suất lắp đặt sẽ lớn hơn so với tổng lượng hàng qua cảng
      hiện tại của Singapore. Lần đầu tiên trong lịch sử, Việt Nam đã được kết nối với Tây Âu và Bắc Mỹ thông qua
      các dịch vụ vận tải biển trực tiếp, thay vì phải chuyển tải tại Singapore, Hồng Kông hay một số điểm trung
      chuyển khác trong khu vực. Sự thay đổi này giúp giảm bớt 5-6 ngày trong lịch trình thông thư�?ng để chuyên
      chở công-ten-nơ xuyên lục địa và nh�? đó, tiết kiệm được tới 240 USD cho mỗi TEU, gồm các chi phí vận
      chuyển, xử lý và các loại phí khác (mà đối với một chuyến hàng thông thư�?ng từ TP Hồ Chí Minh đến LA/
      Long Beach, khoản tiết kiệm nói trên có thể tương đương 10% mức cước từ-cảng-đến-cảng, hoặc hơn). Cần
      lưu ý rằng, TP Hồ Chí Minh và vùng kinh tế xung quanh hiện đang triển khai nhi�?u bước nhằm củng cố tính
      b�?n vững của vai trò dẫn đầu trong một đất nước nơi mà các hoạt động kinh tế đang tập trung cao độ, cũng
      như củng cố tương lai tăng trưởng b�?n vững của thành phố và toàn vùng.

      Những đầu tư nói trên chủ yếu bắt nguồn từ khu vực tư nhân chiếm đa số; đây cũng là dấu hiệu cho thấy giới
      đầu tư hiện tại tin tưởng một cách mạnh mẽ rằng TP Hồ Chí Minh cùng với khu vực lân cận sẽ tiếp tục sản
      xuất và cung cấp hàng hóa ra thế giới trong nhi�?u năm tới. Vùng TP Hồ Chí Minh mở rộng vẫn chiếm lĩnh
      phần lớn các hoạt động kinh tế (71% tổng lượng hàng hóa qua cảng biển, 62% sản lượng công nghiệp nếu
      tính gộp chung hai vùng �?B sông Cửu Long và �?ông Nam Bộ), đồng th�?i cũng là vùng duy nhất trong cả
      nước có sự kết nối toàn cầu rộng như vậy. Hải Phòng, cửa ngõ quan tr�?ng của Hà Nội, đã chậm chân hơn TP
      HCM trong việc nâng cao năng lực xử lý và cơ sở hạ tầng đư�?ng thủy cơ bản. Những đầu tư tư nhân quy mô
      lớn v�? công nghệ được triển khai vài năm trước đây tại TP Hồ Chí Minh là một bằng chứng khác cho thấy,
      thành phố và vùng lân cận hoàn toàn có thể cạnh tranh trên toàn cầu v�? các loại hàng hóa giá trị cao. TP Hồ
      Chí Minh cũng là một cửa ngõ để xuất khẩu một phần lớn sản phẩm thủy hải sản của Việt Nam, mà với tính
      chất mau h�?ng, các sản phẩm này rất cần đến các dịch vụ hậu cần chuyên nghiệp, không khác mấy so với các
      sản phẩm dệt may hoặc điện tử cao cấp trên thị trư�?ng, tuy giá trị đơn vị thấp hơn nhi�?u.


     Các bảng khác phân tích theo vùng mi�?n và khoảng cách từ Hà Nội hay TP Hồ Chí Minh
     khẳng định lại một lần nữa vị thế chi phối của hai thành phố này. Một số lượng lớn việc làm và
     tốc độ tăng trưởng cao nhất tập trung tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh và các vùng ngoại ô lân
     cận trong vòng bán kính 70km tính từ trung tâm thành phố. Mức tập trung cao độ của các hoạt
     động sản xuất công nghiệp tại các đô thị lớn nhất và các vùng kinh tế lân cận là đi�?u tương đối
     phổ biến tại các quốc gia có tốc độ công nghiệp hóa nhanh.
     Khi so sánh với các kinh nghiệm công nghiệp hóa của Trung Quốc, Ấn �?ộ, Braxin và Hoa Kỳ,
     thông qua cơ cấu công nghiệp hiện tại trong hệ thống đô thị Việt Nam, có thể thấy rõ rằng, Việt
     Nam vẫn đang trong giai đoạn ban đầu của quá trình công nghiệp hóa. Trong giai đoạn ban
     đầu này, như đã chứng kiến ở Trung Quốc và Ấn �?ộ, các đô thị lớn nhất, nơi có đi�?u kiện tiếp
     cận tốt hơn với các thị trư�?ng quốc tế, có vai trò cốt yếu đối với sự tăng trưởng của n�?n kinh
     tế quốc dân. Qua những phân tích ở đây, có thể khẳng định rằng đi�?u này cũng đúng với Việt
     Nam. Hai đô thị đặc biệt, Hà Nội và TP Hồ Chí Minh và các vùng lân cận, đóng vai trò không
     thể thay thế được trong việc tối đa hóa lợi ích từ quá trình tập trung kinh tế và giúp các ngành




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
32    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
công nghiệp của Việt Nam tăng cư�?ng khả năng cạnh tranh trên toàn cầu.
Sự phát triển theo không gian trong quá trình công nghiệp hóa tại Hàn Quốc cho thấy vai trò
chiếm lĩnh của ngành sản xuất công nghiệp tại các vùng đô thị lõi (như Seoul hay vùng đô thị
Busan) và đi�?u này sẽ tiếp diễn trong một th�?i gian dài (xem Hộp 1.6). Quá trình phi tập trung
hóa các hoạt động sản xuất công nghiệp sẽ diễn ra dưới hình thức mở rộng liên tục từ đô thị lõi,
thay vì “nhảy cóc�? đến các địa điểm hoàn toàn mới (Hộp 1.6).


 Hộp 1.6 Tiến trình phát triển các hoạt động sản xuất công nghiệp theo không
 gian – kinh nghiệm của Hàn Quốc
 Tại Hàn Quốc, hoạt động sản xuất công nghiệp trước hết tập trung tại các trung tâm đô thị lõi, sau đó liên
 tục mở rộng ra các vùng ngoại ô.

   1960                               1985                                 2005




                                                                                                                Chú thích
                                                                                                                        ~10%
                                                                                                                        ~20%
                                                                                                                        ~30%
                                                                                                                        ~40%
                                                                                                                        Hơn 40%


 Chú thích: Thay đổi tỷ lệ việc làm trong ngành sản xuất công nghiệp, nghiên cứu ở cấp độ tỉnh – thành phố cho các năm 1960, 1985, 2005
 Nguồn: Park và những ngư�?i khác (2011)



Một mô hình đáng chú ý tại các quốc gia có tốc độ đô thị hóa nhanh nhưng vẫn đang ở trong
giai đoạn đầu của quá trình đô thị hóa, đó là sự tập trung của các hoạt động sản xuất công
nghiệp không chỉ giới hạn trong các ranh giới đô thị hành chính. Trong nhi�?u trư�?ng hợp, các
làng xã nông thôn nằm gần các thành phố lớn, thư�?ng trong phạm vi bán kính 50 km, cũng là
nơi phát triển nhi�?u hoạt động sản xuất công nghiệp. Như vậy, các kết nối kinh tế không gian
và lợi ích từ sự tập trung kinh tế có thể vượt ra ngoài ranh giới hành chính.
Nhìn chung, sự tập trung công nghiệp tại các thành phố, đô thị lớn thư�?ng phổ biến hơn với
các ngành sản xuất sử dụng công nghệ bậc trung và công nghệ cao. Các ngành này thư�?ng được
hưởng lợi từ những tiến bộ thông tin và công nghệ du nhập từ các thị trư�?ng quốc tế, trong
khi đó, các thành phố lớn chính là cửa ngõ quan tr�?ng để kết nối với các thị trư�?ng bên ngoài.
�?i�?u này đã được nhấn mạnh trong Hộp 1.5 v�? vai trò của TP Hồ Chí Minh như một cửa ngõ
dẫn đến các thị trư�?ng quốc tế.




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                               Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                          33
     1.3.5 Mức độ chuyên môn hóa hoạt động sản xuất công nghiệp khác nhau tùy theo
         vùng mi�?n và thành phố
     Trong phần lớn trư�?ng hợp, khi các n�?n kinh tế phát triển, trước hết, các hoạt động công
     nghiệp thư�?ng chuyên môn hóa trong các ngành sản xuất sử dụng công nghệ thấp, sau đó dần
     dần chuyển lên công nghệ bậc trung và công nghệ cao để tạo ra giá trị gia tăng lớn hơn. Con
     đư�?ng phát triển công nghệ sản xuất theo mô hình nói trên diễn ra khá phổ biến ở nhi�?u nước.
     Nh�? nâng cấp công nghệ dẫn đến sự tăng năng suất liên tục (gia tăng giá trị từ công việc của
     mỗi ngư�?i lao động), tăng lương cho ngư�?i lao động và tăng cư�?ng vốn con ngư�?i để tiếp tục
     đáp ứng cư�?ng độ công nghệ cao hơn trong hoạt động sản xuất.
     Sự phân bố không gian của các hoạt động sản xuất công nghiệp nặng sử dụng công nghệ cao,
     sản xuất công nghiệp nhẹ sử dụng công nghệ thấp và các hoạt động sản xuất tăng trưởng nhanh
     có ý nghĩa chính sách quan tr�?ng để định hướng và xác định tốt hơn các ưu tiên cho chính sách
     đầu tư và cải cách kinh tế tại Việt Nam. Với mục tiêu này, tác giả đã nghiên cứu các hoạt động
     sản xuất công nghiệp theo ba nhóm: sản xuất công nghiệp nặng, sản xuất công nghiệp nhẹ, và
     sản xuất tăng trưởng nhanh. Phân tích tập trung vào các tiểu ngành chính chiếm hơn 3% tổng
     sản lượng của ngành sản xuất công nghiệp vào năm 2009.
     Nhóm sản xuất công nghiệp nặng gồm các ngành sản phẩm hóa chất; cao su và plastic; sản
     phẩm từ chất khoáng phi kim loại; sản phẩm từ kim loại cơ bản; sản phẩm từ kim loại đúc sẵn;
     máy móc và thiết bị điện; xe cơ giới; các phương tiện vận tải khác; và đồ nội thất. Nhóm sản
     xuất công nghiệp nhẹ gồm các ngành chế biến thực phẩm và đồ uống; ngành dệt; sản phẩm may
     mặc; và sản phẩm bằng da. Cuối cùng, nhóm hoạt động sản xuất tăng trưởng nhanh gồm có các
     ngành xe cơ giới; các phương tiện vận tải khác; đồ nội thất; và máy móc, thiết bị điện.
     Việt Nam đang thay đổi cơ cấu sản xuất từ sản xuất công nghiệp nhẹ sử dụng công nghệ thấp
     sang sản xuất công nghiệp nặng sử dụng công nghệ cao. Sự chuyển biến này rất dễ nhận thấy
     thông qua sự thay đổi tỷ tr�?ng của các ngành nói trên trong tổng sản lượng quốc gia (xem Bảng
     1.15). Tỷ tr�?ng của các ngành sản xuất công nghiệp nặng (tỷ lệ sản lượng của từng ngành trên
     tổng sản lượng của toàn ngành sản xuất công nghiệp) đang phát triển theo hướng sau: thiết bị
     vận tải (+3,5 điểm phần trăm), xe cơ giới (2,1 điểm phần trăm), đồ nội thất (1,9 điểm phần
     trăm), sản phẩm từ kim loại đúc sẵn (1,8 điểm phần trăm), và máy móc thiết bị điện (1,8 điểm
     phần trăm); đây là các ngành tăng trưởng nhanh nhất trong th�?i kỳ 1999 - 2009. Trái lại, tỷ
     tr�?ng các ngành sản xuất công nghiệp nhẹ có xu hướng giảm: chế biến thực phẩm và đồ uống
     (-5,0 điểm phần trăm), dệt (-2,5% điểm phần trăm), sản phẩm da (-2,2 điểm phần trăm), và sản
     phẩm thuốc lá (-1,6 điểm phần trăm), tất cả đ�?u giảm trong cùng kỳ 1999 – 2009.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
34    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.15 Tăng cư�?ng hiện đại hóa công nghệ trong ngành sản xuất công nghiệp
tại Việt Nam; từ năm 1999 đến 2009
 Tỷ tr�?ng của ngành/tiểu ngành trên tổng sản                                                   1999 -2009 (b-a,
 lượng toàn ngành sản xuất công nghiệp, %                                    1999 (a) 2009 (b) điểm phần trăm)
 Sản xuất chế tạo các thiết bị vận tải khác                                       2,9             6,4                   +3,5
 Sản xuất chế tạo xe cơ giới                                                      1,4             3,4                   +2,1
 Sản xuất chế tạo đồ nội thất                                                     2,4             4,3                   +1,9
 Chế tạo các sản phẩm từ kim loại đúc sẵn                                         3,6             5,3                   +1,8
 Chế tạo máy móc, thiết bị điện                                                   2,4             4,1                   +1,8
 Sản xuất chế tạo các sản phẩm cao su và plastic                                  4,2             5,2                   +1,0
 Sản xuất chế tạo sản phẩm từ kim loại cơ bản                                     3,5             4,4                   +0,9
 Sản xuất đồ may mặc                                                              3,9             4,6                   +0,7
 Sản xuất hóa chất và các sản phẩm hóa                                            7,2             6,6                   -0,6
 Sản xuất các sản phẩm từ chất khoáng phi kim                                    11,1             9,6                   -1,5
 Sản xuất các sản phẩm thuốc lá                                                   3,4             1,8                   -1,6
 Thuộc da; sản xuất các sản phẩm da                                                6              3,8                   -2,2
 Dệt                                                                              6,8             4,3                   -2,5
 Chế biến thực phẩm và đồ uống                                                   29,2             24,2                  -5,0
 Các ngành khác      1)
                                                                                 15,5             13,7                  -1,7
 Tổng sản lượng toàn ngành sản xuất công nghiệp                                  100              100

Chú thích 1: ‘Các ngành khác’ gồm có các tiểu ngành sản xuất công nghiệp khác chiếm chưa đến 3% tổng sản lượng toàn ngành sản xuất công
      nghiệp (tính đến năm 2009) như: giấy và các sản phẩm giấy; gỗ và các sản phẩm gỗ; máy móc, thiết bị radio và thông tin liên lạc; sản
      phẩm thuốc lá; máy tính, máy móc thiết bị kế toán và văn phòng; in ấn, xuất bản, và sao chép các phương tiện ghi chép thông tin; than
      cốc, sản phẩm l�?c dầu; các dụng cụ y tế, quang h�?c chính xác, và dụng cụ đo th�?i gian; tái chế sản phẩm.
Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)



Bảng 1.16 đến 1.19 mô tả sự chuyên môn hóa theo vùng mi�?n, loại đô thị và khoảng cách từ Hà
Nội và TP Hồ Chí Minh. Những số liệu này cho thấy các mô hình không gian đặc thù trong
quá trình hiện đại hóa ngành sản xuất công nghiệp.
Trước hết, Việt Nam đang chuyển đổi từ sản xuất công nghiệp nhẹ sử dụng công nghệ thấp
sang sản xuất công nghiệp nặng sử dụng công nghệ cao. Có thể hình dung tốc độ của quá trình
thay đổi cơ cấu này thông qua tốc độ tăng trưởng sản lượng ròng của các tiểu ngành sản xuất
công nghiệp được thể hiện ở phần dưới của các Bảng từ 1.16 đến 1.19. Trong th�?i kỳ 1999 –
2009, toàn ngành sản xuất công nghiệp đạt tỷ lệ tăng trưởng 17,8% (gấp đôi tỷ lệ tăng trưởng




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                              35
     GDP), trong đó sản xuất công nghiệp nhẹ tăng 15,6%, sản xuất công nghiệp nặng tăng nhi�?u
     hơn với tỷ lệ 20,2%, và các ngành tăng trưởng nhanh nhất đạt tỷ lệ tăng trưởng gần 25%.4
     Thứ hai, mặc dù một phần lớn hoạt động sản xuất công nghiệp tập trung ở vùng �?ông Nam Bộ
     (chiếm 45% tổng sản lượng toàn ngành), nhưng công nghiệp nặng và các ngành sản xuất tăng
     trưởng nhanh nhất lại tập trung nhi�?u hơn ở vùng đồng bằng sông Hồng (công nghiệp nặng
     chiếm 39%, và các ngành sản xuất tăng trưởng nhanh nhất chiếm 55%). Thương số vị trí cho
     thấy mức độ chuyên môn hóa tương đối của từng vùng mi�?n trong từng tiểu ngành sản xuất
     công nghiệp (xem Hình 1.9).

         Hộp 1.7 Chuyên môn hóa công nghiệp theo phân bố quy mô đô thị tại Ấn �?ộ,
         Trung Quốc, Braxin và Hoa Kỳ: Chỉ số vị trí
         Theo kinh nghiệm quốc tế (xem mô tả ở đoạn dưới), trong quá trình các n�?n kinh tế phát triển chín muồi, sản
         xuất công nghiệp trước hết sẽ tập trung tại các thành phố lớn (như ở Trung Quốc và Ấn �?ộ hiện nay), sau
         đó lan t�?a ra hệ thống đô thị một cách đồng đ�?u (như Braxin), cuối cùng sẽ tập trung chuyên môn hóa tại các
         thành phố, đô thị nh�? và vùng nông thôn khi đã đạt đến giai đoạn hoàn thiện nhất (như Hoa Kỳ).

         Ấn �?ộ, 2005

                                                                                                                                                                                                                                                                                                            đô thị nh�?
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            (dưới 20.000
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            dân)
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            20.000 –
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            50.000 dân

                                                                                                                                                                                                                                                                                                            50.000–
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            100.000 dân

                                                                                                                                                                                                                                                                                                            100.000 – 1
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            triệu dân
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            1 – 4 triệu
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            dân
                                                                                                                                                                                                                                                                                                             > 4M: đô
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            thị lớn (trên
                                                                                                                                                                                                                                                                                                            4 triệu dân)
            Nông lâm nghiệp

                              Khai thác m�?

                                             Sản xuất công nghiệp

                                                                    - công nghệ thấp

                                                                                       - công nghệ bậc thấp

                                                                                       - công nghệ bậc trung
                                                                                                               - công nghệ cao

                                                                                                                                 - các ngành xuất khẩu
                                                                                                                                                         thông tin truy�?n thông
                                                                                                                                                         Các dịch vụ công nghệ
                                                                                                                                                                                  Xây dựng

                                                                                                                                                                                             Bán buôn và bán lẻ

                                                                                                                                                                                                                  Giao thông, liên lạc

                                                                                                                                                                                                                                         Các dịch vụ tài chính

                                                                                                                                                                                                                                                                 Bất động sản

                                                                                                                                                                                                                                                                                Giáo dục

                                                                                                                                                                                                                                                                                           Y tế và xã hội
                                                                                         đến bậc trung

                                                                                         đến công nghệ cao-



                                                                                                                                   tăng trưởng nhanh




         Nguồn: tính toán của các cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa trên Tổng đi�?u tra Kinh tế tại Ấn �?ộ



     4
               Phần này và phần trước khác nhau ở chỗ, phần trước đánh giá mức độ chuyên môn hóa các hoạt động sản xuất công nghiệp theo sản
               lượng ở mức giá so sánh, còn phần này đánh giá mức độ chuyên môn hóa theo số lượng lao động. Như vậy, nếu công việc của mỗi ngư�?i
               lao động tại TP Hồ Chí Minh tạo ra giá trị thấp hơn, có nghĩa là mức độ chuyên môn hóa công nghiệp tại đây thấp hơn các vùng khác,
               nếu xét v�? phương diện việc làm.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
36       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Trung Quốc, 2000

                                                                                                                                                                                                                                                  < 1M: đô thị
                                                                                                                                                                                                                                                  nh�? (dưới 1
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân)


                                                                                                                                                                                                                                                  1 – 1,5
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân


                                                                                                                                                                                                                                                  1,5 – 2,5
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân

                                                                                                                                                                                                                                                  2,5 – 4
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân


                                                                                                                                                                                                                                                  > 4M: đô thị
                                                                                                                                                                                                                                                  lớn (trên 4
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân)
    nông nghiệp


                            khai thác m�?


                                           sản xuất công nghiệp


                                                                                 giao thông liên lạc


                                                                                                       xây dựng

                                                                                                                                và bán lại
                                                                                                                                thương mại bán buôn


                                                                                                                                                          tài chính và bảo hiểm


                                                                                                                                                                                   bất động sản


                                                                                                                                                                                                  y tế


                                                                                                                                                                                                              giáo dục


                                                                                                                                                                                                                            nghiên cứu khoa h�?c

Nguồn: tính toán của các cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa theo Tổng đi�?u tra Dân số năm 2000 của Trung Quốc


Braxin, 2000

                                                                                                                                                                                                                                                  đô thị nh�?
                                                                                                                                                                                                                                                  (50.000 –
                                                                                                                                                                                                                                                  100.000 dân)


                                                                                                                                                                                                                                                  100.000 – 1
                                                                                                                                                                                                                                                  triệu dân


                                                                                                                                                                                                                                                  1– 4 triệu
                                                                                                                                                                                                                                                  dân


                                                                                                                                                                                                                                                  đô thị lớn
                                                                                                                                                                                                                                                  (trên 4 triệu
                                                                                                                                                                                                                                                  dân)
              nông nghiệp




                                                          sản xuất công nghiệp




                                                                                                       thông tin liên lạc
                                                                                                       giao thông, lưu kho và



                                                                                                                                                      các dịch vụ tài chính




                                                                                                                                                                                                   giáo dục




                                                                                                                                                                                                                         y tế




Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa trên số liệu nghiên cứu của da Mata và cộng sự (2005)




                                                                                                                                                                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                                                                                  Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                                                                                  37
       Hoa Kỳ, 2000

                                                                                                                                                   nông thôn



                                                                                                                                                   đô thị nh�?



                                                                                                                                                   đô thị
                                                                                                                                                   loại vừa


                                                                                                                                                   đô thị lớn
             nông nghiệp




                           sản xuất công nghiệp



                                                  thông tin liên lạc
                                                  giao thông, lưu kho và



                                                                           các dịch vụ tài chính




                                                                                                          bất động sản



                                                                                                                               giáo dục



                                                                                                                                          y tế


       Nguồn: Holmes và Stevens (2004)



     Bảng 1.16 Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo vùng mi�?n
                                                    Mi n núi                                               B c Trung                      Tây      �?ông         �?B sông T ng
                                                                                                   �?B sông B / Duyên
      Vùng mi n, 2009                               và trung                                       H ng    h i mi n                       Nguyên   Nam B        C u Long c ng
                                                    du B c B                                               Trung
      T l % S n lư ng ngành t i vùng mi n/s n lư ng ngành toàn qu c, năm 2009
      Toàn ngành s n xu t công nghi p 3,4                                                          29,6                  9,4              1,0      45,1          11,5    100,0
      S n xu t công nghi p nh                                  2,2                                 17,2                  10,3             1,7      45,5          23,1    100,0
      S n xu t công nghi p n ng 4,4                                                                38,8                  8,0              0,5      43,4          4,8     100,0
      Các ngành s n xu t công
                                                               1,0                                 54,5                  6,1              0,6      35,8          2,0     100,0
      nghi p tăng trư ng nhanh
      T l tăng trư ng hàng năm theo ngành và vùng mi n, 1999-2009, %
      Toàn ngành s n xu t công nghi p 18,5                                                         20,9                  17,0             15,0     16,5          16,9    17,8
      S n xu t công nghi p nh                                  14,3                                16,6                  14,3             14,5     14,4          18,4    15,6
      S n xu t công nghi p n ng 22,5                                                               22,5                  19,1             15,7     19,6          13,4    20,2
      Các ngành s n xu t công
                                                               24,2                                27,3                  21,9             23,9     23,1          13,6    24,7
      nghi p tăng trư ng nhanh
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
38    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
�?i�?u đáng chú ý là sản xuất công nghiệp nhẹ được chuyên môn hóa cao ở đồng bằng sông Cửu
Long và Tây Nguyên, do phụ thuộc vào các hoạt động nông nghiệp. Như đã dự đoán, sản xuất
công nghiệp nặng tập trung nhi�?u hơn ở vùng đồng bằng sông Hồng và Mi�?n núi và trung du
Bắc Bộ. Các ngành sản xuất công nghiệp tăng trưởng nhanh cũng tập trung nhi�?u ở đồng bằng
sông Hồng.


Bảng 1.17 Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo loại đô thị
                                  �? c bi t   Lo i 1       Lo i 2        Lo i 3      Lo i 4      T ng
 Lo i đô th , 2009
                                                                                                c ng
 T l % S n lư ng ngành t ng lo i đô th /s n lư ng ngành toàn qu c, năm 2009
 Toàn ngành s n xu t công nghi p 58,8        15,5         9,7           10,9        5,0         100,0
 S n xu t công nghi p nh          52,2       16,3         11,6          12,2        7,8         100,0
 S n xu t công nghi p n ng        58,8       17,7         9,0           10,8        3,6         100,0
 Các ngành s n xu t công
 nghi p tăng trư ng nhanh         61,4       16,0         7,6           11,9        3,1         100,0

 T l tăng trư ng hàng năm theo ngành và lo i đô th , 1999-2009, %
 Toàn ngành s n xu t
 công nghi p                  15,1          16,2           19,8         20,3        15,2        17,8

 S n xu t công nghi p nh          11,4       14,5         17,7          17,6        14,8        15,6
 S n xu t công nghi p n ng        18,1       17,5         24,4          23,3        16,6        20,2
Các ngành s n xu tcông
nghi p tăng trư ng nhanh          23,5       27,1         26,3          27,6        20,0        24,7

Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




Thứ ba, quá trình chuyên môn hóa các tiểu ngành sản xuất công nghiệp tại các loại đô thị cũng
có những đặc điểm khác nhau. Sản lượng sản xuất công nghiệp tập trung nhi�?u nhất ở các đô
thị đặc biệt do yếu tố quy mô. Tuy nhiên, tỷ lệ tăng trưởng hàng năm và các chỉ số vị trí để đo
mức độ chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp lại cho thấy các hoạt động sản xuất được phân
tán khá đồng đ�?u. Mặc dù các đô thị loại 4 đã đạt được một mức độ nào đó trong việc chuyên
môn hóa sản xuất công nghiệp nhẹ, nhưng không có mô hình chuyên môn hóa nào mang tính
riêng biệt giữa các loại đô thị. Cũng có thể khẳng định rằng, sự chuyển đổi kinh tế của một
thành phố liên quan nhi�?u đến đặc điểm địa lý kinh tế hơn là vị trí của đô thị trong bảng phân
nhóm thứ bậc đô thị.




                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                        39
     Bảng 1.18 Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo khoảng cách từ Hà Nội
         eo kho ng cách t                Trong bán               141-         211-        281-    T ng
                                                     71-140km
       Hà N i, 2009                      kính 70km               210km        280km       350km   c ng
       T l % S n lư ng ngành t i vùng mi n/t ng s n lư ng ngành, năm 2009
                                                            ,       .
       Toàn ngành s n xu t công nghi p   14,9        72,1        9,8          0,3         2,9     100,0
       S n xu t công nghi p nh           14,1        62,2        17,7         0,7         5,3     100,0
       S n xu t công nghi p n ng         14,8        75,9        7,1          0,2         2,0     100,0
       Các ngành s n xu t công           20,5        68,7        8,7          0,0         1,9     100,0
       nghi p tăng trư ng nhanh
       T l tăng trư ng hàng năm (%), theo ngành và vùng mi n, trong th i kỳ 1999 – 2009
       Toàn ngành s n xu t công nghi p   28,8        17,7        20,1         25,2        21,0    17,8
       S n xu t công nghi p nh           33,6        11,5        14,9         23,5        17,2    15,6
       S n xu t công nghi p n ng         27,2        20,5        27,1         28,0        24,6    20,2
       Các ngành s n xu t công           29,2        32,1        33,0         21,8        28,2    24,7
       nghi p tăng trư ng nhanh
     Nguồn: Tổng cục Thống kê(TCTK)



     Thứ tư, đặc điểm không gian của hoạt động sản xuất công nghiệp quanh Hà Nội và các vùng
     ngoại ô đã được nghiên cứu và thể hiện theo 5 nhóm khoảng cách tính từ Hà Nội (xem Bảng
     1.18). Từ đây, có thể lưu ý một đi�?u là khoảng 70% hàng hóa công nghiệp không phải được sản
     xuất trong khu vực nội thành mà được sản xuất tại các vùng ngoại ô xung quanh thành phố,
     cụ thể là trong phạm vi 70 – 140km từ Hà Nội. Tương tự, các vùng ngoại ô quanh thành phố
     là nơi sản xuất tới 76% hàng hóa công nghiệp nặng, 69% hàng hóa của các ngành tăng trưởng
     nhanh, công nghiệp nhẹ có tỷ tr�?ng thấp hơn một chút, chỉ khoảng 62%. Các thương số vị trí
     cho thấy những vùng nằm cách Hà Nội (tính cả thành phố Hà Nội) trong phạm vi bán kính
     140 km là những điểm chuyên môn hóa cao v�? các hoạt động sản xuất công nghiệp nặng và
     các ngành tăng trưởng nhanh. Ra ngoài phạm vi bán kính 140km sẽ không còn thấy dấu hiệu
     chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp. Do vậy, cung cấp các dịch vụ cơ sở hạ tầng chất lượng
     cao trong trung tâm đô thị Hà Nội và các vùng phụ cận phải được coi là một ưu tiên cao trong
     chương trình đầu tư.
     Cuối cùng, đặc điểm không gian của các hoạt động sản xuất công nghiệp tại TP Hồ Chí Minh
     và các vùng lân cận có nhi�?u điểm khác so với Hà Nội. Sản xuất công nghiệp tập trung gần TP
     Hồ Chí Minh hơn, cụ thể là trong bán kính 70 km. Sản xuất công nghiệp nhẹ tương đối phát
     triển trên diện rộng, trái lại sản xuất công nghiệp nặng và các ngành tăng trưởng nhanh chỉ tập
     trung tại TP Hồ Chí Minh và các vùng gần đó. Tuy nhiên, khi xem xét mức độ chuyên môn
     hóa “tương đối�? của các tiểu ngành sản xuất công nghiệp, một đặc điểm không gian riêng của
     TP Hồ Chí Minh và vùng phụ cận là sự thiếu vắng hoàn toàn dấu hiệu chuyên môn hóa sản




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
40    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
xuất công nghiệp nặng và các ngành tăng trưởng nhanh. �?i�?u này ngầm biểu thị sự thiếu khả
năng cạnh tranh (cụ thể hơn là khả năng hỗ trợ sản xuất công nghiệp nặng) của TP Hồ Chí
Minh và các vùng xung quanh, nếu so với Hà Nội và vùng phụ cận.
Hình 1.10 mô tả sự khác biệt rõ rệt v�? chuyên môn hóa công nghiệp giữa Hà Nội và TP Hồ
Chí Minh. Mô hình không gian của Hà Nội và các vùng lân cận không tương tự như TP Hồ
Chí Minh mà thống nhất hơn với mô hình của Ấn �?ộ (xem Hộp 1.7).


Bảng 1.19 Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp theo khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh
  eo kho ng cách t                Trong bán                141-          211-        281-       T ng
                                              71-140km
TP H Chí Minh, năm 2009           kính 70km                210km         280km       350km      c ng
T l % S n lư ng ngành t i vùng mi n/t ng s n lư ng ngành, năm 2009
Toàn ngành s n xu t công nghi p 45,0          17,7         27,5          6,9         2,9        100,0
 S n xu t công nghi p nh           35,4       12,8         37,3          9,8         4,8        100,0
 S n xu t công nghi p n ng         54,2       25,6         16,0          3,7         0,5        100,0
 Các ngành s n xu t công
 nghi p tăng trư ng nhanh          81,9       12,7         3,9           0,9         0,6        100,0
T l tăng trư ng hàng năm (%), theo ngành và vùng mi n, trong th i kỳ 1999 – 2009
Toàn ngành s n xu t công nghi p    20,9       16,3         16,6          17,5        14,1       17,8
 S n xu t công nghi p nh           19,3       15,1         19,0          19,9        14,1       15,6
S n xu t công nghi p n ng          23,7       21,6         10,4          12,4        11,6       20,2
 Các ngành s n xu t công
 nghi p tăng trư ng nhanh          27,3       18,1         1,1           8,0         13,8       24,7

Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)



Các doanh nghiệp thư�?ng lựa ch�?n những vị trí sản xuất nào có thể đem lại lợi nhuận tối đa và
lâu dài. Nếu xét đến các chi phí cố định tốn kém để xây dựng cơ sở vật chất tại một vị trí cụ thể
(các đầu tư cơ bản cho các công trình cố định hoặc khó tháo dỡ như nhà xưởng sản xuất, hay
mạng lưới sản xuất với các nhà thầu phụ địa phương), thì theo lý thuyết, sự lựa ch�?n địa điểm
sản xuất của các doanh nghiệp phải tượng trưng cho quan điểm bộc lộ của doanh nghiệp v�? khả
năng thu lợi nhuận trong dài hạn. Bằng cách xác định các cụm mới xuất hiện này, có thể ước
đoán những vị trí, địa điểm không gian thuận lợi nhất cho các đầu tư sản xuất công nghiệp mới.
�?ây chính là giả định tạo cơ sở cho phần kết luận của chương này.




                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                        41
     Hình 1.9: Các chỉ số vị trí của các tiểu ngành sản xuất công nghiệp
      Theo vùng mi�?n


                                                                                                                                                                                               sản xuất công
                                                                                                                                                                                               nghiệp nhẹ



                                                                                                                                                                                               sản xuất công
                                                                                                                                                                                               nghiệp nặng


                                                                                                                                                                                               các ngành
                                                                                                                                                                                               sản xuất tăng
                                                                                                                                                                                               trưởng nhanh
        du Bắc Bộ
        Mi�?n núi và trung




                                          �?B sông Hồng




                                                                             biển mi�?n Trung
                                                                             Bắc Trung Bộ/ Ven




                                                                                                                     Tây Nguyên




                                                                                                                                                      �?ông Nam Bộ




                                                                                                                                                                            �?B sông Cửu Long
      Theo loại đô thị



                                                                                                                                                                                               sản xuất công
                                                                                                                                                                                               nghiệp nhẹ


                                                                                                                                                                                               sản xuất công
                                                                                                                                                                                               nghiệp nặng


                                                                                                                                                                                               các ngành sản
                                                                                                                                                                                               xuất tăng trưởng
                                                                                                                                                                                               nhanh
                    các đô thị đặc biệt




                                                         các đô thị loại 1




                                                                                                 các đô thị loại 2




                                                                                                                                  các đô thị loại 3




                                                                                                                                                                    các đô thị loại 4




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
42    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
  Theo khoảng cách từ Hà Nội


                                                                                                sản xuất công
                                                                                                nghiệp nhẹ


                                                                                                sản xuất công
                                                                                                nghiệp nặng



                                                                                                các ngành sản
                                                                                                xuất tăng trưởng
                                                                                                nhanh
        70 km
        trong bán kính




                             71-140km




                                               141-210km




                                                                  211-280km




                                                                                    281-350km
  Theo khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh



                                                                                                sản xuất công
                                                                                                nghiệp nhẹ


                                                                                                sản xuất công
                                                                                                nghiệp nặng



                                                                                                các ngành sản
                                                                                                xuất tăng trưởng
                                                                                                nhanh
       70 km
       trong bán kính




                            71-140km




                                               141-210km




                                                                  211-280km




                                                                                    281-350km




Chú thích: thương số vị trí so với tổng sản lượng sản xuất công nghiệp trong mẫu, năm 2009
Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa trên số liệu của Tổng cục Thống kê.




                                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                         43
     Bảng 1.20 Tính chất vùng mi�?n của sản xuất công nghiệp: 5 tiểu ngành đứng đầu
     và tỷ tr�?ng (%) của từng tiểu ngành trong tổng sản lượng sản xuất công nghiệp toàn
     vùng năm 2009
      Mi�?n núi và trung du Bắc Bộ (sản lượng: 37.159.412 triệu đồng)

      1.     Sản xuất chế tạo các sản phẩm từ chất khoáng phi kim   17,7%

      2.     Sản xuất và phân phối điện và khí ga                   16,8%

      3.     Sản xuất chế tạo sản phẩm từ kim loại cơ bản           12,0%

      4.     Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                 11,4%

      5.     Sản xuất hóa chất và sản phẩm hóa chất                 6,5%

      �?ồng bằng sông Hồng (sản lượng: 271.501.076 triệu đồng)

      1.     Sản xuất chế tạo các phương tiện vận tải khác          16,2%

      2.     Sản xuất chế tạo các sản phẩm từ chất khoáng phi kim   11,1%

      3.     Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                 10,5%

      4.     Sản xuất chế tạo xe cơ giới                            7,3%

      5.     Sản xuất chế tạo sản phẩm từ kim loại đúc sẵn          5,7%

      Bắc Trung Bộ và duyên hải mi�?n Trung (sản lượng: 87.580.196 triệu đồng)

      1.     Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                 27,8%

      2.     Sản xuất chế tạo các sản phẩm từ chất khoáng phi kim   18,3%

      3.     Sản xuất và phân phối điện và khí ga                   5,6%

      4.     Sản xuất đồ nội thất                                   5,4%

      5.     Sản xuất gỗ và sản phẩm gỗ                             4,5%

      Tây Nguyên (sản lượng: 13.052.094 triệu đồng)

      1.     Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                 31,7%

      2.     Sản xuất và phân phối điện và khí ga                   28,6%

      3.     Sản xuất đồ nội thất                                   6,7%

      4.     Sản xuất gỗ và sản phẩm gỗ                             5,9%

      5.     Sản xuất đồ may mặc                                    5,2%

      �?ông Nam Bộ (sản lượng: 415.004.848 triệu đồng)

      1.     Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                 18,3%




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
44    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
 2.              Sản xuất hóa chất và sản phẩm hóa chất                                                    9,1%

 3.              Sản xuất sản phẩm cao su và plastic                                                       7,2%

 4.              Thuộc da; sản xuất sản phẩm bằng da                                                       6,1%

 5.              Sản xuất đồ nội thất                                                                      5,3%

 �?ồng bằng sông Cửu Long (sản lượng: 103.371.880 triệu đồng)

 1.              Sản xuất chế biến thực phẩm và đồ uống                                                    63,8%

 2.              Sản xuất chế tạo các sản phẩm từ chất khoáng phi kim                                      7,6%

 3.              Sản xuất và phân phối điện và khí ga                                                      5,8%

 4.              Sản xuất hóa chất và sản phẩm hóa chất                                                    5,1%

 5.              Thuộc da; sản xuất sản phẩm bằng da                                                       2,6%
 Chú thích: sản lượng được tính theo giá so sánh năm 1994.




Hình 1.10: Chuyên môn hóa sản xuất công nghiệp (thương số vị trí - LQ), khoảng
cách từ Hà Nội so với TP Hồ Chí Minh
 Sản xuất công nghiệp nhẹ
 Khoảng cách từ Hà Nội                                                       Khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh
            2,5




                                                                                   2,5




                                                                                                                                               2,28
            2




                                                                                   2




                                                                                                                                       1,97
                                                                                                                        1,88
      vị trí thương




                                                                             vị trí thương
               1,5




                                                                                      1,5




                                                            1,26
                                                                      1,1                    1,09
                                              1,07
            1




                                                                                   1




                                                                                                       1


                      ,56
                                ,51
            ,5




                                                                                   ,5




                 <70km      70-140        140-210       210-280    280-350             <70km        70-140         140-210        210-280     280-350
                                 Khoảng cách từ Hà Nội                                                       Khoảng cách từ TP HCM
                                 LQ cho SX công nghiệp nhẹ                                                 LQ cho SX công nghiệp nhẹ




                                                                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                        45
      Các tiểu ngành sản xuất công nghiệp tăng trưởng nhanh
      Khoảng cách từ Hà Nội                                                              Khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh

                                     1,46
                 1,5




                                                                                                1,5
                           1,38

                                                                                                                    1,12
                                                       1,01
                 1




                                                                                                1
                                                                                 0,95                      0,93
                                                                      0,91
         vị trí thương




                                                                                         vị trí thương
           0,5




                                                                                           0,5
                                                                                                                                                  0,42
                                                                                                                                  0,45

                                                                                                                                                             0,14
                 0




                                                                                                0
                      <70km        70-140        140-210        210-280        280-350                <70km       70-140        140-210       210-280      280-350
                                       Khoảng cách từ Hà Nội                                                            Khoảng cách từ TP HCM
                                         LQ cho SX công nghệ cao                                                       LQ cho SX công nghệ cao




      Các tiểu ngành sản xuất công nghiệp tăng trưởng nhanh
      Khoảng cách từ Hà Nội                                                              Khoảng cách từ TP Hồ Chí Minh

                            2,02
                                                                                                2
                2
                1,5




                                                                                                1,5




                                       1,4
                                                         1,31
           vị trí thương




                                                                                           vị trí thương




                                                                                   1                       0,99
                     1




                                                                                                     1
         0,5




                                                                                         0,5




                                                                                                                       0,39

                                                                        0,15                                                         0,00           0,07        0,11
                0




                                                                                                0




                      <70km        70-140          140-210        210-280      280-350                <70km       70-140        140-210        210-280     280-350
                                            Khoảng cách từ Hà Nội                                                     Khoảng cách từ Hà Nội
                                      LQ cho SX công nghệ cao                                                        LQ cho SX công nghệ cao



     Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa trên số liệu của Tổng cục Thống kê




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
46    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
 Hộp 1.8 Chuyên môn hóa công nghiệp tại Ấn �?ộ, phân tích theo công nghệ sản
 xuất và khoảng cách từ 7 thành phố lớn nhất nước
 Các hoạt động sản xuất công nghiệp tại Ấn �?ộ đi theo các mô hình khác nhau, trong đó các ngành được phân
 nhóm lần nữa theo mức độ phức tạp của công nghệ. Các hoạt động sản xuất công nghiệp sử dụng công nghệ
 thấp được phát triển trên phạm vi không gian rộng. Tuy nhiên, có thể thấy rõ rằng, khi công nghệ sản xuất trở
 nên tinh vi hơn, các cơ sở sản xuất sẽ tập trung v�? gần các thành phố lớn. �?ồng th�?i, có thể nhận thấy một số
 lượng lớn các cơ sở công nghiệp công nghệ cao hiện diện tại các khu vực mà quy định hành chính xác định là
 “nông thôn�? nhưng vẫn nằm trong vành đai kinh tế cách các thành phố lớn khoảng 50 km.

 Sản xuất công nghiệp sử dụng công nghệ thấp                                                  Sản xuất công nghiệp sử dụng công nghệ bậc trung
               1,2




                                                                                                          1,6
                                                                                                                     1,56
                                                                1,16
                                                  1,13




                                                                                                          14
               1,1




                        1,09                      1,11
                                                                                                                     1,25



                                                                                                          1,2
                        1,02                                    1,02                                                            1,16
                                                                                      0,99
                                                                                                                                                                                         1,07
               1




                                                                                                                                                 1,02                      1,02
                                 0,95                                                                     1
                                                                                              LQ
                                                                         0,92
  LQ




                                                                                                                                                                0,87       0,96
                                                                                                                               0,93
               0,9




                                  0,9                                                                                                           0,91
                                                                                                           0,8

                                                                         0,89                                                                                   0,8                      0,68
                                                                                                          0,6
               0,8




                      <50km    50-100     100-200     200-300       300-450       >450km                          <50km     50-100    100-200      200-300      300-450              >450km
                                  Khoảng cách từ thành phố 4 triệu dân                                                           Khoảng cách từ thành phố 4 triệu dân
                                      LQ đô thị                         LQ nông                                                LQ đô thị                                      LQ nông
                                      1, SXCN công nghệ thấp            thôn                                                                                                  thôn
                                                                                                                               1, SXCN công nghệ thấp và trung bình



  Sản xuất công nghệ bậc trung đến công nghệ cao                                              Sản xuất công nghệ cao
                        2.9
                                                                                                          5
               3




                                                                                                                     4,74
               2.5




                                                                                                          4
                                                                                              Location quotient
  Location quotient




                                                                                                          3
               2




                                                                                                                                                2,41
                                                                                                                               2,24
               1.5




                                                                                                          2




                        1,24      1,27                                  1,25
                                                  1,13                                                                                           1,25
                                                                                                                              1,1                               0,95
                                                                         1,15                                       1,46
               1




                                                                                                          1




                                  0,97                           0,75                                                                                                       0,61
                                                                                                                                                                0,37                     0,3
                                                                                       0,59                                                                                 0,57
                                                                 0,73                                                                                                                    0,2
                                                                                       0,51
               .5




                                                                                                          0




                      <50km    50-100       100-200     200-300      300-450      >450km                          <50km     50-100        100-200     200-300       300-450          >450km
                                        Khoảng cách từ Tp 4 triệu dân                                                                 Khoảng cách từ Tp 4 triệu dân
                                 LQ đô thị                                  LQ nông                                                 LQ đô thị                              LQ nông
                                                                            thôn                                                    1, SX công nghệ bậc trung đến CN cao   thôn
                                 1, SX công nghệ bậc trung đến CN cao



Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới dựa trên Tổng đi�?u tra Kinh tế năm 2005 của Ấn �?ộ




 Hộp 1.9 Các khu kinh tế đặc biệt (đặc khu kinh tế) ở Việt Nam
 Ở Việt Nam có bốn loại đặc khu: Cụm công nghiệp (CCN), Khu công nghiệp và chế xuất (KCN-CX), Khu
 công nghệ cao (KCNC) và Khu kinh tế (KKT). Ngoại trừ cụm công nghiệp, các loại hình đặc khu này đ�?u
 đã được quy định trong Nghị định 36/CP năm 1997.




                                                                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                      Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                47
         Cụm công nghiệp
         Loại hình này đ�? cập đến một nhóm nh�? gồm một số xưởng sản xuất, thư�?ng là ở các làng ngh�? truy�?n thống.
         Việc thành lập cụm công nghiệp mới được hợp pháp hóa từ năm 2009 (theo Nghị định 105/N�?-CP). Cụm
         công nghiệp là khu vực tập trung các nhà sản xuất công nghiệp quy mô nh�?. Mục đích thành lập cụm công
         nghiệp là tập hợp các doanh nghiệp trong cùng một khu vực và tạo đi�?u kiện cho h�? hoạt động hiệu quả hơn.
         Chủ tịch UBND tỉnh phê duyệt việc thành lập các cụm công nghiệp mới. Theo Tổng đi�?u tra Các Tổ chức
         Kinh tế và Hành chính năm 2007 (do Tổng cục Thống kê thực hiện), Việt Nam có khoảng 333 cụm công
         nghiệp với 3.845 cơ sở sản xuất chiếm 287 ha đất (tổng diện tích đất quy hoạch cho loại hình này là 18.271 ha).

         Khu Công nghiệp và Chế xuất
         Mặc dù có sự khác biệt mang tính kỹ thuật giữa khu công nghiệp và khu chế xuất, nhưng trên thực tế, cả hai
         loại hình này thư�?ng được g�?i chung là khu công nghiệp. Do đó, trong phần còn lại của báo cáo này, các khu
         công nghiệp và khu chế xuất sẽ được g�?i chung là khu công nghiệp (KCN). Các khu công nghiệp chuyên sản
         xuất các sản phẩm công nghiệp và cung cấp các dịch vụ hỗ trợ. Các khu công nghiệp được xây dựng ở một
         khu vực địa lý xác định và không có dân cư sinh sống trong đó. Thủ tướng Chính phủ là ngư�?i ra quyết định
         thành lập khu công nghiệp. Khu chế xuất là khu công nghiệp gồm các doanh nghiệp chế xuất – h�? sản xuất
         các sản phẩm để xuất khẩu, và/hoặc các dịch vụ hỗ trợ sản xuất cho xuất khẩu. Những đặc điểm khác của khu
         chế xuất tương tự như của khu công nghiệp.

         Theo số liệu chính thức của Bộ KH&�?T trong năm 2010, Việt Nam có 264 khu công nghiệp, 75% trong
         số đó đang hoạt động và 25% đang trong quá trình xây dựng.5 Tỷ lệ lấp đầy trong tất cả các khu công nghiệp
         trung bình đạt 46%, bao gồm cả diện tích cho thuê trên 17.107 ha. Giá trị sản xuất trong năm 2008 tại các
         khu công nghiệp chiếm 38% tổng GDP, với sự tham gia của khoảng 1,1 triệu lao động. Phần lớn các khu công
         nghiệp được đặt tại 23 tỉnh thuộc bốn vùng kinh tế tr�?ng điểm (vùng KTT�? Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ,
         và vùng KTT�? đồng bằng sông Cửu Long). Tính đến đầu năm 2009, đã có 75% số khu công nghiệp đặt vị
         trí tại 23 tỉnh này.

         Khu công nghệ cao
         Các khu công nghệ cao bao gồm các doanh nghiệp công nghệ cao và các dịch vụ hỗ trợ, như nghiên cứu, khoa
         h�?c, hỗ trợ công nghệ và các tổ chức đào tạo. Các đặc điểm khác tương tự như khu công nghiệp. �?ến cuối
         năm 2010, Việt Nam đã có ba khu công nghệ cao. Một khu ở TP Hồ Chí Minh được thành lập năm 2002 với
         diện tích 804 ha, một khu ở Hà Nội được thành lập năm 1998 với diện tích 1.650 ha, và một khu ở �?à Nẵng
         thành lập vào cuối năm 2010 trên diện tích 1.010 ha. �?ến đầu năm 2011, đã có 66 công ty hoạt động tại Khu
         công nghệ cao Hòa Lạc (Hà Nội) và khu công nghệ cao TP Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, các khu công nghệ cao
         này đang gặp khó khăn trong việc thu hút nguồn nhân lực có trình độ. Ví dụ như, Tập đoàn Intel ở khu công
         nghệ cao TP Hồ Chí Minh đã lên kế hoạch tuyển dụng 3.000 nhân viên, nhưng mới xác định được 40 ngư�?i
         đạt yêu cầu. Một vấn đ�? nữa là khả năng tiếp cận quỹ đất. Ví dụ như, khu công nghệ cao Hòa Lạc (Hà Nội)
         mới thu hồi được 50% diện tích đất quy hoạch (theo VnEconomy, 2010). Các vấn đ�? liên quan đến thu hồi
         đất sẽ được thảo luận chi tiết hơn trong chương liên quan đến vấn đ�? đất đai.

         Khu kinh tế
         Khu kinh tế gồm có hai nhóm nh�? - khu kinh tế cửa khẩu và khu kinh tế ven biển. Các khu kinh tế cửa khẩu chủ yếu
         có vai trò hỗ trợ các vùng kém phát triển gần cửa khẩu biên giới, trong khi đó, các khu kinh tế ven biển được thành
     5
             Không có số liệu thống nhất v�? số lượng khu công nghiệp, do xác định theo các nguồn thông tin khác nhau và vào các năm khác nhau.
             Bộ Xây dựng sử dụng số liệu năm 2010 (theo đó, Việt Nam có 254 khu công nghiệp, trong đó 83 khu đang trong quá trình xây dựng),
             PCI cho rằng có 151 khu công nghiệp. Theo Bộ KH&�?T, nguồn tin được coi là chính thức và có uy tín nhất, năm 2009, Việt Nam có
             223 khu công nghiệp và năm 2010 - 264 khu công nghiệp.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
48       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
 lập nhằm mục đích kích thích n�?n kinh tế quốc dân thông qua việc khai thác các cảng biển gần đó. Các khu kinh tế
 khác với các loại đặc khu nói trên do diện tích lớn hơn và bao quát nhi�?u hoạt động khác nhau. Các khu kinh tế được
 hưởng những lợi ích đặc biệt từ các cơ chế khuyến khích phát triển kinh tế. �?ến cuối năm 2010, Việt Nam đã có 23
 khu kinh tế cửa khẩu trên diện tích khoảng 501.000 ha và 15 khu kinh tế ven biển trên diện tích 627.600 ha. Các
 khu kinh tế ven biển chủ yếu được thành lập vào giữa những năm 2000 (7 trong số 15 khu), và chủ yếu phân bố d�?c
 theo duyên hải mi�?n Trung (10 trong số 15 khu). Tính đến cuối năm 2009, tại các khu kinh tế ven biển đã xây dựng
 được 550 dự án với tổng vốn đầu tư là 294.157 tỷ đồng (tương đương 14,7 tỷ USD).


Bảng 1.21 Số lượng khu công nghiệp, phân theo tỉnh
                                 1999        2009                                               1999       2009
 Mi n núi & trung du B c B       2           10           Phú Yên                                1         3
 B cC n                          --          1            Qu ng Bình                             --        3
 B c Giang                       --          1            Qu ng Nam                              1         3
 Cao B ng                        --          --           Qu ng Ngãi                             2         3
 Hà Giang                        --          1            Qu ng Tr                               --        2
 Hòa Bình                        --          1              anh Hóa                              1         1
 Lai Châu (trư c 2003)           --          --               a iên Hu                           1         6
 L ng Sơn                        --          --           Tây Nguyên                                       7
 Lào Cai                         --          --           �? c L c (trư c 2003)                             2
 Phú                             1           2            Gia Lai                                          1
 Sơn La                          --          1            Kon Tum                                          2
    ái Nguyên                    1           1            Lâm �? ng                                         2
 Tuyên Quang                     --          1            �?ông Nam B                            32         5
 Yên Bái                         --          1            Bà R a Vũng Tàu                       4
 �?B sông H ng                    12          6            Bình Dương                            7          1
 B c Ninh                        1           --           Bình Phư c                                       2
 Hà Nam                          --          1            �? ng Nai                              9
 Hà N i (sau khi sáp nh p)       6           --           TP H Chí Minh                         11
 H i Dương                       --          1            Tây Ninh                              1          2
 H i Phòng                       3           --           �?B sông C u Long                      6          55
 Hưng Yên                        --          1            An Giang                                         2
 Nam �? nh                        --          1            B c Liêu                                         1
 Ninh Bình                       --          1            B n Tre                                          2
 Qu ng Ninh                      1           --           Cà Mau                                           1
    ái Bình                      --          1            C n ơ (trư c 2003)                    2          8
 Vĩnh Phúc                       1           --           �? ng áp                               1          3
 B c Trung B và duyên           12          35            Kiên Giang                                       5
 h i mi n Trung                                           Long An                               1          23
 Bình �? nh                       --          2            Sóc Trăng                                        1
 Bình u n                        1           3            Ti n Giang                            1          5
 �?à N ng                         3           4            Trà Vinh                                         1
 Hà Tĩnh                         --          --           Vĩnh Long                             1          3
 Khánh Hòa                       1           1            T ng s khu                            64         118
 Ngh An                          1           2            công nghi p
 Ninh u n                        --          2            Ngu n: Vi n Chi n lư c Phát tri n (DSI)




                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                      Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                       49
     1.4 �?ô thị hóa trên phương diện chuyển đổi đặc điểm dân số và
         phúc lợi: hội tụ các đi�?u kiện phúc lợi
     1.4.1 Thay đổi mức thu nhập bình quân
     Mức thu nhập bình quân tính bằng GDP/đầu ngư�?i ở vùng �?ông Nam Bộ và đồng bằng sông
     Hồng cao hơn nhi�?u so với các vùng khác. Năm 2009, vùng giàu nhất (�?ông Nam Bộ) có mức
     thu nhập bình quân cao gấp 3 lần so với vùng nghèo nhất (mi�?n núi và trung du Bắc Bộ) (xem
     Bảng 1.22). Tuy nhiên, sự chênh lệch trong mức thu nhập giữa các vùng đã giảm dần trong
     vòng 10 năm qua. Sự chênh lệch trong mức thu nhập bình quân ở vùng giàu nhất và vùng
     nghèo nhất đã giảm đáng kể từ 427% năm 1999 xuống 304% năm 2009. Nhi�?u dấu hiệu cho
     thấy hiện tượng hội tụ thu nhập đang diễn ra mạnh mẽ (hội tụ sigma): độ lệch chuẩn trong
     khoảng cách thu nhập giữa các vùng giảm từ 0,534 năm 1999 xuống 0,455 năm 2009.6


     Bảng 1.22 Thu nhập bình quân (GDP/đầu ngư�?i, triệu đồng), phân theo vùng mi�?n
                               Mi n núi        �? ng        B c Trung                      �?ông       �? ng      (max-
         GDP/đ u ngư i         và trung        b ng        B / duyên Tây                  Nam
                                                                                                                               H it
                                               sông        h i mi n  Nguyên                          b ng sông min)
                               du B c B                                                                                        sigma
                                               H ng        Trung                          B          C u Long /min

         2009                    11,0           23,1        14,6           13,6           44,5        18,3          304%       0,455
         1999                    2,2            5,0         2,9            3,1            11,6        4,3           427%       0,534
         Tăng trư ng             16,1           15,3        16,2           14,8           13,4        14,5         -122% -0,079
         hàng năm, %
           ay đ i trong m c đóng góp c a các ngành vào-GDP/đ u ngư i, 1999-2009, đi m ph n trăm
         Nông nghi p             -14,3          -9,7        -14,8          -14,4          -1,7        -12,5
         Công nghi p              11,8           7,8         13,5            9,0          1,5           6,4
           ương m i               2,4            1,8         1,3              ,
                                                                             5.3          0,3           6,1

     Chú thích: Bảng này đo sự thay đổi trong tỷ tr�?ng các ngành đóng góp vào GDP/đầu ngư�?i trong giai đoạn 1999 - 2009.
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)

     Mi�?n Bắc (gồm các vùng mi�?n núi và trung du Bắc Bộ, đồng bằng sông Hồng, và Bắc Trung
     Bộ/duyên hải mi�?n Trung) có mức tăng thu nhập cao hơn so với mi�?n Nam (gồm các vùng Tây
     Nguyên, �?ông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long). �?áng chú ý là mức tăng thu nhập cao ở
     mi�?n Bắc chủ yếu bắt nguồn từ tốc độ tăng trưởng cao của các hoạt động sản xuất công nghiệp.
     Tỷ tr�?ng GDP từ sản xuất công nghiệp trên tổng GDP toàn vùng ở mi�?n Bắc tăng nhanh hơn
     nhi�?u so với mi�?n Nam. Giữa mức tăng thu nhập bình quân và mức tăng tỷ tr�?ng sản xuất công
     nghiệp có mối tương quan tỷ lệ thuận.

     6
            Hội tụ sigma là khái niệm được dùng cho một nhóm nước hoặc khu vực nếu độ lệch chuẩn trong các trị số logs v�? thu nhập bình quân
            theo đầu ngư�?i trong nhóm (nghĩa là biến thiên trong nhóm) hội tụ với nhau trong một giai đoạn nhất định.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
50       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Tuy nhiên, các đặc điểm v�? mức thu nhập bình quân ở các loại đô thị có sự khác nhau, tùy theo
vị trí của đô thị trong bảng phân nhóm đô thị (xem Bảng 1.23). Các đô thị đặc biệt là những
thành phố giàu nhất, trái lại các đô thị loại 4, nằm ở bậc thấp nhất của bảng phân nhóm đô
thị, là những thị xã hay thị trấn nghèo nhất. Trái với hiện tượng hội tụ thu nhập ở cấp độ vùng
mi�?n, mức thu nhập ở các thành phố, đô thị có xu hướng khác biệt, do các đô thị đặc biệt có
mức tăng thu nhập cao hơn.


Hình 1.11 �?ặc điểm mức thu nhập bình quân năm 2009

                                                       TRUNG QU�?C
                                                            CHINA




                                             HA NOI




         LÀO
         LAOS




               TH�?I LAN                                                  BI
                                                                           ỂN
              THAILAND                                                  EA �?Ô
                                                                          ST     N
                                                                             SE G
                                                                               A

   CHÚ TH�?CH
   Thu nhập hàng tháng (nghìn VN�?)
   (so với giá trị bình quân quốc gia)

          Thấp hơn nhi�?u
          Thấp hơn
          Cao hơn
          Cao hơn nhi�?u
   Giá trị bình quân quốc gia = 1047,9



                                     CAM PU CHIA
                                         CAMBODIA




                                                      HoChi Minh City




                                                           0    50      100     200 km




Nguồn: Urban Solutions (2011)




                                                                                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                         Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                  51
     �?i�?u đáng ngạc nhiên là các đô thị loại 1 có mức tăng thu nhập thấp nhất, cách xa các nhóm
     đô thị khác. Nguyên nhân chính có lẽ là tỷ tr�?ng sản xuất công nghiệp tại đây đang giảm dần.
     Tại các đô thị loại 1, ngành dịch vụ tăng trưởng mạnh nhưng không đủ để góp phần tăng năng
     suất, do năng suất của ngành dịch vụ thấp hơn nhi�?u so với ngành sản xuất công nghiệp. Tóm
     lại, mức thu nhập bình quân và các yếu tố cấu thành mức thu nhập bình quân tại các vùng mi�?n
     và các loại đô thị có vai trò như một thước đo năng suất địa phương, và làm rõ n�?n tảng cơ bản
     cho sự phát triển kinh tế địa phương ở Việt Nam: ngành sản xuất công nghiệp hoạt động tốt sẽ
     dẫn dắt quá trình phát triển kinh tế ở địa phương.


     Bảng 1.23 Thu nhập bình quân (GDP/đầu ngư�?i, triệu đồng), theo loại đô thị
                                                                               (max-
                              �?ô th Lo i 1    Lo i 2       Lo i 3    Lo i 4        -     H it
      GDP/đ u ngư i                                                            min)
                              đ c bi t                                                   sigma
                                                                               /min
      2009                    41,7     24,3   27,4         19,7      16,8      148,2%    0,311
      1999                    7,6      7,5    6,2          4,3       3,7       105,4%    0,293

      Tăng trư ng hàng năm, % 17,0     11,8   14,9         15,2      15,1      42,8%     0,018
         ay đ i trong m c đóng góp c a ngành vào GDP/đ u ngư i, 1999-2009, %
      Nông nghi p             -2,0     -4,9   -7,1         -11,5     -10,5
      Công nghi p             2,2      -6,0   6,3          8,8       6,1
         ương m i             -0,2     10,8   0,8          2,7       4,5

     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)


     1.4.2 Chuyển đổi v�? nguồn nhân lực (tham khảo Bảng 1.24)
     Trình độ h�?c vấn được đo bằng tỷ lệ dân số đã hoàn thành bậc giáo dục trung h�?c phổ thông.
     Mặc dù không được liệt kê ở đây nhưng một thước đo tương tự - tỷ lệ dân số có bằng đại h�?c
     – cũng đã được sử dụng để đo trình độ h�?c vấn tại địa phương. �?úng với dự đoán, tại các vùng
     giàu hơn như đồng bằng sông Hồng, �?ông Nam Bộ và các đô thị đặc biệt, tỷ lệ dân số có trình
     độ h�?c vấn cao vượt xa các vùng khác. Từ đây có thể thấy rằng những vùng phát triển kinh tế
     tốt thư�?ng thu hút nhi�?u lao động có kỹ năng cao, do đó càng củng cố hơn nữa những lợi ích
     từ sự tập trung kinh tế và các yếu tố vốn con ngư�?i từ bên ngoài. �?ây là kết quả của mối quan
     hệ nhân quả tuần hoàn giữa sự tăng trưởng kinh tế địa phương với sự tích lũy nguồn nhân lực
     (Romer, 1986; Aghion và Howitt, 1997).




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
52    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Bảng 1.24 Trình độ h�?c vấn theo vùng mi�?n và loại đô thị
                                    �? ng        B c Trung
                        Mi n núi                                                        �? ng b ng
                                    b ng        B /duyên Tây                  �?ông                   (max-
 Vùng mi n              và trung                                                        sông C u
                                    sông        h i mi n Nguyên               Nam B                  min)/min
                        duB c B                                                         Long
                                    H ng        Trung

 T l dân s đã hoàn
 thành b c ph thông
                    18,2            30,2         19,1           13,6          27,1       10,7        182,2%
 trung h c, năm
 2009, %

                       �?ô th                                                                         (max-min)
 Lo i đô th                     �?ô th lo i 1      �?ô th lo i 2         �?ô th lo i 3   �?ô th lo i 4
                       đ c bi t                                                                      /min
 T l dân s đã hoàn
 thành b c ph thông 38,0            25,4               20,8              18.,3          15,7         142,0%
 trung h c, năm
 2009, %

Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)


1.4.3 Chuyển biến v�? tình trạng đói nghèo
Tình trạng đói nghèo ở khắp các vùng mi�?n và đô thị các loại đã có những cải thiện to lớn,
nếu so sánh bằng mức giảm tuyệt đối trong tỷ lệ nghèo (sự thay đổi được tính bằng điểm phần
trăm) trong th�?i kỳ từ năm 1999 đến 2009 (xem Bảng 1.25). Xét trên phương diện tương đối
(sự thay đổi tính bằng % trong cùng th�?i kỳ), các vùng giàu hơn một lần nữa có tỷ lệ giảm nghèo
tương đối cao, nghĩa là tỷ lệ nghèo cũng thấp hơn (đồng bằng sông Hồng, �?ông Nam Bộ và
đồng bằng sông Cửu Long). Có vẻ như những lợi ích từ sự tăng trưởng kinh tế đã được chia sẻ
đồng đ�?u trong toàn quốc, mặc dù tỷ lệ giảm nghèo vẫn tập trung tương đối nhi�?u ở các vùng
giàu. Mô hình này cũng đúng với tất cả các loại đô thị (Bảng 1.26). Mặc dù giảm nghèo quan
sát được ở tất cả các loại đô thị nhưng những thành phố giàu ở bậc đô thị cao hơn (ví dụ như
các đô thị đặc biệt và đô thị loại 1) vẫn có tốc độ giảm nghèo nhanh hơn (sự thay đổi được đo
bằng tỷ lệ %).

Bảng 1.25 Tỷ lệ nghèo, phân theo vùng mi�?n
                      Mi n núi     �? ng    B c Trung                                    �? ng b ng
                                   b ng    B /duyên Tây                    �?ông                      (max-
 T l nghèo, %         và trung                                                          sông
                      du B c B     sông    h i mi n Nguyên                 Nam B                     min)/min
                                   H ng    Trung                                        C u Long
 2009                   26,2       8,5         18,8           21,3          2,4          11,4        991,7%
 1999                   58,1       33,0        43,1           43,8          8,3          35,8        600,0%
 2009-1999              -31,9      -24,5       -24,3          -22,5         -5,9         -24,4       391,7%
Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




                                                               �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                 53
     Bảng 1.26 Tỷ lệ nghèo, phân theo loại đô thị
                              �?ô th                                                                (max-
      T l nghèo, %            đ c bi t   �?ô th lo i 1   �?ô th lo i 2 �?ô th lo i 3   �?ô th lo i 4
                                                                                                   min)/min
      2009                    3,3         7,9           12,5         13,6           15,7           375,8%
      1999                    15,9        29,9          31,6         38,9           39,4           147,8%
      2009-1999               -12,6       -22,0         -19,1        -25,3          -23,7          228,0%

     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)



     �?ặc điểm phân bố đói nghèo (số ngư�?i nghèo ở một vùng so với tổng số ngư�?i nghèo trong
     cả nước) có sự khác biệt so với tỷ lệ nghèo (tỷ lệ ngư�?i nghèo trên tổng số dân ở một vùng). Ở
     vùng Bắc Trung Bộ và duyên hải mi�?n Trung có nhi�?u ngư�?i nghèo hơn (chiếm 30% tổng số
     ngư�?i nghèo ở Việt Nam trong năm 2009), tiếp theo là mi�?n núi và trung du Bắc Bộ (25%),
     đồng bằng sông Cửu Long (17%), và đồng bằng sông Hồng (15%), ít nhất là vùng �?ông Nam
     Bộ (chỉ có 3%) (Bảng 1.27).
     Khi so sánh những thay đổi trong mô hình phân bố đói nghèo (nói cách khác là sự thay đổi v�?
     số ngư�?i nghèo ở từng vùng mi�?n hay ở từng loại đô thị so với tổng số ngư�?i nghèo trong cả
     nước) trong th�?i kỳ 1999 – 2009, có thể nói một cách tương đối rằng các vùng đồi núi, trung
     du có nhi�?u ngư�?i nghèo hơn: như mi�?n núi và trung du Bắc Bộ (+4 điểm phần trăm), Bắc
     Trung Bộ/duyên hải mi�?n Trung (+3 điểm phần trăm), và Tây Nguyên (+3 điểm phần trăm).
     Trái lại, ở đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long, số ngư�?i nghèo đã giảm tương
     ứng -7 điểm phần trăm và -4 điểm phần trăm so với tổng số ngư�?i nghèo trong cả nước.
     Mức giảm mạnh này của hai vùng đồng bằng châu thổ có lẽ gắn li�?n với ti�?m năng kinh tế nông
     nghiệp thuận lợi tại đây. Ngoài ra, sự lan t�?a của n�?n kinh tế tập trung từ các thành phố lớn
     lân cận có thể đã góp phần làm giảm đáng kể số ngư�?i nghèo ở địa phương, từ đó góp phần làm
     giảm tình trạng đói nghèo chung trong cả nước. �?i�?u này có ý nghĩa quan tr�?ng v�? mặt chính
     sách để quyết định nên đầu tư vào đâu, hay đô thị hóa sẽ đem lại những tác động lan t�?a tích
     cực nào, và làm thế nào để mở rộng các lợi ích phát triển ra các vùng lân cận.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
54    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Hình 1.12 Thay đổi tỷ lệ nghèo từ năm 1999 đến 2009
 Tỷ lệ nghèo năm 1999                                                                 Tỷ lệ nghèo năm 2009

                                           TRUNG QU�?C                                                                              TRUNG QU�?C
                                                CHINA                                                                                   CHINA




                                HA NOI
                                         Hai Phong City
                                                                                                                                Hai Phong City



     LÀO                                                                                       LÀO

    LAOS                                                                                       LAOS




                                                            BI                                     TH�?I LAN                                             BI
         TH�?I LAN                                             ỂN                                                                                          ỂN
                                                           EA �?Ô                                   THAILAND                                            EA �?Ô
        THAILAND                                             ST                                                                                          ST     N
                                                                    N                                                                                       SE G
                                                                SE G                                                                                          A
                                                                  A
                                                      Hue City                                                                              Hue City
  CHÚ TH�?CH                                                                                CHÚ TH�?CH
  �?ô thị                                                     Da Nang City                  �?ô thị                                                   Da Nang City
        Loại 1                                                                                   Loại 1
        loại 2                                                                                   loại 2
        Loại 3                                                                                   Loại 3
        Loại 4                                                                                   Loại 4
  Tỉ lệ dân số nghèo                                                                       Tỉ lệ dân số nghèo
  trên tổng số dân                                                                         trên tổng số dân
         5- 20                                                                                    0,3-10
        21- 35                                                                                  11-20
        36- 50                                                   Quy Nhon City                  21-25                                                  Quy Nhon City
        51- 75                                                                                  26-40
        76- 80         CAM PU CHIA                                                              41-54             CAM PU CHIA

                        CAMBODIA                                                                                   CAMBODIA




                                          Ho Chi Minh City                                                                       Ho Chi Minh City




                       Can Tho City                                                                             Can Tho City




                                                0     50     100         200 km                                                        0     50     100         200 km




 Nguồn: Urban Solutions (2011)




                                                                                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                  Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                         55
     Bảng 1.27 Phân bố đói nghèo theo vùng mi�?n
      Phân b đói nghèo, Mi n núi        �? ng     B c Trung Tây                                            -
                                        b ng     B /duyên                     �?ông     �? ng b ng     (max-
      so v i t ng s ngư i và trung
      nghèo trong         du B c B      sông     h i mi n Nguyên              Nam      sông          min)
                                        H ng     Trung                        B        C u Long      /min
      c nư c, %
      2009                      25,2    14,5       30,8          9,5          3,0          17,1      938,3%
      1999                      20,9    21,1       28,0          6,4          3,0          20,7      824,0%
      2009-1999                 4,3     -6,6       2,8           3,1          -0,1         -3,6      114,4%
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)

     Một điểm thú vị khác đó là ngư�?i nghèo phân bố như thế nào trong hệ thống đô thị, cụ thể là
     tại tất cả các loại đô thị (Bảng 1.28). Năm 2009, ngư�?i nghèo được phân bố tương đối đồng
     đ�?u giữa tất cả các loại đô thị, tuy nhi�?u hơn một chút tại các đô thị loại 3 và loại 4, nhưng nhìn
     chung không có sự chênh lệch lớn.
     Tuy nhiên, những thay đổi trong tỷ lệ giữa số ngư�?i nghèo tại một loại đô thị so với tổng số
     ngư�?i nghèo trong cả nước từ năm 1999 đến năm 2009 lại có xu hướng khác. Tỷ lệ này giảm
     nhi�?u tại các đô thị đặc biệt (-6 điểm phần trăm) và đô thị loại 1 (-3 điểm phần trăm). Một lần
     nữa, sự thịnh vượng kinh tế chính là động lực chủ yếu dẫn đến thành tựu giảm nghèo tại các
     vùng đang bùng nổ phát triển kinh tế.

     Bảng 1.28: Phân bố đói nghèo theo loại đô thị
      Phân b đói nghèo,
      so v i t ng s ngư i �?ô th        �?ô th lo i 1 �?ô th lo i 2 �?ô th lo i 3 �?ô th lo i 4
                                                                                                   (max-min)
      nghèo thành th trong đ c bi t                                                                /min
      c nư c, %
       2009                    17,5       16,3            17,3         28,5          20,4          75,0%
       1999                    23,5       19,6            12,4         24,7          19,7          99,1%
       2009-1999               -6,0       -3,4            4,9          3,8           0,7           -24,1%

     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)



     1.4.4 Chuyển biến v�? đi�?u kiện nhà ở và cung cấp các dịch vụ cơ bản
     Có thể đo những thay đổi v�? phúc lợi bằng số lượng và chất lượng các dịch vụ cơ bản được cung
     cấp cho địa phương cũng như đi�?u kiện nhà ở tại địa phương. Phần này sẽ nghiên cứu v�? các
     dịch vụ đô thị. Các dịch vụ cơ bản và đi�?u kiện nhà ở đã được cải thiện ở khắp nơi. Tỷ lệ nhà
     kiên cố tăng nhanh trên toàn quốc, nhưng đáng chú ý nhất là ở vùng đồng bằng sông Hồng
     (Bảng 1.29).
     Những vùng trước đây chưa đảm bảo đủ các dịch vụ cơ bản hiện tại đã có nhi�?u chuyển biến
     lớn. Ví dụ như đồng bằng sông Cửu Long đã cải thiện đáng kể khả năng tiếp cận nước sạch



       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
56     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
(tăng tỷ lệ dân cư có nước sạch từ 44% năm 1999 lên 78% năm 2009), hay các vùng mi�?n núi/
trung du Bắc Bộ, Tây Nguyên và đồng bằng sông Cửu Long đã cải thiện đáng kể tình hình cung
cấp điện (tăng tương ứng +26 điểm phần trăm, +36 điểm phần trăm, và +40 điểm phần trăm).
Nh�? những can thiệp thúc đẩy phúc lợi nói trên, khoảng cách giữa các vùng mi�?n v�? đi�?u kiện
tiếp cận nước sạch và điện đang được rút ngắn một cách nhanh chóng. Tuy nhiên, khoảng cách
trong đi�?u kiện vệ sinh lại gia tăng, do hai đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cải thiện
đi�?u kiện vệ sinh nhanh hơn nhi�?u so với các nơi khác.
Giữa các loại đô thị cũng tồn tại một mô hình hội tụ phúc lợi tương tự (xem Bảng 1.30). Các đô thị
đặc biệt đã cải thiện đáng kể đi�?u kiện nhà ở (thay đổi v�? tỷ lệ nhà kiên cố) và vệ sinh. Tuy nhiên, đi�?u
kiện tiếp cận nước sạch và cung cấp điện đã cải thiện đáng kể tại các đô thị ở những phân nhóm thấp
hơn. Nhìn chung, với tất cả các chỉ số phúc lợi được liệt kê trong bảng, có thể thấy được xu hướng hội
tụ phúc lợi mạnh mẽ, đến mức các đô thị trước kia kém hơn bây gi�? cũng có thể bắt kịp các đô thị
mạnh hơn và rút ngắn khoảng cách phúc lợi. Tuy nhiên, sự tăng cư�?ng hoặc hội tụ đi�?u kiện tiếp cận
các dịch vụ cơ bản cần được diễn giải một cách thận tr�?ng, vì vẫn còn sự chênh lệch lớn v�? số lượng và
chất lượng dịch vụ (xem cụ thể hơn trong chương v�? cung cấp dịch vụ).

Bảng 1.29 �?i�?u kiện nhà ở và cung cấp các dịch vụ cơ bản, theo vùng mi�?n

                              Mi n núi            �? ng        B c Trung                                     �? ng
                                                  b ng        B /duyên Tây                 �?ông
                              và trung
                                                  sông                                                      b ng sông (max-
                                                              h i mi n Nguyên              Nam B
                              du B c B
                                                  H ng        Trung                                         C u Long min)/min
                                             1)
  Các h gia đình có nhà xây kiên c                %
  2009                           47,6             77,4         57,5          29,9           39,7            20,4     279,4%
  1999                           7,7              21,3         8,9           5,1            13,6            7,1      317,6%
  2009-1999                      39,9             56,1         48,6          24,8           26,1            13,3     -38,2%
  Các h gia đình có nư c s ch, %
  2009                           61,5             98,3         89,7          78,5           97,1            77,9     59,8%
  1999                           60,6             92,1         86,6          81,0           95,7            43,8     118,5%
  2009-1999                      0,9              6,2          3,1           -2,5           1,4             34,1     -58,7%
  Các h gia đình có công trình v sinh, %
  2009                           26,1             60,4         47,3          46,5           89,9            42,4     244,4%
  1999                           6,2              18,8         14,7          8,6            14,1            15,4     203,2%
  2009-1999                      19,9             41,6         32,6          37,9           75,8            27,0     41,2%
  Các h gia đình có đi n, %
  2009                   87,1                     99,7         97,3          93,0           98,2            95,1     14,5%
  1999                           61,4             97,9         83,5          57,0           84,8            55,2     77,4%
  2009-1999                      25,7             1,8          13.,8         36,0           13,4            39,9     -62,9%

Chú thích: (1) Hộ gia đình có nhà xây bằng các loại vật liệu lâu b�?n như móng hay tư�?ng làm bằng bê tông.
Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




                                                                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                57
     Bảng 1.30 �?i�?u kiện nhà ở và cung cấp các dịch vụ cơ bản, theo loại đô thị
                                                                                                                           (max-
                            �?ô th đ c bi t �?ô th lo i 1             �?ô th lo i 2        �?ô th lo i 3        �?ô th lo i 4
                                                                                                                           min)/min
                                                   1)
       Các h gia đình có nhà xây kiên c              ,%
       2009                 72,7                39,1                41,2                45,1                29,9           143,1%
       1999                 25,4                14,0                8,4                 9,2                 6,4            296,9%
       2009-1999            47,3                25,1                32,8                35,9                23,5           -153,7%
       Các h gia đình có nư c s ch, %
       2009                 98,8                88.8                91,0                85,3                72,8           35,7%
       1999                 96,5                71,0                88,6                73,7                61,4           57,2%
       2009-1999            2,3                 17,8                2,4                 11,6                11,4           -21,5%
       Các h gia đình có công trình v sinh, %
       2009                 87,9                66,2                59,3                50,7                46,3           89,8%
       1999                 21,9                28,1                18,8                12,0                12,8           134,2%
       2009-1999            66,0                38,1                40,5                38,7                33,5           -44,3%
       Các h gia đình có đi n, %
       2009                 99,7                98,8                96,8                96,0                93,4           6,7%
       1999                 98,6                84,1                81,3                71,3                66,9           47,4%
       2009-1999            1,1                 14,7                15,5                24,7                26,5           -40,6%
     Chú thích: (1) Hộ gia đình có nhà xây bằng các loại vật liệu lâu b�?n như móng hay tư�?ng làm bằng bê tông.
     Nguồn: Tổng cục Thống kê (TCTK)




       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
58     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Hình 1.13 Sơ lược tình hình cung cấp các dịch vụ công trong năm 2009
  Tỷ lệ hộ gia đình không                                                       Tỷ lệ hộ gia đình không                                                       Tỷ lệ hộ gia đình không
  có điện                                                                       có nước sạch                                                                  có công trình vệ sinh

                                               TRUNG QU�?C                                                                    TRUNG QU�?C                                                                       TRUNG QU�?C
                                                    CHINA                                                                          CHINA                                                                            CHINA




                                HA NOI                                                                        HA NOI                                                                            HA NOI
                                         Hai Phong City                                                                Hai Phong City                                                                    Hai Phong City



        LÀO                                                                        LÀO                                                                           LÀO
       LAOS                                                                        LAOS                                                                          LAOS




            TH�?I LAN                                           BI                      TH�?I LAN                                              BI                      TH�?I LAN                                                 BI
                                                                 ỂN                                                                            ỂN                                                                               ỂN
           THAILAND                                           EA �?Ô                   THAILAND                                              EA �?Ô                   THAILAND                                                 EA �?Ô
                                                                ST     N                                                                      ST     N                                                                         ST     N
                                                                   SE G                                                                          SE G                                                                             SE G
   CHÚ TH�?CH                                                         A                                                                             A                                                                                A
                                                     Hue City                   CHÚ TH�?CH                                          Hue City                   CHÚ TH�?CH                                              Hue City
   �?ô thị                                                                                                                                                     �?ô thị
         Loại 1                                                                 �?ô thị
                                                              Da Nang City          Loại 1                                                  Da Nang City          Loại 1                                                      Da Nang City
         Loại 2                                                                                                                                                   Loại 2
                                                                                    Loại 2
         Loại 3                                                                                                                                                   Loại 3
                                                                                    Loại 3
         Loại 4                                                                                                                                                   Loại 4
                                                                                    Loại 4
   Tỉ lệ hộ gia đình                                                            Tỉ lệ hộ gia đình                                                             Tỉ lệ hộ gia đình không có
   không có điện                                                                không có nước sạch                                                            công trình vệ sinh
         0,0- 1,0
                                                                                     0,3- 7,0                                                                      1,5- 40,0
         1,1- 3,0
                                                                                     7,1- 15,0                                                                     40,1- 50,0
         3,1- 5,0
                                                                                     15,1- 30,0                                                                    50,1- 60,0
         5,1- 10,0                                              Quy Nhon City                                                                 Quy Nhon City                                                                    Quy Nhon City
                                                                                     30,1- 50,0                                                                    60,1- 70,0
         10,1- 50,3
                                                                                     50,1- 82,8                                                                    70,1- 85,7
                       CAM PU CHIA                                                                   CAM PU CHIA
                                                                                                                                                                                      CAM PU CHIA
                        CAMBODIA                                                                      CAMBODIA                                                                         CAMBODIA




                                           Ho Chi Minh City                                                              Ho Chi Minh City                                                                 Ho Chi Minh City



                       Can Tho City                                                                  Can Tho City                                                                      Can Tho City




                                                0     50      100      200 km                                                  0    50      100      200 km                                                     0     50     100      200 km




Nguồn: Urban Solutions (2011)




                                                                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                         Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                                                               59
     1.5 Các vấn đ�? chính sách mới xuất hiện để đảm bảo đô thị hóa
         với chất lượng cao
     Sự tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Việt Nam chủ yếu được thúc đẩy bởi hai đô thị lõi
     là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cùng với các vùng kinh tế phụ cận. Ở Việt Nam, ngành công
     nghiệp dẫn dắt sự tăng trưởng kinh tế của các địa phương, vì năng suất của ngành công nghiệp
     thư�?ng cao hơn năng suất của ngành nông nghiệp và dịch vụ. Các hoạt động công nghiệp, đặc
     biệt là sản xuất chế tạo, tập trung ở một trong hai đô thị lớn nhất nước và các vùng lân cận, hoặc
     tại các vùng có đi�?u kiện địa lý kinh tế đặc biệt, ví dụ như vị trí gần b�? biển hay gần với các khu
     vực công nghiệp của Trung Quốc. Những vùng hoạt động kinh tế mạnh như vậy cũng là điểm
     thu hút lực lượng lao động có kỹ năng cao, đi�?u này lại tiếp tục củng cố và tăng cư�?ng sự tập
     trung kinh tế. Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cùng các vùng lân cận có vai trò tr�?ng yếu để tối đa
     hóa lợi ích từ sự tập trung kinh tế và tăng cư�?ng khả năng cạnh tranh của n�?n kinh tế Việt Nam
     trên toàn cầu. Ngoài ra, TP Hồ Chí Minh càng ngày càng chứng t�? vai trò là cửa ngõ kinh tế
     nối Việt Nam với thế giới thông qua chương trình nâng cấp năng lực xử lý công-ten-nơ tại các
     cảng nước sâu của thành phố.
     Tốc độ tăng trưởng cao của các thành phố lớn và vai trò dẫn đầu trong quá trình phát triển kinh
     tế của đất nước cũng là đi�?u phổ biến tại nhi�?u nước đang phát triển và ở giai đoạn ban đầu hoặc
     giai đoạn giữa của quá trình đô thị hóa như Trung Quốc và Ấn �?ộ. Những kinh nghiệm của
     Hàn Quốc v�? đô thị hóa và tăng trưởng kinh tế cũng cho thấy những mô hình tập trung tăng
     trưởng theo đặc điểm không gian trong những giai đoạn đầu tiên của quá trình đô thị hóa.
     Trong bối cảnh đó, các chính sách công cần tập trung tăng cư�?ng động lực tăng trưởng hiện tại
     của hai đô thị lõi (cùng với các vùng kinh tế lân cận) bằng cách giải quyết một số ưu tiên cụ thể
     mà tác giả sẽ trình bày trong những chương tiếp theo. Ở các nước khác, có thể thấy rằng, nếu
     xét trên phương diện không gian thì những hoạt động công nghiệp có năng suất cao thư�?ng
     tập trung tại một số đô thị lớn (thay vì dàn đ�?u trong cả nước) và xu hướng này còn rõ rệt hơn
     ở các nước đang phát triển với tốc độ tăng trưởng nhanh và trong giai đoạn đầu của đô thị hóa.
     �?ể tối đa hóa các lợi ích từ sự tập trung kinh tế, các thành phố cần tập trung thành một khối
     đô thị lớn. Sự tập trung tích lũy như vậy sẽ thúc đẩy tăng năng suất đô thị nh�? các kết nối tốt
     hơn giữa các nhà cung ứng đầu vào trung gian với các nhà sản xuất cuối cùng, nh�? lực lượng lao
     động với kỹ năng tốt hơn và đáp ứng tốt hơn các yêu cầu của thị trư�?ng lao động, cũng như sự
     lan t�?a thông tin và tri thức hoàn toàn miễn phí (Marshall, 1890). 7
     Hai đô thị lõi Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cho thấy những con đư�?ng tăng trưởng kinh tế
     khác nhau, được quyết định và dẫn dắt bởi các đi�?u kiện địa lý kinh tế khác nhau. Công nghiệp
     hóa đang tăng trưởng nhanh tại Hà Nội và �?B sông Hồng do vị trí gần với các cơ sở công
     nghiệp lớn ở mi�?n Nam Trung Quốc và cũng do xuất phát điểm thấp hơn so với TP Hồ Chí

     7
             Xem phân tích chi tiết v�? các n�?n tảng vi mô tạo ra các n�?n kinh tế tập trung trong báo cáo nghiên cứu của Duranton và Puga (2004).




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
60       Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Minh. Các ngành công nghiệp nặng như chế tạo phương tiện giao thông, đang tăng trưởng đặc
biệt nhanh tại Hà Nội và �?B sông Hồng.
Trái lại, mặc dù được xếp hạng là trung tâm công nghiệp lớn nhất của Việt Nam nhưng TP Hồ
Chí Minh và vùng �?ông Nam Bộ đã có những dấu hiệu bão hòa v�? hoạt động sản xuất các sản
phẩm có giá trị gia tăng thấp: mức tăng trưởng GDP công nghiệp tính theo đầu ngư�?i là thấp
nhất trong số các vùng mi�?n trong giai đoạn 1999 – 2009 nhưng đi�?u này có thể do tỷ lệ công
nghiệp hóa tại đây đã rất cao từ năm 1999 trở đi. Do đó, khu vực này cần có một chương trình
chính sách lớn để giúp hệ thống sản xuất công nghiệp địa phương trụ vững và tăng năng suất đô
thị. Ngoài ra, có thể xem xét những giải pháp khác như khai thác ti�?m năng nông nghiệp mạnh
mẽ của vùng �?B sông Cửu Long lân cận và vùng Tây Nguyên, và phát triển các trung tâm công
nghiệp dựa vào những lợi thế so sánh của vùng.
Với các vùng đô thị khác không có ti�?m năng kinh tế mạnh như hai đô thị lõi, cần có một loạt
can thiệp chính sách đồng bộ, tùy theo các đặc điểm và nguồn tài nguyên cụ thể của địa phương.
Một khả năng hiển nhiên với những vùng có ti�?m năng nông nghiệp thuận lợi là phát triển sản
xuất hoa màu. Quan tr�?ng hơn là đầu tư vào con ngư�?i (thông qua giáo dục và y tế) cũng như
cơ sở hạ tầng (đư�?ng giao thông) và cung cấp đi�?u kiện tiếp cận phổ cập với các dịch vụ cơ bản
để tạo ra một sân chơi bình đẳng và tạo thuận lợi cho sự lưu thông của các thị trư�?ng yếu tố
sản xuất. �?i�?u này sẽ giúp các doanh nghiệp và hộ gia đình ch�?n lựa được vị trí tốt nhất cho các
hoạt động kinh tế của h�?, nh�? đó sẽ tối đa hóa được hiệu quả phát triển kinh tế ở Việt Nam.
Mặc dù phát triển kinh tế hiện đang tập trung ở hai đô thị lớn và các vùng lân cận, nhưng
những cải thiện v�? phương diện phúc lợi đã lan t�?a rộng khắp. Việc cung cấp các dịch vụ cơ bản
và tình trạng nhà ở đã có những tiến bộ ở khắp m�?i nơi, và đặc biệt tiến bộ ở những vùng trước
kia thiếu dịch vụ cũng như các đô thị thuộc nhóm bậc thấp hơn. Qua đây, có thể cho rằng, các
lợi ích từ sự tăng trưởng kinh tế đã được chia sẻ đồng đ�?u trong cả nước. Xét một cách tương
đối, tốc độ giảm nghèo tại các vùng có đi�?u kiện địa lý kinh tế tốt, các thành phố lớn và các
vùng có ti�?m năng nông nghiệp (hai đồng bằng châu thổ) t�? ra nhanh hơn so với các vùng khác.
Nhưng nhìn chung, phúc lợi có xu hướng hội tụ rất mạnh mẽ.
Sự cân đối trong những cải thiện và tiến bộ v�? phúc lợi chủ yếu bắt nguồn từ sự cam kết mạnh
mẽ của chính phủ nhằm phát triển xã hội toàn diện và tăng trưởng mạnh các đô thị lõi cũng
như thúc đẩy sự lan t�?a các yếu tố tích cực này đến các vùng đồi núi, trung du. Mặc dù vậy,
những chuyển biến có tính phổ cập cần được diễn giải một cách thận tr�?ng vì vẫn tồn tại
những khoảng cách lớn v�? số lượng và chất lượng dịch vụ.
Tóm lại, để tối đa hóa tăng trưởng kinh tế dài hạn đồng th�?i vẫn cân đối phúc lợi cho m�?i bộ
phận dân cư, cần xác định tốt mục tiêu cho các thị trư�?ng yếu tố sản xuất có tính linh hoạt,
tăng cư�?ng khả năng dịch chuyển của lực lượng lao động, sự di dân và các can thiệp từ các chính
sách công, nhưng đồng th�?i vẫn phải phù hợp với nhu cầu thị trư�?ng. �?i�?u quan tr�?ng không
kém là các cải cách chính sách và đầu tư cơ sở hạ tầng cần được thực hiện theo thứ tự ưu tiên,




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                            Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                     61
     xác định theo các nhu cầu cụ thể xuất hiện trong những giai đoạn khác nhau của quá trình đô
     thị hóa. Như minh h�?a ở Hộp 1.9, kinh nghiệm của Hàn Quốc là một ví dụ tốt, cho thấy cách
     tiếp cận theo giai đoạn có hiệu quả như thế nào đối với chính sách đô thị. Việc trình bày kinh
     nghiệm này không phải nhằm mục đích ủng hộ những lựa ch�?n chính sách rất cụ thể của Hàn
     Quốc, mà chỉ để minh h�?a thực tế là các thành phố khác nhau sẽ cần đến các chính sách khác
     nhau và vào những giai đoạn khác nhau của quá trình đô thị hóa. Cần nghiên cứu thêm ví dụ
     từ các nước khác để có định hướng chính sách cụ thể và phù hợp hơn cho những vấn đ�? cụ thể.


      Hộp 1.10 Kinh nghiệm của Hàn Quốc: các ưu tiên khác nhau v�? chính sách và cơ
      sở hạ tầng trong tiến trình đô thị hóa từ giai đoạn đầu đến các giai đoạn tiên tiến
       Phạm trù Quy hoạch đô thị và Quản Các chính sách                Các chính sách giao Các chính sách cho
                lý đất đai               cung cấp nhà ở                thông               vùng lân cận có thu
                                                                                           nhập thấp và hạ tầng
                                                                                           xuống cấp

       Giai đoạn    Xác lập quy�?n sở hữu và        Thiếu chính sách     Thiết lập mạng lưới   Các thị trấn lụp xụp,
       bắt đầu đô   quản lý đất đai                v�? cung cấp nhà ở    đư�?ng sắt (1919):     tạm bợ bên ngoài 4
       thị hóa      Thông qua các quy định         Thiếu nhà ở do       Mở cửa tuyến đư�?ng    cửa ngõ chính vào
                    cấp phép xây dựng, các         hậu quả chiến        sắt Kyoungbu (cuối    Seoul: Nông dân từ
                    khu quy hoạch đô thị, và       tranh                tri�?u đại Chosun)     các vùng nông thôn lũ
                    phân vùng                      Dân cư tập trung     �?ư�?ng bộ: hỗ trợ      lượt kéo lên đây
                    Căn cứ cho các dự án:          nhi�?u ở các vùng     cho đư�?ng sắt         Các thị trấn lụp xụp,
                    Kế hoạch Thu hồi đất,          đô thị : gia tăng    Sau Ngày �?ộc lập      tạm bợ: Nông dân từ
                    Chương trình cải tạo khu       tình trạng nhà ở     của Hàn Quốc năm      các vùng nông thôn,
                    thương mại nội đô (xây         bất hợp pháp của     1945: Cải tạo, nâng   ngư�?i nước ngoài,
                    dựng lại), Chương trình        ngư�?i nghèo          cấp mạng lưới đư�?ng   ngư�?i tị nạn trong
                    đi�?u chỉnh lại đất đai (xây                         sắt ở Hàn Quốc        th�?i gian chiến tranh
                    dựng mới)                                           (tuyến đư�?ng sắt      Tri�?u Tiên tái định cư
                    Cải cách đất nông nghiệp sau                        công nghiệp)          tại các vùng nội đô
                    Ngày �?ộc lập của Hàn Quốc

       Giai đoạn    Mở rộng các khu quy hoạch      Các chính sách       Mở tuyến đư�?ng cao    Phá dỡ các nhà ở trái
       trung gian   đô thị                         mở rộng đất làm      tốc Kyoungbu: mở      phép và bắt buộc
                    �?p dụng các quy định           nhà ở (các khu       ra kỷ nguyên đư�?ng    di d�?i đến các vùng
                    v�? mật độ sàn xây dựng         buôn bán thương      cao tốc               ngoại vi thành phố
                    (1970)                         mại mới, đô thị      Thiết lập mạng lưới   Các dự án cải thiện
                    Cấp phép thay đổi sử dụng      mới)                 đư�?ng bộ quốc gia     môi trư�?ng dân sinh:
                    đất, quy chế v�? quỹ đất        Các chính sách       Mở rộng các tuyến     Chuyển nhượng đất
                    dành riêng cho nông lâm        cung cấp nhà ở       tàu điện ngầm         công, cơ sở hạ tầng hỗ
                    nghiệp (1972)                  dựa trên mô hình                           trợ, nới l�?ng quy định
                    Căn cứ cho các dự án: phát     căn hộ                                     mật độ sàn xây dựng
                    triển cơ sở công nghiệp        Thực hiện kế                               Các dự án phối hợp
                    thông qua thu hồi đất dưới     hoạch xây dựng 2                           xây dựng lại:
                    hình thức mua toàn bộ          triệu nhà ở, v.v.                          Phá b�? các khu vực lân
                    (1980)                                                                    cận có thu nhập thấp
                    Quy hoạch dài hạn: quy hoạch                                              và hạ tầng xuống cấp
                    phát triển đất quốc gia, quy
                    hoạch đô thị toàn diện




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
62    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
  Phạm trù Quy hoạch đô thị và Quản Các chính sách                   Các chính sách giao Các chính sách cho
           lý đất đai               cung cấp nhà ở                   thông               vùng lân cận có thu
                                                                                         nhập thấp và hạ tầng
                                                                                         xuống cấp

  Giai đoạn       Các hệ thống quản lý sử     Xây dựng thị trấn       Xây dựng một mạng        Dân nghèo: sống rải
  tiên tiến       dụng đất tổng hợp tại các   mới giai đoạn 1         lưới tàu điện ngầm       rác tại tất cả các vùng
                  vùng đô thị và phi đô thị   và giai đoạn 2 :        đô thị                   đô thị
                  �?p dụng hệ thống quy        thiết lập các vùng      Xây dựng tuyến tàu       Các chính sách nhà ở
                  hoạch đô thị vùng           đô thị mới              h�?a cao tốc (KTX)        dành cho ngư�?i thuê
                                                                      (giảm th�?i gian đi lại   nhà và ngư�?i vô gia cư
                                                                      từ 5 tiếng xuống còn
                                                                      2 tiếng)

  Các vấn         Quản lý đất đai để tránh    Xây nhà ở theo          �?ảm bảo chất lượng       Hỗ trợ các chương
  đ�? trong        phát triển lộn xộn và đảm   định hướng của          của các công trình/      trình cải tiến nhà ở
  tương lai       bảo sự công bằng xã hội     ngư�?i sử dụng           hạ tầng giao thông:      dựa trên cộng đồng
                  Hệ thống quy hoạch hợp      Mở rộng quỹ nhà ở       đư�?ng dành riêng cho     Các chương trình ổn
                  lý, hiệu quả và hợp tác     với mức giá vừa phải    ngư�?i đi bộ, hệ thống    định nơi cư trú cho
                  Các chính sách đô thị tập   �?ảm bảo chất            giao thông xanh          ngư�?i dân
                  trung vào vùng đô thị       lượng nhà ở:            Tìm kiếm các giải        Các chính sách nhà ở
                                              thân thiện với          pháp cho các vấn đ�?      cho ngư�?i vô gia cư
                                              môi trư�?ng và sử        giao thông ở các khu
                                              dụng năng lượng         vực thành phố lớn
                                              hiệu quả

Nguồn: Park và cộng sự (2011)




                                                             �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                     Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                         63
     Tài liệu tham khảo
     Aghion, P., and P. Howitt (1997), Endogenous Growth Theory, MIT Press, Cambridge, MA.
     Coulhart, A., N. Quang, , and H. Sharp (2006), Urban Development Strategy: Meeting the
         Challenges of Rapid Urbanization and the Transition to Market Oriented Economy, Hanoi:
         World Bank Office in Vietnam
     D. da Mata, U. Deichmann, V. Henderson, S. Lall, H. Wang (2005), “Examining the growth
          patterns of Brazilian cities,�? Working paper No. 3724, World Bank Policy Research.
     Duranton, G. and D. Puga (2004), “Micro-foundations of Urban Agglomeration Economies,�?
         in: J.V. Henderson, J.F. Thisse (Eds.), Handbook of Regional and Urban Economics, vol. 4,
         North-Holland.
     Holmes, T. and J. Stevens (2004), “Spatial distribution of economic activities in North
        America,�? in: J.V. Henderson, J.F. Thisse (Eds.), Handbook of Regional and Urban
        Economics, vol. 4, North-Holland.
     Park, J., D. Kim, Y. Ko, E. Kim, K. Park, K. Kim (2011), Urbanization and Urban Policies in
          Korea, Korea Research Institute for Human Settlements.
     Romer, Paul M (1986), “Increasing Returns and Long-run Growth,�?Journal of Political
        Economy, , vol. 94(5), 1002-37.
     United Nations (2008), World Urbanization Prospects: The 2007 Revision, New York: United
         Nations Population Division.
     Urban Solutions (2011),“Urban Evolution,�? Vietnam Urbanization Review background papers,
         World Bank.
     World Bank (2009), World Development Report 2009: Reshaping Economic Geography, printed
        in the USA by Quebecor World.
     World Bank (2010), “China Urbanization Review�?, mimeo.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
64    Chương 1: Sự phát triển của hệ thống đô thị ở Việt Nam
Phụ lục 1A: các nguồn số liệu và phương pháp phân tích
Các định nghĩa thống kê: vùng, tỉnh, quận/huyện và xã/phư�?ng, khoảng th�?i gian --- Một
phần lớn nội dung phân tích tập trung vào so sánh đối chiếu số liệu của tổng đi�?u tra năm 1999
với số liệu tổng đi�?u tra năm 2009. Do một số tỉnh được sáp nhập lại trong năm 2006 nên phải
sửa đổi phân chia vùng mi�?n của năm 1999 để thống nhất với các nhóm tỉnh thành trong tổng
đi�?u tra năm 2009. �?ể làm như vậy, cần phải thiết lập các định nghĩa và ranh giới địa lý một
cách nhất quán. Sự tách biệt giữa đô thị và nông thôn dư�?ng như có tính hệ thống và thể hiện
rõ trong tổng đi�?u tra dân số; nhưng tình hình hoàn toàn trái ngược đối với các số liệu việc
làm và đầu ra của các ngành cụ thể, vì các cơ quan chính phủ không ghi chép những thông tin
này ở cấp huyện/xã. Do đó, tác giả phải sử dụng các biến đại diện (proxy) thích hợp để suy ra
giá trị ước tính chính xác cho các địa phương. Tương tự như vậy, tác giả cũng đã xây dựng một
phương pháp nhất quán để so sánh các bộ số liệu chưa đồng bộ v�? mặt th�?i gian, vì các cơ quan
chính phủ thu thập thông tin vào các khoảng th�?i gian khác nhau.
Xử lý số liệu --- Số liệu tổng đi�?u tra được tổng hợp lại ở cấp tỉnh và huyện, sau đó phân thành
các nhóm theo các yếu tố như ranh giới nông thôn/đô thị, quy mô đô thị, vùng mi�?n, và các
phạm trù khác. Sau đó các nhóm số liệu được kiểm tra lại theo các chỉ số dùng cho những chuyển
đổi đã trình bày trong chương này, và được thiết kế để có thể tìm hiểu ảnh hưởng của các yếu
tố như quy mô và vị trí các vùng đô thị đối với sự phát triển kinh tế và thay đổi kinh tế xã hội.
Sau khi số liệu được sắp xếp thành các bảng biểu có chú thích rõ ràng, các kết quả được nghiên
cứu chi tiết hơn để tìm ra các xu hướng và mối liên hệ quan tr�?ng. Tiếp đó, các kết quả tìm hiểu
được trình bày lại dưới dạng sơ đồ, biểu đồ và bản đồ.
Biên soạn số liệu và các hạn chế v�? số liệu --- Ngoại trừ dân số và diện tích đất, ở cấp huyện
không có số liệu nào khác. Do đó, hầu hết các số liệu cho từng loại đô thị và 5 nhóm khoảng
cách được suy ra từ các ước tính dân số có áp dụng tr�?ng số dựa trên hệ số chuyển đổi được tính
toán cơ h�?c (hệ số dân số bình quân gia quy�?n).
Ngoài ra, một số loại hình đô thị địa phương dưới cấp tỉnh cũng đã được b�? ra kh�?i các nhóm
phân loại để tạo thuận lợi cho việc phân tích so sánh số liệu thống kê của năm 1999 với năm
2009, cụ thể tác giả đã b�? những loại hình đô thị sau đây: 1) các huyện mới thành lập hoặc các
huyện đã bị xóa tên và không thể tương ứng với số liệu của năm 1999 hay 2009; 2) các khu vực
dưới cấp huyện mà nhóm tác giả không tìm được số liệu. Các vùng đô thị bị b�? ra kh�?i các phân
tích cụ thể đ�?u được liệt kê lại trong phần chú thích dưới bảng biểu phụ lục của phần nội dung
tương ứng. Các bảng 1A1 và 1A2 liệt kê các đô thị loại I, II, III, và IV được sử dụng trong các
phân tích cho năm 1999 và 2009.
Trong vòng 10 năm, từ 1999 đến 2009, Việt Nam đã thay đổi ranh giới hành chính của một
số tỉnh thành, cụ thể như sau: 1) tỉnh Hà Tây cũ được sáp nhập vào Hà Nội trong năm 2008;
2) tỉnh Lai Châu cũ được tách ra thành tỉnh �?iện Biên và tỉnh Lai Châu vào đầu năm 2004;
3) tỉnh �?ắc Lắc cũ được tách ra thành tỉnh �?ắc Lắc và �?ắc Nông trong năm 2003 và; 4) năm




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                             Phụ lục 1A: các nguồn số liệu và phương pháp phân tích
                                                                                                      65
     2004, tỉnh Cần Thơ cũ được tách ra thành tỉnh Hậu Giang và thành phố Cần Thơ, thuộc
     nhóm đô thị loại 1 và trực thuộc trung ương.
     �?ể duy trì tính nhất quán trong các ranh giới hành chính được đại diện bởi các số liệu trích dẫn
     cho năm 1999 và 2009, nhóm tác giả đã thực hiện một số thao tác như sau: 1) số liệu thống kê của
     tỉnh Hà Tây được nhập với số liệu của Hà Nội năm 1992; 2) số liệu năm 2009 của tỉnh Lai Châu
     và �?iện Biên được gộp lại với nhau; 3) số liệu năm 2009 của tỉnh �?ắc Lắc và �?ắc Nông được tổng
     hợp lại; và cuối cùng, số liệu năm 2009 của Cần Thơ và Hậu Giang cũng được gộp lại với nhau.

     Bảng 1A1: Các tỉnh thành thuộc 6 vùng mi�?n
      �?ồng           Mi�?n núi và        Bắc Trung Bộ và        Tây           �?ông Nam Bộ �?ồng bằng
      bằng sông      trung du           Duyên hải mi�?n         Nguyên                    sông Cửu
      Hồng           Bắc Bộ             Trung                                            Long
      Bắc Ninh       Bắc Cạn            Bình �?ịnh              �?ắc Lắc       Bà Rịa Vũng Tàu   An Giang
      Hà Nam         Bắc Giang          Bình Thuận             �?ắc Nông      Bình Dương        Bạc Liêu
      Hà Nội         Cao Bằng           �?à Nẵng                Gia Lai       Bình Phước        Bến Tre
      Hải Dương      �?iện Biên          Hà Tĩnh                Kon Tum       �?ồng Nai          Cà Mau
      Hải Phòng      Hà Giang           Khánh Hòa              Lâm �?ồng      Hồ Chí Minh       Cần Thơ
      Hưng Yên       Hòa Bình           Nghệ An                              Tây Ninh          �?ồng Tháp
      Nam �?ịnh       Lai Châu           Ninh Thuận                                             Hậu Giang
      Ninh Bình      Lạng Sơn           Phú Yên                                                Kiên Giang
      Quảng Ninh     Lào Cai            Quảng Bình                                             Long An
      Thái Bình      Phú Th�?            Quảng Nam                                              Sóc Trăng
      Vĩnh Phúc      Sơn La             Quảng Ngãi                                             Ti�?n Giang
                     Thái Nguyên        Quảng Trị                                              Trà Vinh
                     Tuyên Quang        Thanh Hóa                                              Vĩnh Long
                     Yên Bái            Thừa Thiên Huế



     Bảng 1A2: Các vùng đô thị loại 1 đến loại 4 được sử dụng trong phân tích
       �?ô thị đặc biệt         Tỉnh                            Loai 4                 Tỉnh

       Hà Nội                                                  Châu �?ốc               An Giang
       Hồ Chí Minh City                                        TP Bắc Cạn             Bắc Cạn
                                                               TP Bến Tre             Bến Tre
                                                               �?ồng Xoài              Bình Phước
       Loại 1                  Tỉnh
                                                               Vị Thanh               Cần Thơ (trước 2003)
       Quy Nhơn                Bình �?ịnh                       TP Cao Bằng            Cao Bằng
       Cần Thơ (trước          Cần Thơ (trước                  Xuân Lộc               �?ồng Nai
       2003)                   2003)                           Sa �?éc                 �?ồng Tháp
       �?à Nẵng                 �?à Nẵng                         TP Hà Giang            Hà Giang
       Hải Phòng               Hải Phòng                       Hồng Lĩnh              Hà Tĩnh
       Huế                     Thừa Thiên Huế                  Hà Tiên                Kiên Giang




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
66    Phụ lục 1A: các nguồn số liệu và phương pháp phân tích
Loại 2                Tỉnh                        TP Lai Châu               Lai Châu (trước 2003)
                                                  Bảo Lộc                   Lâm �?ồng
Biên Hòa              �?ồng Nai                    Tân An                    Long An
TP Nam �?ịnh           Nam �?ịnh                    Tam �?iệp                  Ninh Bình
Vinh                  Nghệ An                     TP Phú Th�?                Phú Th�?
Vũng Tàu              Bà Rịa Vũng Tàu             Uông Bí                   Quảng Ninh
Buôn Ma Thuột         �?ắc Lắc (pre 2003)          �?ông Hà                   Quảng Trị
Nha Trang             Khánh Hòa                   TP Quảng Trị              Quảng Trị
�?à Lạt                Lâm �?ồng                    TP Sơn La                 Sơn La
Việt Trì              Phú Th�?                     TP Tây Ninh               Tây Ninh
Hạ Long               Quảng Ninh                  Sông Công                 Thái Nguyên
TP Thái Nguyên        Thái Nguyên                 Bỉm Sơn                   Thanh Hóa
TP Thanh Hóa          Thanh Hóa                   Sầm Sơn                   Thanh Hóa
Mỹ Tho                Ti�?n Giang                  Gò Công                   Ti�?n Giang
                                                  TP Tuyên Quang            Tuyên Quang
Loại 3                Tỉnh                        Nghĩa Lộ                  Yên Bái
                                                  �?ồ Sơn                    Hải Phòng
Long Xuyên            An Giang                    Hồng Ngự                  �?ồng Tháp
TP Cà Mau City        Cà Mau                      Di Linh                   Lâm �?ồng
TP Hải Dương City     Hải Dương                   Mộc Châu                  Sơn La
Bà Rịa                Bà Rịa Vũng Tàu             Sa �?éc                    �?ồng Tháp
TP Bắc Giang City     Bắc Giang                   A yun pa                  Gia Lai
TP Bạc Liêu City      Bạc Liêu                    An Khê                    Gia Lai
TP Bắc Ninh City      Bắc Ninh                    Tân Hiệp                  Cần Thơ (trước 2003)
Thủ Dầu Một           Bình Dương                  Vị Thanh                  Cần Thơ (trước 2003)
Phan Thiết            Bình Thuận                  Cam Ranh                  Khánh Hòa
�?iện Biên Phủ         Lai Châu (trước 2003)       Phúc Yên                  Vĩnh Phúc
Cao Lãnh              �?ồng Tháp                   Mư�?ng Lay                 Lai Châu (trước 2003)
Plei ku               Gia Lai
Phủ Lý                Hà Nam
Sơn Tây               Hà Nội (sau khi mở rộng)
TP Hà Tĩnh City       Hà Tĩnh
Hà �?ông               Hà Nội (sau khi sáp nhập)
TP Hòa Bình City      Hòa Bình
TP Hưng Yên City      Hưng Yên
Rạch Giá              Kiên Giang
TP Kon Tum City       Kon Tum
TP Lạng Sơn City      Lạng Sơn
TP Lào Cai City       Lào Cai
Cửa Lò                Nghệ An
TP Ninh Bình City     Ninh Bình
Phan Rang-Tháp Chàm   Ninh Thuận
Tuy Hòa               Phú Yên
�?ồng Hới              Quảng Bình
Hội An                Quảng Nam
Tam Kỳ                Quảng Nam




                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                           Phụ lục 1A: các nguồn số liệu và phương pháp phân tích
                                                                                                    67
     TP Quảng Ngãi City        Quảng Ngãi
     Cẩm Phả                   Quảng Ninh
     Móng Cái                  Quảng Ninh
     TP Sóc Trăng City         Sóc Trăng
     TP Thái Bình City         Thái Bình
     TP Trà Vinh City          Trà Vinh
     TP Vĩnh Long City         Vĩnh Long
     Vĩnh Yên                  Vĩnh Phúc
     TP Yên Bái City           Yên Bái
     Long Khánh                �?ồng Nai




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
68   Phụ lục 1A: các nguồn số liệu và phương pháp phân tích
 2
Kết nối các hoạt
động đầu tư đô thị
ở Việt Nam



                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
       Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                  69
2.1 Cơ sở hạ tầng giao thông ở Việt Nam
2.1.1 Tổng quan
Kết nối con ngư�?i với các hoạt động kinh tế một cách hiệu quả là đi�?u kiện thiết yếu để đô thị
hóa và tăng trưởng kinh tế. Một trong những lợi ích chính của đô thị hóa là thúc đẩy sự tăng
trưởng sản lượng của các hoạt động kinh tế thông qua các yếu tố thuận lợi từ bên ngoài, ví dụ
như tính kinh tế nh�? kết khối (tăng lợi nhuận theo quy mô) và sự lan t�?a các thông tin v�? công
nghệ. Các luồng sản phẩm và hoạt động sản xuất dễ dàng và ít tốn kém hơn thúc đẩy các giao
dịch kinh tế tinh vi hơn và tạo các kết nối công nghiệp đầu cuối. Những đi�?u kiện này giúp n�?n
kinh tế sản xuất hiệu quả hơn và vươn tới các sản phẩm có nhi�?u giá trị gia tăng hơn. Sự thống
nhất giữa kinh tế h�?c đô thị và �?ịa lý Kinh tế mới, được khẳng định bởi các chuyên gia quốc tế,
là giúp giảm thiểu chi phí giao thông vận tải trong hoạt động đầu tư tại các vùng khác nhau, từ
đó mở rộng phạm vi tương tác và đẩy nhanh tiến trình phát triển kinh tế xã hội.
Mặc dù còn nhi�?u khía cạnh khác liên quan đến tính kinh tế nh�? kết khối nhưng chương này
sẽ chỉ tập trung vào khía cạnh cơ sở hạ tầng có tính kết nối, cụ thể là các cơ sở hạ tầng liên quan
đến vận tải hàng hóa. Chương này sẽ phân tích quy mô và chi phí vận tải hàng hóa giữa các
thành phố, đô thị của Việt Nam và so sánh sự khác nhau giữa các vùng mi�?n và vùng đô thị.
Cơ sở hạ tầng vận tải của Việt Nam có tính đa dạng, phản ánh những đặc điểm đặc thù v�? địa
hình của đất nước. Lãnh thổ Việt Nam có hình chữ S hẹp, trải dài hơn 1000 dặm (1650 km) từ
điểm cực bắc đến điểm cực nam. �?ịa hình đồi núi chiếm tới ¾ diện tích tự nhiên, và cả nước có
2 đồng bằng châu thổ lớn – đồng bằng sông Hồng ở mi�?n Bắc và đồng bằng sông Cửu Long ở
mi�?n nam. Chính những đặc điểm này quyết định sự phân bố không gian đối với cư dân và các
cơ sở hạ tầng kết nối tương ứng.
Hai trung tâm đô thị lớn của Việt Nam là thành phố Hà Nội ở mi�?n bắc và thành phố Hồ Chí
Minh ở mi�?n nam. �?ây là các điểm trung chuyển của mạng lưới vận tải đa phương thức, gồm vận
tải đư�?ng bộ, đư�?ng thủy nội địa, đư�?ng sắt và đư�?ng không. �?à Nẵng nằm ở vị trí gần chính
giữa, do đó cũng là một trung tâm kinh tế và cảng lớn. Ba giao điểm này được kết nối với nhau
bởi quốc lộ số 1 và tuyến đư�?ng sắt Bắc Nam chạy d�?c theo b�? biển mi�?n Trung (xem Hộp 2.1).

 Hộp 2.1 Cơ sở hạ tầng giao thông vận tải, phân theo ngành (trích từ báo cáo
 VITRANSS2, 2009)
 (xem thêm Phụ lục 2A ở cuối chương)
 Hệ thống đư�?ng bộ
 Mạng lưới đư�?ng bộ ở Việt Nam gồm hơn 250.000 km đư�?ng, trong đó 17.385 km là đư�?ng quốc lộ, 22.783
 km là đư�?ng tỉnh lộ, còn lại là các tuyến đư�?ng địa phương (cấp huyện, liên xã, đư�?ng giao thông đô thị và
 đư�?ng chuyên dụng). Mạng lưới đư�?ng bộ tăng trưởng 1,6% mỗi năm trong giai đoạn từ 1999 đến 2006. Tỷ
 lệ đư�?ng trải nhựa cũng tăng đáng kể. Tỷ lệ đư�?ng quốc lộ chưa được trải nhựa vào khoảng 6%, và tỷ lệ này
 ở các đư�?ng tỉnh lộ là 21% trong năm 2008. Tuy nhiên, tình trạng đư�?ng bộ chưa thể coi là tốt, nhất là khi
 xét theo tổng thể thì mới có 30% mạng lưới đư�?ng bộ là đư�?ng trải nhựa, và phần lớn đư�?ng tuyến huyện




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                              71
     hay tuyến xã đ�?u chưa được trải nhựa. Các tuyến đư�?ng được phân bố khá hợp lý theo nhu cầu và đi�?u kiện
     địa hình, mặc dù phần lớn đư�?ng chưa đủ rộng và chưa đủ năng lực đáp ứng nhu cầu giao thông, khoảng 60%
     đư�?ng bộ hiện nay nh�? hơn hai làn đư�?ng.
     Hệ thống đư�?ng sắt
     �?ư�?ng sắt bắt đầu được triển khai ở Việt Nam vào năm 1901, với tuyến đư�?ng sắt đầu tiên là tuyến Sài Gòn
     – Nha Trang. �?ến năm 1936, mạng lưới đư�?ng sắt đã đạt tổng chi�?u dài khoảng 2.600 km và bao gồm phần
     lớn các tuyến như hiện nay. Tuy nhiên, trong suốt khoảng th�?i gian sau đó, hệ thống đư�?ng sắt trong nước đã
     không được sửa chữa, bảo dưỡng do chiến tranh và do thiếu quan tâm. Tuy sau đó, mạng lưới đã được quan
     tâm và nâng cấp bằng nhi�?u nỗ lực nhưng cơ sở hạ tầng đư�?ng sắt vẫn chưa đạt yêu cầu, do các hạn chế của hệ
     thống cầu đư�?ng sắt, quy định giới hạn tốc độ trên nhi�?u đoạn đư�?ng sắt, và sự tồn tại của nhi�?u nút giao cắt
     với đư�?ng bộ. Ngoài ra, ở mi�?n bắc, mạng lưới đư�?ng sắt tập trung nhi�?u trong nội thành Hà Nội, nhưng ở
     đây, tàu h�?a không được phép hoạt động vào ban ngày do có nhi�?u điểm giao cắt với đư�?ng bộ. �?i�?u này đã
     gây ảnh hưởng nghiêm tr�?ng đến khả năng kết nối của mạng lưới đư�?ng sắt ở mi�?n bắc. Hệ thống đư�?ng sắt
     của Việt Nam hiện nay là đư�?ng sắt một ray khổ hẹp (ngoại trừ một số đoạn), có khả năng chịu tải 25 chuyến
     tàu xuôi ngược mỗi ngày. Các hệ thống đèn tín hiệu và giao thông liên lạc đ�?u đã lạc hậu.
     Cảng và vận tải biển
     Việt Nam có 80 cảng biển, được phân loại thành 8 nhóm. Có thể thấy rõ rằng các cảng biển của Việt Nam
     có năng lực hạn chế và không xử lý được các tàu chở hàng cỡ lớn. Do vậy, các tàu mà Việt Nam sử dụng để
     chuyên chở hàng công-ten-nơ bằng đư�?ng biển thư�?ng khá nh�?; ví dụ như, một cơ quan vận hành cảng có thể
     sử dụng các tàu từ 400 - 800 TEU, trong khi cơ quan vận hành cảng khác lại sử dụng tàu 1.000 TEU để cung
     cấp dịch vụ thu gom hoặc các dịch vụ liên vùng. Các cảng biển ở Việt Nam được chia thành 3 nhóm – Loại
     1, Loại 2 và Loại 3, dựa trên tầm quan tr�?ng và các đặc điểm của cảng theo quy định của Luật Hàng hải. Tính
     đến năm 2008, hệ thống cảng biển ở Việt Nam gồm có 17 cảng Loại I, 23 cảng Loại II và 9 cảng Loại III. Cảng
     biển Loại I và Loại II bao gồm 166 bến cảng. Các bến cảng hiện tại chủ yếu nằm ở thượng nguồn sông, cách
     xa biển và có quy mô nh�? với trang thiết bị nghèo nàn, lạc hậu. Kể từ năm 1995, hệ thống cảng biển việt Nam
     đã được chú ý đầu tư hơn nhưng số lượng bến cảng có thể tiếp nhận tàu lớn vẫn còn rất ít.
     Giao thông thủy nội địa (vận tải đư�?ng sông)
     Trong cả nước có tới 2.360 sông ngòi và kênh rạch với tổng chi�?u dài 220.000 km. Trong đó, chỉ có khoảng
     19% (~41.900 km) được đánh giá là thuận tiện cho giao thông thủy và 7% (15.436 km) đang được quản lý và
     sử dụng. Việt Nam có hai nhóm sông chính được sử dụng cho giao thông thủy nội địa. Trước hết là hệ thống
     sông mi�?n bắc, tập trung chủ yếu ở đồng bằng sông Hồng với chi�?u rộng lòng dẫn tối thiểu từ 30 đến 36 m
     và chi�?u sâu tối thiểu từ 1,5 đến 3,6 m. Mi�?n bắc có 55 kênh và luồng lạch với chi�?u dài 2.753 km. Phần lớn
     các tuyến chính được vận hành 24/7 do đảm bảo được chi�?u sâu cần thiết cho giao thông thủy. �?i�?u đáng lo
     ngại nhất là các kênh nối li�?n nhau lại không cùng một cấp và có nhi�?u chỗ ngoặt đột ngột. Một số kênh có
     khoảng lưu không theo chi�?u thẳng đứng khá hạn chế, nghĩa là cách gầm cầu hoặc các công trình bắc ngang
     sông không đủ cao để đảm bảo an toàn cho giao thông thủy. Thông số kỹ thuật của hệ thống kênh rạch ở
     mi�?n nam thuận lợi hơn, với chi�?u rộng lòng dẫn tối thiểu đạt 30 đến 100 m và chi�?u sâu tối thiểu từ 2,5 đến
     4 m. Ở một số đoạn, chi�?u sâu lòng dẫn có thể lên đến 6 m. Tuy nhiên, các kênh rạch ở mi�?n nam cũng bị
     hạn chế bởi gầm cầu thấp và khoảng lưu không hẹp. Mi�?n nam có 80 kênh rạch với tổng chi�?u dài 3.017 km.
     Các tuyến đư�?ng thủy chính từ thành phố Hồ Chí Minh đến đồng bằng sông Cửu Long hoạt động 24/7, các
     tuyến còn lại chỉ hoạt động vào ban ngày.
     Hàng không
     Tính đến tháng 5/2008, Việt Nam có 21 sân bay. Trong số này, 18 sân bay chỉ phục vụ các đư�?ng bay trong
     nước; 3 sân bay lớn (Tân Sơn Nhất, Nội Bài và �?à Nẵng) phục vụ các đư�?ng bay trong nước và quốc tế. Sân
     bay Phú Bài mới được nâng lên sân bay quốc tế từ ngày 1/10/2007. Ngoài 21 sân bay này, tỉnh Quảng Bình
     mới mở cửa sân bay �?ồng Hới vào ngày 19/5/2008, ngay sau đó là sân bay Cần Thơ ở tỉnh Cần Thơ. Như
     vậy, đến năm 2009, số lượng sân bay ở Việt Nam đã tăng lên 23.




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
72   Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Trong số các loại hình vận tải ở Việt Nam, đư�?ng bộ đóng vai trò chi phối (45% tổng khối
lượng vận tải, tính theo tấn), tiếp theo là giao thông thủy nội địa (48%). Trái với nhi�?u nước
khác, đư�?ng sắt ở Việt Nam có vai trò rất hạn chế, chiếm chưa đến 2% tổng khối lượng vận tải.
Bảng 2.1 mô tả tỷ lệ hàng hóa được chuyên chở liên tỉnh bằng các loại hình vận tải khác nhau
trong năm 2008. Mỗi loại phương tiện có trách nhiệm khác nhau trong hệ thống giao thông
vận tải quốc gia. Một bộ phận lớn hàng hóa công nghiệp (88%) được chuyên chở bằng đư�?ng
bộ, trong khi các nguyên vật liệu thô và nặng như vật liệu xây dựng (73%) hay than (79%) được
chuyên chở bằng đư�?ng sông.
Tỷ tr�?ng sử dụng các loại hình vận tải để chuyên chở hàng hóa trong nước tại Việt Nam tương
tự như ở Hà Lan (xem Hình 2.1). Tuy nhiên, ở Hà Lan, sự phân chia tỷ tr�?ng sử dụng các loại
hình vận tải có thể bắt nguồn từ nguyên nhân diện tích nh�?, đất nước này chỉ rộng khoảng
42.000 km2 (bằng 13% diện tích tự nhiên của Việt Nam) và lãnh thổ bị chia cắt bởi 3 con sông
lớn trong đó có sông Rhine. Trong khi đó, các nước khác như Hàn Quốc, Nhật Bản hay các
quốc gia lục địa lớn như Trung Quốc và Hoa Kỳ thư�?ng có tỷ tr�?ng sử dụng đư�?ng bộ lớn:
chẳng hạn như đư�?ng bộ chiếm tới 90% tổng khối lượng vận tải trong nước ở Hàn Quốc và
Nhật Bản, và hơn 70% ở Trung Quốc và Hoa Kỳ.

Bảng 2.1 Tỷ lệ hàng hóa được chuyên chở bằng các loại hình vận tải, 2008 (tấn/ngày)
                                                                                           �?ư ng
  Hàng hóa                                    �?ư ng b       �?ư ng s t �?ư ng sông V n t i b hàng T ng c ng
                                                                                 bi n ven không

  1. G o                                      78.969        204        36.109      4.261       0       119.543
  2. Mía đư ng/đư ng                          3.682         0          4.847       88          0       8.617
  3. G                                        11.499        523        11.683      914         0       24.619
  4.     ép                                   41.965        2.156      1.015       764         0       45.900
  5. V t li u xây d ng                        129.219       8.213      370.787     1.914       0       510.133
  6. Xi măng                                  38.965        3.810      64.387      13.021      0       120.183
  7. Phân bón                                 8.813         2.939      28.678      1.168       0       41.598
  8.     an                                   12.106        2.377      92.549      10.092      0       117.124
  9. Xăng d u                                 33.374        404        5.018       8.234       0       47.030
  10. Cây công nghi p                         5.628         0          2.415       0           0       8.043
  11. Hàng hóa công nghi p                    171.895       4.895      3.916       13.524      251     194.481
  12.         ys n                            7.186         0          12.203      0           0       19.389
  13.    t gia súc và các hàng hóa khác       61.578        0          9,373       4.118       0       75.069
  T ng kh i lư ng chuyên ch (t n/ngày)        604.879       25.521     642.980     58.098      251     1.331.729
  T tr ng s d ng lo i hình v n t i (%, t n)   45,4          1,9        48,3        4,4         0,0     100,0
  Bình quân chi u dài quãng đư ng v n t i (km) 143          400        112         1.161       1.404   178
  T tr ng s d ng lo i hình v n t i (%, t n-km) 36,6         4,3        30,5        28,5        0,1     100,0

Nguồn: VITRANSS 2 (2009)




                                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                        Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                   73
     Hình 2.1 Tỷ tr�?ng các loại hình vận tải ở các nước khác (%, tấn)

         100%                                                                                                                 vận tải đư�?ng
                                                                                                                              hàng không
          90%

          80%

          70%                                                                                                                 vận tải đư�?ng
                                                                                                                              sông, vận tải
          60%                                                                                                                 biển ven b�?

          50%
                                                                                                                              vận tải
          40%
                                                                                                                              đư�?ng sắt
          30%
          20%
                                                                                                                              vận tải
          10%
                                                                                                                              đư�?ng bộ
           0%
                      8




                                                                     07




                                                                                     7
                                     07




                                                                                                    07
                                                     06
                    00




                                                                                   00
                                                                   20
                                   20




                                                                                                  20
                                                   20
                  ,2




                                                                                 ,2
                                                                 c,
                                 c,




                                                                                                   ,
                                                  ,
                 am




                                                                               Kỳ




                                                                                                an
                                               ản




                                                               uố
                               uố




                                                                                             àL
                                             tB
                N




                                                                             oa
                                                             gQ
                             Q
             ệt




                                                                            H




                                                                                            H
                                           hậ
                          àn
           Vi




                                                           un
                                          N
                         H




                                                        Tr




     Nguồn: Suh và cộng sự (2009). Số liệu của Hà Lan lấy từ cơ sở dữ liệu của OECD.



     Tỷ tr�?ng các loại hình vận tải theo khoảng cách chuyên chở cho thấy tính cạnh tranh tương
     đối của các loại phương tiện khác nhau khi xem xét theo khoảng cách chuyên chở (xem Bảng
     2.2). Vận tải đư�?ng bộ đóng vai trò chi phối nếu khoảng cách chuyên chở ngắn. Với khoảng
     cách dưới 100 km, vận tải đư�?ng bộ chiếm 73% tổng khối lượng hàng hóa chuyên chở. Do các
     hạn chế v�? địa hình, vận tải đư�?ng sông thư�?ng giới hạn ở khoảng cách chuyên chở dưới 200
     km (chiếm 98%).
     Với khoảng cách chuyên chở từ 400 đến 1000 km, vận tải biển ven b�? (trong nước) cạnh tranh
     mạnh với đư�?ng bộ và chiếm tỷ tr�?ng tương đương. Tuy nhiên, nếu khoảng cách trên 1000
     km, vận tải biển ven b�? vượt hẳn vận tải đư�?ng bộ, nhất là với những khoảng cách chuyên chở
     dài (1400 – 1600 km) nối từ bắc (Hà Nội) vào nam (TP Hồ Chí Minh). Cơ cấu này khá tương
     đồng với nghiên cứu của McKinsey (năm 2010) v�? cơ cấu chi phí vận tải tại Ấn �?ộ (Hộp 2.2).1



     1
            Sự khác biệt lớn ở Ấn �?ộ là vai trò của vận tải đư�?ng sắt. �?ư�?ng sắt ở Ấn �?ộ có vai trò quan tr�?ng, chủ yếu là do đi�?u kiện địa hình
            (đất rộng, bằng phẳng) và kế thừa từ lịch sử.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
74       Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Bảng 2.2 Tổng khối lượng chuyên chở (tấn/ngày), theo khoảng cách chuyên chở, 2008
                                                                               �?ư ng
  Kho ng cách              V nt i                                 V nt i       hàng
  chuyên ch (km)           đư ng b   �?ư ng s t     �?ư ng sông     bi n ven b                 T ng c ng
                                                                               không
  Dư i 100                 442.294    3.114         268.974       288                        714.670
  100-200                  77.468     7.188         363.935       639          0             449.230
  200-300                  38.388     5.480         9.236         2.601        2             55.707
  300-400                  8.361      3.309         834           590          0             13.094
  400-500                  2.915      1.154         1             4.854        1             8.925
  500-600                  3.020      546           0             1.614        0             5.180
  600-700                  1.907      217           0             1.628        1             3.753
  700-800                  1.184      345           0             3.531        9             5.769
  800-900                  6.618      596           0             3.751        20            10.985
  900-1000                 3.471      283           0             225          0             3.979
  1000-1200                3.436      800           0             4.189        4             8.429
  1200-1400                1.476      305           0             6.339        1             8.121
  1400-1600                7.295      2.115         0             23.756       213           33.379
  1600-1800                6.309      69            0             4.093        0             10.471
  1800-2000                37         0             0             0            0             37
  T ng c ng                604.879    25.521        642.980       58.098       251           1.331.729

Nguồn: VITRANSS 2 (2009)



Các khoảng cách chuyên chở ngắn dưới 200 km đóng vai trò quan tr�?ng trong hoạt động vận
tải ở Việt Nam. Có đến 87% khối lượng hàng hóa chuyên chở nằm trong phạm vi 200 km. Sự
phân bố lệch này chủ yếu do các hoạt động thương mại nội địa tập trung nhi�?u xung quanh Hà
Nội và TP Hồ Chí Minh. Hình 2.2 tổng hợp các hoạt động vận tải liên tỉnh, chia theo các cặp
�?iểm xuất phát – �?iểm đến (O-D) thuộc các vùng mi�?n khác nhau.
Bằng cách chia hoạt động vận tải hàng hóa theo các cặp O-D, có thể thấy rõ những mô hình vận
tải nội địa theo vùng mi�?n ở Việt Nam. Vùng �?ông Bắc Bộ và Tây Bắc Bộ có sự kết nối chặt chẽ
với vùng đồng bằng sông Hồng: khoảng 76% hoạt động vận tải hàng hóa liên tỉnh tại hai vùng
này đi đến đồng bằng sông Hồng, và ngược lại, khoảng 88% vận tải hàng hóa ở đồng bằng sông
Hồng được đưa tới hai vùng này.
Các vùng ở mi�?n Trung (như Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Tây Nguyên) kết nối với đồng
bằng sông Hồng cũng như vùng �?ông Nam Bộ ở mức độ tương tự nhau. Tuy nhiên, sự kết nối
này không mạnh do khối lượng hoạt động kinh tế thấp và vị trí địa lý tương đối xa. Vận tải hàng
hóa từ đồng bằng sông Cửu Long được phân chia đ�?u giữa bản thân vùng đồng bằng và vùng
�?ông Nam Bộ, mỗi vùng chiếm khoảng 48%.




                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                          75
      Hộp 2.2 Cơ cấu chi phí vận tải hàng hóa tại Ấn �?ộ, chia theo loại hình vận tải và
      khoảng cách
      McKinsey (2010) ước tính rằng, vận tải đư�?ng bộ ở Ấn �?ộ tương đối rẻ đối với khoảng cách chuyên chở ngắn
      dưới 400 km. �?ư�?ng sắt được ưa thích hơn nếu quãng đư�?ng có chi�?u dài trung bình, trong khoảng 400 đến
      700 km. �?ư�?ng thủy có tính kinh tế hơn nếu sử dụng cho các quãng đư�?ng dài trên 700 km. Mặc dù vậy,
      những điểm chuyển tiếp này chỉ là ước tính cho những đi�?u kiện cụ thể ở Ấn �?ộ và dựa trên nhi�?u giả định
      như loại hàng hóa chuyên chở, kích cỡ xe tải, tàu h�?a và tàu thủy chở hàng ở Ấn �?ộ. �?iểm chuyển tiếp thực
      sự tại mỗi khu vực có thể khác so với những con số của McKinsey, nếu xem xét cả những đi�?u kiện địa hình
      tự nhiên như sông ngòi phù hợp cho giao thông thủy hay đồi núi. Một đánh giá tương tự cho Việt Nam cũng
      có thể sẽ đưa ra những kết quả khác.

                                                             Chi phí vận tải, theo loại hình vận tải
           Các giả định chính                     Xu Mỹ/tấn-km (bao gồm cả chi phí xử lý và chi phí cho dặm cuối cùng)
                                                      7,5
             Chi phí ước tính cho việc vận                                                        Vận chuyển bằng đư�?ng bộ
             chuyển hàng r�?i (than) bằng tất cả       7,0
             các loại phương tiện                     6,5                                         Vận chuyển bằng đư�?ng sắt
             Giả định vận chuyển bằng đư�?ng           6,0                                         vận chuyển bằng đư�?ng thủy1
             bộ với xe tải 25 tấn, tải tr�?ng đóng     5,5
             hàng 16 tấn                              5,0
             Giả định chỉ cần vận chuyển bằng                           ~4.0
                                                      4,5
             đư�?ng sắt cho một dặm cuối cùng,
             và sử dụng một đư�?ng tàu tránh.          4,0
             Chi phí có thể còn thấp hơn nếu          3,5
             có hai đư�?ng tàu tránh.                  3,0
                                                                                               3,2
             Giả định vận chuyển bằng đư�?ng           2,5
             biển ven b�? cho mỗi dặm cuối ở             0
             cả hai đầu quãng đư�?ng chuyên                    200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100
             chở, và sử dụng tàu cỡ nh�?
             Handysize có vật dằn tàu. Chi phí                         ~400               ~700          Khoảng cách (km)
             sẽ còn thấp hơn nếu có đư�?ng sắt               vận chuyển      vận chuyển          vận chuyển bằng
             nối từ cảng đến khu m�?/địa điểm                bằng đư�?ng      bằng đư�?ng          đư�?ng sắt/đư�?ng
                                                            bộ được ưa      sắt được ưa           thủy được ưa
             giao hàng cho ngư�?i sử dụng.                   thích hơn2
                                                                             thích hơn              thích hơn
         1 �? nói đến vận tải biển ven b�?
         2 �?ối với vận tải khối lượng lớn (ví dụ như trư�?ng hợp chở than đến nhà máy điện, khi đó sẽ hợp lý hơn nếu sử dụng đư�?ng sắt có hai đư�?ng tránh kể cả khi quãng đư�?ng
           ngắn hơn vì phải tính tới việc không có sẵn xe tải)

       Nguồn: McKinsey (2010)


     Một kết quả tìm hiểu quan tr�?ng của phân tích này là vai trò của thành phố �?à Nẵng ở vùng
     Nam Trung Bộ. �?à Nẵng được xác định là một cực tăng trưởng vùng, với chức năng kết nối các
     vùng lân cận cũng như mi�?n Nam và mi�?n Bắc. Tuy nhiên, các số liệu v�? vận tải liên tỉnh, tính
     đến năm 2008, không cho thấy nhi�?u hoạt động quanh khu vực �?à Nẵng. Có thể giải thích
     đi�?u này bằng một thực tế là �?à Nẵng quá xa các thị trư�?ng lớn ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh
     nên không thu hút được nhi�?u giao dịch kinh tế lớn, trái lại các thị trư�?ng ở các địa phương lân
     cận lại quá nh�?. Những kết nối công nghiệp giữa �?à Nẵng với hai đô thị đặc biệt ở phía bắc và
     phía nam tương đối l�?ng lẻo, gây hạn chế cho hoạt động vận tải. Một ví dụ trái ngược là thành
     phố Cần Thơ thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long. Từ Cần Thơ, các hoạt động vận tải trong
     phạm vi đồng bằng sông Cửu Long hoặc kết nối liên vùng với �?ông Nam Bộ có khối lượng khá
     lớn. �?i�?u này cũng đúng với vùng �?ông Nam Bộ và đồng bằng sông Cửu Long.



      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
76    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Cuối cùng, đa số (khoảng 60%) hoạt động vận tải của hai trung tâm kinh tế đồng bằng sông
Hồng và �?ông Nam Bộ là những hoạt động “trong phạm vi nội bộ vùng�?. Do đó, vận tải hàng
hóa trên các khoảng cách ngắn đóng vai trò chi phối, như đã trình bày ở trên.

Hình 2.2 Phân bố các hoạt động vận tải liên vùng, số liệu ước tính năm 2008
            Tấn /ngày
             700,000


               600,000

                500,000

                 400,000

                  300,000

                   200,000

                    100,000

                           0
               �?ông Bắc Bộ
                   Tây Bắc Bộ
             �?ồng bằng sông Hồng                                                                                        �?ồ
                        Bắc Trung Bộ                                                                             �?ô         ng
                                                                                                                       ng       bằn
                          Nam Trung Bộ                                                                     Tâ              Na       gs
                                                                                                        Na    yN              m        ô
                                    Tây Nguyên                                                             m        gu
                                                                                                                       yên      Bộ ng C
                                                                                               Bắ            Tr                          ửu
                                                                                                  cT            un                          Lo
                                       �?ông Nam Bộ                                      �?ồ            run          gB                          ng
                  �?




                                                                                           ng             gB          ộ
                    iểm




                                                                               Tâ             bằn            ộ
                                �?ồng bằng sông Cửu Long                           yB              gs
                         đế




                                                                                     ắc              ôn
                           n




                                                                     �?ô                                 gH
                                                                                                                                  hát
                                                                                        Bộ
                                                                        ng                                 ồn
                                                                           Bắ
                                                                              cB
                                                                                                              g
                                                                                                                          xu ất p
                                                                                 ộ                                     m
                                                                                                                   ể
                                                                                                                �?i


Nguồn: tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới theo số liệu của VITRANSS 2 (2009)


Nghiên cứu VITRANSS 2 (2009) đưa ra các dự báo nhu cầu vận tải trong nước tới năm 2030
dựa trên nhi�?u giả định và ước tính mô hình. Các kết quả dự báo là sự tiếp nối của mô hình
hoạt động vận tải hiện tại, xét theo tỷ tr�?ng các loại hình vận tải cũng như sự phân bố vận tải
liên vùng. �?ư�?ng bộ và đư�?ng sông vẫn sẽ đảm nhận vai trò chuyên chở phần lớn hàng hóa.
Tuy nhiên, xét theo khối lượng hàng hóa, tỷ tr�?ng vận tải đư�?ng bộ được dự báo tăng từ 45%
năm 2008 lên 57% năm 2030, trái lại vận tải đư�?ng sông có khả năng giảm từ 48% xuống 35%
trong cùng th�?i kỳ.
2
      �?ể dự báo nhu cầu vận tải, trước hết phải ước tính mức sản lượng và tiêu thụ sản phẩm theo từng tỉnh và từng nhóm hàng hóa. Sau đó,
      sử dụng số thiếu hụt hoặc thặng dư của mỗi tỉnh để tính toán lượng hàng hóa cần vận tải. Các xu hướng tăng trưởng kinh tế xã hội và
      các dự án dự kiến cũng được cân nhắc. Sau khi dự báo phân bố O-D trong tương lai bằng phương pháp Fratar, phải ước tính tỷ tr�?ng
      các loại hình vận tải để đáp ứng nhu cầu vận tải dựa theo mức chênh lệch chi phí chung của từng loại phương tiện. Xem chi tiết trong
      báo cáo VITRANSS 2 (2009).




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                    77
     Bảng 2.3 Dự báo tỷ tr�?ng các loại hình vận tải, năm 2008 và 2030
                                                             �?ư ng         �?ư ng    �?ư ng T ng
                                       �?ư ng b     �?ư ng s t sông          bi n     hàng  c ng
                                                                           ven b    không
      Kh i lư ng hàng hóa       2008   604,9         25,5        643,0     58,1     0,3     1.351,8
      chuyên ch , 1000
      t n/ngày                  2030   2.132,7       155, 1      1.317,0   125,8    1,0     3.731,6

      T tr ng lo i hình         2008   45,4          1,9         48,3      4,4      0,0     100,0
      v n t i (%, t n)          2030   57,2          4,2         35,3      3,4     0,0      100,0

      T tr ng lo i hình         2008   36,6          4,3         30,5      28,5    0,1      100,0
      v n t i (%, t n-km)       2030   53,0          9,7         19,9      17,2    0,2      100,0
     Nguồn: VITRANSS 2 (2009)




     2.1.2 Chiến lược và các đầu tư phát triển ngành giao thông
     Mục tiêu chính sách và chiến lược chính của ngành giao thông Việt Nam đến năm 2020 được
     tóm tắt trong Chiến lược Phát triển Ngành giao thông năm 2004 (TSDS). Chiến lược này
     nhằm mục tiêu hỗ trợ các kế hoạch phát triển kinh tế theo Chiến lược Phát triển Kinh tế Xã
     hội 10 năm và Chiến lược Toàn diện v�? Xóa đói giảm nghèo và Tăng trưởng (CPRGS). Các ưu
     tiên chính của TSDS gồm (i) nâng cấp đư�?ng quốc lộ số 1, (ii) xây dựng đư�?ng Hồ Chí Minh,
     và (iii) phát triển các dịch vụ giao thông công cộng và quy hoạch giao thông dài hạn tại các đô
     thị lớn. Các yếu tố chính của TSDS gồm có:

          Một cách tiếp cận cân đối để huy động vốn phát triển giao thông dựa trên hình dạng địa
          lý quốc gia.
          Ưu tiên bảo dưỡng và nâng cấp các tài sản hiện có.
          Ưu tiên cơ sở hạ tầng giao thông nông thôn, đặc biệt là ở mi�?n núi và vùng sâu vùng xa.
          Ưu tiên các đầu tư mới trên trục đư�?ng bắc – nam, các khu kinh tế đặc biệt, các vùng đô
          thị lớn và các đư�?ng liên kết chính với các quốc gia lân cận.
          Ưu tiên các hệ thống vận chuyển khối lượng lớn tại đô thị
          Tăng hàm lượng nội địa trong các hoạt động sản xuất chế tạo và sửa chữa tàu biển và ô tô.
          Tăng tỷ tr�?ng của các doanh nghiệp trong nước trong hoạt động vận tải hàng hóa trong
          nước ra quốc tế.




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
78    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Bảng 2.4 Các đầu tư cho cơ sở hạ tầng giao thông, 1999-2007
 Lo i hình                    T ng đ u tư,
                                             T tr ng
 v nt i                       tri u USD
 �?ư ng b                      4.500          80%
 �?ư ng s t                    115            2%
 �?ư ng sông                   110            2%
 �?ư ng bi n                   510            9%
 �?ư ng hàng không             415            7%
 T ng c ng                    5.645          100%

Nguồn: trích từ VITRANSS 2 (2009)

Việt Nam đã đầu tư 113 tỷ đồng (5,6 tỷ USD) cho cơ sở hạ tầng giao thông trong giai đoạn
từ 1999 đến 2007, tương đương 2,2% GDP. Nhưng trên thực tế mới thực hiện được 45%
kế hoạch đầu tư. Xét v�? cơ cấu đầu tư trong cùng kỳ, 80% vốn đầu tư được dành cho vận tải
đư�?ng bộ, tiếp đó là đư�?ng biển (9%) và đư�?ng hàng không (7%). �?ầu tư cho đư�?ng sắt (2%)
và đư�?ng sông (2%) rất thấp và hầu như không được chú ý. Nên tiến hành thêm các đánh giá
v�? mức độ hiệu quả chi phí và lợi ích của cơ cấu đầu tư nói trên.
Nh�? đầu tư mạnh cho đư�?ng bộ, kết quả Việt Nam đã xây dựng được gần 3000 km đư�?ng mới,
nâng tổng chi�?u dài đư�?ng bộ trong cả nước lên 252.000 km tính đến năm 2006. Ngoài ra, tỷ
lệ đư�?ng trải nhựa cũng tăng 5 lần trong cùng kỳ. Bảng 2.5 cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của
mạng lưới đư�?ng bộ ở Việt Nam trong những năm gần đây.
Tuy nhiên, vì xe cơ giới phát triển với tốc độ nhanh chóng (gần 20% mỗi năm) nên tình trạng
tắc nghẽn giao thông ngày càng gia tăng d�?c theo các hành lang giao thông chính, nhất là trong
vùng phụ cận của các đô thị đặc biệt như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh và các thành phố cảng
biển cửa ngõ (VITRANSS2, 2009). �?i�?u này liên quan mật thiết đến yêu cầu tạo thuận lợi cho
quá trình đô thị hóa và phát triển kinh tế của Việt Nam. Mối quan ngại chính ở đây là, mặc
dù hai đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cùng với các vùng ngoại ô xung quanh (nói
cách khác là các vùng kinh tế ngoại vi) là những đầu tàu chính cho sự tăng trưởng kinh tế ở
Việt Nam, nhưng cơ sở hạ tầng giao thông địa phương tại các khu vực này đã xuống cấp nghiêm
tr�?ng do tắc nghẽn và đình trệ giao thông gia tăng với tốc độ nhanh chóng.
Những đoạn tiếp theo sẽ tập trung vào hoạt động vận tải hàng hóa bằng đư�?ng bộ (xe tải).
Nguyên nhân không phải là vì các loại hình vận tải đư�?ng sông, đư�?ng sắt hay đư�?ng biển ven
b�? không quan tr�?ng, mà bởi vì chương này tập trung vào chủ đ�? giao thông vận tải đư�?ng bộ
để nhấn mạnh những nút giao thông ngày càng xuống cấp nhanh hơn tại các đô thị lớn nhất
nước và các vùng ngoại thành xung quanh. Chương này nhấn mạnh đến vận tải đư�?ng bộ cũng
bắt nguồn từ một thực tế là 88% hàng hóa công nghiệp ở Việt Nam được chuyên chở bằng



                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                         79
     đư�?ng bộ, và chính phủ đang dành cho hệ thống đư�?ng bộ một tỷ lệ lên tới 80% tổng vốn đầu
     tư cho cơ sở hạ tầng giao thông vận tải. Cải thiện hiệu quả vận tải đư�?ng bộ là đi�?u cốt yếu để
     hỗ trợ công nghiệp hóa và hiện đại hóa n�?n kinh tế cũng như gia tăng lợi nhuận kinh tế của các
     hoạt động đầu tư.
     �?ể tìm hiểu mức độ thực sự của các hạn chế v�? cơ sở hạ tầng vận tải đư�?ng bộ tại các địa điểm
     khác nhau ở Việt Nam, một nghiên cứu khảo sát v�? vận tải đư�?ng bộ trên các tuyến đư�?ng có
     tham chiếu không gian cụ thể đã được tiến hành vào cuối năm 2010. Dưới đây sẽ phân tích các
     kết quả khảo sát và xác định những địa điểm có hạn chế lớn trong số các thành phố, đô thị tại
     Việt Nam.

     Bảng 2.5 Nâng cấp đư�?ng bộ tại Việt Nam, 1999-2007
                                      T ng        Chi u dài đư ng b chia theo các lo i lát m t đư ng (km)
      C p đư ng             Năm       chi u dài   Bê tông    Bê tông     Tr i      R is i          Các
                                      (km)                                                  �? pđ t
                                                  nh a đư ng xi măng     th m nh a c p ph i        lo i khác
                            1999      15.520      5.354      94          5.828      3.178    -         -
      Qu c l
                            2006      17.295      7.750      344         6.447      2.854    -         -
                            1999      18.344      829        157         5.609      7.309    -         -
      T nh l
                            2006      23.138      3.474      701         11.030     4.816    3.073     44
                            1999      37.437      -          -           -          -        -         -
      �?ư ng c p huy n
                            2006      54.962      1.762      2.581       10.992     34.897   77.261    3.601
                            1999      134.463     -          -           -          -        -         -
      �?ư ng c p xã
                            2006      141.442     1.616      18.442      9.226      34.897   77.261    -
                            1999      5.919       2.297      -           3.622      -        -
      �?ư ng đô th
                            2006      8.563       2.465      776         2.750      976      1.568     -

      Các c p               1999      5.451       -          -           -          -        -         -
      đư ng khác            2006      6.414       -          160.4       547        2.593    2.800     -
                            1999      224.639     -          -           -          -        -
      T ng c ng
                            2006      251.787     16.967     23.005      40.992     62.018   104.816 3.644
     Nguồn: Cục Quản lý �?ư�?ng bộ Việt Nam



     2.2 Khảo sát vận tải đư�?ng bộ trên các tuyến vận tải có tham
         chiếu không gian cụ thể
     Có khoảng 1050 doanh nghiệp đăng ký hoạt động trong ngành vận tải đư�?ng bộ ở Việt Nam.



      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
80    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Phần lớn trong số này là các doanh nghiệp vừa và nh�?. Tiến trình tư nhân hóa ngành vận tải
đư�?ng bộ đã có nhi�?u chuyển biến mạnh đến mức vai trò của các doanh nghiệp nhà nước đã
giảm xuống mức gần như không đáng kể, dẫn đến sự hình thành của một thị trư�?ng vận tải
đư�?ng bộ có mức độ cạnh tranh cao. Mặc dù cạnh tranh là một yếu tố chủ chốt để tăng cư�?ng
khả năng đáp ứng các yêu cầu của thị trư�?ng và tiết kiệm chi phí nhưng mặt khác, sự cạnh tranh
quá gay gắt có thể gây nguy cơ kìm hãm quá trình hiện đại hóa đội xe tải (VITRANSS 2, 2009).


Bảng 2.6 Các điểm cụ thể trong nghiên cứu khảo sát của Ngân hàng Thế giới-EEC:
số điểm dữ liệu, phân theo điểm xuất phát và tuyến vận tải
                            Tuy n v n t i
 Các thành ph là                                                                        �? n các
                                      �?i TP    �? n c ng      �? nc a     �? n các                        T ng
 đi m xu t phát             �?i Hà N i H Chí    qu c t                                   vùng nông
                                                             kh u đư ng đô th                          c ng
                                      Minh     g n nh t      b g n nh t lân c n         thôn r ng
                                                                                        l n lân c n
  TP H Chí Minh             42          1      17             49           46          27             182
  Hà N i                                30     33             39           110         29             241
  H i Phòng                 14          6      3              12           35          7              77
  �?à N ng                   11          10     8              8            23          1              61
  Biên Hòa                  3           3      5              1            3                          15
  Cn ơ                      2           3      3                                                      8
  H Long (Hòn Gai)          3                  1                                                      4
  Hu                        3           5      2              3            13          1              27
  Lào Cai                   3           1      3              7            6           27             47
  Long Xuyên                            4      1                                                      5
  Nam �? nh                 5            3                                  1           57             67
  Nha Trang                1            5      1                                                      7
  Phan i t                 3                   1              1                                       5
  Ph Lý                    3            2      1                           3                          9
  Qui Nhơn                              9      2                                                      11
  R ch Giá                              5      1                                                      6
  Vinh                      1           2                                  1                          4
  Vũng Tàu                              7      3                           1           1              12
                   1
  Các thành ph khác         9           33     16             1            5                          64
  T ng c ng                 103         129    102            121          247         150            852
Chú thích 1: Nhóm này gồm 33 điểm xuất phát.

Việc thu thập thông tin từ các lái xe tải v�? chi phí “thực�? để vận chuyển hàng hóa tại các vùng
sản xuất khác nhau sẽ giúp ta hiểu rõ hơn mức độ thực tế của các hạn chế v�? cơ sở hạ tầng giao
thông, và xác định các động lực chính dẫn tới chi phí vận tải cao và các can thiệp chính sách
tương ứng. Qua đó, không những có thể trả l�?i câu h�?i “đầu tư cái gì�? mà còn trả l�?i được câu
h�?i “đầu tư ở đâu�?.
Liên quan đến vấn đ�? này, Ngân hàng Thế giới đã cho tiến hành một khảo sát v�? vận tải đư�?ng
bộ trên các tuyến cụ thể có điểm tham chiếu không gian. Khảo sát bao gồm một loạt ph�?ng




                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                   Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                              81
     vấn trực tiếp với các cán bộ quản lý cấp cao/chủ sở hữu các doanh nghiệp vận tải và các nhà sở
     hữu/đi�?u hành xe tải tư nhân.
     Mẫu cuối cùng gồm có 852 điểm dữ liệu (nói cách khác là các kết hợp O-D) với 246 ngư�?i trả
     l�?i ph�?ng vấn. Như có thể thấy ở Bảng 2.6, số liệu được đi�?n vào cho từng điểm xuất phát và cho
     6 tuyến đư�?ng. Phụ lục 2B ở cuối chương sẽ mô tả chi tiết v�? chiến lược lấy mẫu của khảo sát.


     Hình 2.3 Vị trí các thành phố là điểm xuất phát trong khảo sát vận tải đư�?ng bộ


                       Lào Cai


                                         Hạ Long
                                     Hà Nội
                            Phủ Lý          Hải Phòng
                                       Nam �?ịnh



                                     Vinh




                                                       Huế
                                                             �?à Nẵng




                                                                       Quy Nhơn



                                                                   Nha Trang


                                            Biên Hòa
                                                         Phan Thiết
                            Long Xuyên        TP. Hồ Chí Minh              Nguồn gốc TP
                                               Vũng Tàu                    Loại thành phố
                                 Cần Thơ
                      Rạch Giá                                                  �?ặc biệt
                                                                                  1
                                                                                  2
                                                                                  3



     3
            Khảo sát vận tải hàng hóa bằng xe tải do Công ty Nghiên cứu và Tư vấn Kinh tế Canađa (EEC) tiến hành trong tháng 11 và tháng
            12/2010. Số liệu khảo sát được phân loại qua 5 mức kiểm soát chất lượng dữ liệu. Mức 1: kiểm soát trực tiếp đối với ngư�?i kiểm đếm số
            liệu thông qua các cuộc g�?i lại của ngư�?i trả l�?i ph�?ng vấn hoặc các kiểm soát trực tiếp tại chỗ (100% g�?i lại tại những th�?i điểm được
            lựa ch�?n trong th�?i gian khảo sát của nhóm quản lý hiện trư�?ng trong nước, và tỷ lệ g�?i lại nói chung đạt mức tối thiểu là 40%). Mức
            2: kiểm soát trực tiếp của đi�?u phối viên dự án và quản lý quốc gia – kiểm soát này được thực hiện trong 100% trư�?ng hợp nhằm đảm
            bảo các yêu cầu chặt chẽ và rõ ràng v�? liên kết số liệu nội bộ. Hai kiểm tra nói trên được tiến hành trong vòng 24 tiếng sau khảo sát, để
            có thể phản hồi nhanh cho những ngư�?i trả l�?i ph�?ng vấn trực tiếp. Mức 3: kiểm soát đầu vào dữ liệu để loại b�? các giá trị bất hợp lý
            và duy trì các câu h�?i sàng l�?c và câu h�?i tình huống (skip pattern). Mức 4: kiểm soát sau khi nhập số liệu đầu vào – kiểm soát theo các
            yêu cầu liên kết nội bộ và bảo mật. Mức 5: kiểm soát sau khi nhập số liệu đầu vào bằng cách kiểm tra xem có lỗi hệ thống của ngư�?i kiểm
            đếm số liệu hay ngư�?i giám sát hay không, cũng như kiểm tra các mô hình phản hồi thông thư�?ng và ngoài dự đoán, các câu trả l�?i bất
            thư�?ng, các giá trị dị biệt, và các tương quan ngoài dự đoán. Các kiểm tra ở Mức 3 và Mức 4 được EEC tiến hành tại văn phòng trụ sở
            chính. Các trư�?ng hợp cần giải thích được gửi lại cho quản lý quốc gia làm việc tại thực địa để liên hệ với ngư�?i trả l�?i ph�?ng vấn và đ�?
            nghị làm rõ. Các kiểm tra thuộc Mức 5 được tiến hành một lần duy nhất sau khi nhập toàn bộ số liệu, kết quả không cho thấy có vấn đ�?
            nào cần lo ngại.




         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
82       Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
�?ể dùng cho phân tích này, 852 điểm số liệu được phân tách theo loại số liệu, theo vị trí thành
phố xuất phát và theo tuyến O-D (Bảng 2.7). Cụ thể, các thành phố xuất phát được chia thành
3 nhóm (i) các đô thị đặc biệt, (ii) các đô thị loại 1, và (iii) các đô thị khác (loại 2 đến loại 4); sau
đó, các thành phố lại được chia thành 3 nhóm khác theo vùng mi�?n, gồm (i) mi�?n bắc (vùng
núi và trung du Bắc Bộ và �?B sông Hồng), (ii) mi�?n trung (Bắc Trung Bộ/Duyên hải mi�?n
Trung) và (iii) mi�?n nam (Tây Nguyên, �?ông Nam Bộ và �?B sông Cửu Long). Cuối cùng, các
tuyến O-D được chia thành các nhóm (i) tuyến vận tải đến các đô thị đặc biệt (Hà Nội và TP
Hồ Chí Minh, (ii) vận tải đến các thị trư�?ng nước ngoài (các cảng quốc tế và cảng cửa khẩu
trong nước), và (iii) vận tải đến các thành phố lớn lân cận (trong nước) và các vùng nông thôn
rộng lớn.
Trong phân tích mô tả ở các đoạn sau, các điểm số liệu thuộc 10 bách vị cao nhất và thấp nhất
đã được b�? ra để kiểm soát các giá trị đột biến. Ví dụ như, khi tính toán đơn giá vận tải bình
quân, các bách vị cao nhất và thấp nhất của đơn giá vận tải được b�? ra đầu tiên, sau đó bình
quân của mỗi nhóm phân vị sẽ được tính toán dựa trên các số liệu còn lại. Như vậy, khi phân
tích các loại hình vận tải, có thể tránh được các dữ liệu đột biến.


Bảng 2.7 Cơ cấu mẫu trong khảo sát vận tải đư�?ng bộ
 Lo i đô th                           �?i m s li u     T tr ng, %
 Các đô th đ c bi t                   424             50
 �?ô th lo i 1                         184             22
 Các đô th khác (lo i 2 đ n lo i 4)   232             28
 T ng c ng                            840             100,0
 V trí đ a lý c a thành
                                      �?i m s li u     T tr ng, %
 ph xu t phát
 Mi n B c                             462             54,2
 Mi n Trung                           127             15
 Mi n Nam                             263             31
 Total                                852             100,0
 Lo i hình tuy n:
                                      �?i m s li u     T tr ng, %
 v nt iđ n
 Các đô th đ c bi t                   232             27,2
 Các th trư ng nư c ngoài             223             26,2
 Các thành ph , đô th lân c n/
 các vùng nông thôn l n               397             46,6
 T ng c ng                            852             100,0




                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                            83
     2.3 Vận tải hàng hóa liên đô thị
     Vận tải liên đô thị ở Việt Nam có những đặc điểm cơ cấu khác nhau, tùy thuộc vào loại đô thị
     và vùng mi�?n. Các đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh có hoạt động vận tải liên đô thị
     được phân bố tương đối đồng đ�?u. Khoảng 60% tổng hoạt động vận tải được phân bố đồng
     đ�?u giữa hai đô thị này và giữa hai đô thị với các thị trư�?ng nước ngoài (xem Bảng 2.8). 40%
     còn lại là các hoạt động vận tải đến các thành phố, đô thị lân cận và vùng nông thôn. Với các
     đô thị loại 1 Quy Nhơn, Cần Thơ, �?à Nẵng, Hải Phòng và Huế, vận tải hàng hóa đến các đô
     thị đặc biệt chiếm vai trò chi phối (42%). Hoạt động vận tải ở các đô thị khác (loại 2 đến loại
     4) chủ yếu là vận tải nội địa, tỷ lệ vận tải quốc tế tại các đô thị này ở mức thấp nhất trong số các
     nhóm đô thị (17%).
     Xét từ phương diện vùng mi�?n, khoảng 60% hoạt động vận tải từ mi�?n Trung (Bắc Trung
     Bộ/duyên hải mi�?n Trung) có điểm đến là các đô thị đặc biệt ở mi�?n Bắc và mi�?n Nam. Mi�?n
     Bắc và mi�?n Nam có hoạt động vận tải được phân bố khá đồng đ�?u. �?i�?u này phản ánh sự tập
     trung của hệ thống kinh tế, kéo theo là các hoạt động vận tải, xung quanh Hà Nội và TP Hồ
     Chí Minh

     Bảng 2.8 Hoạt động vận tải, phân theo loại đô thị và vùng mi�?n
                                                        �?i m xu t phát
       Tuy n v n t i: đ n (t tr ng, %)                                                                     T ng
                                                        Các đô th đ c bi t Các đô th lo i 1 Các đô th khác c ng
                 Các đô th đ c bi t                     28,5             42,1            36,1            29,6
      �?i m đ n




                 Các th trư ng nư c ngoài               26,5             28,9            16,9            26,5
                 Các TP, đô th lân c n/vùng nông thôn   42,7             28,0            46,6            41,7
                 T ng c ng                              100,0            100,0           100,0           100,0

       Tuy n v n t i: đ n                               �?i m xu t phát                                   T ng
       (t tr ng, %)                                     Mi n B c       Mi n Trung        Mi n Nam        c ng

                 Các đô th đ c bi t                     23,8             57,0            35,6            29,6
      �?i m đ n




                 Các th trư ng nư c ngoài               26,3             21,9            26,9            26,5
                 Các TP, đô th lân c n/vùng nông thôn 48,2               20,9            34,6            41,7
                 T ng c ng                              100,0            100,0           100,0           100,0




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
84    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Hình 2.4 Mạng lưới vận tải liên đô thị - nhìn từ bối cảnh rộng hơn



          Mi�?n Bắc
                        Hà Nội                                         Các
          Các đô thị                                                  đô thị
           lân cận                                                   đặc biệt


                                        Các             Các                          Các thị trư�?ng
           Mi�?n Trung               thị trư�?ng         đô thị                           quốc tế
                                     quốc tế           khác

                                                                      Các đô
        Các đô thị                                                   thị loại 1
         lân cận        HCMC
        Mi�?n Nam




2.4 Các trở ngại chính đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị
Các kết quả khảo sát v�? những trở ngại chính đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị
được trình bày ở Hình 2.5 và Bảng 2.9. Các lái xe tải cho rằng tham nhũng (ở mức 3,7 trên
thang điểm từ 0 đến 5) và tình trạng đư�?ng bộ kém chất lượng (3,1 điểm) là những trở ngại
chính đối với hoạt động vận tải. Chi phí nhiên liệu (2,7 điểm), không đủ hàng v�? (2,7 điểm),
và quy định/giấy phép (2,6 điểm) cũng là những yếu tố gây cản trở cho hoạt động vận tải. Khi
nghiên cứu mức độ nghiêm tr�?ng của các hạn chế này theo loại đô thị, vùng mi�?n và loại hình
vận tải, như trình bày ở Bảng 2.9, những khác biệt giữa các ngành t�? ra không đáng kể. Ví dụ
như, tham nhũng và tình trạng đư�?ng bộ kém chất lượng là những trở ngại lớn cho tất cả m�?i
loại đô thị, m�?i vùng mi�?n và loại hình vận tải. Tuy nhiên, vẫn có một số điểm khác biệt riêng
dẫn đến những ưu tiên khác nhau trong các can thiệp chính sách của các địa phương.
Trước hết, các đô thị loại 1 có kết quả tương đối tốt hơn các loại đô thị khác. Ví dụ như, các
lái xe tải ở các đô thị loại 1 đánh giá (theo ý kiến chủ quan) sự nghiêm tr�?ng của tham nhũng ở
mức 3,3 (trên 5), tốt hơn so với các đô thị đặc biệt (3,8) và các đô thị từ loại 2 đến loại 4 (3,7).
Liên quan đến mức độ kém chất lượng của hệ thống đư�?ng bộ, các đô thị loại 1 được chấm 2,9
điểm, tốt hơn một chút so với các đô thị đặc biệt (3,1) và các đô thị khác (3,5).
Thứ hai, mi�?n Nam (gồm vùng �?ông Nam Bộ, Tây Nguyên, và �?B sông Cửu Long) được đánh
giá là có nhi�?u trở ngại hơn so với các vùng mi�?n khác. Với cả 5 điểm hạn chế chính nêu trên,
mi�?n Nam được cho điểm kém nhất. �?ối với các lái xe tải ở mi�?n Nam, trở ngại liên quan đến
tham nhũng/tắc nghẽn giao thông được cho 4,1 điểm (trên 5), xấu hơn so với mi�?n Bắc (3,4)
và mi�?n Trung (3,3). Mức độ kém chất lượng của hệ thống đư�?ng bộ ở mi�?n Nam được cho




                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                            Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                       85
     3,4 điểm, cao hơn so với mi�?n Bắc (2,8) và mi�?n Trung (2,5), cho thấy mi�?n Nam có rất nhi�?u
     điểm cần cải thiện.
     Cuối cùng, liên quan đến hai trở ngại chính là tham nhũng và tình trạng kém chất lượng của hệ
     thống đư�?ng bộ, kết quả khảo sát cho thấy hoạt động vận tải đến các đô thị đặc biệt gặp nhi�?u
     cản trở hơn so với các loại đô thị khác. Tham nhũng trong hoạt động vận tải đến các đô thị đặc
     biệt được cho 4,1 điểm (trên 5), so với 3,6 đối với hoạt động vận tải đến các thị trư�?ng nước
     ngoài hoặc các đô thị lân cận/vùng nông thôn. Tương tự, điểm đánh giá cho tình trạng đư�?ng
     bộ kém chất lượng ở các đô thị đặc biệt là 3,5 so với 2,9 ở các đô thị lân cận/vùng nông thôn
     hay các thị trư�?ng nước ngoài.


     Hình 2.5 Các trở ngại chính đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị

                     4,0                                                 3.7

                     3,5         3,1
                     3,0                         2,7         2,7                           2,6
                                                                   2,3
                     2,5
                           1,7         1,8 1,9                                 1,8
                     2,0                               1,6                                                         1,6 1,5
                                                                                     1,4
                                                                                                 1,5         1,4             1,4 1,5
                     1,5                                                                               1,2

                     1,0

                     0,5

                     0,0
                                                                iể ức
                                           đ�? c đ ể k h th
                                                               ất i
                                                              hi ng
                                                      i p th xe

                                                                iê ế
                                                      ôn lao ệu
                                                      i n hà g
                                                             đư v�?

                                               củ ạm nh ộ
                                     Ph Q vận và a ũng
                                           bổ địn i đ oàn

                                                     hó giấ sắt

                      ội Th h tro h q ở q yên p
                             ũ c gia g khu á cả a bi hở

                                                                 n i
                                     c v a đ g x hi c óa


                                                     c k p ra

                                                               ủa p
                                                                      xe
                                    bộ phả c kin hà iớ
                                                            ch t nố




                                                    Ch í nh y th


                                                   Ta g đủ độn




                                    ran ịn h hu hé
                                           nh ph am b




                                                            e c hợ
                                                  sứ tạo m t
                                  Cá chư dừn h tế p g h
                                                  Kh phí n li
                                                   ph C lượ




                                                                    c
                                                  Ch ùng phí




                                                                  lái
                                                          ạn ng




                                                  vự nh ên g


                                        ấn ượ e đ hín
                                        tra tội Th �?ng




                                                                   g
                                        ân uy tả n t


                                                          ac yp
                                              hà h ư�?n




                                                         h�? hù
                                                        ém kế




                                                          h a
                                                    ộ k iếu




                                                  ng và


                                           n u u
                                                g b th



                                                      ụt




                                               v�? ào
                                                        i
                                            �?n bộ




                                  ht y đ C
                                          đư ng




                                                  a
                                               và
                                      ng ư�?




                                               i
                                    nh đ�?
                                            ng
                                   hố đ




                                  cạ ấn
                                ệ t ng




                                         ưỡ




                                         n
                              Sự V




                               ạn u
                              H thố




                                     od




                             ủc Q
                                   bả




                         ng �?i
                                   ệ
                                 H




                                 án
                                hí
                             ip




                         i th
                        Ch




                       đố
                    ác


                   �?
                  ac
                củ
           g lệ
         ôn
       Th




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
86    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Bảng 2.9 Các trở ngại chính đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị, phân
theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải
Các tr ng i chính đ i v i ho t đ ng v n t i                                                     T ng
đư ng b (1: không có tr ng i, 5: tr ng i r t Các đô th đ c bi t Các đô th lo i 1 Các đô th khác
nghiêm tr ng) eo lo i đô th                                                                     c ng
�?ư ng b kém ch t lư ng                         3,1              2,9              3,5              3,1
Chi phí nhiên li u                             2,6              3,0              2,8              2,7
Không đ hàng v                                 2,7              2,1              2,6              2,7
Tai n n đư ng b                                2,4              2,1              2,1              2,3
  am nhũng                                     3,8              3,3              3,7              3,7
Quy đ nh và gi y phép                          2,6              2,5              1,9              2,6
Các tr ng i chính đ i v i ho t đ ng v n t i                                                       T ng
đư ng b (1: không có tr ng i, 5: tr ng i r t   Mi n B c         Mi n Trung       Mi n Nam
nghiêm tr ng) eo vùng mi n                                                                        c ng

�?ư ng b kém ch t lư ng                         2,8              2,5              3,4              3,1
Chi phí nhiên li u                             2,5              2,3              2,8              2,7
Không đ hàng v                                 2,5              2,0              2,9              2,7
Tai n n đư ng b                                2,4              2,4              2,2              2,3
  am nhũng                                     3,4              3,3              4,1              3,7
Quy đ nh và gi y phép                          2,3              1,6              2,9              2,6
Các tr ng i chính đ i v i ho t đ ng v n t i  V n t i đ n các V n t i đ n các     V n t i đ n các
đư ng b (1: không có tr ng i, 5: tr ng i r t đô th đ c bi t th trư ng                            T ng
                                                                                 đô th lân c n/
nghiêm tr ng) eo tuy n v n t i                                                                   c ng
                                                             nư c ngoài          vùng nông thôn

�?ư ng b kém ch t lư ng                         3,5              2,9              2,9              3,1
Chi phí nhiên li u                             2,9              2,6              2,6              2,7
Không đ hàng v                                 2,6              2,4              2,9              2,7
Tai n n đư ng b                                2,4              2,4              2,3              2,3
  am nhũng                                     4,1              3,6              3,6              3,7
Quy đ nh và gi y phép                          2,3              2,7              2,6              2,6



2.5 Các đặc điểm của hoạt động chuyên chở hàng hóa bằng xe tải
Các đặc điểm của hoạt động chuyên chở hàng hóa bằng xe tải cho biết cách thức mà các lái xe
sử dụng những loại xe tải khác nhau để chuyên chở hàng hóa tới các điểm đến khác nhau, từ
đó có thể đánh giá hiệu quả của hoạt động vận tải và chất lượng cơ sở hạ tầng giao thông hỗ trợ
cho hoạt động vận tải. Các đặc điểm v�? vị trí và tuyến vận tải giải thích nguyên nhân tại sao các
tuyến vận tải có mức cước phí và cơ cấu chi phí khác nhau (sẽ trình bày trong phần sau). Trước
khi nghiên cứu v�? mức cước phí và cơ cấu chi phí, phần này sẽ cung cấp một cái nhìn tổng quan
v�? đặc điểm của hoạt động chuyên chở hàng hóa bằng xe tải trên các tuyến vận tải khác nhau.
Các xe tải lớn có sức chở hàng lớn hơn thư�?ng hoạt động tại các đô thị loại 1, ở mi�?n Trung/



                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                          87
     mi�?n Nam và trên các quãng đư�?ng dài đến các đô thị đặc biệt. Tuy nhiên, tải bình quân và quá
     tải trên tr�?ng lượng xe tải vẫn thống nhất với m�?i hệ thống phân loại, đi�?u này cho thấy sự tồn
     tại của một thị trư�?ng vận tải đư�?ng bộ (bằng xe tải) có tính cạnh tranh. Tốc độ vận chuyển
     bình quân (khoảng cách quãng đư�?ng chia cho th�?i gian vận chuyển) cũng không thay đổi
     nhi�?u với m�?i loại xe và thư�?ng ở mức 30-35km/gi�?.
     Những khác biệt chủ yếu là tỷ lệ hàng v�? (tỷ lệ các chuyến xe trở v�? mà không có hàng hóa) và
     mức độ sử dụng xe hàng năm (đo theo tổng số km đi được trong năm). Xe tải ở các đô thị loại
     1 có tỷ lệ xe chạy không v�? tương đối cao (40%, so với mức bình quân trong cả nước là 28%).
     Trái lại, xe tải hoạt động ở mi�?n Trung và trên các tuyến vận tải tới các đô thị đặc biệt có tỷ lệ
     xe chạy không v�? tương đối thấp, khoảng 4%, so với mức bình quân cả nước là 28%.
     Quãng đư�?ng bình quân đi được hàng năm (một thước đo mức độ sử dụng xe) ghi lại của các xe
     tải hoạt động trên từng tuyến vận tải cho thấy những đặc điểm tương đối đặc thù. Xe tải hoạt
     động tại các đô thị loại 1 hoặc mi�?n Trung/mi�?n Nam được sử dụng nhi�?u hơn. Có sự khác
     biệt lớn giữa hoạt động vận tải đến các đô thị đặc biệt với hoạt động vận tải tới các đô thị khác.
     Trung bình mỗi năm các xe tải phải chạy 63.000 km để đến các đô thị đặc biệt, gấp nhi�?u lần
     so với quãng đư�?ng tới các thị trư�?ng nước ngoài (22.000 km) hoặc các đô thị hay vùng nông
     thôn lân cận (16.000 km).
     Bảng 2.10 Các đặc điểm của hoạt động chuyên chở hàng hóa bằng xe tải, theo loại đô
     thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải
      Theo loại đô thị                       �?ô thị đặc biệt     �?ô thị loại 1 Các đô thị khác Tổng cộng

      Tuổi xe, số năm                                16,5            17,1           17,3          16,6
      Tr�?ng lượng xe, không có hàng, tấn (a)          7,6            12,9            8,7           8,0
      Tải bình quân, tấn (b)                         14,0            21,1           13,3          14,6
      Quá tải bình quân, tấn (c)                      8,3             8,5            5,8           8,3
      Tải bình quân/tr�?ng lượng xe (b/a)              1,6             1,5            1,8           1,6
      Quá tải bình quân/tr�?ng lượng xe (c/a)          1,0             0,7            1,0           0,9
      Số lần bốc dỡ hàng mỗi năm                     45,0            79,8           65,1          47,6
      Tỷ lệ xe v�? không có hàng, %                   27,3            40,2           28,5          28,2
      Khoảng cách vận chuyển bình quân/chuyến, km 499,4             453,2          392,5         493,7
      Th�?i gian vận chuyển bình quân/chuyến, số gi�? 14,1             12,0            9,3          13,9
      Tốc độ bình quân, km/gi�?                       33,7            35,9           32,1          33,8
      Tổng số km đi được mỗi năm, km                26.750         31.338         24.582        27.019
      Theo vùng mi�?n                            Mi�?n Bắc         Mi�?n Trung     Mi�?n Nam     Tổng cộng
      Tuổi xe, số năm                               17,1             17,1          15,9          16,6
      Tr�?ng lượng xe, không có hàng, tấn (a)         5,8             12,0          10,4           8,0
      Tải bình quân, tấn (b)                        10,8             18,0          19,7          14,6
      Quá tải bình quân, tấn (c)                     6,5              6,1           9,9           8,3
      Tải bình quân/tr�?ng lượng xe (b/a)             1,5              1,6           1,9           1,6
      Quá tải bình quân/tr�?ng lượng xe (c/a)         0,8              0,7           1,1           0,9



      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
88    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
    Số lần bốc dỡ hàng mỗi năm                     40,6                            54,7                   55,5                 47,6
    Tỷ lệ xe v�? không có hàng, %                   27,1                             3,5                   31,0                 28,2
    Khoảng cách vận chuyển bình quân/chuyến, km 393,8                              780,9                 643,5                493,7
    Th�?i gian vận chuyển bình quân/chuyến, số gi�?  11,0                            20,9                   17,9                 13,9
    Tốc độ bình quân, km/gi�?                       35,8                            39,8                   30,8                 33,8
    Tổng số km đi được mỗi năm, km                22.858                          34.424                 32.216               27.019
    Theo tuyến vận tải                                 �?ến các đô              �?ến các thị  �?ến các đô Tổng cộng
                                                       thị đặc biệt           trư�?ng nước thị/vùng nông
                                                                                 ngoài     thôn lân cận

    Tuổi xe, số năm                                17,4                             16,9                   16,0                 16,6
    Tr�?ng lượng xe, không có hàng, tấn (a)         10,0                              9,0                    6,6                  8,0
    Tải bình quân, tấn (b)                         19,6                             16,8                   11,0                 14,6
    Quá tải bình quân, tấn (c)                     11,1                              8,7                    5,9                  8,3
    Tải bình quân/tr�?ng lượng xe (b/a)              2,0                              1,7                    1,5                  1,6
    Quá tải bình quân/tr�?ng lượng xe (c/a)          1,2                              1,0                    0,8                  0,9
    Số lần bốc dỡ hàng mỗi năm                     31,2                             48,0                   53,6                 47,6
    Tỷ lệ xe v�? không có hàng, %                    3,9                             30,9                   34,7                 28,2
    Khoảng cách vận chuyển bình quân/chuyến, km 1.516,2                            343,4                  226,0                493,7
    Th�?i gian vận chuyển bình quân/chuyến, số gi�?  42,8                             13,2                    6,3                 13,9
    Tốc độ bình quân, km/gi�?                       31,7                             34,0                   34,6                 33,8
    Tổng số km đi được mỗi năm, km                63.253                          22.368                 16.426               27.019


2.6 Chi phí vận tải và cơ cấu giá4
�?ơn giá vận tải đư�?ng bộ bình quân trong toàn quốc là 2800 đồng/tấn-km (tương đương
0,144 USD) (xem Bảng 2.11 và Hình 2.6).5 Tuy nhiên, đơn giá này thay đổi nhi�?u tùy theo
các hệ thống phân loại. Ví dụ như, nếu so sánh theo loại đô thị thì các đô thị loại 1 có đơn giá
vận tải đư�?ng bộ thấp nhất (1.500 đồng/tấn-km), đơn giá tại các đô thị đặc biệt và các đô thị
khác cao hơn nhi�?u (lần lượt là 2.900 đồng và 2.600 đồng/tấn-km). Nếu phân theo vùng mi�?n
thì mi�?n Trung có đơn giá vận tải đư�?ng bộ thấp nhất (1.300 đồng/tấn-km), tiếp theo là mi�?n
Nam (1.900 đồng/tấn-km), thấp hơn nhi�?u so với mi�?n Bắc (3.600 đồng/tấn-km). Có thể thấy
mô hình tương tự khi so sánh theo tuyến vận tải. Trước hết, vận tải đến các đô thị đặc biệt có
đơn giá thấp nhất (1.300 đồng), tiếp theo là vận tải đến các thị trư�?ng nước ngoài (2.400 đồng),
cao nhất là đơn giá vận tải trên các quãng đư�?ng ngắn đến các đô thị/vùng nông thôn lân cận
(3.600 đồng).
4
       Chi phí vận tải đư�?ng bộ có thể được cho là một phần của câu chuyện, vì vận tải đư�?ng sông cũng chiếm một tỷ lệ tương tự trong tổng
       khối lượng hàng hóa vận chuyển. Tuy nhiên, hai loại hình vận tải này chuyên được sử dụng cho những loại hàng r�?i khác nhau: 88%
       hàng hóa công nghiệp được chuyên chở bằng đư�?ng bộ, trong khi nguyên vật liệu thô và nặng thư�?ng được vận chuyển bằng đư�?ng sông
       (73% vật liệu xây dựng và 79% than). Với tr�?ng tâm mô tả các liên kết khác nhau giữa đô thị hóa, công nghiệp hóa và cơ sở hạ tầng kết
       nối, báo cáo này chủ yếu sẽ trình bày v�? vận tải đư�?ng bộ.
5
       �?ể đổi từ đồng Việt Nam sang đồng USD, tác giả sử dụng tỷ giá hối đoái bình quân trong tháng 11-12/2010 là 19.510 đồng/USD.




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                             Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                               89
     Có hai thực tế đáng lưu ý khi nghiên cứu số liệu khảo sát kỹ lưỡng hơn. Trước hết, đơn giá chi
     phí vận chuyển/tấn-km có liên quan chặt chẽ đến đơn giá chi phí vận hành/tấn-km, với hệ số
     tương quan là 0,87 (xem Bảng 2.12). �?i�?u này có nghĩa là đơn giá chi phí vận hành thay đổi sẽ
     dẫn đến đơn giá chi phí vận chuyển thay đổi 76% (bình phương của 0,87%). Các chi phí vận
     hành xe thuộc hình thức tự báo cáo nói trên bao gồm chi phí nhiên liệu, lương, phụ cấp chi phí
     sinh hoạt trên đư�?ng đi, phí bảo dưỡng, các chi phí hoạt động chung chính thức như phí cầu
     đư�?ng, và các khoản chi không chính thức như hối lộ. Biên độ lợi nhuận, nói cách khác là sự
     chênh lệch giữa đơn giá chi phí vận chuyển và đơn giá chi phí vận hành, khá ổn định với m�?i hệ
     thống phân loại. �?i�?u này khẳng định lại lần nữa sự tồn tại của một cơ cấu thị trư�?ng vận tải
     đư�?ng bộ liên đô thị có tính cạnh tranh tại Việt Nam, như đã trình bày ở trên.
     Thứ hai, như trình bày trong Bảng 2.12 v�? hệ số tương quan, ngoài đơn giá chi phí vận hành,
     đơn giá chi phí vận chuyển (trên tấn-km) cũng có tương quan mật thiết với mức độ sử dụng
     xe (tổng số km đi được trong năm), kích thước xe và quãng đư�?ng vận chuyển. Dù không rõ
     nguyên nhân do tính chủ quan trong quyết định của các lái xe tải, mức độ sử dụng xe nhi�?u
     hơn (thể hiện qua tổng số km đi được nhi�?u hơn hoặc quãng đư�?ng vận chuyển xa hơn) và việc
     sử dụng xe có kích thước lớn hơn dư�?ng như làm giảm đơn giá chi phí vận chuyển liên đô thị
     và đơn giá chi phí vận hành do dàn đ�?u các chi phí cố định, bao gồm cả chi phí đầu tư cơ bản.
     Tóm lại, cải thiện hiệu quả vận hành trong ngành xe tải là một ưu tiên lớn đối với Việt Nam.


     Hình 2.6 Chi phí vận chuyển và tổng số km đi được hàng năm, phân theo loại đô thị, vùng
     mi�?n và tuyến vận tải
      3,5                                                                     35.000   4,0                                                                          70.000
                                                                                                                                                    3,6
                    2,9                                                                3,5                                                                          60.000
      3,0                                                                     30.000
                                                             2,6                       3,0
                                                                              25.000                                                                                50.000
      2,5                                                                                                                     2,4
                                                                                       2,5
                                                                                                                                                                    40.000
      2,0                                                                     20.000   2,0
                                           1,5                                                       1,3                                                            30.000
      1,5                                                                     15.000   1,5
                                                                                       1,0                                                                          20.000
      1,0                                                                     10.000
                                                                                       0,5                                                                          10.000
      0,5                                                                     5.000    0,0                                                                          0
                                                                                              vận chuyển đến       vận chuyển đến các thị   vận chuyển đến các đô
      0,0                                                                     0              các đô thị đặc biệt     trư�?ng nước ngoài       thị/vùng nông thôn
            Các đô thị đặc biệt Các đô thị loại 1       Các đô thị khác                                                                            lân cận
                 �?ơn giá vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng    Tổng số km đi được                      �?ơn giá vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng          Tổng số km đi được
                                                         trong năm, km                                                                         trong năm, km




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
90    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
4,0                                                               40.000
        3,6
3,5                                                               35.000

3,0                                                               30.000

2,5                                                               25.000

2,0                                               1,9             20.000

1,5                             1,3                               15.000

1,0                                                               10.000

0,5                                                               5.000

0,0                                                               0
      Mi�?n Bắc           Mi�?n Trung          Mi�?n Nam
      �?ơn giá vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng   tổng số km đi được
                                             trong năm, km




Trong Bảng 2.11, tổng chi phí vận hành được chia thành chi phí nhiên liệu, lương, phụ cấp chi
phí sinh hoạt trên đư�?ng đi, chi phí bảo dưỡng, chi phí hoạt động chung chính thức (phí cầu
đư�?ng), và các khoản hối lộ không chính thức. Thành phần của từng yếu tố chi phí khá đồng
nhất trong các hệ thống phân loại. Khoảng 65% chi phí vận hành tập trung vào chi phí nhiên
liệu, tiếp theo là chi phí lương (16%), chi phí bảo dưỡng (5%), phí cầu đư�?ng chính thức (5%),
và phụ cấp sinh hoạt trên đư�?ng đi (1%). �?áng kể là các khoản chi không chính thức như ti�?n
hối lộ chiếm tới 8% tổng chi phí vận hành xe. Khảo sát đồng th�?i của Ngân hàng Thế giới v�?
hoạt động vận tải đư�?ng bộ tại Ấn �?ộ cho thấy, các khoản chi không chính thức tại Ấn �?ộ
chiếm khoảng 4% tổng chi phí vận hành xe tải liên đô thị. Hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô
thị tại Ấn �?ộ bị hạn chế bởi những trở ngại như có quá nhi�?u điểm kiểm tra mà xe phải dừng
lại để nộp thuế mang hàng hóa vào địa phương, kiểm tra các giấy t�? vận chuyển và kiểm tra
xe (xem Hộp 2.3). Do đó, phải tốn khá nhi�?u khoản chi không chính thức để đẩy nhanh quy
trình thủ tục hoặc b�? qua một số điểm kiểm tra để rút ngắn th�?i gian. �?áng ngạc nhiên là tỷ lệ
các khoản chi không chính thức ở Việt Nam (chiếm 8% tổng chi phí vận hành xe) còn cao gấp
hai lần ở Ấn �?ộ.
�?ể giảm bớt các khoản chi lót tay không chính thức, cần có những nỗ lực từ cả hai phía. Một
nguyên nhân khiến cho các khoản chi không chính thức trở nên phổ biến và thư�?ng xuyên, đó
là các quy định giới hạn tải tr�?ng và chi�?u cao của xe khá thấp trên nhi�?u hành lang vận tải do
cơ sở hạ tầng có chất lượng thấp (như chất lượng lát mặt đư�?ng, các tiêu chuẩn cầu đư�?ng, v.v).
Ở Việt Nam, đôi khi kinh tế phát triển với tốc độ nhanh hơn sự tăng trưởng chất lượng của
cơ sở hạ tầng cơ bản nên các phương tiện vận tải hạng nặng (như xe công-ten-nơ) đã xuất hiện
trên nhi�?u tuyến đư�?ng và thư�?ng bị cảnh sát giữ lại do vi phạm quy định giới hạn tải tr�?ng và
chi�?u cao. Trong trư�?ng hợp này, cơ sở hạ tầng đư�?ng sá tốt hơn sẽ cho phép nới l�?ng các quy
định giới hạn v�? chi�?u cao và tải tr�?ng xe, góp phần tạo thuận lợi cho việc đáp ứng nhu cầu kinh
tế, nghĩa là không chỉ cải thiện v�? mặt chi phí vận hành xe mà còn giúp hạn chế tham nhũng.
Nguyên nhân thứ hai dẫn đến các khoản chi không chính thức, đó là trong nhi�?u trư�?ng hợp,
các quy định và quy chế giao thông đư�?ng bộ được để ng�? cho cảnh sát và các cơ quan chính




                                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                  Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                             91
     quy�?n khác diễn giải theo những cách khác nhau, dẫn đến việc xe tải có thể bị chặn lại tại
     những điểm ngoài dự kiến trên đư�?ng vận chuyển (đương nhiên, đi�?u này kéo dài th�?i gian vận
     chuyển và làm tăng chi phí chở hàng, và quan tr�?ng hơn cả là đi�?u này dẫn đến các khoản chi
     không chính thức). Rõ ràng là cần phải cải cách các quy định liên quan đến các chi phí không
     chính thức, và không nhất thiết chỉ tập trung vào các quy định liên quan đến tham nhũng (mặc
     dù đi�?u này có thể rất cần) mà còn phải rà soát các quy định giao thông vận tải và giải thích rõ
     những trư�?ng hợp có thể dừng xe tải đang lưu thông.


     Bảng 2.11 Chi phí vận chuyển và cơ cấu chi phí, theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải

      Theo loại đô thị                                        Các đô thị       Các đô        Các đô       Tổng
                                                              đặc biệt         thị loại 1    thị khác     cộng
      Cước phí vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng                   2,9              1,5           2,6          2,8
           Cước phí vận chuyển tính bằng USD                  0,150            0,075         0,133        0,144
      Tổng chi phí vận hành/tấn-km, 1000 đồng                 1,7              0,8           1,6          1,7
      Tỷ tr�?ng trên tổng chi phí vận hành, %
       Nhiên liệu                                             65,2             61,7          60,9         64,9
         Lương                                                15,7             14,3          15,9         15,6
         Phụ cấp sinh hoạt trên đư�?ng đi                      1,1              1,8           1,1          1,2
         Bảo dưỡng                                            5,2              6,3           7,3          5,3
         Chi phí hoạt động chung chính thức (phí cầu đư�?ng)   4,4              6,7           4,5          4,6
         Các khoản chi không chính thức (hối lộ)              8,3              9,2           10,2         8,4
      Tổng số km đi được trong năm, km                        26.750,0         31.338,1      24.582,5     27.019,4
      Theo vùng mi�?n                                          �?ến các đô thị   �?ến các thị   �?ến các đô   Tổng
                                                              đặc biệt         trư�?ng nước   thị/vùng     cộng
                                                                               ngoài         nông thôn
                                                                                             lân cận
      Cước phí vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng                   3,6              1,3           1,9          2,8
         Cước phí vận chuyển tính bằng USD                    0,186            0,065         0,095        0,144
      Tổng chi phí vận hành/tấn-km, 1000 đồng                 2,2              0,8           1,0          1,7
      Tỷ tr�?ng trên tổng chi phí vận hành, %
        Nhiên liệu                                            67,4             61,7          63,5         64,9
        Lương                                                 15,5             16,7          15,3         15,6
        Phụ cấp sinh hoạt trên đư�?ng đi                       1,3              0,7           1,1          1,2
        Bảo dưỡng                                             4,6              5,4           5,7          5,3
        Chi phí hoạt động chung chính thức (phí cầu đư�?ng)    4,7              5,6           4,4          4,6
        Các khoản chi không chính thức (hối lộ)               6,5              9,9           9,9          8,4
      Tổng số km đi được trong năm, km                        22.858,5         34.424,1      32.216,5     27.019,4




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
92    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
 Theo tuyến vận tải                                     �?ến các đô        �?ến các       �?ến các đô thị/        Tổng
                                                        thị đặc biệt      thị trư�?ng    vùng nông thôn         cộng
                                                                          nước ngoài    lân cận
 Cước phí vận chuyển/tấn-km, 1000 đồng                  1,3               2,4           3,6                    2,8
   Cước phí vận chuyển tính bằng USD                    0,069             0,126         0,182                  0,144
 Tổng chi phí vận hành/tấn-km, 1000 đồng                0,8               1,4           2,2                    1,7
 Tỷ tr�?ng trên tổng chi phí vận hành, %
   Nhiên liệu                                           67,2              62,8          63,2                   64,9
   Lương                                                13,3              17,0          16,3                   15,6
   Phụ cấp sinh hoạt trên đư�?ng đi                      0,9               1,1           1,8                    1,2
   Bảo dưỡng                                            4,7               5,8           5,2                    5,3
   Chi phí hoạt động chung chính thức (phí cầu đư�?ng)   4,7               4,4           5,3                    4,6
   Các khoản chi không chính thức (hối lộ)              9,2               8,9           8,2                    8,4
 Tổng số km đi được trong năm, km                       63.253,4          22.368,7      16.426,6               27.019,4




Bảng 2.12 Bảng hệ số tương quan của các chỉ số chính trong ngành vận tải liên đô thị
                                         T ng s                              Quãng            i gian   T c
                  Chi phí      Chi phí km đi                       T i       đư ng                              % xe v
                  v n          v n hành, đư c           Tu i                              m il n       đ
                                                        xe t i     tr ng     m i                                không
                  chuy n,      t n-km trong                        xe                     v n          bình
                                                                             l nv n       chuy n       quân     có hàng
                  t n-km                                                     chuy n
                                         năm
 Chi phí v n
                1,00
 chuy n, t n-km
 Chi phí v n
                  0,87*        1,00
 hành, t n-km

 T ng s km đi -0,29*           -0,28*     1,00
 đư c trong năm
 Tu i xe        0,11*          0,06       -0,07         1,00
 T i tr ng xe      -0,62*      -0,68*     0,18*         -0,08*     1,00
 Quãng đư ng
 m i l n v n chuy n-0,34*      -0,31*     0,38*         0,02       0,17*       1,00

     i gian m i -0,30*         -0,29*     0,39*         0,07*      0,17*       0,94*       1,00
 l n v n chuy n
 T c đ bình quân 0,10*         0,18*      -0,04         0,06       -0,06       -0,09*      0,01        1,00
 % xe v không
 có hàng          -0,01        -0,13*     -0,16*        -0,05      0,22*       -0,34*      -0,30*      -0,04    1,00




                                                                 �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                   Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                          93
     Hộp 2.3 Chi phí vận tải đư�?ng bộ liên đô thị tại Ấn �?ộ, năm 2010
     Các hãng xe tải ở Ấn �?ộ tính cước phí cao cho các quãng đư�?ng chuyên chở ngắn trong phạm vi đô thị (dưới
     100 km). Trong cùng một nhóm đô thị, mức cước phí chuyên chở quãng ngắn trong nội đô cao hơn hai lần
     so với mức cước phí áp dụng cho các quãng đư�?ng dài ra ngoài đô thị. Bảng dưới đây cho thấy mức cước phí
     cao cho các quãng đư�?ng ngắn trong nội đô có tương quan chặt chẽ với mức độ sử dụng xe (thể hiện qua tổng
     số km đi được trong năm). Mức độ sử dụng xe cao hơn làm giảm đơn giá vận chuyển, vì khi đó các lái xe có
     thể tận dụng hết các chi phí hoạt động cố định mà h�? đã b�? ra ngay từ đầu.

       Loại đô thị                            �?ô thị lớn (> 4 triệu dân)    �?ô thị nh�? (< 4 triệu dân)
       Tuyến vận tải                          Nội đô        Ra ngoài đô thị Nội đô      Ra ngoài đô thị Total
                                              (>100km)      (<100km)        (>100km) (<100km)

       Chi phí vận chuyển, USD/tấn-km 0,113            0,054                      0,098          0,044       0,057
       Tổng chi phí, USD/tấn-km             0,102      0,059                      0,124          0,065       0,065
       Tỷ lệ chi phí vận chuyển/tổng chi phí vận hành, %
       Nhiên liệu                           54,1       69,4                       59,9           73,6        70,2
       Lương                                14         5,6 9,8                    5,2            5,6
       Phụ cấp chi phí sinh hoạt trên đư�?ng 7,7        4,4 7,7                    4,3            4,4
       Bảo dưỡng                            8,8        6,6 8,9                    6,1            6,5
       Chi phí hoạt động chung              14,0       5.6 9.8                    5,2            5,6
       (phí cầu đư�?ng, thuế)
       Các khoản chi hối lộ                 5,6        4,4 6,3                    4,3            4,4
       Tổng số km đi được trong năm, km 25.139,50      80.825,30                  25.605,40      73.261,00   73.132,10

     Nguồn: Nghiên cứu �?ánh giá �?ô thị hóa, do Ngân hàng Thế giới thực hiện đồng th�?i ở Ấn �?ộ (2011)




     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
94   Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
Hình 2.7 So sánh đơn giá chi phí vận chuyển đư�?ng bộ/tấn-km ở cấp độ quốc tế
(các giá trị của Việt Nam được thể hiện bằng màu đ�?, và các giá trị của Ấn �?ộ được thể hiện
bằng màu xanh lá cây)

             0,8
             0,7
             0,6
USD/tấn-km




             0,5
             0,4
             0,3
             0,2
             0,1
             0,0
                   Việt Nam, 2010




                                                                              Ấn �?ộ, 2010




                                                                                                                                        Hàn Quốc, 2006


                                                                                                                                                         Nhật Bản, 2006


                                                                                                                                                                          Hoa Kỳ, 2007
                                    chở ngắn (<100km)
                                    quãng đư�?ng chuyên

                                                         chở dài (>100km)
                                                         quãng đư�?ng chuyên



                                                                                            chở ngắn (<100km)
                                                                                            quãng đư�?ng chuyên

                                                                                                                  chở dài (>100km)
                                                                                                                  quãng đư�?ng chuyên




Nguồn: WB (2011) và Suh và cộng sự (2009)

�?ơn giá chi phí vận chuyển ở Việt Nam tính trên tấn-km (0,144 USD), thư�?ng được các hãng
xe tải áp dụng cho vận tải nội địa, không cao nếu so với các nước phát triển như Hàn Quốc
(0,766 USD), Nhật Bản (0,383 USD) và Hoa Kỳ (0,259 USD). Tuy nhiên, mức cước phí ở
Việt Nam cao hơn so với Ấn �?ộ (chỉ có 0,057 USD). Cụ thể, đơn giá vận chuyển cho các quãng
đư�?ng ngắn, dưới 100 km, khá cao. Mức cước phí bình quân toàn quốc là 0,194 USD, và có
thể tăng lên 0,245 USD ở Hà Nội (là nơi có cước phí vận chuyển đắt nhất) – xem Bảng 2.14 và
2.15. Bảng 2.13 liệt kê đơn giá vận chuyển của các loại hình vận tải khác như đư�?ng sắt, đư�?ng
biển và đư�?ng hàng không ở Hàn Quốc, Hoa Kỳ và Nhật Bản.


Bảng 2.13 �?ơn giá vận chuyển (trên tấn-km) theo loại hình vận tải ở các quốc gia đối chứng
    �?ơn giá vận chuyển,                                              �?ư�?ng bộ �?ư�?ng sắt �?ư�?ng biển                                                                          �?ư�?ng        Tổng cộng
    USD/tấn-km                                                                                                                                                              hàng không

    Hàn Quốc, 2007                                                    0,766                            0,070                            0,031                               0,232        0,582

    Nhật Bản, 2006                                                    0,383                            0,055                            0,040                               0,603        0,454

    Hoa Kỳ, 2007                                                      0,259                            0,022                            0,016                               2,869        0,124
Nguồn: Suh và cộng sự (2009)



                                                                                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                 Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                     95
     2.7 Các hạn chế đối với hoạt động vận tải đư�?ng bộ liên đô thị
         (tham khảo Hình 2.8)

     Hình 2.8 Các yếu tố dẫn đến th�?i gian phải dừng xe trong quá trình chuyên chở,
     phân theo loại đô thị, vùng mi�?n và tuyến vận tải

                                                                                 các yếu tố khác
     100%
      90%
                                                                                 hệ thống đư�?ng bộ
      80%                                                                        kém chất lượng
      70%
      60%                                                                        xe h�?ng thư�?ng xuyên

      50%
                                                                                 các quy định v�? vận tải
      40%                                                                        đư�?ng bộ và phân bổ
                                                                                 hàng hóa chuyên chở
      30%
                                                                                 thiếu tải, cung xe quá
      20%                                                                        nhi�?u, cước phí dưới
                                                                                 điểm hòa vốn
      10%
       0%   Các đô thị đặc biệt Các đô thị loại 1 Các đô thị khác   Tổng cộng




                                                                                 các yếu tố khác
     100%
      90%
                                                                                 hệ thống đư�?ng bộ
      80%                                                                        kém chất lượng
      70%
      60%                                                                        xe h�?ng thư�?ng xuyên
      50%
                                                                                 các quy định v�? vận tải
      40%                                                                        đư�?ng bộ và phân bổ
                                                                                 hàng hóa chuyên chở
      30%
      20%                                                                        thiếu tải, cung xe quá
                                                                                 nhi�?u, cước phí dưới
      10%                                                                        điểm hòa vốn
       0%
             mi�?n Bắc           mi�?n Trung         mi�?n Nam          tổng cộng




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
96    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
 100%                                                                                           các yếu tố khác

  90%
  80%                                                                                           hệ thống đư�?ng bộ kém
  70%                                                                                           chất lượng
  60%
  50%
                                                                                                xe h�?ng thư�?ng xuyên
  40%
  30%
                                                                                                các quy định v�? vận tải
  20%                                                                                           đư�?ng bộ và phân bổ
  10%                                                                                           hàng hóa chuyên chở
   0%                                                                                           thiếu tải, cung xe quá
            thị đặc biệt
            vận tải đến các đô



                                 trư�?ng nước ngoài
                                 vận tải đến các thị


                                                       lân cận
                                                       thị/vùng nông thôn
                                                       vận tải đến các đô




                                                                               Tổng cộng
                                                                                                nhi�?u, cước phí dưới
                                                                                                điểm hòa vốn




Khảo sát vận tải đư�?ng bộ yêu cầu các chủ xe và lái xe tải nhận xét v�? các yếu tố khiến h�? phải
dừng vận chuyển trên một vài tuyến vận chuyển cụ thể. Xét trong phạm vi toàn quốc, 66% lái
xe tải cho rằng, những hạn chế v�? cầu (ví dụ như mức cầu giảm, cung quá lớn, cước phí dưới
mức hòa vốn) là yếu tố quan tr�?ng nhất chịu trách nhiệm v�? những trư�?ng hợp phải dừng hoạt
động chuyên chở. Yếu tố quan tr�?ng tiếp theo là h�?ng xe (chiếm 13% tổng số câu trả l�?i).
Cần lưu ý rằng, các yếu tố liên quan đến cơ sở hạ tầng cứng và m�?m được đánh giá là ít gây trở
ngại hơn cho hoạt động vận tải đư�?ng bộ, ví dụ như hệ thống đư�?ng bộ kém chất lượng (7%)
và các quy định v�? vận tải đư�?ng bộ (2%), nếu so với yếu tố giảm cầu hoặc h�?ng xe. Tuy nhiên,
ý kiến (chủ quan) của các lái xe cần được diễn giải một cách thận tr�?ng, vì h�? có xu hướng nhìn
nhận các yếu tố ảnh hưởng chung như những đi�?u hiển nhiên. Ví dụ, các nhà xe cạnh tranh với
các đối thủ địa phương để được nhận các hợp đồng vận tải. �?ối với h�?, các trở ngại nói trên có
ảnh hưởng chung với tất cả m�?i bên tham gia thị trư�?ng không phải là những yếu tố ảnh hưởng
đến cơ hội kinh doanh của riêng h�?.
Khi nghiên cứu theo từng hệ thống phân loại, những hạn chế v�? phương diện cầu (hoặc thừa
cung dịch vụ vận tải) t�? ra nghiêm tr�?ng hơn tại các đô thị đặc biệt (68%), ở mi�?n Nam (78%),
và trên tuyến vận tải đến các đô thị đặc biệt (78%). Thành phố Hồ Chí Minh là khu vực có sự
giao thoa của cả ba điểm nóng trên, và vấn đ�? này sẽ được trình bày cụ thể hơn trong phần tiếp
theo từ phương diện phát triển đô thị và phát triển vùng mi�?n.




                                                                             �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                               97
     2.8 Các vấn đ�? chính sách mới xuất hiện trong ngành vận tải và
         mối liên quan với sự thành công của quá trình đô thị hóa:
         các trở ngại chính nằm ở hai đô thị đặc biệt và vùng ngoại ô
     2.8.1 Tóm tắt nội dung phân tích
     Chương này bắt đầu bằng việc phân tích tỷ tr�?ng của các loại hình vận tải trong cả nước, qua đó
     cho thấy rằng hai loại hình vận tải đóng vai trò chính ở Việt Nam là vận tải đư�?ng thủy 48%,
     và vận tải đư�?ng bộ 45%. Một phần lớn hàng hóa công nghiệp (88%) được chuyên chở bằng
     đư�?ng bộ, trái lại đa số hàng hóa là nguyên vật liệu thô và có tr�?ng tải lớn, như vật liệu xây dựng
     (73%) và than (79%), được chuyên chở bằng đư�?ng sông.
     Vận tải đư�?ng sắt khá hạn chế, chỉ chiếm 1,9%, và vận tải đư�?ng bộ là loại hình vận tải chính
     đối với các quãng đư�?ng dài (trên 1000 km, đặc biệt là trong khoảng 1400km-1600km), chiếm
     4,4% tổng hoạt động vận tải. Vận tải khoảng cách ngắn, dưới 200 km, có vai trò khá lớn. 87%
     hàng hóa chuyên chở được vận tải trong phạm vi khoảng cách 200 km, cụ thể là có tới 98%
     tổng hoạt động vận tải đư�?ng sông được thực hiện trong phạm vi 200 km và 73% tổng hoạt
     động vận tải đư�?ng bộ được thực hiện trong phạm vi 100 km. �?i�?u này có thể được giải thích
     phần nào bởi một thực tế là 60% hoạt động vận tải ở các trung tâm kinh tế là vận tải nội vùng.
     V�? cơ cấu đầu tư ngành trong giai đoạn 1999-2007, 80% vốn đầu tư được dành cho vận tải đư�?ng bộ,
     tiếp theo là đư�?ng biển (9%) và đư�?ng hàng không (7%). �?ầu tư cho đư�?ng sắt (2%) và đư�?ng sông
     (2%) rất thấp, và hầu như không được chú ý. Cần nghiên cứu thêm để hiểu rõ những điểm mạnh và
     điểm yếu chung của mô hình phân bổ ưu tiên đầu tư cho các loại hình vận tải ở Việt Nam.
     Phần tiếp theo mô tả hoạt động vận tải đư�?ng bộ. Như đã đ�? cập ở trên, 88% hàng hóa công
     nghiệp ở Việt Nam được vận chuyển đư�?ng bộ và đô thị hóa có sự liên kết chặt chẽ với công
     nghiệp hóa.
     Qua nghiên cứu những chỉ số chính để đánh giá cơ cấu và chi phí vận tải đư�?ng bộ liên đô thị,
     có thể thấy rằng các loại đô thị, các vùng mi�?n và tuyến vận tải có cơ cấu và mức chi phí vận tải
     khác nhau. Có thể tổng hợp những điểm khác biệt này vào một bảng phân loại, cụ thể là bảng
     phân loại theo hai phương diện – loại đô thị (gồm Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, các đô thị loại 1,
     và các đô thị khác từ loại 2 đến loại 4), và khoảng cách quãng đư�?ng vận chuyển (dưới hoặc trên
     100 km). Các chỉ số chính cần tập trung nghiên cứu gồm có đơn giá vận chuyển trên tấn-km,
     tổng số km đi được trong năm (cho biết mức độ sử dụng xe) và kích thước xe. Kết quả được
     trình bày trong các Bảng 2.14, 2.15 và Hình 2.9.
     Trước hết, đơn giá vận chuyển/tấn-km cho các quãng đư�?ng ngắn (dưới 100 km) cao hơn
     nhi�?u so với các khoảng cách vận chuyển khác, nhất là ở hai đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ
     chí Minh. Tại hai thành phố lớn nhất nước này, đơn giá vận chuyển lên đến 4.800 đồng (Hà
     Nội) và 3.000 đồng (TP Hồ Chí Minh). �?ơn giá vận chuyển ở các đô thị khác từ loại 2 đến loại




      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
98    Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
4 cũng ở mức cao, 3.800 đồng. Trái lại, đơn giá vận chuyển ở các đô thị loại 1 thấp hơn nhi�?u,
chỉ có 1.600 đồng. Sự chênh lệch quá lớn giữa các đô thị đặc biệt và đô thị loại 1 là một đi�?u
đáng chú ý, vì nếu xét theo các quãng đư�?ng vận chuyển với khoảng cách trung bình 70 km thì
hầu như không có sự khác biệt nào đáng kể.
Thứ hai, bức tranh đơn giá vận chuyển phản ánh tình hình sử dụng xe tại mỗi địa phương. Số km
đi được hàng năm cho các quãng đư�?ng vận chuyển ngắn thư�?ng nh�? hơn nếu điểm xuất phát
là Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và các đô thị loại 2 đến loại 4; và thông thư�?ng, đi�?u này là nguyên
nhân khiến cho đơn giá vận chuyển cao hơn. Trái lại, đơn giá vận chuyển thấp hơn ở các đô thị
loại 1 có thể cho thấy mức độ sử dụng xe cao hơn (số km đi được trong năm nhi�?u hơn).
Thứ ba, đơn giá vận chuyển tại Hà Nội tương đối cao so với TP Hồ Chí Minh (4.800 đồng so
với 3.000 đồng đối với các quãng đư�?ng vận chuyển ngắn, và 3.400 đồng so với 1.300 đồng đối
với các quãng đư�?ng vận chuyển dài), nguyên nhân có thể là do ưu thế vượt trội của các xe tải
loại nh�? ở Hà Nội. Tải tr�?ng xe bình quân (không có hàng) tại Hà Nội là 3,3 tấn đối với các
quãng đư�?ng vận chuyển ngắn và 6 tấn đối với các quãng đư�?ng vận chuyển dài, nh�? hơn nhi�?u
so với kích thước xe tải ở TP Hồ Chí Minh (lần lượt là 9,3 tấn và 10 tấn).6

Hình 2.9 Giá vận chuyển và số km đi được trong năm, theo loại đô thị và quãng
đư�?ng vận chuyển
    6,0                                                                                                                     45.000
                                                                                                                            40.000
    5,0
                                                                                                                            35.000
    4,0                                                                                                                     30.000
                                                                                                                            25.000
    3,0
                                                                                                                            20.000
    2,0                                                                                                                     15.000
                                                                                                                            10.000
    1,0
                                                                                                                            5.000

    0,0                                                                                                                     0
          Hà Nội,       Hà Nội,      TP Hồ Chí     TP Hồ Chí     đô thị loại 1,   đô thị loại   các đô thị    các đô thị
          quãng đư�?ng   quãng        Minh, quãng   Minh, quãng   quãng đư�?ng      1, quãng      khác, quãng   khác, quãng
          vận chuyển    đư�?ng vận    đư�?ng vận     đư�?ng vận     vận chuyển       đư�?ng vận     đư�?ng vận     đư�?ng vận
          ngắn          chuyển dài   chuyển ngắn   chuyển dài    ngắn             chuyển dài    chuyển ngắn   chuyển dài

                            giá vận chuyển, trên tấn-km                                số km đi được mỗi năm, km

Chú thích: các con số trên là đơn giá vận chuyển bình quân và số km đi được hàng năm bình quân cho các tuyến vận tải xuất phát từ Hà Nội/
TP Hồ Chí Minh/các đô thị loại 1/các đô thị khác với khoảng cách quãng đư�?ng 1 chi�?u dưới (hoặc trên) 100 km.


6
          Cần thận tr�?ng lưu ý rằng, khi thực hiện khảo sát, nhi�?u ph�?ng vấn đã được tiến hành tại Hà Nội với các lái xe từ TP Hồ Chí Minh
          ra. Do đó, những quan sát nói trên v�? kích thước xe có khả năng bị lệch (theo hướng tăng lên) đối với các xe tải ở TP Hồ Chí Minh, vì
          các xe từ TP Hồ Chí Minh ra Hà Nội thư�?ng là các xe lớn do phải đi một quãng đư�?ng rất dài. Tuy nhiên, tương quan giữa đơn giá vận
          chuyển và số km đi được hàng năm hoàn toàn không đổi.




                                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                       Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                  99
    Cuối cùng, những trở ngại chính đối với các hãng vận tải đư�?ng bộ hoạt động tại hai đô thị đặc
    biệt chính là những hạn chế v�? phương diện cầu: thiếu cầu, thừa cung, và cước phí chưa đủ hòa
    vốn. Những hạn chế này ít nghiêm tr�?ng hơn đối với các đô thị loại 1 (xem Hình 2.8). Khi xem
    xét những mô hình này, có thể thấy rằng, cải thiện hiệu quả hoạt động nội bộ của các hãng vận
    tải chính là một vấn đ�? cấp thiết cần được ưu tiên, nhất là ở hai đô thị đặc biệt. Những cải cách
    có thể khả thi bao gồm áp dụng các hệ thống quản lý hậu cần tiên tiến và cải cách thị trư�?ng
    cho ngành vận tải để tiếp thu các yếu tố bên ngoài của mạng lưới hậu cần và thu hút đầu tư tư
    nhân đồng th�?i duy trì cơ cấu thị trư�?ng cạnh tranh.

    Bảng 2.14 �?ặc điểm của hoạt động vận tải đư�?ng bộ, theo loại đô thị và quãng đư�?ng
    vận chuyển
                          Hà N i                 TP H Chí Minh �?ô th lo i 1           �?ô th lo i 2 đ n lo i 4
     �? c đi m v n         Kho ng Kho ng
     t i đư ng b          cách ng n cách dài    Kho ng Kho ng Kho ng Kho ng Kho ng Kho ng T ng
                          (< 100 km) (> 100 km) cách ng n cách dài cách ng n cách dài cách ng n cách dài c ng
     Tu i xe, s năm        15,2     18,1       14,0    17,1     16,5      17,2      19,7      17,1     16,8
     Tr ng lư ng xe,
     không có hàng, t n (a) 3,3     6,0        9,3     10,9     14,2      12,7      7,9       8,6      7,9
     T i bình quân, t n (b) 6,8     10,6       16,2    21,6     21,7      21,0      9,6       15,7     14,6
     Quá t i bình quân,    3,5      6,6        6,6     11,0     8,2       8,6       3,0       8,0      8,2
     t n (c)
     T i bình quân/tr ng 1,4        1,5        1,6     2,0      1,3       1,6       1,7       1,8      1,6
     lư ng xe (b/a)
     Quá t i bình quân/
     tr ng lư ng xe (c/a) 0,7       0,8        0,8     1,2      0,5       0,7       1,0       1,1      0,9
     S l nb cd
     hàng m i năm          38,1     34,1       61,6    47,5     97,1      76,2      76,9      60,8     45,8
     T l % xe quay v
     không có hàng         26,8     22,7       48,9    20,1     86,5      29,3      40,1      9,0      27,5

     Quãng đư ng chuyên
     ch bình quân, km   70,3        561,9      64,7    1.007,2 75,7       525,3     52,3      701,8    511,0

        i gian chuyên      2,4      15,5       2,2     30,0     2,0       14,0      2,0       17,6     14,4
     ch bình quân, s gi
     T c đ bình            34,1     37,1       29,7    31,6     36,9      35,7      30,7      34,6     34,1
     quân, km/gi
     T ng s km đi đư c     10.672,8 27.002,5   13.216,4 42.718,3 21.053,0 33.484,5 15.583,4   35.999,7 27.445,2
     trong năm, km




           GI�?     THỊ HÓA
100 �?�?NH 2: Kết�?Ô các hoạt độngỞ VIỆT NAMViệt Nam
    Chương     nối              đầu tư đô thị ở
Bảng 2.15 Giá và cơ cấu giá vận tải, theo loại đô thị và khoảng cách vận chuyển
                          Hà N i             TP H Chí Minh        �?ô th lo i 1 �?ô th lo i 2 đ n lo i 4
�? c đi m v n              Kho ng Kho ng Kho ng Kho ng             Kho ng Kho ng Kho ng Kho ng T ng
t i đư ng b               cách ng n cách dài cách  cách           cách   cách   cách     cách         c ng
                          (<100km) (>100km) ng n   dài            ng n   dài    ng n     dài
�?ơn giá v n chuy n
                          4,8        3,4        3,0      1,3      1,6      1,5      3,8      1,6      2,8
trên t n-km, 1000 đ ng
 (USD)                    0,245      0,172      0,153    0,068    0,080    0,074    0,195    0,081    0,145
T ng chi phí v n hành,
trên t n-km, 1000 đ ng    2,9        2,0        1,5      0,7      0,6      0,8      2,2      1,1      1,7

T tr ng trên t ng chi
phí v n hành, %
  Nhiên li u              60,7       68,3       46,3     62,7     50,7     61,8     54,9     61,2     65,0
  Lương                   20,0       15,3       18,4     14,7     14,6     14,3     22,9     15,8     15,5
  Ph c p chi phí sinh     2,5        1,0        4,4      0,9      10,2     1,6      3,2      1,2      1,2
  ho t trên đư ng
  B o dư ng               6,4        4,1        10,8     5,6      5,7      6,4      7,0      6,8      5,3
  Các chi phí ho t đ ng
  chính th c (phí c u     4,3        4,6        7,5      4,7      13,1     6,6      3,3      5,3      4,6
  đư ng, thu )
  Các kho n chi h i l     6,0        6,7        12,6     11,4     5,7      9,4      8,9      9,6      8,4
  không chính th c
T ng s km đi đư c         10.672,8   27.002,5   13.216,4 42.718,3 21.053,0 33.484,5 15.583,4 35.999,7 27.445,2
trong năm, km




2.8.2 Phân tích kinh tế lượng
Ma trận hệ số tương quan đơn giản trong Bảng 2.12, mục 2.6, cho thấy quan hệ thống kê
mạnh mẽ giữa các biến được ch�?n trong khảo sát vận tải đư�?ng bộ. Cụ thể, đơn giá vận chuyển
trên tấn-km do các lái xe tải cung cấp có tương quan mạnh với tổng chi phí vận hành (hệ số
tương quan bằng +0,87), tổng số km đi được trong năm (-0,29), tuổi xe (-0,11), tr�?ng lượng xe
(-0,62), khoảng cách vận chuyển một chi�?u và th�?i gian vận chuyển (-0,34 và -0,30), và tốc độ
bình quân (0,10). Tổng số km đi được trong năm, khoảng cách vận chuyển một chi�?u và kích
thước xe được xem như là những yếu tố chính xác định đơn giá vận chuyển. Các quy tắc này
được khẳng định lại qua Hình 2.10.




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                 Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                              101
    Hình 2.10 �?ơn giá vận chuyển trên tấn-km và mối liên hệ với tổng số km xe đi được
    trong năm, khoảng cách vận chuyển một chi�?u, và kích thước xe
    Tổng số km đi được trong năm, km                                                                                Khoảng cách vận chuyển một chi�?u, km
                                                    2,5




                                                                                                                                                                2,5
                                                                                                                     �?ơn giá vận chuyển, trên tấn-km, 1000 đồng
         �?ơn giá vận chuyển, trên tấn-km, 1000 đồng
                                       2




                                                                                                                                                  2
                      1,5




                                                                                                                                 1,5        1
                             1




                                                          0   20000       40000        60000       80000   100000                                                     0     500              1000              1500   2000
                                                                  Tổng số km đi được trong năm, km                                                                        Khoảng cách vận chuyển một chi�?u, km




    Kích thước xe (tr�?ng lượng bì không có hàng), tấn
                                                5
     �?ơn giá vận chuyển, trên tấn-km, 1000 đồng
               2           31          4




                                                          0            5                      10            15
                                                                            Tr�?ng lượng xe, tấn



    Chú thích: Các biểu đồ tính toán giao điểm của các trung vị, sau đó nối các điểm này thành đư�?ng cong dạng nối trục bậc ba (cubic spline)


    Phân tích hồi quy (OLS) trong Bảng 2.16 khẳng định rằng, ba biến số trên có ý nghĩa thống kê
    và giải thích được 52% sự biến động của đơn giá vận chuyển (cột đầu tiên). Cụ thể, khoảng cách
    vận chuyển một chi�?u, tổng số km đi được trong năm và kích thước xe cứ tăng 10% thì đơn giá
    vận chuyển trên tấn-km giảm tương ứng 1,6%, 0,5% và 0,9%.
    Cột thứ hai trong Bảng 2.16 nhấn mạnh những hạn chế lớn ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh,
    khiến cho chi phí vận tải ở hai thành phố này cao hơn những nơi khác. Kết quả hồi quy cho
    thấy, chi phí vận chuyển hàng hóa xuất phát từ Hà Nội cao hơn những thành phố khác 26%,
    trong khi các yếu tố khác như nhau (nói cách khác là kiểm soát 3 yếu tố chính quyết định chi
    phí vận tải nêu ở đoạn trên). �?ồng th�?i, chi phí vận chuyển xuất phát từ TP Hồ Chí Minh




           GI�?     THỊ HÓA
102 �?�?NH 2: Kết�?Ô các hoạt độngỞ VIỆT NAMViệt Nam
    Chương     nối              đầu tư đô thị ở
cũng cao hơn những đô thị khác 16%. Từ đây cho thấy sự tồn tại của nhi�?u hạn chế lớn đối với
hoạt động vận tải ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh.
Xét v�? mặt vận hành thì đi�?u này không đáng ngạc nhiên do (i) sự tập trung các hoạt động kinh
tế tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh như đã thảo luận ở trên, khiến cho các thị trư�?ng tại hai
thành phố này có sức hút “một chi�?u�? nên khó có thể tìm thấy hàng hóa để vận chuyển theo
chi�?u ngược lại, và (ii) sự đông đúc ở thị trư�?ng của hai thành phố lớn, khiến chi phí nhiên liệu
và chi phí vận hành cao hơn nhi�?u so với các thành phố khác.


Bảng 2.16 Các yếu tố quyết định chi phí vận tải đư�?ng bộ liên đô thị
  Phương pháp bình                            (1)                                       (2)
  phương nh�? nhất (OLS)
  Biến phụ thuộc                              Ln(chi phí vận chuyển, trên               Ln(chi phí vận chuyển, trên tấn-
                                              tấn-km, 1000 đồng)                        km, 1000 đồng)
  Ln(khoảng cách vận chuyển                   -0,164***                                 -0,167***
  một chi�?u, km)
                                              (0,023)                                   (0,023)
  Ln(tổng số km đi được trong                 -0,049**                                  -0,037*
  năm, km)
                                              (0,023)                                   (0,022)
  Ln(tr�?ng lượng xe tải, tấn)                 -0,086***                                 -0,077***
                                              (0,005)                                   (0,006)
  Biến giả (biến đại diện) cho                                                          0,259***
  hoạt động vận tải
  Từ Hà Nội                                                                             (0,069)
  Biến giả (biến đại diện) cho                                                          0,160**
  hoạt động vận tải
  Từ TP Hồ Chí Minh                                                                     (0,068)
  Hằng số                                     Có                                        Có
  Quan sát                                    419                                       419
  R2 sau khi đi�?u chỉnh                       0,519                                     0,541
Chú thích: 1) trong ngoặc là giá trị sai số chuẩn vững
           2) * có ý nghĩa ở mức 10%; ** có ý nghĩa ở mức 5%; *** có ý nghĩa ở mức 1%


2.8.3 Hướng tới tương lai
Kết quả phân tích tiến trình phát triển đô thị trong Chương 1 đã xác định được hai đô thị đặc biệt
Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cùng các vùng kinh tế lân cận là những động lực cho sự tăng trưởng
kinh tế của Việt Nam. Hai vùng đô thị lõi này thu hút nguồn vốn con ngư�?i có chất lượng cao và các
hoạt động sản xuất công nghiệp có năng suất cao. Ngược lại, chính hai vùng đô thị này cũng cải thiện
được năng lực sản xuất nh�? sự tập trung và tích tụ của các hoạt động kinh tế (và tăng hiệu quả kinh tế
nh�? mở rộng quy mô). �?ể tối đa hóa các lợi ích từ sự tích tụ kinh tế, cần phải đảm bảo rằng các yếu tố
sản xuất có thể di chuyển dễ dàng và ít tốn kém trong nội vùng đô thị cũng như giữa các vùng đô thị.



                                                                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                           103
    �?i�?u quan tr�?ng hơn là, theo mục 2.1 (Bảng 2.2 và Hình 2.2), 73% hoạt động vận tải đư�?ng
    bộ tập trung vào các quãng đư�?ng ngắn dưới 100 km. Xét đến khối lượng kinh tế của hai đô
    thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, có thể nhận ra rằng các hoạt động vận chuyển trên
    khoảng cách ngắn sẽ chủ yếu tập trung trên các hành lang đô thị nối li�?n trung tâm thành phố
    với các vùng ngoại ô.
    Mặc dù vậy, khảo sát vận tải đư�?ng bộ đã xác định rằng những hành lang đô thị chính đang gặp
    nhi�?u hạn chế và trở ngại v�? hậu cần, và có chi phí vận chuyển đắt đ�? nhất, tính trên tấn-km.
    Giảm bớt chi phí vận tải tại các khu vực này sẽ là một vấn đ�? cần ưu tiên thực hiện ở Việt Nam
    để quá trình đô thị hóa có nhi�?u thuận lợi và dễ thành công hơn.
    Cần so sánh những đặc điểm khác nhau trong hoạt động vận tải ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh,
    từ đó đưa ra những can thiệp chính sách khác nhau. Với Hà Nội, chi phí vận chuyển đắt đ�? cho
    các quãng đư�?ng ngắn có thể do sự phổ biến của các xe tải nh�? và mức độ sử dụng xe thấp (thể
    hiện qua tổng số km đi được trong năm). Với TP Hồ Chí Minh, tham nhũng là một trở ngại
    lớn, nghiêm tr�?ng hơn nhi�?u so với ở các đô thị khác. Thang điểm (chủ quan) đánh giá mức độ
    nghiêm tr�?ng của tình hình tham nhũng ở TP Hồ Chí Minh là 4,2 (trên 5), cao hơn nhi�?u so
    với Hà Nội (3,5) và bình quân cả nước (3,7). Bằng cách giảm thiểu các khoản chi lót tay không
    chính thức, chi phí vận chuyển hàng hóa trong bán kính 100 km từ TP Hồ Chí Minh có thể
    giảm 13%, trong khi đó, biện pháp tương tự sẽ chỉ giảm được 6% chi phí vận tải trên các quãng
    đư�?ng ngắn (dưới 100 km) ở Hà Nội.
    Nhìn lại và xem xét vấn đ�? từ phương diện hậu cần: có thể thấy rằng chi phí vận chuyển không
    phải là yếu tố duy nhất ảnh hưởng đến các chi phí hậu cần cho một doanh nghiệp sản xuất ở
    TP Hồ Chí Minh hay Hà Nội. Ngành vận tải đư�?ng bộ ở Việt Nam có tính cạnh tranh cao, và
    phần lớn các hãng vận tải chỉ quan tâm đến chi phí vận tải và không quan tâm đến chi phí hàng
    hóa lưu kho. Do đó, các lái xe có thể giảm bớt chi phí bằng cách giảm chất lượng dịch vụ (ví dụ
    như chấp nhận chở quá tải, gây hư hại cho hệ thống đư�?ng sá trong bối cảnh nguồn vốn duy tu
    bảo dưỡng đư�?ng đã rất hạn chế, từ đó tạo ra một cái vòng luẩn quẩn không bao gi�? chấm dứt).
    Một trong những trở ngại chính đối với việc đảm bảo tính cạnh tranh của ngành hậu cần, đó là
    làm thế nào đảm bảo chất lượng dịch vụ, và giảm chi phí lưu kho. Ngành vận tải vẫn chưa đủ
    khả năng cung cấp các dịch vụ chất lượng cao, nhất là khi các hãng vận tải thư�?ng chỉ tập trung
    quản lý chi phí vận tải mà không chú ý đến tổng chi phí hậu cần của toàn bộ chuỗi cung ứng.
    Tóm lại, các ưu tiên chính sách gồm có (i) cải cách quy định để giảm tối đa thói nhận ti�?n lót
    tay không chính thức của cán bộ, quan chức ngành vận tải đư�?ng bộ, (ii) cải thiện hiệu quả
    hoạt động trong nội bộ ngành vận tải đư�?ng bộ và hậu cần, và quan tr�?ng nhất là (iii) đầu tư cơ
    sở hạ tầng theo mục tiêu không gian phù hợp ở hai đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh.
    Những cải cách này sẽ đem lại những kết quả lớn. Ví dụ như, chi phí vận tải đư�?ng bộ cho các
    quãng đư�?ng ngắn (dưới 100 km) ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh có thể giảm lần lượt 67% và
    57%, nếu đơn giá chi phí ở hai đô thị này giảm xuống bằng mức ở các đô thị loại 1.




           GI�?     THỊ HÓA
104 �?�?NH 2: Kết�?Ô các hoạt độngỞ VIỆT NAMViệt Nam
    Chương     nối              đầu tư đô thị ở
Hộp 2.4 Cải cách các quy định vận tải đư�?ng bộ: các nghiên cứu cụ thể tại OECD,
Mê-hi-cô và Hàn Quốc
Các quốc gia OECD (Boylaud và Nicoletti, 2001)
Ngành vận tải đư�?ng bộ phát triển rất nhanh vì nhi�?u nước OECD có xu hướng thực hiện những cải cách
tự do hóa toàn diện. Thông thư�?ng có hai nhóm quy định liên quan đến vận tải đư�?ng bộ: (i) nhóm các quy
định v�? xe cộ và giao thông, và (ii) nhóm các quy định v�? hoạt động của thị trư�?ng. Vấn đ�? khó khăn đối với
những cơ quan quản lý, đi�?u tiết hoạt động vận tải đư�?ng bộ là ở chỗ h�? phải thực hiện trách nhiệm này mà
không bóp méo quy mô cạnh tranh trong ngành cũng như giữa ngành đư�?ng bộ với các loại hình vận tải khác.

Từ các bằng chứng thực nghiệm hiện tại, có thể thấy rằng tự do hóa đã thúc đẩy tính hiệu quả và phúc lợi cho
ngư�?i tiêu dùng. Không h�? xảy ra bất kỳ hậu quả bất lợi nào cho ngành: tại các quốc gia thực hiện cải cách,
cạnh tranh phát triển trong một môi trư�?ng ngành ổn định và mức độ an toàn nhìn chung đ�?u được cải thiện.
�?ồng th�?i, mức cước phí giảm, năng suất tăng, và tinh thần đổi mới được thúc đẩy mạnh mẽ. Trong tương
lai, cần xác định các thước đo có thể so sánh, đối chiếu lâu dài (các chỉ số) v�? hiệu quả kinh tế của ngành vận
tải đư�?ng bộ.

Mê-hi-cô (Dutz và cộng sự, 2000)
Từ một quốc gia có những quy định hết sức cứng nhắc và sự can thiệp quá nhi�?u của chính phủ, bắt đầu từ
năm 1989, Mê-hi-co đã tiến hành cải cách các quy định v�? vận tải đư�?ng bộ dựa trên nguyên tắc gia nhập
tự do và thiết lập mức giá theo thị trư�?ng. Các bài h�?c kinh nghiệm chính của Mê-hi-cô dành cho các quốc
gia khác gồm có: (1) sự gia tăng cạnh tranh trong ngành vận tải đư�?ng bộ có vai trò tích cực đối với sự tăng
trưởng và đổi mới trong toàn bộ n�?n kinh tế; (2) để cải cách thành công, cần phải thận tr�?ng khi lên kế hoạch
và thực thi, và phải có sự hỗ trợ của các nhà lãnh đạo cấp cao; (3) cần chú ý đúng mức và huy động đủ nguồn
lực để hỗ trợ cơ quan quản lý giám sát thích ứng với các đi�?u kiện mới sau khi cải cách quy định; (4) phải ban
hành đồng th�?i các quy định hỗ trợ thị trư�?ng để bù lại các thất bại thị trư�?ng, và xóa b�? các quy tắc bóp méo,
chống cạnh tranh; và (5) Cơ quan quản lý cạnh tranh có vai trò cốt yếu trong bất kỳ sáng kiến cải cách quy
định nào, xét cả v�? phương diện vận động chính sách trước khi cải cách cũng như phương diện cưỡng chế thực
thi quy định mới sau khi cải cách.

Tuy nhiên, vẫn còn nhi�?u vấn đ�? chưa được giải quyết và đang gây trở ngại cho sự phát triển toàn diện của
ngành hậu cần ở Mê-hi-cô, cụ thể là: (1) sự phân chia rõ rệt giữa các bên cung cấp dịch vụ vận tải đư�?ng bộ
với công nghệ cao và các bên cung cấp dịch vụ sử dụng công nghệ thấp; (2) chính phủ còn đang do dự, chưa
muốn áp dụng các tiêu chuẩn kỹ thuật và giới hạn tải tối đa, và (3) chưa thể thực hiện đầy đủ các quy định
liên quan đến ngành vận tải của NAFTA và đảm bảo các cải cách có tính đồng nhất hơn ở cấp độ liên bang.

Hàn Quốc (Smith và cộng sự, 1986)
Khi Hàn Quốc bước vào giai đoạn giữa của quá trình đô thị hóa vào năm 1984, chính phủ Hàn Quốc đã tiến
hành đánh giá những quy định hiện hành liên quan đến ngành vận tải. Mục tiêu đánh giá là tìm hiểu xem việc
phi đi�?u tiết có thể giảm chi phí vận tải, góp phần bảo tồn năng lượng và phục vụ ngư�?i sử dụng tốt hơn hay
không. Nghiên cứu đánh giá này do Ngân hàng Thế giới hỗ trợ giám sát, và đã đưa ra kết luận rằng cải cách
quy định trong ngành vận tải sẽ đem lại những lợi ích lớn: từ 240 đến 400 triệu USD mỗi năm (khoảng 6-9%
tổng chi phí vận tải).

Vấn đ�? kích thước xe/gom hàng là ưu tiên lớn nhất. Ngoài ra, việc b�? lệnh cấm cho thuê xe tải tư nhân, mặc
dù bị nhóm vận động hành lang của ngành vận tải thương mại phản đối gay gắt, nhưng có thể là hành động




                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                  105
        mang lại lợi ích lớn thứ hai trong số các hành động cải cách. Tuy nhiên, quy mô gom hàng và khả năng sử dụng
        các xe lớn có thể bị hạn chế do khoảng cách chuyên chở ngắn. �?ể các dịch vụ gom hàng thương mại hòa vốn
        thì khoảng cách chuyên chở phải từ 150 đến 250 km và trong trư�?ng hợp của Hàn Quốc, đi�?u này có nghĩa
        là 60% đến 80% hoạt động vận tải không phù hợp để gom hàng.

        Cuối cùng, báo cáo kiến nghị lên chính phủ Hàn Quốc những biện pháp cải cách sau đây: (1) xóa b�? sự phân
        biệt giữa các loại giấy phép khu vực, giấy phép tuyến đư�?ng và giấy phép đặc biệt (để các xe tải ngoài khu vực
        có thể nhận chở hàng ngoại tỉnh trên chuyến v�? và các xe tải ngoài khu vực và xe tải không có giấy phép đặc
        biệt có thể nhận phụ tải riêng biệt); (2) giới hạn các tiêu chí cấp phép đi�?u hành hãng vận tải ở các tiêu chí an
        toàn và năng lực chuyên môn; (3) cho các nhà đi�?u hành hãng vận tải tự do lựa ch�?n số lượng và kích thước
        xe mà h�? có thể vận hành; (4) cho phép sử dụng công-ten-nơ trong thương mại nội địa; (5) không hạn chế
        xe tải tư nhân v�? khối lượng, và cho phép xe tải tư nhân chở hàng thuê với đi�?u kiện đảm bảo các yêu cầu an
        toàn và năng lực y như các hãng vận tải thương mại; (6) tăng cư�?ng các cơ chế thực thi an toàn; (7) v�? thuế
        đối với xe tải, xóa b�? sự phân biệt đối xử theo hình thức sở hữu; (8) áp dụng chính sách mới cho phép một số
        chủ sở hữu-đi�?u hành xe một cách hoàn toàn độc lập, bất kể kích thước xe to hay nh�?; (9) tách bạch vai trò
        môi giới; và (10) giám sát các chỉ số hiệu suất và chi phí thông qua các khảo sát mẫu để tìm hiểu xem cải cách
        có đạt được những kết quả dự kiến hay không, và để có cơ sở thuận lợi hơn cho việc đánh giá các can thiệp của
        chính phủ với thị trư�?ng vận tải đư�?ng bộ. 7




    2.9 Nên hành động ra sao để chuẩn bị cho giai đoạn tiếp theo của
        quá trình đô thị hóa ở Việt Nam?
    Vấn đ�? cơ sở hạ tầng giao thông vận tải cấp bách nhất ở Việt Nam là các đô thị chính, nhất là
    hai đô thị đặc biệt Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, không có cơ sở hạ tầng đô thị để chuyển sang
    nấc thang tiếp theo của quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa trong những năm sắp tới. Kết
    luận này sẽ được phân tích chi tiết hơn ở Chương 3. Do đó, Việt Nam cần đầu tư nhi�?u và đầu
    tư có mục tiêu cho cơ sở hạ tầng tại các thành phố lớn cùng với các vùng ngoại ô quanh đó, vì
    đây là những động lực chính cho sự tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam.
    7
            Dưới đây là các chỉ số đ�? xuất cho mục tiêu giám sát:

            Các chỉ số v�? hiệu suất                  (1) Số km đi được hàng năm
                                                     (2) Tỷ lệ chạy xe không có hàng
                                                     (3) Hệ số tải trên số chuyến xe có hàng

            Phạm vi và quy mô vận hành xe            (4) Kích thước xe
                                                     (5) Quy mô đội xe
                                                     (6) Số lượng bến gom hàng
                                                     (7) Quy mô của từng bến gom hàng

            Chi phí cho các yếu tố vận hành          (8) Chi phí quản lý chung và lợi nhuận
                                                     (9) Lương

            Công nghệ xe                             (10) Thiết kế xe (mục đích thông thư�?ng/đặc biệt)
                                                     (11) Hiệu quả sử dụng nhiên liệu

            Các đặc điểm dịch vụ                     (12) Tốc độ: tự do áp dụng mức phí cao hơn cho dịch vụ nhanh hơn
                                                     (13) Tính đáng tin cậy: cần có hợp đồng đầy đủ thông tin giữa lái xe và hãng vận tải




           GI�?     THỊ HÓA
106 �?�?NH 2: Kết�?Ô các hoạt độngỞ VIỆT NAMViệt Nam
    Chương     nối              đầu tư đô thị ở
Các bài h�?c và kinh nghiệm của nhi�?u nước trên thế giới cũng khẳng định rằng khi tiếp tục đô
thị hóa, một ưu tiên chính sách cấp thiết là phát triển các hệ thống vận tải “đô thị�? trải rộng
khắp các tỉnh và địa phương. Tại các vùng đô thị lớn, năng động và phát triển nhanh, sẽ nhanh
chóng xảy ra tình trạng tắc nghẽn giao thông nếu không kịp th�?i mở rộng cơ sở hạ tầng đô thị.
Ngoài ra, cần phải quy hoạch với tầm nhìn xa. Ví dụ v�? cách tiếp cận ở Hàn Quốc khi phát
triển giao thông đô thị được mô tả ở Bảng 2.17. Tuy nhiên, đó chỉ là một ví dụ và có thể còn
có nhi�?u ví dụ khác tốt hơn (chẳng hạn như kinh nghiệm ở vùng Vancouver mở rộng, Ca-na-
đa), nên xem xét trong giai đoạn nghiên cứu tiếp theo v�? chủ đ�? này. Cuối cùng, Việt Nam cần
nghiên cứu nhi�?u phương án và kinh nghiệm toàn cầu để ch�?n ra một con đư�?ng phù hợp với
đi�?u kiện riêng của mình. Việc này cần được thực hiện trong một nghiên cứu khác chi tiết hơn.


Bảng 2.17 Các chính sách vận tải của Hàn Quốc vào các giai đoạn khác nhau của quá
trình đô thị hóa
  Giai đoạn đô thị hóa                Chính sách vận tải

  Giai đoạn đầu                       •	 Thiết	lập	mạng	lưới	đư�?ng	sắt	(1919):	cuối	tri�?u	đại	Chosun,	mở	tuyến	
                                         đư�?ng sắt Kyoungbu
                                      •	 �?ư�?ng	bộ:	hỗ	trợ	đư�?ng	sắt
                                      •	 Sau	khi	Hàn	Quốc	giành	độc	lập:	cải	tiến	mạng	lưới	đư�?ng	sắt	ở	Seoul	
                                         (các tuyến đư�?ng sắt công nghiệp)

  Giai đoạn giữa                      •	 Mở	đư�?ng	cao	tốc	Kyoungbu:	mở	ra	kỷ	nguyên	đư�?ng	cao	tốc	
                                      •	 Thiết	lập	mạng	lưới	đư�?ng	bộ	quốc	gia	dựa	trên	đư�?ng	cao	tốc	
                                      •	 Các	hệ	thống	vận	tải	đô	thị:	đư�?ng	giao	thông	đô	thị,	đư�?ng	sắt	khu	
                                         vực, điện khí hóa đư�?ng sắt đô thị, và tàu điện ngầm

  Giai đoạn tiên tiến                 •	 Mở	rộng	mạng	lưới	tàu	điện	ngầm	đô	thị	
                                      •	 Xây	dựng	tuyến	tàu	tốc	hành	Hàn	Quốc	(KTX,	tàu	Korea	bullet	train)	
                                         “thu nh�?�? cả đất nước thành một vùng có thể kết nối với nhau trong
                                         th�?i gian nửa ngày

  Giai đoạn tương lai                 •	 �?ảm	bảo	chất	lượng	cơ	sở	hạ	tầng	giao	thông	vận	tải:	đư�?ng	dành	cho	
                                         ngư�?i đi bộ, hệ thống vận tải xanh
                                      •	 Tìm	ra	các	giải	pháp	cho	các	vấn	đ�?	giao	thông	tại	các	vùng	đô	thị	

Nguồn: nghiên cứu cụ thể �?ánh giá �?ô thị hóa ở Hàn Quốc, 2011, KRIHS



Mở rộng cơ sở hạ tầng đô thị có khả năng kết nối là biện pháp rất quan tr�?ng để giải quyết các vấn
đ�? tắc nghẽn giao thông đang ngày càng nghiêm tr�?ng hơn. Phát triển các hệ thống vận tải đô thị
là biện pháp quan tr�?ng với các đô thị lớn, vì các hoạt động kinh tế ở đây đã vượt ra ngoài ranh giới
đô thị và kết nối với các thị trư�?ng khác ở trong nước cũng như nước ngoài. Do đó, đầu tư kịp th�?i
cho cơ sở hạ tầng có khả năng kết nối trong và ngoài đô thị là biện pháp cốt yếu để duy trì khả năng
cạnh tranh của các thành phố lớn, cũng có nghĩa là khả năng cạnh tranh của n�?n kinh tế Việt Nam.



                                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                       Chương 2: Kết nối các hoạt động đầu tư đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                  107
   Tài liệu tham khảo
   Boylaud, O. and G. Nicoletti (2001), “Regulatory Reform in Road Freight,�? OECD Economic
       Studies, No. 32.
   Dutz, M., A. Hayri, and P. Ibarra (2000), “Regulatory Reform, Competition, and Innovation:
       A Case Study of the Mexican Road Freight Industry,�? World Bank Policy Research
       Working Papers, No. 2318.
   VITRANSS-2 (Japan International Cooperation Agency and Vietnam Ministry of Transport)
      (2009), The Comprehensive Study on the Sustainable Development of Transport System in
      Vietnam (VITRANSS-2).
   McKinsey & Company (2010), Building India: Transforming the Nation’s Logistics
      Infrastructure.
   Park, J., D. Kim, Y. Ko, E. Kim, K. Park, K. Kim (2011), Urbanization and Urban Policies in
        Korea, Korea Research Institute for Human Settlements.
   Smith, G., T. Michell, and B. Shin (1986), Assessing the Effects of Trucking Regulation in Korea,
       World Bank Transportation Department.
   Suh, S.B., and H.K. Kwon (2009), Korean Macroeconomic Logistics Costs in 2007, Korea
        Transport Institute (2009).
   World Bank (2011), “India Urbanization Review�?, mimeo.




             GI�? �?Ô
108 �?�?NHtham khảo THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
    Tài liệu
Phụ lục 2A Tổ chức thể chế trong ngành vận tải Việt Nam (trích
từ báo cáo VITRANSS-2, 2009)
                �?ư ng b           �?ư ng s t          �?ư ng sông            C ng bi n/          V nt i
                                                                           v n t i bi n        hàng không
Quy ho ch và chính sách
�?a phương th c B Giao thông       B Giao thông       B Giao thông          B Giao thông        B Giao thông
Ngành           T ng c c �?ư ng T ng công ty          C c �?ư ng th y        C c Hàng h i        C c Hàng không
                b (GRA), tr c �?ư ng s t              n i đ a (VIWA),       Vi t Nam            dân d ng Vi t Nam
                thu c B        Vi t Nam (VRC),       tr c thu c B          (VINAMARINE) (CAAV), tr c thu c
                Giao thông     Tr c thu c            Giao thông            tr c thu c B Giao B Giao thông
                               B Giao thông                                thông, VINALINES
                                                                           tr c thu c Văn phòng
                                                                                tư ng
Quy đ nh: K thu t
An toàn,     GRA                  VNRA/VRC           VIWA ch u trách       VINAMARINE ch u CAAV
tiêu chu n,                                          nhi m v các c ng,     trách nhi m v các
v.v                                                  lu ng l ch, và v n    c ng và v n hành
                                                     hành tàu              tàu bi n
C p phép        C p gi y phép lái C p gi y phép lái Gi y phép              �?ăng ký th y th     Hoa tiêu và cán b
                xe – công an      tàu/đ u tàu       hoa tiêu tàu           - VINAMARINE        k thu t máy bay
                giao thông        – VRC             – VIWA                                     – CAAV
�?ăng ký         �?ăng ký xe có     VNRA               VIWA đăng ký          �?ăng ki m Hàng h i CAAV đăng ký và
                đ ng cơ – công                       và thanh tra tàu      Vi t Nam, thu c    thanh tra máy bay
                a giao thông                                               VINAMARINE
Quy đ nh: Kinh t
Gia nh p th    T ng công ty        �? c quy n: VRC    Ph n l n xà lan thu c Không rõ v quy đ nh AAV
trư ng và c nh �?ư ng cao t c                         s h u và s d ng tư v i các c ng bi n;
               (VEC) qu n lý phí                     nhân; còn l i là trách d ch v v n t i bi n
tranh          c u đư ng; �?ơn v
               đ a phương qu n lý                    nhi m c a VIWA thu c trách nhi m c a
               đ i v i lái xe buýt                                          VINAMARINE
�? nh giá        Giá vé giao thông VRC quy đ nh giá   VIWA quy đ nh       Phí, l phí theo phê   Phí, vé máy bay ti t
                công c ng do y vé theo phê duy t     m c phí đư ng       duy t c a B           ki m n i đ a, theo
                ban nhân dân đ a c a B Tài chính     sông theo phê duy t Tài chính             phê duy t c a B
                phương quy t đ nh                    c a B Tài chính; y                        Tài chính
                                                     ban nhân dân quy
                                                     đ nh l phí c ng
Qu n lý chương trình
Chương trình B Giao thông,        B Giao thông,      B Giao thông,         B Giao thông,       B Giao thông,
đ u tư        B KH&�?T,            B KH&�?T,           B KH&�?T,              B KH&�?T,            B KH&�?T,
              B Tài chính         B Tài chính        B Tài chính           B Tài chính         B Tài chính
Cung c p cơ s h t ng
Xây d ng      Ban qu n lý d án    H t ng đư ng ray   C ng và lu ng l ch, Các c ng nh thu c Ba công ty qu n
              (PMU) thu c         và sân ga, thu c   thu c PMU c a       trách nhi m c a       lý bay
              B Giao thông và     C c �?ư ng s t      VIWA (tr các c ng   VINAMARINE;           (cho 3 mi n)
              T ng c c �?ư ng      Vi t Nam           và sông thu c qu n  các c ng l n do các   thu c CAAV
              b (ngo i tr                            lý đ a phương)      doanh nghi p c ng
              đư ng cao t c và                                           s h u, xây d ng và
Duy tu        đư ng giao                             N o vét thu c trách duy tu b o dư ng theo
b o dư ng     thông đ a phương)                      nhi m c a           các hình th c s
                                                     VINAWACO            h u khác nhau




                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
           Phụ lục 2A Tổ chức thể chế trong ngành vận tải Việt Nam (trích từ báo cáo VITRANSS-2, 2009)
                                                                                                                      109
                  �?ư ng b             �?ư ng s t          �?ư ng sông           C ng bi n/             V n t i hàng không
                                                                              v n t i bi n
     Như ng       T ng công ty   V lý thuy t             Không có cơ quan Không có cơ quan           B3 công ty qu n
     quy n        �?ư ng cao t c  là VRC                  nào ch u trách   nào ch u trách             lý bay 3 mi n
                  Vi t Nam (VEC)                         nhi m duy nh t   nhi m duy nh t

    Cung c p d ch v
    V nt i       Các hãng xe buýt     Các lo i đ u máy   D ch v đư ng sông    Công ty V n t i bi n   T ng công ty Hàng
                 thu c trác h nhi m   và d ch v thu c    c a các công ty tư   Vi t Nam               không Vi t Nam
                 c a cơ quan chính    trách nhi m c a    nhân và doanh        (VINALINES)            (Vietnam Airlines),
                 quy n đ a phương,    T ng công ty       nghi p nhà nư c;     v i 7 công ty con,     Jetstar Paci c,
                 các h p tác xã,      �?ư ng s t Vi t     đ i tàu c a VIWA     các công ty v n        VASCO, T ng công
                 công ty tư nhân      Nam (VRC)          chi m s ít (~10%)    t i bi n khác          ty Bay d ch v
                                                                                                     (máy bay tr c thăng)
     Ngư i s      Xe ô tô tư nhân,    Không có           Tàu thuy n nh        Tàu thuy n nh          Máy bay tư nhân
     d ng công    xe t i, xe máy
     c ng
     Các văn b n Quy t đ nh c a      Lu t �?ư ng s t      Quy t đ nh s         B lu t Hàng h i        Quy t đ nh c a
     lu t cơ b n B Giao thông        Vi t Nam s          23/2004/QH11         Vi t Nam                   tư ng s
                 s 3525/1998/        35/2005/QH11        ngày 15/6/2004       (tháng 6/1990)         267/2003/QD-
                 QD-BGTVT;                                                    S a đ i theo Ngh       TTg ngày 19/12/2003;
                 và quy t đ nh 3030-                                          quy t 51/2001-         L nh c a Ch t ch nư c
                 QD-BGTVT                                                     QH10 (tháng            s 08/2006/L-CTN
                 (6/10/2004) đ i                                              12/2001)               (tháng 7/2006)
                 v i VEC
        c thi     Công an             VNRA/VRC           15 tr m qu n         C nh sát bi n          Qu n lý không lưu
                  giao thông                             lý đư ng sông        Vi t Nam               Vi t Nam thu c
                                                         c a VIWA                                    CAAV

    Nguồn: VITRANSS-2 (2009)




            GI�?
110 �?�?NH2A Tổ �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM Nam (trích từ báo cáo VITRANSS-2, 2009)
    Phụ lục     chức thể chế trong ngành vận tải Việt
Phụ lục 2B Chiến lược lấy mẫu cho khảo sát vận tải đư�?ng bộ
Mẫu gồm có 120 điểm dữ liệu cho từng loại hình trong số 6 loại hình tuyến vận tải, như vậy
tổng cộng có 720 véc-tơ thông tin (nói cách khác là 720 tổ hợp O-D), xem trong Bảng 2.B.1
ở dưới, và tối thiểu có 2 ngư�?i trả l�?i cho mỗi điểm trong số 18 điểm8 xuất phát.9 Chiến lược
lấy mẫu áp dụng cách tiếp cận chỉ tiêu, nghĩa là lựa ch�?n ngẫu nhiên những ngư�?i trả l�?i có thể
cung cấp thông tin v�? một hoặc nhi�?u tuyến vận tải. Không có hạn chế v�? số lượng ngư�?i trả
l�?i ph�?ng vấn hoặc số tổ hợp O-D mà h�? phục vụ. Từ kinh nghiệm trước đây trong các khảo
sát vận tải đư�?ng bộ tương tự, tổng số ngư�?i trả l�?i dự kiến dao động từ 120 (nếu tất cả những
ngư�?i trả l�?i đ�?u cung cấp thông tin v�? 6 tuyến vận tải) đến 720 (nếu tất cả những ngư�?i trả
l�?i đ�?u chỉ cung cấp thông tin v�? 1 tuyến vận tải duy nhất, tức là 1 tổ hợp O-D duy nhất), giả
định tỷ lệ từ chối trả l�?i là 0. Bảng 2.B.2 mô tả trư�?ng hợp có 720 véc-tơ mẫu thông tin với 310
ngư�?i trả l�?i.

Bảng 2.B.1 Mẫu mục tiêu, theo loại hình tuyến vận tải
(số lượng ngư�?i trả l�?i và số tuyến vận tải)
    Các công ty vận tải hoạt động trên tuyến:                                               Số lượng tuyến
    �?ến Hà Nội                                                                                        120
    �?ến TP Hồ Chí Minh                                                                                120
    �?ến cảng quốc tế lớn gần nhất                                                                     120
    �?ến trạm cửa khẩu nội địa lớn gần nhất                                                            120
    �?ến các thành phố lân cận có trên 100.000 dân                                                     120
    �?ến các vùng nông thôn lân cận                                                                    120
    Tổng cộng                                                                                         720


Bảng 2.B.2 Bảng mẫu mục tiêu
(Số ngư�?i trả l�?i bằng số lượng của các tuyến đư�?ng cung cấp)
    Các công ty hoạt động trên                   Số lượng ngư�?i trả l�?i                    Số tuyến vận tải
    6 tuyến vận tải                                             50                                   300
    3 tuyến vận tải                                             80                                   240
    Một tuyến vận tải                                          180                                   180
    Tổng cộng                                                  310                                   720

8
       TP.Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải phòng, �?à Nẵng, Biên Hòa, Huế, Nha Trang, Cần Thơ, Qui Nhơn, Rạch Giá, Nam �?ịnh (Nam Hà),
       Vũng Tàu, Long Xuyên, Hạ Long (Hồng Gai), Phan Thiết, Lào Cai, Vinh và Phủ Lý.
9
        �? tưởng ban đầu là thu thập ít nhất 1 véc-tơ thông tin cho từng loại tuyến và điểm xuất phát (18*6=108); tuy nhiên thực tế là có một
       số điểm xuất phát lại không có tuyến vận tải trực tiếp cho tất cả các loại hình vận tải tới điểm đến.




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
            Phụ lục 2A Tổ chức thể chế trong ngành vận tải Việt Nam (trích từ báo cáo VITRANSS-2, 2009)
                                                                                                                                           111
 3
Mở rộng đô thị
và phát triển
không gian đô thị
ở Việt Nam


                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
     Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                           113
3.1. Mở đầu
Chương này xem xét các quá trình mở rộng đô thị và phát triển không gian của các thành phố
ở Việt Nam. Nội dung chương bắt đầu bằng việc xem xét vấn đ�? nhà ở, tiếp theo là hình thái
đô thị và tình hình lưu thông ở các thành phố Hà Nội, Hồ Chí Minh và �?à Nẵng. Tuy Việt
Nam đã xử lý tốt một số vấn đ�? nhưng vẫn còn nhi�?u yếu tố quan tr�?ng khác cần đáp ứng để
bảo đảm duy trì những thành quả đạt được ở đô thị khi đất nước bước sang giai đoạn phát triển
mới tương ứng với mức độ đô thị hóa ở cấp độ cao hơn. Tiếp theo, nội dung chương sẽ đ�? cập
đến các thị trư�?ng đất đai, bất động sản và quá trình quy hoạch đô thị. Thị trư�?ng đất đai và
quy hoạch đô thị là những yếu tố quan tr�?ng bảo đảm cho n�?n kinh tế đô thị vận hành hiệu quả
và bình đẳng, chương này sẽ đưa ra một số gợi ý sơ bộ v�? tăng cư�?ng hiệu quả của các mô hình
hiện đang được triển khai ở Việt Nam.


3.2. Nhà ở
Phần này sẽ khảo sát nhanh một số chỉ số cung cầu nhà ở. Việt Nam đã có nhi�?u nỗ lực đáng
khen ngợi khi thiết lập được một cơ chế linh hoạt và đa dạng v�? cung nhà ở trên nhi�?u mảng
thị trư�?ng, nh�? đó duy trì được tỉ lệ nhà ổ chuột rất thấp đối với một đất nước ở giai đoạn phát
triển này. Nội dung chương sẽ xem xét một số ưu tiên và những vấn đ�? phát sinh liên quan đến
việc củng cố những thành quả và chuyển biến tích cực trên.

3.2.1. Cầu
Phân chia thị trư�?ng thành nhi�?u phân khúc và lượng hóa một số tham số, đặc trưng cơ bản của
những phân khúc này (như thu nhập hay khả năng tiếp cận nguồn vốn) là một bước quan tr�?ng
khi tìm hiểu phương thức vận hành của thị trư�?ng nhà ở nói chung, cũng như xác định xem cầu
v�? nhà ở bắt nguồn từ mảng thị trư�?ng nào. �?ư�?ng biểu diễn phân loại thu nhập của Hà Nội
(2009) và TPHCM (2009) sẽ giúp ta tập trung vào một câu h�?i quan tr�?ng: hình thái nhà ở
nào phù hợp với thu nhập của hộ gia đình trong từng mức thu nhập như minh h�?a ở Hình 3.1
Hình 3.1. Phân loại thu nhập hộ gia đình ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh
                                              Hà Nội – phân loại nhập HG�? 2009                                                                                                                                                                                         TPHCM – phân loại thu nhập HG�? 2009
                         100,000                                                                                                                                                             100%                                             300,000                                                                                                                                                           100%

                               90,000                                                                                                                                                        90%                                              270,000                                                                                                                                                           90%
                                                                                                                                                                                                                   Số HG�? trong khoảng thu nhập
Số HG�? trong khoảng thu nhập




                               80,000                                                                                                                                                        80%                                              240,000                                                                                                                                                           80%

                               70,000                                                                                                                                                        70%                                              210,000                                                                                                                                                           70%

                               60,000                                                                                                                                                        60%                                              180,000                                                                                                                                                           60%
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       Tỉ lệ cộng dồn
                                                                                                                                                                                                  Tỉ lệ cộng dồn




                               50,000                                                                                                                                                        50%                                              150,000                                                                                                                                                           50%

                               40,000                                                                                                                                                        40%                                              120,000                                                                                                                                                           40%

                               30,000                                                                                                                                                        30%                                                  90,000                                                                                                                                                        30%

                               20,000                                                                                                                                                        20%                                                  60,000                                                                                                                                                        20%

                               10,000                                                                                                                                                        10%                                                  30,000                                                                                                                                                        10%

                                                                                                                                                                                             0%                                                                                                                                                                                                                 0%
                                        0-1
                                              1-2

                                                    2-3
                                                          3-4

                                                                4-5
                                                                      5-6

                                                                            6-7

                                                                                  7-8

                                                                                        8-9
                                                                                              9-10
                                                                                                     10-11
                                                                                                             11-12
                                                                                                                     12-13
                                                                                                                             13-14

                                                                                                                                     14-15
                                                                                                                                             15-16
                                                                                                                                                     16-17
                                                                                                                                                             17-18

                                                                                                                                                                     18-19
                                                                                                                                                                             19-20
                                                                                                                                                                                     20-21




                                                                                                                                                                                                                                                           0-1
                                                                                                                                                                                                                                                                 1-2

                                                                                                                                                                                                                                                                       2-3
                                                                                                                                                                                                                                                                             3-4

                                                                                                                                                                                                                                                                                   4-5
                                                                                                                                                                                                                                                                                         5-6

                                                                                                                                                                                                                                                                                               6-7

                                                                                                                                                                                                                                                                                                     7-8

                                                                                                                                                                                                                                                                                                           8-9
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 9-10
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        10-11
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                11-12
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        12-13
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                13-14

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        14-15
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                15-16
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        16-17
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                17-18

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        18-19
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                19-20
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                        20-21




                                                                 Thu nhập HG�? mỗi tháng (triệu đồng)                                                                                                                                                                                      Thu nhập HG�? mỗi tháng (triệu đồng)
Nguồn: �?ánh giá ngư�?i nghèo đô thị ở Hà Nội và TPHCM,                                                                                                                                                              Nguồn: �?ánh giá ngư�?i nghèo đô thị ở Hà Nội và TPHCM,
UNDP-Chi Cục thống kê Hà Nội và TPHCM, 9/2009                                                                                                                                                                      UNDP-Chi Cục thống kê Hà Nội và TPHCM, 9/2009




Nguồn: Tài liệu bổ sung của Alain Bertaud (2011a, 2011c), sử dụng dữ liệu của ALMEC và UNDP.



                                                                                                                                                                                                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    115
    Những biểu đồ trên cho thấy phần lớn thu nhập hộ gia đình ở Hà Nội và TPHCM năm 2009
    ở mức trên 2 triệu đến 10 triệu đồng một tháng (khoảng 100-500 USD một tháng). Hà Nội
    có mức phân bổ đồng đ�?u hơn giữa các mức trong cùng nhóm còn TPHCM có tỉ lệ cao hơn
    dân số thuộc nhóm có thu nhập 3-6 triệu đồng một tháng (150-300 USD một tháng). Dựa
    trên các số liệu/tính toán v�? chi tiêu hộ gia đình cho những mảng thị trư�?ng này, ta có thể xác
    định được tỉ lệ thu nhập của hộ gia đình được sử dụng để thuê nhà. �?ồng th�?i, ta cũng có thể
    tính toán được khoảng th�?i gian một hộ gia đình cần phải tích lũy để đủ ti�?n mua nhà riêng
    (dựa trên tỉ lệ tiết kiệm của hộ gia đình), cũng như ảnh hưởng của khả năng tiếp cận nguồn vốn
    trong việc tạo đi�?u kiện để một số đối tượng nhất định mua được nhà

    3.2.2. Cung
    Hình 3.2. tiếp tục cho thấy những dải thu nhập hộ gia đình trên tương ứng ra sao với những
    hình thức cung ứng nhà ở. Tỉ lệ phân bổ các màu sắc trong từng cột thu nhập cho biết tỉ lệ của
    mỗi luồng cung ứng với một mức thu nhập. Mục đích của minh h�?a trên là để nhấn mạnh một
    đi�?u rằng để xác định chính xác mức cầu thì phải phản ánh được mức cầu của m�?i mức thu
    nhập chứ không chỉ các con số trung bình. Phân tích theo cách trên cho trư�?ng hợp TPHCM
    chỉ là phân tích diễn giải sơ bộ và cần được hoàn thiện bằng nhi�?u dữ liệu hơn nữa. Tuy vậy, đồ
    thị này vẫn cho ta một cái nhìn tổng quan hợp lý.

    Hình 3.2. Phân loại nhà ở và thu nhập hộ gia đình ở TPHCM
                                            300,000
                                                                                                                                                       Nhà ở tạm không phép
                                            270,000
                                                                                                                                                       Nhà cũ đô thị, không có đư�?ng ô tô đi vào
                                            240,000                                                                                                    Nhà mới đô thị, có đư�?ng ô tô vào

                                                                                                                                                       Căn hộ
                                            210,000
                                                                                                                                                       Biệt thự
     Số hộ gia đình trong khoảng thu nhập




                                            180,000

                                            150,000

                                            120,000

                                             90,000

                                             60,000

                                             30,000
                                                      0-1

                                                            1-2

                                                                  2-3

                                                                        3-4

                                                                              4-5

                                                                                    5-6

                                                                                          6-7

                                                                                                7-8

                                                                                                      8-9

                                                                                                            9-10

                                                                                                                   10-11

                                                                                                                           11-12

                                                                                                                                   12-13

                                                                                                                                           13-14

                                                                                                                                                   14-15

                                                                                                                                                           15-16

                                                                                                                                                                   16-17

                                                                                                                                                                           17-18

                                                                                                                                                                                   18-19

                                                                                                                                                                                           19-20




                                                                                           Thu nhập HG�? mỗi tháng (triệu đồng)
           Nguồn: �?ánh giá ngư�?i nghèo đô thị ở Hà Nội và TPHCM,
           UNDP-Chi Cục thống kê Hà Nội và TPHCM, 9/2009


    Nguồn: Tính toán minh h�?a của Bertaud, 2011c.




           GI�?                     VIỆT NAM
116 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Cần xem xét các cơ chế cung ứng nhà ở của một thành phố và liên hệ với các phân đoạn tương
ứng của nhu cầu như trong hình trên. Những thông tin này sẽ giúp một tỉnh, thành phố có
các chính sách v�? nhà ở theo cầu thực tế. Tất nhiên, những mô hình trên v�? bản chất luôn biến
động, vì sự di cư đến thành phố sẽ làm tăng số hộ gia đình trong các dải thu nhập thấp nhất,
đồng th�?i làm tăng số hộ gia đình chuyển đến những ngôi nhà có giá cao hơn. �?ịnh hướng
chính sách cần khuyến khích những mảng thị trư�?ng phù hợp nhất (thông qua các biện pháp
tác động vào cung hoặc cầu). Nhìn chung, Việt Nam đã thiết lập được một cơ chế cung ứng
nhà ở linh hoạt và đa dạng trên khắp các mảng thị trư�?ng, từ đó duy trì được tỉ lệ nhà ổ chuột
rất thấp. Câu h�?i vì sao Việt Nam lại có ít nhà ổ chuột như vậy sẽ được trả l�?i ở phần sau của
chương này.
Nghiên cứu chi tiết hơn v�? quá trình cung ứng nhà ở ở ba thành phố �?à Nẵng, Hà Nội và Hồ
Chí Minh

�?à Nẵng
Hình đầu tiên (Hình 3.3.) dưới đây trình bày quá trình phân lô diễn ra ở khu vực ven biển
phía Bắc. Trong trư�?ng hợp này, mỗi lô đất rộng khoảng 100 m2 (trong đó có khoảng 89 m2
diện tích xây dựng mỗi tầng và bình quân mỗi lô xây 4 tầng), có mặt đư�?ng rộng 10-14 mét, rất
thuận tiện để xe ô-tô ra vào, ra và đỗ xe d�?c phố. Lô đất trong trư�?ng hợp này nằm gần b�? biển,
có thể đi ra các đư�?ng lớn thông qua các con phố rộng. Khảo sát giá đất của USBV, ALMEC
và GHK vào tháng 2/2011 cho thấy giá sàn ở khu vực này ở vào khoảng 23 triệu đồng/m2
(khoảng 1.150 USD/m2). Nh�? vị trí hết sức thuận lợi, nằm gần b�? biển và quy hoạch khu trung
tâm mới,mức giá này sẽ còn tăng, nhất là khi nhu cầu v�? phát triển nhà ở bắt đầu cạnh tranh với
nhu cầu v�? khách sạn và khu thương mại d�?c b�? biển sẽ ngày càng gần hiện thực hơn

Hình 3.3. Quá trình phân lô ở khu vực b�? biến phía bắc �?à Nẵng
                                                                      Sử dụng đất điển hình ở khu mới tại �?à Nẵng
  0                              250m                                   Phố Trần �?ình Tre – Kinh Dương Vương
                                                                           16o04’56.92�? B – 108o09’39.97�? �?
                                                                     Diện tích khu nhà              61.784 m2     66%
   Feb 2010 Google Earth image                                       Diện tích phố                  31.613 m2     34%
                                                                     Tổng diện tích                 93.397 m2     100%
                                                                     Chi�?u dài lô đất               20.17 m
                                                                     Chi�?u rộng bình quân lô đất    5,25 m
                                                                     Diện tích lô đất               105,88 m2
                                                                     Chi�?u dài tòa nhà              17 m
                                                                     Chi�?u rộng tòa nhà             5,25 m
                                                                     Diện tích 1 sàn                89,25 m2
                                                                     Số sàn                         4
                                                                     Tổng diện tích sàn mỗi lô      357 m2
                                                                     Tổng số lô đất                 584 lots
                                                                     Tổng diện tích sàn             208.488 m2
                                                                     Tổng SDTSD                     2,23
                                                                     SDTSD mỗi lô                   3,37
                                                                     Số HG�? mỗi sàn trên(1)         1,00
                                                                     Số ngư�?i trong HG�?             3,50 persons
                                                                     Số ngư�?i mỗi lô                10,50
                                                                     Số lô đất hiện đã có ngư�?i ở   135,00       23%
                                                                     Mật độ hiện tại                152 p/ha
                                                                     Mật độ bão hòa                 657 p/ha
                                                                     Diện tích sử dụng mỗi sàn      87%
                                                                     Diện tích sàn mỗi ngư�?i        22.07 m2
                                                                     (1)
                                                                         Giả định tầng một được sử dụng để kinh doanh hay
                                                                         làm chỗ để xe.




                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                        Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                            117
    Xu hướng trên trái ngược với quá trình tăng mật độ tự phát đang diễn ra cách đó không xa
    (cách b�? biển và khu trung tâm mới 4 km, cách khu trung tâm cũ 7,5 km). Quá trình mở mang
    ở đây được bắt đầu và tạo đi�?u kiện nh�? việc mở rộng mặt đư�?ng Hoàng Văn Thái từ 5 mét
    lên 14 mét. Kết quả là từ năm 2002 đến 2009, một khu vực bán nông thôn có mật độ thấp đã
    biến thành một điểm đô thị có mật độ phân lô tương đối dày, với diện tích lô đất nh�? hơn so
    với lô đất nêu trên (xem Hình 3.4). Lô đất ở đây thư�?ng có diện tích khoảng 60 m2 (trong đó
    có khoảng 50 m2 diện dích xây dựng mỗi tầng), mặt đư�?ng rộng khoảng 2-5 mét (trước đây là
    đư�?ng làng), đủ để xe cấp cứu và xe máy đi lại nhưng không đủ rộng cho xe hơi cá nhân hay đỗ
    xe d�?c phố.

    Hình 3.4. Mô hình đô thị hóa ở trục đư�?ng Hoàng Văn Thái, giai đoạn 2002-2010




     Tình hình đầu tư, xây dựng trên đư�?ng Hoàng Văn Thái,   Tình hình đầu tư, xây dựng trên đư�?ng Hoàng Văn Thái,
     10/2002                                                 2/2010

    Hình thái phát triển tự phát do nhu cầu (phát triển hữu cơ) này không được xem xét trong
    cuộc khảo sát giá nhà. Tuy nhiên, trong nghiên cứu gốc (Bertaud, 2011b), các tính toán v�? giá
    sàn nhà đất ở đây thư�?ng dưới 10 triệu đồng/m2 (khoảng 500USD/m2), tức là thấp hơn 50%
    so với giá sàn xây dựng chính thức. Vì bình quân diện tích đơn nguyên nhà ở khu định cư hữu
    cơ nh�? hơn (khoảng 50 m2 so với 89 m2 một sàn), nên đơn giá nhà ở đây cũng thấp hơn bình
    quân 71% so với giá nhà chính thức. �?i�?u đáng ghi nhận là những khu vực phát triển tự phát
    đang cung cấp một dạng nhà ở v�? kết cấu không khác mấy so với những khu vực có giá cao hơn
    ở �?à Nẵng nhưng lại tạo ra một nguồn cung quan tr�?ng nhà ở giá thấp có tác dụng kích cầu.
    Hai khu vực trên được biểu thị trên bản đồ trong Hình 3.5 với tiêu đ�? Khu vực 4 và 5. Trước
    những khó khăn lớn v�? cung ứng đất đai xây dựng do địa hình và sân bay nằm ở trung tâm
    thành phố nên �?à Nẵng không có nhi�?u lựa ch�?n ngoài việc tạo đi�?u kiện phát triển các khu
    vực hữu cơ như trên ở phía Tây Nam thành phố bằng việc xây dựng các trục đư�?ng tiếp cận có
    chi�?u rộng khoảng 15 mét theo cự ly khoảng 500 mét. Trên những khu đất được hình thành
    nên bởi những trục đư�?ng trên, việc phân lô và xây dựng nhà ở được thực hiện theo mô hình
    truy�?n thống ở Việt Nam (nhà phố nhi�?u tầng, mặt ti�?n 4-5 mét), để cho thị trư�?ng tự quyết
    định việc sử dụng phần đất giữa đư�?ng và các lô đất riêng. Việc tăng mức cung nhà ở với giá
    hợp lý được tiến hành thông qua việc xây dựng các con đư�?ng nhánh bằng nguồn vốn ngân




           GI�?                     VIỆT NAM
118 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
sách tương tự như việc mở rộng đư�?ng Hoàng Văn Thái nêu trên. Nhà nước cũng có thể yêu
cầu dành ra một phần diện tích đất trong những khu vực đô thị hóa trên để xây dựng các công
trình xã hội như đã áp dụng ở các khu quy hoạch chính thức. Những quá trình tự phát như
trên với sự hỗ trợ của nhà nước sẽ tạo đi�?u kiện tăng cung nhà ở phù hợp với các nhóm thu
nhập thấp nhất

Hình 3.5. Tính toán phân bố giá nhà ở theo m2 ở �?à Nẵng

                                                 Khu vực đi�?u tra Hình 4 & 5
                                                 KBBTT cũ và mới
                                                 Giá nhà cao > 20 tr/m2
                                                 Giá nhà trung bình 10-20 tr/m2
                                                 Giá nhà thấp < 10 tr/m2




                                     Khu vực 4
                                     Khu TT mới



                                                                                Khu TT cũ


                                                     2km

                                 Khu vực 5          4km


                                                  8km
             N
                                                     10km
        W         E

             S
Nguồn: khảo sát giá đất, USBV, ALMEC, GHK,
       thực hiện bằng chú giải địa hình
Nguồn: Minh h�?a hình ảnh Google Earth 2009
       Số liệu Tổng đi�?u tra dân số 2009         14km
       5              0               5                 10                 15               20 Kilometers




Hà Nội
Hà Nội trong 10 năm qua đã hấp thụ một số lượng lớn ngư�?i nhập cư; tốc độ tăng bình quân
dân số đô thị trong giai đoạn 2000-2010 lên tới 3,35% một năm. Có thể nói đi�?u này cũng cho
thấy sự phong phú trong các phương án cung ứng nhà ở. Bertaud (2011a) đã xác định 4 phương
thức cung ứng nhà ở ở Hà Nội như sau.

1.     Những dự án đầu tư xây dựng chính thức trên phần đất trống của các nhà đầu tư tư nhân
       hay bán tư nhân giữa những mạng lưới đư�?ng chính theo quy hoạch của nhà nước (Khu
       đô thị mới);
2.     Khu nhà ở phân lô theo quy hoạch d�?c theo các đư�?ng chính của cá nhân hay nhà đầu tư nh�?;
3.     Nhà tư nhân truy�?n thống xây trên phần đất nông nghiệp cũ bởi nông dân hay nhà thầu nh�?;



                                                                                            �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                        Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                              119
    4.   Nhà tư nhân truy�?n thống cải tạo lại ở những khu dân cư hiện tại, hoặc ở làng xóm trước đây;


    Hình 3.6. Ví dụ v�? mô hình “nhà ống�? ở Hà Nội
                                                    Diện tích nhà phố truy�?n thống (3) và (4)
                                                    chiếm tới hơn 64% tổng diện tích xây dựng
                                                    của 12 quận nội thành Hà Nội. Có thể nói
                                                    nguồn bổ sung nhà ở lớn nhất mỗi năm là
                                                    từ các loại hình (3) và (4), đại diện cho phân
                                                    khúc cấp thấp của thị trư�?ng (tương ứng với
                                                    đư�?ng biểu diễn thu nhập của Hà Nội như đã
                                                    nêu trên). Ngoài ra, một diện tích sử dụng lớn
                                                    cũng được tạo ra mỗi năm nh�? tăng diện tích
                                                    nhà phố theo chi�?u đứng (Nhà ống), thư�?ng
                                                    xây 2-3 tầng nhưng cũng được cơi nới thêm
                                                    lên 6 hay thậm chí 7 tầng ở những khu vực
                                                    đông đúc (xem Hình 3.6). Do giá đất ở những
                                                    khu vực có mức cầu diện tích sử dụng cao tăng
                                                    nên chủ nhân của các tòa nhà thư�?ng cơi nới
                                                    thêm tầng. �?ây là một quá trình quan tr�?ng
                                                    làm tăng cung ứng diện tích sử dụng, từ đó
                                                    giảm khả năng tiếp cận và giá cả ở những khu
                                                    vực đất có giá trị. Ngoài ra, hình thức mở rộng
                                                    theo chi�?u d�?c này còn làm giảm nhu cầu mở
    rộng thành phố ra các khu đất nông nghiệp ở ngoại thành. Mặc dù có những ưu điểm như trên,
    loại hình nhà ở này cũng cần phải có sự quản lý chặt chẽ để bảo đảm chất lượng của việc phát
    triển loại hình này.
    �?i�?u quan tr�?ng cần lưu ý là diện tích các lô đất ở Hà Nội (cũng như ở nhi�?u thành phố khác ở
    Việt Nam) thư�?ng khá nh�? (40 m2 – 180 m2), cũng có ý tưởng cho việc phát triển các khu nhà
    lớn tuy nhiên rất khó thực hiện và rất tốn kém để có thể mua được đất để xây dựng công trình
    lớn và cao tầng. Giá đất cho khu đất lớn sẽ bao gồm với tổng giá thu mua các lô đất nh�?, cộng
    với chi phí giao dịch liên quan đến việc hợp nhất những lô đất nh�? này, cộng với mức giá tăng
    do rất ít những khu vực mà có thể gom các miếng đất nh�? thành khu đất lớn. Thông qua đánh
    giá nhu cầu cho các lô có diện tích lớn, nhà nước có thể tạo đi�?u kiện thúc đẩy quá trình trên,
    nhưng đây là một vấn đ�? còn phải nghiên cứu thêm.




           GI�?                     VIỆT NAM
120 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.7. Mật độ dân cư ở các khu vực xây dựng tương ứng ở Hà Nội




                  Tháng 10/ 2002      0                        1km       Tháng 11/2008

Hà Nội cũng đã thành công trong việc tăng khả năng tiếp cận nhà ở nh�? chủ trương thực tế
của nhà nước. Nhà nước đã thể chế hóa việc tăng mật độ ở những khu vực nông thôn ngoại thị
trước đây như đã trình bày ở phần (3) và (4) ở phần trên, đồng th�?i tích cực khuyến khích sự
phát triển của các mạng lưới đư�?ng chính hiện đại ở khu vực ngoại vi, trong khi tránh triệt để
việc phá dỡ các khu nhà ở cũ, trừ khi phải mở rộng đư�?ng. Mạng lưới cơ sở hạ tầng mới này tạo
thêm đất để đầu tư, xây dựng theo quy hoạch nhưng cũng cho phép tăng tiếp cận và mật độ ở
những khu dân cư nông thôn cũ, cũng như hòa nhập những khu vực này vào n�?n kinh tế đô thị.
Hình 3.7 cho biết xu hướng trên thực tế: các khu dân cư thu nhập thấp có từ trước năm 2002
không bị phá b�? ngay cả khi bổ sung thêm một khu vực thu nhập cao rộng lớn năm 2008, trừ
một số ít nhà phải di d�?i để lấy đất mở rộng các trục đư�?ng chính. Nh�? cách làm này mà đã bảo
đảm sự cân đối giữa hai mục tiêu quan tr�?ng là: tạo đi�?u kiện cho thị trư�?ng nhà đất hoạt động
thuận lợi, từ đó cho phép thành phố mở rộng cả v�? chi�?u ngang và chi�?u đứng, đồng th�?i cũng
bảo đảm nguồn cung nhà ở có giá phù hợp và vị trí thuận tiện cho nhóm dân cư thu nhập thấp.
Trong khi một số nghiên cứu cho thấy rằng các nhà đầu tư nhà đất chính thống đang tập trung
vào mảng thị trư�?ng thu nhập cao và trung bình chứ không phải nhà ở thu nhập thấp, nhưng
vẫn có những dấu hiệu cho thấy xu thế này đang thay đổi. Chẳng hạn, Hình 3.8 cho thấy ở
Hà Nội, những con số có chi�?u hướng giảm trong những năm đầu 2000 đã tăng mạnh hoạt
động xây dựng nhà ở thu nhập thấp bởi các đầu tư chính thống. (Lưu ý các điểm số liệu biểu thị
số lượng đơn nguyên nhà thu nhập thấp được xây dựng ở Hà Nội trong từng năm). Tuy nhiên,
các con số trên chỉ cho biết v�? tình hình xây dựng nhà ở chi phí thấp ở khu vực chính thống,
trong khi phần lớn nhà ở thu nhập thấp lại không được xây dựng theo cách này.



                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                   Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                         121
    Hình 3.8. Số lượng đơn nguyên nhà xây dựng mỗi năm ở Hà Nội
                                               6000
                                                                                          5,524
         Số đơn nguyên khánh thành mỗi năm




                                               5000

                                               4000

                                               3000
                                                                                                               2,359   Hạng sang
                                               2000
                                                                                                                       Cao cấp
                                                           1,280
                                               1000                                                                    Trung bình
                                                                    650        516                 438
                                                  0                                                                    Thấp cấp
                                                      04



                                                               05



                                                                          06



                                                                                     07



                                                                                              08



                                                                                                          09
                                                      20



                                                             20



                                                                          20



                                                                                 20



                                                                                            20



                                                                                                       20
                                                                                                      m
                                                                                                   nă
                                                                                                   1
                                                                                                  g1
                                                                                                án
                                                                                              th




    Nguồn: �?ánh giá ngư�?i nghèo đô thị ở Hà Nội và TPHCM, UNDP-Chi Cục thống kê Hà Nội và TPHCM, 9/2009




    TP Hồ Chí Minh
    �?ánh giá sơ bộ v�? hình thức phân loại nhà ở ở TPHCM cũng cho thấy nguồn cung đa dạng
    gồm 5 loại chính. Cũng như Hà Nội, việc sát nhập các khu nông thôn cũ vào diện tích đô thị
    đã tạo ra một tỉ lệ lớn nhà thu nhập thấp, gồm:

    1.                                       Nhà tạm
    2.                                       Nhà phố cũ đư�?ng ô-tô không vào được (nằm ở những khu vực chưa quy hoạch, hay các
                                             thôn, làng cũ đã sát nhập vào thành phố)
    3.                                       Nhà xây mới nằm trên các con phố chính hay khu vực mới quy hoạch có đư�?ng ô-tô
    4.                                       Chung cư
    5.                                       Biệt thự xây trên đất lô của tư nhân.
    Ở TPHCM, có thể thấy cũng như ở phần lớn các thành phố khác, những nhóm có thu nhập
    thấp nhất thư�?ng sinh sống ở những khu phố cũ, trong trư�?ng hợp TPHCM là các khu nhà
    3-4 tầng cũ, thư�?ng có diện tích 3m x 18m hay 5m x 18m, có mặt đư�?ng rộng 1-3 mét. Số lượng
    các đơn nguyên nhà loại này chỉ tăng theo chi�?u d�?c hay do chia nh�? diện tích sử dụng đã có.
    Mỗi năm, một số đơn nguyên nhà loại này sẽ mất đi do mở rộng phố xá. Hầu hết những khu
    vực phổ biến loại nhà này đ�?u có vị trí thuận lợi cho phép tiếp cận tốt với thị trư�?ng việc làm.




           GI�?                     VIỆT NAM
122 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Do vậy, một bộ phận lớn các khu vực nhà ở cũ ở TPHCM là nguồn cung nhà ở với chi phí phù
hợp cho một phần lớn dân số thu nhập thấp và trung bình. Cải thiện đi�?u kiện sống ở những
khu dân cư cũ này có lẽ là cách hiệu quả nhất để cung cấp nhà ở có địa điểm thuận tiện cho
ngư�?i nhập cư nghèo.
Những hộ gia đình có thu nhập cao thư�?ng chuyển đến sống ở những nhà ở có diện tích rộng
hơn, địa điểm đẹp hơn, vì thế b�? lại những ngôi nhà cũ và những nhà ở có đi�?u kiện kém hơn,
từ đó tạo đi�?u kiện cho các hộ nghèo chuyển đến. �?ây là một trong những lý do cho thấy phải
giám sát nguồn cung và giá nhà ở cho toàn bộ thị trư�?ng, chứ không chỉ một số phân khúc nhất
định. Thiếu cung ứng nhà ở cho các nhómthu nhập cao và trung bình sẽ tác động xấu đến thị
trư�?ng nhà ở cho ngư�?i nghèo.

3.2.3. Vì sao ở Việt Nam không có tình trạng nhà ổ chuột tràn lan?
Là một nước thu nhập thấp và đang trong quá trình đô thị hóa nhanh, vì sao Việt Nam có ít
nhà ổ chuột như vậy? Việt Nam có chính sách cho phép, chấp nhận và nhi�?u khi là chủ động
đối với hoạt động xây dựng nhà ở tự phát, chi phí thấp. Chính sách này, cùng với sự năng động
của các hoạt động xây dựng, cho thuê nhà ở quy mô nh�? đã cho kết quả là tỉ lệ nhà ổ chuột rất
thấp ở các đô thị Việt Nam. �?ây là một đặc điểm rất khác biệt nếu so sánh với những thành
phố ở những nước thậm chí có thu nhập thành thị cao hơn (như Ấn �?ộ, Philipin, Inđônêxia,
Braxin, v.v). �?ặc biệt, những yếu tố sau đây cũng chứng t�? cách làm này đã rất thành công.

1)   Cho phép phân lô diện tích nh�?, nh�? đó ngư�?i dân có đi�?u kiện cân nhắc giữa vị trí và
     diện tích sử dụng (trong nhi�?u trư�?ng hợp, diện tích sử dụng chỉ 25 m2);
2)   Có chính sách cho phép tăng diện tích sàn, từ đó tăng cung diện tích sử dụng mà không
     cần tăng diện tích đất;
3)   Sát nhập và tăng mật độ các làng ven đô vào khu vực đô thị;
4)   �?ầu tư vào hệ thống cơ sở hạ tầng chính tiếp cận các khu nông thôn đang đô thị hóa (sau
     đó cộng đồng dân cư tiếp tục đầu tư nâng cấp dần đi�?u kiện hạ tầng trong làng);
5)   Sự năng động của các đơn vị xây dựng hay nhà thầu nh�?, tự doanh hiệu quả, chi phí hoạt
     động thấp.
Ngoài ra, những yếu tố lịch sử từ cơ chế xã hội chủ nghĩa hướng đến ngư�?i dân và chế độ bao
cấp v�? nhà ở trước đây, cũng như chủ trương cải tạo từng bước như hiện nay (xem Hộp 3.1),
cũng góp phần đem lại kết quả này. Chính tập quán của ngư�?i Việt chấp nhận việc chung sống
nhi�?u thế hệ ở cả nông thôn và thành thị cũng góp phần cải thiện phần nào đi�?u kiện nhà ở cho
các đối tượng thu nhập thấp nhi�?u hơn so với những nước có đi�?u kiện tương đồng. Tuy những
mô hình này cho đến nay đã phát huy hiệu quả nhưng tỉ lệ và quy mô đô thị hóa của các thành
phố ở Việt Nam trong vòng 20 năm nữa đòi h�?i phải có một chiến lược nhà ở thu nhập thấp
cụ thể để tránh sự hình thành của những khu ổ chuột v�? sau này. Tăng thu nhập đô thị cũng sẽ




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                     123
    dẫn đến tăng cầu v�? diện tích sử dụng trên đầu ngư�?i. Mô hình đã và đang áp dụng ở Việt Nam
    có thể được tăng cư�?ng hiệu quả bằng những biện pháp sau:

    1)   Chính thức lồng ghép chiến lược nhà ở thu nhập thấp vào quá trình quy hoạch đô thị,
         đồng th�?i cụ thể hóa trong các chiến lược chính thức, quy hoạch tổng thể cũng như các
         chiến lược quản lý đất đai.
    2)   Mở rộng mô hình hiện nay v�? chi�?u sâu thông qua sự phát triển, tăng trưởng nguồn vốn
         nhà ở trên toàn bộ các phân khúc thị trư�?ng;
    3)   Chú tr�?ng vào đối tượng ngư�?i nghèo thành thị thông qua các cơ chế bao cấp phía cầu
         hướng đến những phân khúc thị trư�?ng yếu nhất dựa trên đặc điểm v�? cầu nhà ở của từng
         thành phố;
    4)   �?ất đai là yếu tố đầu vào thiết yếu trong cung ứng nhà ở, vì vậy, chính sách nhà ở của Việt
         Nam phải có những cơ chế, hướng dẫn cụ thể để thị trư�?ng đất đai vận hành một cách
         hiệu quả và rộng khắp hơn.


      Hộp 3.1. Nâng cấp đô thị ở TPHCM
      Một trong những cách hiệu quả nhất để cải thiện đi�?u kiện nhà ở cho ngư�?i nghèo và tầng lớp thu nhập trung
      bình thành thị là nâng cấp cơ sở hạ tầng của những khu dân cư hiện hữu, đặc biệt là những khu vực phố cũ
      không có đư�?ng ô-tô vào. Thư�?ng ở các thành phố, nhất là ở TPHCM và Hà Nội, những khu dân cư cũ chính
      là những nơi có nhi�?u đơn nguyên nhà ở phù hợp nhất cho các đối tượng có thu nhập thấp nhất, vì vừa có vị
      trí thuận tiện vừa do những đối tượng thu nhập cao d�?i đi để lại, một phần do thiếu thốn đi�?u kiện cơ sở hạ
      tầng, nhất là v�? đư�?ng xá.




                        Cải tạo đư�?ng ở những khu vực thu nhập thấp TPHCM
      Ở TPHCM, Dự án Nâng cấp �?ô thị Việt Nam do Ngân hàng Thế giới tài trợ đã và đang góp phần cải thiện
      đi�?u kiện sống cho nhi�?u khu vực lớn ở phía Tây thành phố. Giai đoạn đầu của dự án đã tiếp cận trên 22.800




           GI�?                     VIỆT NAM
124 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
  đối tượng hộ gia đình. Dự án bao gồm cải tạo hệ cơ sở hạ tầng chính của lưu vực Tân Hoa-Lò Gốm và đã cải
  tạo được cơ sở hạ tầng khu dân cư bao gồm công trình thoát nước, cấp nước, mở rộng và cải tạo ngõ phố, lắp
  đặt các h�?ng cứu hoả mới, cung cấp tín dụng nh�? cải tạo nhà ở cho hộ gia đình, đồng th�?i hỗ trợ chứng nhận
  quy�?n sử dụng đất.

  Một trong những lợi ích của việc nâng cấp là đem lại lợi ích trực tiếp cho chủ sở hữu của những nhà ở hiện
  hữu, đồng th�?i cũng kích cầu cho thuê, vì nhi�?u chủ sở hữu nhà ở những khu vực được cải tạo thư�?ng sử dụng
  nhà để cho thuê. Mặt trái của việc đầu tư dài hạn hình thức nâng cấp này là rất ít ngư�?i có thu nhập cao tới
  sinh sống; trước hết do chương trình có quy mô lớn, và thứ hai là đặc điểm thiếu đư�?ng ô-tô tiếp cận nhà do
  đó nhi�?u khả năng sẽ tiếp tục duy trì tỷ lệ lớn phân phúc nhà cấp thấp trên thị trư�?ng nhà ở.




            Khu vực đang cải tạo                                 Khu vực sau cải tạo



3.2.4. Những bước tiếp theo trong lộ trình nhà ở ở Việt Nam
Theo số liệu của Bộ Xây dựng (BXD), trong 10 năm qua, số lượng nhà ở ở Việt nam đã tăng
từ 16,6 triệu năm 1999 lên 22,2 triệu năm 2009. Tổng diện tích sử dụng trên đầu ngư�?i đạt
19,2 m2 vào năm 2009 (trong khi năm 1999 là 10,23 m2). Số liệu chi tiết được trình bày trong
Bảng 3.1.

Bảng 3.1. Sự phát triển diện tích nhà ở ở Việt Nam
 Chỉ số (m2)             1999                                               2009
                         Tổng số           �?ô thị          Nông thôn Tổng số                   �?ô thị          Nông thôn
 Tổng số nhà ở           16.661.366        4.026.015       12.635.351       22.198.922         6.761.476       15.437.446

 Tổng diện tích sử dụng 709.032.271 251.688.647 457.343.624 1.415.261.686 476.309.937 938.951.748

 DT trên đầu ngư�?i 10,23                                                    19,2

Nguồn: �?ánh giá chung tình hình phát triển nhà ở giai đoạn 1999-2009, BXD thực hiện cho UNHABITAT, Bản dự thảo, 11/2010.




                                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                           Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                            125
    Tính đến nay, các con số ước tính của nhà nước v�? cầu nhà ở thư�?ng dựa trên đơn vị mét vuông
    mà chưa tính toán đầy đủ các phân khúc thị trư�?ng, số liệu v�? cầu hay thông tin phân loại, kích
    thước và mức giá của các đơn nguyên và đất đai. �?ã có một số bằng chứng cho thấy cung nhà ở
    trên toàn quốc nhi�?u khi không khớp với cầu. Trong khi ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, cung
    rõ ràng đang thiếu hụt thì theo BXD, ở những nơi khác như Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh,
    Bình Dư�?ng và �?ồng Nai, cung lại đang dư thừa.1
    Có lẽ phần lớn nhu cầu v�? nhà ở ở Việt Nam, nhất là nhu cầu của các đối tượng thu nhập thấp, sẽ
    được đáp ứng thông qua: 1) những nhà thầu nh�? xây nhà theo kiểu truy�?n thống trên đất sẵn có
    trong nội đô hay khu vực lân cận, 2) do nhà nước có chủ trương tăng mật độ bằng cách mở mang
    các mạng lưới đư�?ng xá để sát nhập một số khu vực nông thôn trước đây vào địa giới thành phố,
    và 3) tư nhân tự cải tạo và bảo trì các khu nhà hiện có (kể cả tăng diện tích sử dụng bằng cách
    cơi nới theo chi�?u đứng), cũng như do nhà nước tiến hành cải tạo cơ sở hạ tầng và dịch vụ. Nhìn
    chung, các đô thị ở Việt Nam đã duy trì được nguồn cung đa dạng nhà ở để đáp ứng nhu cầu của
    nhi�?u mảng thị trư�?ng. Biện pháp này tuy có kết quả khi quá trình đô thị hóa liên tục tăng v�?
    quy mô và thay đổi v�? chất – theo đà tăng thu nhập, nhưng những mô hình hiện nay cũng cần
    được tăng cư�?ng hiệu quả và đi�?u chỉnh một cách cụ thể. �?ã có một số dấu hiệu cho thấy các đô
    thị đang chuyển mình theo hướng hình thành các khu ‘đô thị mới’, cũng như những nỗ lực tạo
    thương hiệu ‘hiện đại’ có thể sẽ khiến tr�?ng tâm chính sách sang hướng phát triển theo hướng
    cao cấp để tạo điểm nhấn. Mô hình này có những chi phí, lợi ích riêng và những vấn đ�?, nguy cơ
    liên quan sẽ được trình bày chi tiết trong phần bàn v�? quy hoạch đô thị.
    Một trong những đ�? xuất đưa ra trong Báo cáo �?ánh giá �?ô thị hóa là cần phải tiến hành phân
    tích sâu hơn v�? vấn đ�? nhà ở, trên nhi�?u loại hình đô thị, để từ đó biết được phải đi�?u chỉnh các
    chất lượng hiện hành ra sao để đáp ứng được quy mô và bản chất của những sự chuyển biến dự
    kiến trong giai đoạn đô thị hóa sắp tới. Những bước tiếp theo cần thực hiện để củng cố các cơ
    chế nhà ở ở Việt Nam là: 1) xây dựng và giám sát một cách hệ thống mô hình nhu cầu và giá nhà
    ở đô thị, 2) theo dõi các phân khúc nguồn cung khác nhau đáp ứng các phân khúc nhu cầu của
    thành phố (sở hữu và cho thuê), và 3) thực hiện phân tích v�? ảnh hưởng của các biến số phía cầu
    (mức tiếp cận nguồn tài chính nhà ở) và các biến số phía cung (mức tiếp cận đất đai, quy định,
    v.v.) tác động đến từng phân khúc thị trư�?ng ở từng đô thị.
    �?i�?u quan tr�?ng là phải hiểu được sự liên quan của từng biến số thay đổi như thế nào với các
    phân khúc thị trư�?ng và các đô thị. �?ối với những hộ gia đình thu nhập thấp, mức tiếp cận
    nguồn tài chính có thể là một vấn đ�? tr�?ng yếu, trong khi đây lại không phải yếu tố quyết
    định đối với các hộ giàu. Khả năng tiếp cận đất đai và mức giá đất cao có thể là những vấn đ�?
    quan tr�?ng đối với Hà Nội và TPHCM, nhưng lại không quan tr�?ng đối với một loạt những
    thành phố quy mô trung bình. Hơn nữa, những biến số này có liên hệ gì với nhau cũng cần
    được xem xét để định hướng chính sách, hỗ trợ v�? nhà ở cho có hiệu quả hơn. Chẳng hạn,

    1
         �?ánh giá chung tình hình phát triển nhà ở giai đoạn 1999-2009, BXD thực hiện cho của UNHABITAT, dự thảo 11/2010.




           GI�?                     VIỆT NAM
126 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
việc cấp quy�?n sử dụng đất có thể tạo đi�?u kiện cho các hộ nghèo được tiếp cận nguồn tài
chính thông qua thế chấp.
Nếu dữ liệu sử dụng trong phân tích này có tham chiếu v�? địa lý (thông qua hệ thống GIS) thì
sẽ cho phép phân tích không gian v�? phân khúc thị trư�?ng nhà ở một cách thuận lợi hơn, từ đó
có thể lồng ghép hiệu quả hơn các chính sách v�? nhà ở với các chủ trương v�? giao thông, cơ sở hạ
tầng, quy hoạch đô thị. Tuy nhiên, để làm được việc đó thì các cấp chính quy�?n địa phương phải
có cơ chế quản lý dữ liệu hiệu quả hơn, có năng lực cao hơn và nhi�?u kinh nghiệm hơn v�? những
phương pháp và phân tích chủ đạo cần thiết để định hướng cho các giải pháp quy hoạch đô thị.


3.3. Hình thái đô thị và sự lưu thông
3.3.1. Nhận định chung
Phần này sẽ xem xét hình thái đô thị và tình hình lưu thông, thông qua ba nghiên cứu điểm ở
Hà Nội, �?à Nẵng và TP Hồ Chí Minh trong Báo cáo �?ánh giá �?ô thị hóa ở Việt Nam2. Quan
điểm chung trình bày trong phần này, nhất là khi dẫn chiếu đến các nghiên cứu điểm v�? Hà
Nội và TPHCM, là mật độ dân số cao kèm theo tỉ lệ diện tích giao thông thấp ở các thành phố
cho thấy chủ trương cho phép lưu hành đại trà xe ô-tô cá nhân làm phương tiện giao thông chủ
yếu ở đô thị không phải là một mô hình b�?n vững. �?à Nẵng hiện nay có nhi�?u diện tích đư�?ng
xá so với mật độ dân cư tương đối cao hơn Hà Nội và TPHCM, nh�? đó có thể tận dụng cơ hội
này để nâng cao chất lượng quy hoạch giao thông công cộng, đặc biệt khi thành phố đang ngày
càng phát triển. Kết luận v�? chính sách được đưa ra từ phân tích này là phải hạn chế sử dụng xe
hơi ở các đô thị của Việt Nam, có thể bằng cách quy định lệ phí sử dụng diện tích mặt đư�?ng
của các xe tham gia lưu thông, thông qua các loại phí ùn tắc giao thông và/hoặc tăng phí đỗ,
gửi xe. Xe máy, mặt khác lại sử dụng diện tích đư�?ng xá hiệu quả hơn nhi�?u, và cùng với các hệ
thống giao thông được quy hoạch hợp lý, sẽ có thể đem lại một giải pháp lưu thông phù hợp
cho các đô thị lớn của Việt Nam. Tuy xe máy chiếm ít diện tích hơn nhưng vẫn phải kiểm soát
mức sử dụng để góp phần quản lý giao thông và chỗ đỗ xe. Hiện nay, các đô thị của Việt Nam
có tốc độ lưu thông khá tốt. Theo một số khảo sát, nghiên cứu chi tiết của ALMEC, th�?i gian
lưu thông trung bình ở các đô thị của Việt Nam đặc biệt ngắn: 18 phút ở Hà Nội, 15 phút ở �?à
Nẵng và 20 phút ở TP Hồ Chí Minh,3 tuy số liệu v�? th�?i gian đi lại trên có thể đã tăng kể từ khi
thực hiện các khảo sát, do tốc độ phát triển đô thị nhanh và lượng xe máy, ô-tô cá nhân đã tăng.
Một lý do khiến th�?i gian đi lại ngắn như vậy là sự phổ biến của xe máy trong vai trò phương tiện
giao thông cá nhân chủ yếu ở đô thị Việt Nam. Số lượng xe máy đã tăng nhanh trong vòng 10 năm
qua và theo như các nghiên cứu điểm ở Hà Nội và �?à Nẵng dưới đây cho biết, xe máy hiện chiếm
tới 80% tổng phương tiện tham gia giao thông ở các đô thị lớn của Việt Nam. Tuy nhiên, mức độ
2
     Các nghiên cứu của Bertaud 2011a, 2011b, and 2011c.
3
     Những số liệu này được trích dẫn từ các khảo sát hộ gia đình của ALMEC, năm 2008 ở �?à Nẵng , 2004 ở Hà Nội và 2002
     ở TP Hồ Chí Minh.




                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                       Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                      127
    lưu thông trên chỉ có thể đạt được khi chưa có các phương tiện vận tải lớn công cộng phù hợp, là
    vì hiện nay mức sử dụng xe hơi cá nhân ở những đô thị này còn thấp. Một lý do khác của th�?i gian
    lưu thông ngắn là đặc trưng sử dụng đất hỗn hợp ở những khu dân cư của đô thị Việt Nam, khiến
    rút ngắn khoảng cách giữa những địa điểm mà từng cá nhân cần đi lại hàng ngày. �?ồng th�?i, sự
    phổ biến của loại hình nhà ở-cửa hàng, trong đó ngư�?i dân sinh sống ở phía trên (hay đằng sau)
    diện tích mặt ti�?n làm cửa hàng buôn bán, cũng góp phần làm giảm th�?i gian đi lại trung bình.
    Tuy nhiên, số lượng xe hơi sẽ tăng nhanh trong những năm tới. Nguyên nhân chính là thu nhập
    đầu ngư�?i tăng như đã thấy ở phần lớn các quốc gia khác. Một nguyên nhân nữa cũng có thể là
    mức độ nghiêm tr�?ng (tử vong) của tai nạn giao thông tăng, một phần do việc sử dụng chung
    phần đư�?ng cho phương tiện 2 bánh và 4 bánh lưu thông ở các đô thị của Việt Nam. Như trình
    bày trong Hình 3.11, tai nạn giao thông đang giảm v�? số lượng, nhưng số ca tử vong lại tăng.

    Hình 3.9. Số lượng đăng ký phương tiện đi lại ở Việt Nam, 1997-2009
                                35,000,000
                                                                                                                 Xe ô-tô
                                30,000,000                                                                       Xe máy
                                                                                                                 Tổng số
     Số phương tiện đăng ký




                                25,000,000

                                20,000,000

                                15,000,000

                                10,000,000

                                 5,000,000

                                        0
                                             1997


                                                       1998


                                                                 1999


                                                                              2000


                                                                                      2001


                                                                                               2002


                                                                                                        2003


                                                                                                                 2004


                                                                                                                            2005


                                                                                                                                        2006


                                                                                                                                               Luật mũ bảo
                                                                                                                                                     hiểm

                                                                                                                                                             2008


                                                                                                                                                                    2009




                                                                                                      Năm

    Nguồn: Bộ Giao thông Vận tải, Hà Nội, Việt Nam


    Hình 3.10. Thu nhập tăng dẫn tới số lượng phương tiện đi lại cá nhân tăng
                                Sở hữu phương tiện/1000 dân
                          900

                          800
                                                                                                                                   Mỹ
                          700
                                                                                                                        �?
                          600                                                                                  Úc
                                                                                      Niu Zilân                            Canada
                                                                                                                        Nhật Bản Thụy Sĩ
                          500                                                                          Pháp
                                                                                 Tây Ban Nha                            Bỉ
                                                                                                  Thụy �?iển         �?ức      Hà Lan
                          400
                                                                        Séc                                Anh                     �?an Mạch
                                                                                         Bồ �?ào Nha
                          300
                                                                                      Hy Lạp
                                                    Ba Lan
                                                                    Hungary
                          200
                                                      Malaysia     �?c hen ti na
                                       Nga
                                                            Hàn QuốcẢ rập Xê út
                          100        Peru             Mêxicô Nam Phi
                                                    Braxin
                                  Ấn �?ộ        Thổ Nhĩ Kỳ
                              0            Philippin
                                   Trung Quốc
                                0          5000            10000         15000                            20000                25000                 30000          35000
                                                                                     GDP đầu ngư�?i (USD)




           GI�?                     VIỆT NAM
128 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Các đô thị lớn của Việt Nam chưa có đủ cơ sở hạ tầng đô thị để đáp ứng nhu cầu lưu thông đại
trà xe hơi cá nhân làm phương tiện giao thông đô thị. Theo phân tích đã trình bày trong phần
này thì mật độ dân số hiện nay khá cao, trong khi diện tích đư�?ng xá tương đối nh�? hẹp. Một
chiếc xe máy đỗ trên đư�?ng chiếm 1,8 m2 nhưng một chiếc xe hơi chiếm nhi�?u gấp 8 lần diện
tích đó (14 m2). Một xe hơi đang di chuyển chiếm 40-65 m2, cao hơn khoảng 4 lần so với một
chiếc xe máy đang lưu thông. Những khác biệt v�? nhu cầu sử dụng diện tích đư�?ng trên được
minh h�?a rõ nét trong Hình 3.12.
Hình 3.11. Số lượng và mức độ nghiêm tr�?ng của tai nạn giao thông ở Việt Nam,
1999-2009
    35000

    30000

    25000

    20000

    15000

    10000

      5000

           0
               1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
    Road
    Crashes 8165 11678 13118 15376 19075 19159 19975 20733 22468 25040 27134 19852 16911 14141 14161 13985 12163 10805
    Fatalities 2755 4350 4533 5430 5581 5680 6067 6670 7500 10477 12800 11319 11739 11184 12373 12800 11318 10168
    Injuries   9040 12590 13056 16920 21556 21905 22723 23911 25400 29188 30999 20400 15142 11760 11097 10266 7885 6989


Nguồn: Tham luận của Lê Minh Châu (2010): “Chiến lược An toàn giao thông đư�?ng bộ quốc gia 2010 và tầm nhìn đến 2030�?, Bộ Giao thông
Vận tải, Việt Nam, 9/2010, Băng Cốc.


Một phương án cho đô thị Việt Nam là đầu tư xây dựng và khuyến khích sử dụng các hệ thống
giao thông công cộng khối lượng lớn, như các tuyến Xe buýt nhanh (XBN), hiện đang được
coi như là một phần không tách r�?i của hệ thông giao thông đa phương tiện. Một số đô thị của
Việt Nam cũng đang có dự định xây dựng những hệ thống như trên. Nhưng từ nay cho đến
khi có được những hệ thống đó, có lẽ đô thị Việt Nam sẽ vẫn tiếp tục phát triển theo hướng đa
trung tâm do sự phổ biến của xe máy.
Các đô thị đa trung tâm cũng có thể sử dụng giao thông công cộng nhưng thư�?ng đòi h�?i hệ
thống phải được quy hoạch theo kiểu bàn c�? chứ không theo cấu trúc nan quạt hướng tâm
(xem phần so sánh v�? thành phố đa trung tâm Xơ-un và đơn trung tâm Singapo). Trong các hệ
thống này không loại trừ XBN hay tàu điện ngầm nhưng yêu cầu phải có các tuyến gom trung
chuyển hoặc các tuyến vận tải lớn dạng bàn c�? với tổng chi�?u dài lớn hơn các tuyến đơn hướng
tâm. Hiện nay, Hà Nội vẫn chưa có quy hoạch v�? một cấu trúc giao thông đa trung tâm như
vậy (như trình bày trong phần v�? cấu trúc đô thị và tình hình lưu thông của Hà Nội dưới đây).




                                                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                     Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                   129
    Những nội dung này sẽ được minh h�?a thêm bằng các nghiên cứu điểm v�? một số thành phố ở
    phần sau.
    Hình 3.12. Diện tích đư�?ng sử dụng cho 50 ngư�?i đi xe hơi (trái), xe máy (giữa) và
    xe buýt (phải)




    Nguồn: Sở Quy hoạch TP Muenster GTZ (2005).


    3.3.2. Môi trư�?ng xây dựng và tình hình lưu thông của Hà Nội4
    Phần này khảo sát mối liên hệ và tác động qua lại giữa cấu trúc đô thị, giao thông và tình hình
    lưu thông của Hà Nội, thành phố thủ đô của Việt Nam. Kết quả chung là mật độ dân số cao và
    mạng lưới đư�?ng xá thưa thớt của Hà Nội hoàn toàn không phù hợp để sử dụng xe hơi cá nhân
    làm phương tiện giao thông chính. Một trong những khó khăn chính của thành phố hiện nay
    là nạn ùn tắc giao thông và khả năng di chuyển hạn chế.
    Hà Nội là một thành phố có mật độ cao và cấu trúc đô thị đang trong giai đoạn biến đổi. �?ể
    tính toán chính xác hơn mức độ tập trung, ta cần xem xét những yếu tố khác ngoài mật độ dân
    số thông thư�?ng được tính bằng cách chia tổng dân số của thành phố cho tổng diện tích đất
    đai. Cần tính toán một con số thống kê có ý nghĩa hơn bằng cách trừ đi diện tích mặt nước và
    diện tích đất chưa khai thác ra kh�?i tổng diện tích để có diện tích thực. Mật độ dân số thực tế
    sau đó được tính bằng cách lấy dân số chia cho diện tích thực. Kết quả tính toán này (như trình
    bày trong Hình 3.13) sẽ cho biết mật độ dân số thực của Hà Nội là 188 ngư�?i/ha năm 2009

    4
          Nội dung phần này trích dẫn từ Bertaud, 2011a.




           GI�?                     VIỆT NAM
130 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
(tức là cao hơn 50% so với cách tính đơn thuần bằng cách lấy số dân 2,3 triệu ngư�?i chia cho
diện tích đô thị là 186 km2).

Hình 3.13. Bản đồ mật độ xây dựng của Hà Nội, 2009
                                                                                 �?ư�?ng đồ thị biểu diễn mật độ của
                                                                                 Hà Nội hiện nay đã bằng phẳng
                                                                                 hơn nhi�?u thành phố lớn ở Châu
                                                                                 �? khác. Với trung tâm đô thị mới
                                                                                 đang hình thành ở phía Tây Nam,
                                                                                 thành phố sẽ ngày càng mang tính
                                                                                 chất đa trung tâm hơn. Nhìn vào
                                                                                 Hình 3.14, ta có thể thấy rõ rằng
                                                                                 Hà Nội có đư�?ng đồ thị v�? mật độ
                                                                                 bằng phẳng hơn so với Bắc Kinh,
                                                                                 Ja-cac-ta, Băng Cốc và Bácxêlôna.
                                                                                 �?ư�?ng đồ thị bằng phẳng hơn cho
                                                                                 thấy Hà Nội có khu trung tâm
                                                                                 (KTT) ít tập trung hơn những
                                                                                 thành phố khác. Dần dần, khi
 CHÚ TH�?CH
 Mật độ xây dựng                                                                 khu trung tâm đông đúc mới được
 trên ha ở Hà Nội
                                                                                 xây dựng ở phía tây nam Hà Nội,
        96, – 150
        150,1 – 225                                                              đư�?ng đồ thị mật độ sẽ còn càng
                        Khu BBTT hiện tại
        225,1 – 350,                      Nguồn: Cập nhật T�?T Dân số 2009
                                          Diện tích xây dựng: bản đồ SD�?
                                                                                 bằng phẳng hơn nữa, cũng như ở
        350,1 – 388,0
                                          Google Earth 2008                      Xơ-un, một thành phố đa trung
                                                                      Kilometers
  0          2,5      5             10        15                       20        tâm thực sự. Ở phía tây nam thành
Nguồn: Bertaud, 2011a
                                                                                 phố, sự kết hợp của các tòa nhà cao
tầng với nhà đô thị dưới 5 tầng tạo ra hệ số sử dụng đất cao và mật độ cao từ 500 ngư�?i/ha
đến 1200 ngư�?i/ha. Mức mật độ này cao hơn mật độ hiện nay ở KTT (mật độ cao nhất là 800
ngư�?i/ha ở phư�?ng Hàng Gai, quận Hoàn Kiếm).
Khi mức thu nhập hộ gia đình đô thị tiếp tục tăng và Việt Nam tiếp tục đô thị hóa, nhu cầu v�?
đất đai, diện tích sử dụng, giao thông và cơ sở hạ tầng sẽ tăng với tốc độ thậm chí còn nhanh
hơn trong vòng 10 năm tới. Trở ngại lớn nhất đối với nhà nước sẽ là làm thế nào để đáp ứng
nhu cầu tăng nhanh v�? đất phát triển và đáp ứng yêu cầu mới v�? cơ sở hạ tầng giao thông đô thị.
Nhu cầu v�? đất đai và giao thông sẽ càng tăng thêm do quy mô dân số đô thị tăng, đồng th�?i với
quy mô hộ gia đình giảm và mức sử dụng diện tích đất ở trên đầu ngư�?i tăng do thu nhập hộ
gia đình và đầu tư thương mại tăng nhanh.
Một trong những lý do khiến cho cấu trúc đa trung tâm đang hình thành ở Hà Nội và hoạt động hiệu
quả là do sự phổ biến của phương tiện xe máy: mỗi cá nhân đ�?u có thể đi từ điểm này đến điểm khác
mà không cần phải phụ thuộc vào các tuyến và trung tâm giao thông công cộng (Bảng 3.2.).



                                                             �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                       Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                   131
    Tuy nhiên, mức sử dụng xe hơi cá nhân ở Hà Nội đang tăng nhanh. �?i�?u đáng nói là việc sử
    dụng xe hơi cá nhân lại hoàn toàn không phù hợp với mật độ dân số cao và mạng lưới đư�?ng
    chính hạn chế của Hà Nội. Diện tích đư�?ng hiện nay ở Hà Nội khá thấp. Ở nhi�?u khu vực,
    diện tích đư�?ng chiếm chưa tới 20% tổng diện tích xây dựng; và với mật độ xây dựng bình quân
    hiện nay ở Hà Nội, con số này tương đương với diện tích mặt đư�?ng chỉ là 11 m2 một ngư�?i.
    Xe hơi sử dụng một diện tích lớn đư�?ng khi đậu đỗ trên đư�?ng và khi lưu thông (14 m2 khi đỗ
    xe trên phố và 40 m2 khi xe chạy với tốc độ 30 km/h).

    Hình 3.14. �?ồ thị mật độ dân số của Hà Nội và một số thành phố tương đồng

                                 HANOI – 2009                                            SEOUL                                                      BANGKOK
             400                                                        400                                                        400

             350                                                        350                                                        350

             300                                                        300                                                        300

             250                                                        250                                                        250
     Số dân/ha




                                                                Số dân/ha




                                                                                                                           Số dân/ha
             200                                                        200                                                        200

             150                                                        150                                                        150

             100                                                        100                                                        100

                 50                                                         50                                                         50

                  0                                                          0                                                         0
                      1    3   5     7    9    10 11 13 15 17                    1    3   5     7    9    10 11 13 15 17                    1    3   5     7    9    10 11 13 15 17
                          Khoảng cách từ TT thành phố (km)                           Khoảng cách từ TT thành phố (km)                           Khoảng cách từ TT thành phố (km)
                                BẮC KINH (1990)                                         JAKARTA                                                     BARCELONA
             400                                                        400                                                        400

             350                                                        350                                                        350

             300                                                        300                                                        300

             250                                                        250                                                        250
     Số dân/ha




                                                                Số dân/ha




                                                                                                                           Số dân/ha




             200                                                        200                                                        200

             150                                                        150                                                        150

             100                                                        100                                                        100

                 50                                                         50                                                         50

                  0                                                          0                                                         0
                      1   3   5     7    9    10 11 13 15 17                     1   3   5     7    9    10 11 13 15 17                     1   3   5     7    9    10 11 13 15 17
                          Khoảng cách từ TT thành phố (km                            Khoảng cách từ TT thành phố (km                            Khoảng cách từ TT thành phố (km



    Các bản đồ trong Hình 3.15 cho biết mô hình các con phố rộng hơn 15 mét ở KTT của Hà
    Nội so với các con phố ở KTT ở Băng Cốc, New York và Xơ-un. Tất cả các bản đồ đ�?u có cùng
    tỉ lệ. Trên bản đồ, ta sẽ thấy mô hình của các tuyến phố lớn ở Hà Nội (9% tổng diện tích) có
    mật độ nhỉnh hơn so với Băng Cốc (7,8%) nhưng lại thấp hơn nhi�?u so với Xơ-un (13,6%) và
    khu trung tâm Manhattan (31,9%). Ngoài ra, cả Xơ-un và New York đ�?u có các mạng lưới giao
    thông ngầm rộng khắp, nh�? đó giảm nhu cầu giao thông trên mặt đất.




           GI�?                     VIỆT NAM
132 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Mạng lưới đư�?ng hiện nay và mật độ dân cư cao như trình bày trong Hình 3.13 ở trên sẽ hoàn
toàn không thích hợp với nhu cầu v�? diện tích mặt đư�?ng nếu chuyển sang dùng phương tiện
xe hơi cá nhân cho thậm chí một phần nh�? những hành trình đang thực hiện bằng xe máy hiện
nay. Chẳng hạn, với mật độ bình quân hiện nay của Hà Nội (188 ngư�?i/ha), tỉ lệ sở hữu xe hơi
250/1000 ngư�?i (tương tự mức bình quân của Malaysia nhưng thấp hơn nhi�?u so với Kuala
Lumpur) thì sẽ cần một diện tích đư�?ng ô tô chiếm 19% tổng diện tích xây dựng, nghĩa là toàn
bộ diện tích đư�?ng phố hiện nay của Hà Nội, chỉ để cho một nửa số xe ô tô cá nhân lưu thông
với tốc độ 30 km/h. Do những quận trung tâm có mật độ gần 400 ngư�?i/ha, tỉ lệ sở hữu xe cá
nhân 250/1000 sẽ chắc chắn gây ra ùn tắc giao thông hoàn toàn cho khu vực trung tâm Hà Nội.


Hình 3.15. So sánh mật độ đư�?ng của Hà Nội, Băng Cốc, New York và Xơ-un
                               HANOI                                                                  BANGKOK




                                      NEW YORK                                                        SEOUL

Table 3.2 Hanoi transport modal split (2008)




       Tỉ lệ diện tích đư�?ng cấp 1 và cấp 2 trên tổng diện tích trong phạm vi 9 km2
       xung quan trung tâm thành phố                                                                                       Chi�?u rộng đư�?ng
       Hà Nội             9,03%                                                                   0           1KM                      15m
       Bangkok            7,88%                                                                                                        20m
       New York           31,90%                                                                                                       30m
       Seoul              13,56%                                                                                                       40m
                                                                                                                                       50m




Nhi�?u hộ gia đình và doanh nghiệp hiện nay đang sử dụng xe máy là phương tiện giao thông
chính nhi�?u khả năng sẽ nâng cấp lên xe hơi hay xe tải cá nhân trong tương lai không xa, khi thu
nhập hộ gia đình tăng h�? có nhi�?u khả năng mua được xe hơi riêng. Hình 3.16 cho biết mức
mật độ dân số ở một số khu vực (trục hoành) tương ứng ra sao với diện tích đư�?ng trên đầu
ngư�?i (trục tung). Các đư�?ng nằm ngang trên đồ thị cho biết các mức diện tích đư�?ng phố cần
thiết nếu mỗi ngư�?i có một xe máy,xe ô tô đỗ hay xe ô tô di chuyển, theo tính toán cần 40m2
diện tích cho xe hơi đi với tốc độ 15 km/h và 65m2 diện tích với tốc độ 30 km/h. Rõ ràng ở 3



                                                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                 Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                              133
    khu vực điểm của Hà Nội này chỉ có gần đủ diện tích để dựng xe máy trên phố, nhưng không
    thể đủ diện tích để mỗi ngư�?i có một chiếc xe hơi, cho dù là tất cả các xe đ�?u đỗ!

    Bảng 3.2. Phân bổ phương tiện giao thông của Hà Nội (2008)
                                                                                                              Phân bổ phương tiện
                                  Xe buýt                                                                                      10,7%
                                  Xe buýt du lịch                                                                              1,8%
                                  Xe con và xe buýt cỡ nh�?                                                                     4,0%
                                  Xe máy                                                                                       80,8%
                                  Xe đạp                                                                                       2,5%

                                  Xe tải nhẹ                                                                                   0,2%
    Nguồn: http//tramoc.com.vn/file_download/1235358776_305.pdf


    Hình 3.16. Diện tích đư�?ng phố trên đầu ngư�?i theo một số mức mật độ dân cư trên thế giới
                                     1000
                                                                                                                                         Mật độ khu vực việc làm
                                                                                                                                         Mật độ khu dân cư
                                                                                                                                         �?ư�?ng chiếm 25% tổng diện tích
                                                                                                                                         Diện tích để ô tô đỗ trên phố
                                                                                                                                         Diện tích đư�?ng để ô tô chạy 15 km/h
    Diện tích đư�?ng phố trên đầu ngư�?i (m2)




                                                                                                                                         Diện tích đư�?ng để ô tô chạy 30 km/h
                                     100
                                                               Glen rock NJ
                                                                                                                                                     Xe đi 30 km/h = 65 m2

                                                                                                                                                     Xe đi 15 km/h = 40 m2
                                                                                     New York wall street
                                                                                          New York Mid town
                                                                                                    Singapore - Toa Payoh
                                                                                                                                               Xe ô tô đỗ trên phố = 14 m2
                                                                                       Cairo Zamalek      Gauteng - Sebokeng Ahmedabad Vjaynagar
                                              10
                                                                                  Mexico city Tultepec      Paris 6 arr.
                                                                                                                    Tianjin - Heping
                                                                                                                                     Hanoi- Trung Hoa
                                                                                                            Hanoi- My Dinh Manor
                                                                                                 TP Ahmedabad Walled                Hanoi Dong Da
                                                                                                                                        New York - wall street
                                                                                                                                                Mumbai- Null Bazar
                                                    Xe máy đỗ trên phố = 1,8 m2
                                               1                                                                                               Cairo - Al Mounira

                                               10                                   100                                         1000                 New York - Midtown
                                                                                                                                                                                10000




                                               0
                                                                                                      Mật độ (ngư�?i/ha)



    Hình 3.17 cho phép tính toán ở mức nào thì có thể cho phép sử dụng xe ô tô cá nhân, nói cách
    khác tức là diện tích đư�?ng tối thiểu cần có để duy trì một số tỉ lệ sở hữu xe hơi theo các mức
    mật độ dân số khác nhau. Rõ ràng ngay cả tỉ lệ sở hữu xe hơi khiêm tốn nhất là 250 xe trên 1000
    dân cũng không thể bảo đảm tính b�?n vững cho khu Manor Mỹ �?ình và khu vực quận �?ống
    �?a (có nghĩa là diện tích đư�?ng thực tế ở dưới mức vạch đ�?), còn ở khu Trung Hòa thì mới
    vừa đủ mức duy trì (vừa vặn trên vạch đ�?). Tỉ lệ sở hữu xe hơi cá nhân 500 xe/100 dân là hoàn
    toàn không khả thi ở tất cả 3 khu vực trên, mật độ dân cư ở đây quá cao đến mức cần một diện
    tích đư�?ng chiếm tới 45%-80% trên tổng diện tích đất đai!



           GI�?                     VIỆT NAM
134 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.17. Mối liên hệ giữa mật độ và diện tích đư�?ng xá ở các khu vực của một số thành phố
                100,0%

                                                                   500 ô tô/1000 dân
                         90,0%                                     250 ô tô/1000 dân                                                   Tổng diện tích để đỗ ô tô
                                                                   100 ô tô/1000 dân                                                   trên phố theo nhi�?u cấp




                                                                                                                  ân
                                                                                                                                       độ sở hữu xe hơi




                                                                                                                0d
                         80,0%                                      Thành phố




                                                                                                                00
                                                                                                             /1
                                                                                                           tô
                                                                                                         0ô
                                                                                                     50
                         70,0%
Tỉ lệ đư�?ng trên tổng diện tích




                         60,0%

                                                                          Ahmedabad Vijaynagar                                            dân
                         50,0%                                                                                                    /1000
                                                                                                                              ôtô
                                                                                                                        250
                                                                                                                     Hanoi – Trung Hoa
                         40,0%


                         30,0%
                                                  Paris 6 arr
                           New York Mid town Singapore- Toa Payoh                                Hanoi – Dong Da                                  Mumbai-Null Bazar
                                                  Tianjin - Heping                                                         0 dân
                                            Cairo Zamalek                             Hanoi – My Dinh Manor           /100
                         20,0%                                                                                 0 ô tô     10                       Cairo-Al Mounira
                                             Clerock NJ                          Ahmedahad Walled City

                                                   Mexico city Tultepec
                         10,0%


                                  0,0%
                                         0           200           400        600         800            1000          1200            1400       1600       1800

                                                                                     Mật độ xây dựng (ngư�?i/ha)


Một giải pháp là làm thêm đư�?ng: nhưng trên thực tế, việc này tương đối khó khăn và rất tốn
kém, đặc biệt tính đến chi phí tài chính và xã hội khi phải phá dỡ và di d�?i nhà ở, hoạt động
thương mại ở những khu vực đông dân cư. Ở Hà Nội, lấy ví dụ đư�?ng Xã �?àn khi xây dựng có
b�? rộng mặt đư�?ng 40 mét xuyên qua một khu dân cư mật độ rất cao tuy đã là một bước nâng
cao khả năng lưu thông của khu vực và giảm ùn tắc giao thông nhưng cũng không làm tăng
đáng kể diện tích đư�?ng của thành phố. Một số nghiên cứu mới đây của nhi�?u nước phát triển
cũng cho thấy nếu chỉ mở thêm đư�?ng thì sẽ chỉ khuyến khích thêm xe hơi tham gia lưu thông,
dẫn tới tăng thêm ùn tắc.
Một giải pháp khác là xây dựng một hệ thống giao thông công cộng hiệu quả và có hiệu lực, tuy
nhiên hệ thống này cần đến 15 năm nữa mới có thể hoạt động hiệu quả, đồng th�?i cũng cần
phải bảo đảm rằng hệ thống được thiết kế sao cho đáp ứng được nhu cầu của đa số dân cư Hà
Nội. Hệ thống giao thông công cộng vận tốc cao khối lượng lớn của Hà Nội (xem Hình 3.18)
đang được lập quy hoạch với cấu trúc nan quạt hướng tâm trên cơ sở đi�?u kiện địa lý của thành
phố. Nhưng trong vòng 15 năm tới khi hệ thống còn đang được xây dựng, thành phố cũng sẽ
còn tiếp tục phát triển theo hướng đa trung tâm hơn hiện nay. �?i�?u đó có nghĩa là cấu trúc
tuyến giao thông công cộng (từ ngoại vi vào trung tâm) sẽ có nguy cơ trở nên quá cứng nhắc
nếu ngư�?i dân Hà Nội muốn thực hiện hành trình từ điểm này đến điểm khác. Ngoài ra, ngay
cả những phân tích lạc quan nhất v�? khu vực thu hút giao thông công cộng cũng cho thấy hệ
thống giao thông công cộng nội đô này chỉ có thể đáp ứng được nhu cầu cho 22% dân số của




                                                                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                      Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                                      135
    Hà Nội mà thôi. Các số liệu trong Hình 3.18 được đưa ra với giả định rằng hệ thông giao thông
    công cộng thu hút được toàn bộ dân số sinh sống ở xung quanh mỗi bến xe.

    Hình 3.18. Khu vực đánh giá của 25 bến xe trong dự án hệ thống giao thông công cộng nội đô
    cao tốc của Hà Nội
           �?ánh giá số dân trong phạm vi bao phủ của bến xe



      Số bến xe        DT khu vực bao phủ   Mật độ        Dân số khu vực bao                  Line 2
                                                                                       11.94 km
                       của bến (km2)        (ngư�?i /ha)   phủ của bến xe
      1                1,1310               96            10.857                                          10
      2                1,1310               96            10.857
      3                0,9533               346           32.954                  3.1772             11
      4                0,9533               346           32.954
      5                0,9533               346           32.954                                       12                                                          Line 1
      6                1,0260               388           39.809                                        13          15
                                                                               Line 3                                    2.0118 16                             1     10.56 km
      7                1,0260               344           35.294
                                                                                7.42 km
      8                1,0260               259           26.573                                       14                                               2
                                                                                                                                         3
      9                1,1310               82            9.274
      10               1,0591               124           13.132
                                                                               19 2.1628                                                        17    6.6734
      11               1,0591               124           13.132                            21
                                                                                      20                                             5
      12               1,0591               124           13.132                                 2.2129        23                                18
                                                                                                                     24 25
      13               1,1310               204           23.072                                   22
      14               1,1310               292           33,024
      15               1,0059               292           29.372
                                                                                                                                     6
      16               1,0059               292           29.372
                                                                                                                                         7
      17               0,9533               346           32.954                                                                             3.078
      18               0,9533               346           32.954                                                                         8
      19               1,0814               204           22.061
      20               1,0814               204           22.061
      21               1,1065               296           32.751                                                                         9 1.1310 km2
      22               1,1065               296           32.751
                                                                                    Bán kính 600 m xung quanh bến
                                                                                                               5km
      23               1,1310               292           33.024
      24               0,9533               346           32.954
      25               0,9533               346           32.954
                       --------                           --------
                       26,1019              253           660,228
                                                          22%
      Tổng dân số (1) năm 2009 =            188           3,044,455




    Vì vậy, để đi�?u chỉnh hợp lý các kế hoạch xây dựng đư�?ng và hệ thống giao thông công cộng
    thì cần thay đổi phương án đư�?ng nan quạt hướng tâm và thay vào đó phát triển mạng lưới ô
    c�? cho phép lưu thông thuận tiện từ ngoại ô đến ngoại ô. Hình 3.19 trình bày một số ví dụ v�?
    các mạng lưới giao thông khác nhau ở Singapo (với hệ thống nan quạt hướng tâm) và Xơ-un
    (với hệ thống ô c�?).
    Tuy có lẽ chưa thể là một lựa ch�?n chính sách chủ đạo nhưng Hà Nội nên cân nhắc khuyến
    khích giải pháp duy trì xe máy là phương tiện giao thông chính thay vì xe ô tô (kể cả xe động cơ
    điện, không đốt trong). Các giải pháp sử dụng đất và thiết kế đô thị sẽ cần tính đến quy mô và
    hướng tuyến lưu thông của các phương tiện khác nhau, cũng như giao cắt đa phương tiện giữa
    giao thông công cộng và xe máy. Một ưu tiên quan tr�?ng sẽ là phải cắt giảm sử dụng xe hơi cá
    nhân bằng biện pháp tính phí diện tích mặt đư�?ng sử dụng (như thông qua một luật thuế ùn
    tắc giao thông và tăng phí đỗ xe hơi). Hà Nội cũng có thể phân luồng một số tuyến phố riêng
    cho xe máy (hay xe máy và phương tiện giao thông công cộng), nh�? đó cải thiện mức độ an toàn
    giao thông. Những giải pháp này chưa phải là những phương án duy nhất nhưng cần phải cấp




           GI�?                     VIỆT NAM
136 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
thiết có một biện pháp tiên phong và khả thi để giải quyết những tồn tại hiện nay, vì lượng
xe hơi được phép lưu hành tăng lên kéo theo chi phí rất lớn cho các đô thị của Việt Nam nếu
không thực hiện một giải pháp giảm thiểu nào.


Hình 3.19. So sánh giữa cấu trúc tuyến giao thông công cộng hình nan quạt hướng
tâm ở Singapo (trên) với cấu trúc giao thông công cộng hình ô c�? ở Xơ-un (dưới)
                                             Singapore
                                             Dân số (2000) = 4,02 triệu
                                             Mật độ xây dựng = 138 ngư�?i/ha
                                             GTCC            = 52,5% tổng số hành trình
                                                               đến chỗ làm




                                              Seoul
                                              Dân số (2000) = 10,37 triệu
                                              Mật độ xây dựng = 274 ngư�?i/ha
                                              GTCC            = 60,6% tổng số
                                                                hành trình




                                                                   Tuyến tàu điện ngầm
                                                                   Nhà ga tàu điện ngầm
                                                                   Ranh giới TP
                                                                   DT xây dựng
                                                                   Tuyến đư�?ng sắt
                                                                   hạng nhẹ
       0      5     10     15    20     25      30         35 km




�?ể tóm tắt nội dung phần này: tuy mạng lưới đư�?ng phố hiện nay có thể đáp ứng nhu cầu của
giao thông bằng phương tiện xe máy nhưng sẽ hoàn toàn không đủ sức đáp ứng nếu phương tiện
xe hơi tăng lên. Trên thực tế, nhu cầu v�? diện tích đư�?ng phố tăng theo hệ số gần bằng 4 đối với
mỗi hành trình nếu chuyển từ xe máy sang ô tô. Khả năng lưu thông cao hiện nay của Hà Nội là




                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                      137
    khá đặc biệt đối với một thành phố có quy mô như hiện nay trong khi đang thiếu phương tiện
    giao thông công cộng cỡ lớn. Sự cá biệt này chủ yếu có nguyên nhân từ việc sử dụng xe máy và các
    mô hình sử dụng đất hỗn hợp hiện đang phổ biến trong thành phố. Duy trì mô hình sử dụng này
    cho đến khi xây dựng được một mạng lưới giao thông công cộng vận tốc cao hoạt động hiệu quả
    và rộng khắp có lẽ là một trong những nhiệm vụ cấp bách của Chính phủ.

    3.3.2. Cấu trúc đô thị và tình hình lưu thông ở �?à Nẵng
    �?ịa hình của �?à Nẵng là một yếu tố quyết định để lựa ch�?n giải pháp không gian. Bản đồ sử
    dụng đất trong Hình 3.20 cho thấy sự phức tạp và những trở ngại v�? địa hình ở �?à Nẵng, thêm
    vào đó là sự hiện diện của sân bay chính ngay trung tâm thành phố. �?à Nẵng đang phát triển
    hầu như d�?c theo hai bên b�? sông Hàn và đư�?ng b�? biển. Vị trí của sân bay và địa hình đồi núi
    hạn chế thành phố phát triển mạnh v�? hướng Tây Nam. Quyết định xây dựng �?à Nẵng thành
    một thành phố du lịch quan tr�?ng để tận dụng ưu thế b�? biển của thành phố càng củng cố
    thêm định hướng phát triển của thành phố d�?c b�? sông và b�? biển. �?ư�?ng Nguyễn Tất Thành
    mới mở d�?c đư�?ng b�? biển phía bắc với b�? rộng mặt đư�?ng 40 mét và 4 làn xe chạy sẽ càng củng
    cố cho định hướng phát triển trên của thành phố.
    Với mật độ 88 ngư�?i/ha, mức mật độ bình quân ở khu vực xây dựng của �?à Nẵng là tương đối
    thấp so với mức chuẩn của các thành phố Châu �? (so với mức 142 ngư�?i/ha của TPHCM và
    188 ngư�?i/ha của Hà Nội). Tuy nhiên, nếu quan sát trên ảnh Google Earth (tháng 2/2010),
    ta sẽ thấy mật độ dân cư nhi�?u khả năng sẽ tăng đáng kể trong những năm tới vì nhi�?u lô đất
    trong những khu vực mới quy hoạch vẫn chưa được xây dựng. Chính quy�?n thành phố mới đây
    đã đầu tư mở rộng con đư�?ng chính d�?c b�? biển phía bắc và các lô đất đã quy hoạch ở những
    nơi gần hệ thống cơ sở hạ tầng mới. Một ví dụ v�? diện tích 9,3 hécta trong một khu đô thị mới
    cách khu trung tâm thành phố 6km cho thấy mới chỉ có khoảng 23% các lô đất hiện đang được
    xây dựng. Hiện nay vẫn còn nhi�?u diện tích đất đã quy hoạch tương tự ở �?à Nẵng vẫn chưa đạt
    đến mật độ dân cư thiết kế. Khi những khu vực này được đầu tư, xây dựng hoàn chỉnh với nhà
    phố đặc trưng 4 tầng, thì mật độ xây dựng bình quân của thành phố sẽ tăng đáng kể. Như có
    thể thấy trong Hình 3.20, những hạn chế v�? địa hình giới hạn bởi biển, sông ngòi, khu vực đầm
    lầy thấp và các đồi núi xung quanh sẽ giảm đáng kể khả năng cung ứng đất đai trong tương lai
    để phục vụ mở mang đô thị. Hạn chế v�? nguồn cung đất đai này sẽ khiến giá đất tăng, giá cho
    thuê đất tăng và kết quả là mật độ dân số tăng trong tương lai.




           GI�?                     VIỆT NAM
138 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.20. Các mô hình sử dụng đất thực tế ở �?à Nẵng

                                                      SỬ DỤNG �?ẤT Ở �?À NẴNG 2010




   �?ư�?ng
   Km
SỬ DỤNG �?ẤT
  �?ẤT Ở
  �?ẤT CÔNG NGHIỆP
  �?ẤT Ở NÔNG THÔN                                       AIRPORT

  �?ẤT XÂY DỰNG                                               2km
  SÂN BAY
  NHÀ GA �?ƯỜNG SẮT
  CÔNG VIÊN
  SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP                                    4km
  �?ẤT TR�?NG
  SÔNG, BIỂN

         N

    W          E                                        8km

         S
                                                       10km


                                                      12km


 Nguồn: Minh h�?a hình ảnh Google Earth 2009        14km
5                  0                   5         10                15           20    25 KM



Nguồn: Chú giải thủ công hình ảnh vệ tinh, trong tài liệu của Bertaud, 2011b.



Mô hình không gian v�? mật độ ở khu vực xây dựng của �?à Nẵng cho thấy mức mật độ cao
(200-400 ngư�?i/ha) chỉ tính riêng xung quanh khu trung tâm hiện hữu (Hình 3.21) nhưng
mật độ giảm nhanh xuống còn 60 ngư�?i/ha trở xuống ở những khu vực cách trung tâm thành
phố từ 5km. Mô hình mật độ biểu diễn trong Hình 3.22 khẳng định mật độ đang giảm mạnh
ở những khu vực cách trung tâm 5 km. �?ư�?ng đồ thị mật độ dốc cho thấy �?à Nẵng hiện nay
vẫn chủ yếu là một thành phố đơn trung tâm, có nghĩa là một lượng lớn công ăn việc làm và
hàng hóa, dịch vụ cung ứng đang dồn vào khu trung tâm, do đó mà thu hút đa số lưu lượng giao
thông. Mô hình mật độ trên kết hợp với hình dạng tuyến tính của khu vực xây dựng cho thấy
lợi thế để phát triển một hệ thống giao thông công cộng thành công do việc làm tập trung với
mật độ cao xung quanh khu trung tâm hiện nay. Tuy nhiên, do diện tích lớn đất đai đã được
quy hoạch nhưng mới được xây dựng một phần nên có thể mật độ bình quân sẽ nhanh chóng
tăng lên, cũng như việc làm, hàng hóa, dịch vụ sẽ phân tán ở những khu vực đi lại thuận tiện
hơn nh�? các công trình cơ sở hạ tầng do chính quy�?n địa phương đầu tư, xây dựng.




                                                                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                     139
    Hơn nữa, có thể một phần những khu vực có màu xanh trong Hình 3.23 sau này sẽ phát triển
    một cách hữu cơ (tức là không chính thức), cung cấp nhà ở giá rẻ cho ngư�?i dân có thu nhập
    thấp ở �?à Nẵng, đặc biệt là ngư�?i di cư từ nông thôn vào thành phố.


    Hình 3.21. Mật độ dân cư thực tế ở các khu vực xây dựng của �?à Nẵng
       CBD        Khoảng cách từ TT TP
                  �?ư�?ng
                  MẬT �?Ộ (ng/ha)                    MẬT �?Ộ DÂN S�? �?À NẴNG 2009
                  0 – 50
                  51 – 100
                  101 – 150
                  151 – 250
                  251 – 403
                  M�? NGOÀI �?ẤT Ở
                  NÔNG NGHIỆP
                  �?ẤT TR�?NG
                  CÔNG VIÊN
                  SÂN BAY
                  SÔNG, BIỂN




                                                      AITPORT

                                                           2Km

                                                          4Km



                    N
                                                     8Km
              W           E

                    S                                10Km

                                                    12Km

      Nguồn: Minh h�?a hình ảnh Google Earth 2009
                                                   14Km
          5                   0             5              10    15      20 Kilometers



    Nguồn: Bertaud, 2011b




           GI�?                     VIỆT NAM
140 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.22. �?ư�?ng đồ thị mật độ dân cư ở �?à Nẵng

                     350


                     300


                     250
Mật độ dân cư (ngư�?i/ha)




                     200


                     150


                     100


                           50


                            0
                                1   2   3   4   5    6      7   8     9    10   11   12 13      14    15   16   17 18     19
                                                    Khoảng cách từ TT TP (km)
 Nguồn: T�?T DS 2009
 DT xây dựng: minh h�?a hình ảnh Google Earth 2008-2009




Hình 3.23. Tính toán phân bổ giá nhà ở theo m2 ở �?à Nẵng
                                                                     Khu vực đi�?u tra Hình 4 & 5
                                                                     KBBTT cũ và mới
                                                                     Giá nhà cao > 20 tr/m2
                                                                     Giá nhà trung bình 10-20 tr/m2
                                                                     Giá nhà thấp < 10 tr/m2




                                                             Khu vực 4
                                                                 Khu BBTT mới


                                                                                                Khu BBTT cũ


                                                                           2Km
                                                         Khu vực 5        4Km



                                    N
                                                                         8Km
                                W       E


                                    S                                    10Km
Nguồn: khảo sát giá đất, VSBV, ALMEC, GHK, thực
       hiện bằng chú giải địa hình              12Km
Nguồn: Minh h�?a hình ảnh Google Earth 2009
       Số liệu Tổng đi�?u tra dân số 2009   14Km
     5                 0                 5        10                                       15                   20 Kilometers




                                                                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                      Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                            141
    Hiện nay, ngư�?i dân �?à Nẵng sử dụng phương tiện giao thông 2 bánh cũng phổ biến gần như
    ở Hà Nội. Theo Báo cáo Khả thi v�? Giao thông công cộng5 lập cho �?à Nẵng, 77% các hành
    trình được thực hiện bằng xe máy, 22% bằng xe đạp và chỉ có 1% bằng xe buýt và xe ô tô cá
    nhân. Báo cáo nêu thêm rằng mạng lưới đư�?ng phố ở �?à Nẵng có nhi�?u đư�?ng rộng hiện đang
    hoạt động dưới công suất.
    Tuy nhiên, cũng như ở Hà Nội, do thu nhập hộ gia đình tăng nên tỉ lệ các hành trình thực hiện
    bằng xe máy có thể sẽ bị thay thế bằng xe ô tô, và khi đó sẽ chiếm nhi�?u diện tích đư�?ng phố
    mỗi chuyến khoảng 4 lần. Hậu quả là ở �?à Nẵng sẽ dẫn đến những vấn đ�? ùn tắc tương tự như
    ở Hà Nội, tuy mật độ dân số ở �?à Nẵng thấp hơn, cũng như diện tích phố xá rộng hơn Hà Nội.
    Cần có giải pháp quy hoạch đi trước đối với giao thông công cộng, ví dụ như hệ thống xe buýt
    nhanh (XBN) ở giai đoạn phát triển này của �?à Nẵng. Curitiba, Braxin, nơi được coi là một
    trong những địa phương sáng tạo nhất v�? phát triển giao thông công cộng, đã nhìn trước từ rất
    xa tốc độ tăng trưởng hiện nay, do đó đã lồng ghép hệ thống XBN vào các phương án sử dụng
    đất và các phương tiện giao thông khác. Hộp 3.2 trình bày v�? một mô hình XBN thành công
    khác ở Bogotá, Colômbia. �?à Nẵng sẽ phải cân nhắc thận tr�?ng các mô hình giao thông hiện
    nay và sau này, mức sử dụng đất và các mô hình phát triển, cũng như những vấn đ�? v�? khả năng
    chi trả khi thực hiện quy hoạch mạng lưới giao thông này.


        Hộp 3.2. Hệ thống Transmilenio (xe buýt nhanh) ở Bogota, Colômbia
        “Ở Bogota, nơi có 85% dân số không sử dụng xe hơi để đi lại hàng ngày, liệu có công bằng khi cho rằng xe hơi
        chiếm phần lớn diện tích đư�?ng phố?�? �?ể trả l�?i câu h�?i này, Bogota đưa ra giải pháp là hệ thống Transmilenio.

        Transmilenio là một hệ thống Xe buýt nhanh (XBN) đã được lấy làm hình mẫu cho nhi�?u thành phố trên toàn
        thế giới. Với chi�?u dài tuyến 84 km, hệ thống chuyên chở khoảng 1,3 triệu lượt hành khách mỗi ngày, với vận
        tốc trung bình 26km/h, nhanh hơn xe hơi nếu bị ùn tắc trên đư�?ng. Số liệu thống kê cho thấy Transmilenio
        tiết kiệm được cho ngư�?i dân khoảng 300 gi�? th�?i gian đi lại mỗi năm. Nếu so sánh, hệ thống tàu điện ngầm
        Luân �?ôn, với mạng lưới dài 402 km, chuyên chở được khoảng 2,7 triệu lượt hành khách mỗi ngày. Như vậy
        là dù lớn hơn gần 5 lần so với Transmilenio nhưng hệ thống này chỉ chuyên chở được khoảng gấp 2 lần số lượt
        hành khách.

        Tuy chỉ là một hệ thống xe buýt nhưng Transmilenio có một số tính năng tương tự như tàu điện ngầm, nh�? đó
        mà đạt được hiệu suất phục vụ rất cao. Chẳng hạn, những đặc điểm như sử dụng phần đư�?ng dành riêng cho
        xe buýt, lên xuống xe bằng phẳng, bán vé trước khi lên xe và những hệ thống thông tin hành khách chất lượng
        cao khiến hệ thống này rất giống với một hệ thống tàu đư�?ng ray ngầm nếu xét trên mức độ dịch vụ. Chỉ với
        khoảng 1500 xe buýt, hệ thống có mức sử dụng diện tích đư�?ng xá rất hiệu quả. Với biểu trưng và màu sắc riêng,
        hệ thống tạo một cảm giác khiến nó trở nên rất hấp dẫn và xóa b�? những ác cảm v�? xe buýt. V�? khả năng chuyên
        chở, với mức gần 35.000 PHPDT (giao thông gi�? cao điểm, tuyến cao điểm), hệ thống đạt hiệu suất chuyên chở
        vượt qua nhi�?u hệ thống đư�?ng ray hạng nhẹ và bằng gần một nửa công suất của một hệ thống đư�?ng ray hạng
        nặng. Trong khi đó, chi phí của nó chỉ bằng một phần nh�? so với hệ thống đư�?ng ray hạng nặng.


    5
           Nghiên cứu “Ti�?n khả thi hệ thống xe buýt cao tốc ở �?à Nẵng�? của Gordon K. Neilson (10/2010), bản dự thảo lần cuối. Báo cáo giai
           đoạn 2 của Ngân hàng Thế giới.




           GI�?                     VIỆT NAM
142 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
�?à Nẵng hiện đang chuẩn bị xây dựng mạng lưới Xe buýt nhanh, như đã thấy trong Hình
3.24. Một mặt, cấu trúc đô thị của �?à Nẵng khá phù hợp v�? mặt tự nhiên với mạng lưới XBN
vì nằm gần song song với đư�?ng b�? biển và chỉ có một KTT chính. Mặt khác, đã có một số ý
kiến quan ngại v�? khả năng đồng vận hành một cách hài hòa với mạng lưới XBN đang được
quy hoạch với phương tiện xe máy, vì hệ thống này sẽ ảnh hưởng giao thông rẽ trái cắt ngang
những phố chính.
Một báo cáo khả thi mới đây khẳng định rằng nếu sử dụng XBN theo như quy hoạch thì sẽ
chỉ có ý nghĩa v�? mặt kinh tế đối với những hành trình trên 15 km cho hành khách chỉ phải
sử dụng thêm một tuyến gom trung chuyển. Vì phần lớn các hành trình bằng xe máy cá nhân
thư�?ng dưới 15 km nên sẽ hạn chế hành khách sử dụng XBN cũng như hạn chế khả năng ngư�?i
đi xe máy sẽ chuyển sang dùng XBN. Ngoài ra, xe máy thư�?ng là phương tiện thuận tiện, rẻ ti�?n
và linh hoạt hơn cho ngư�?i dân. Báo cáo này đã nhấn mạnh một luận điểm quan tr�?ng rằng
không nên thiết kế hệ thống XBN như một phương tiện thay thế cho xe máy, mà phải là một
hệ thống cùng với xe máy cạnh tranh v�? chi phí và mức độ thuận tiện so với xe hơi. Thiết kế
phù hợp của một hệ thống lồng ghép XBN -Xe máy có thể là một lĩnh vực cần ưu tiên nghiên
cứu của �?à Nẵng, từ đó mở đư�?ng cho việc áp dụng những mô hình tương tự ở các đô thị khác
của Việt Nam.
Theo nghiên cứu khả thi v�? XBN còn có một nguy cơ là mạng lưới XBN được đ�? xuất không đủ
khả năng giải quyết những vấn đ�? v�? giao thông của �?à Nẵng, trong khi chỉ thu hút được một
tỉ lệ khá nh�? ngư�?i dân sử dụng XBN trong giai đoạn ngắn hạn. Ví dụ, vào năm 2016 (đư�?ng
tô đậm trong Bảng 3.3.), 4% hành khách sẽ sử dụng xe hơi so với 3% sử dụng giao thông công
cộng và 92% sử dụng xe máy, nhưng vận tốc trung bình trên đư�?ng vào gi�? cao điểm sẽ giảm
từ 25,4 km/h xuống còn 20,18 km/h. Cuối cùng, vào năm 2025, hành khách sử dụng xe hơi
cá nhân sẽ chiếm 9,1% lưu lượng hành khách, trong khi giao thông công cộng vẫn chỉ là 3%,
nhưng giao thông sẽ gần như ùn tắc với tốc độ lưu thống dưới 7,8km/h. Tuy chúng ta hy v�?ng
hành khách sử dụng phương tiện giao thông công cộng sẽ đi nhanh hơn so với ngư�?i đi xe hơi
và xe máy, nhưng sẽ vẫn phải đi một quãng đư�?ng dài hơn nhi�?u so với ngư�?i sử dụng xe máy
vào năm 2011.
Thiết kế và xây dựng một mạng lưới XBN ở �?à Nẵng cũng có thể là một phần của giải pháp duy
trì mức độ lưu thông trong tương lai. Tuy nhiên, mô hình đưa ra sẽ phải chú tr�?ng hơn vào việc
làm thế nào để duy trì mức độ lưu thông chung trong một hệ thống đa phương tiện lồng ghép
với sử dụng đất. Mô hình cũng phải cân nhắc làm sao để tạo được những đi�?u kiện giao thông
trong đó ngư�?i sử dụng xe máy được bảo đảm an toàn hơn và không bị giảm đáng kể tốc độ lưu
thông trong tương lai, khi một phần hành trình được chuyển sang các phương tiện giao thông
công cộng. Giải pháp áp dụng cũng không thể cấm xe máy lưu thông để tăng mức sử dụng giao
thông công cộng.
Hai câu h�?i quan tr�?ng cần sớm có l�?i giải là:
1)   Làm thế nào để tính chi phí hành trình bằng xe hơi và đỗ xe theo mức chi phí thực đối với
     xã hội?



                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                      143
    2)   Làm thế nào để quản lý giao thông xe máy trong tương lai để vừa tăng độ an toàn vừa giữ
         được tốc độ như hiện nay?
    Câu trả l�?i cho những câu h�?i này vượt ngoài phạm vi của báo cáo này nhưng vẫn sớm cần tìm
    ra. Trên thế giới có thể không có nhi�?u ví dụ v�? quản lý giao thông xe máy tốt nhưng có thể
    những giải pháp quản lý lưu thông xe máy hiệu quả và sáng tạo sẽ được tìm ra bởi riêng các
    đô thị của Việt Nam. Dành đư�?ng riêng cho lưu thông xe máy cũng có thể là một giải pháp.
    Những đư�?ng khác sẽ kết hợp lưu thông xe ô tô, xe máy, và một số đư�?ng dành riêng cho XBN.


    Hình 3.24. Các tuyến XBN dự kiến ở �?à Nẵng




                                                                               TXBN Giai đoạn 1
                                                                               Các giai đoạn khác
                                                                               KBBTT hiện nay
                                                             2Km
                                                                               KBBTT mới theo quy hoạch

                                                            4Km



                N
                                                           8Km
          W           E

                S                                          10Km
              Nguồn: Minh h�?a hình ảnh Google Earth 2009
                     Số liệu T�?T Dân số 2009                       14Km
      5                     0                  5              10          15            20 Kilometers




           GI�?                     VIỆT NAM
144 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Bảng 3.3. Dự báo GDP, mức sở hữu xe hơi, kết hợp giao thông, năng lực đư�?ng xá và
tốc độ xe cộ
                                                                          �?ư ng �?i n Biên Ph (gi cao đi m bu i chi u)
                                                                                                      Phân làn hi n t i   Có XBCT
    Năm      DS      Tăng   GDP        GDP      S     Pphpd    % xe    % xe    % xe    % PT   T ng    S PT T c đ        S PT T c đ
             (tr)    trư ng (tr USD)   đ u      ô tô/          ô tô    máy     buýt    khác   PT             chung            chung
                     GDP               ngư i    1000
                     (%)               (USD)    dân
    2006     0,793           812       1027     5,7
    2007     0,806   17%     951       1180     7,3
    2008     0,821   11%     1056      1287     8,3
    2009     0,835   12%     1182      1416     9,5
    2010     0,850   10%     1301      1530     10,7   17208   2,0%    95,5%   1,50%   1,0%   3002    0,52   31,36      0,69   25,42
    2011     0,866   10%     1431      1653     12,0   17518   2,2%    95,2%   1,50%   1,0%   3084    0,54   30,92      0,71   24,71
    2012     0,881   10%     1574      1786     13,4   17833   2,5%    94,9%   1,5%    1,0%   3170    0,55   30,44      0,73   23,94
    2013     0,897   10%     1731      1930     15,1   18154   2,8%    94,2%   1,88%   1,1%   3261    0,57   29,94      0,75   23,12
    2014     0,913   10%     1904      2085     16,9   18481   3,2%    93,5%   2,25%   1,1%   3357    0,58   29,38      0,78   22,22
    2015     0,930   10%     2095      2253     19,0   18813   3,6%    92,7%   2,63%   1,1%   3460    0,60   28,78      0,80   21,25
    2016     0,946   10%     2304      2435     21,3   19152   4,0%    91,9%   3,00%   1,1%   3570    0,62   28,13      0,83   20,18
    2017     0,963   10%     2535      2631     23,9   19497   4,5%    91,4%   3,00%   1,1%   3690    0,64   27,40      0,85   18,99
    2018     0,981   10%     2788      2843     26,8   19848   5,0%    90,8%   3,00%   1,2%   3819    0,66   26,59      0,88   17,68
    2019     0,998   10%     3067      3072     30,1   20205   5,6%    90,2%   3,00%   1,2%   3959    0,69   25,70      0,92   16,22
    2020     1,016   10%     3373      3319     33,7   20569   6,3%    89,5%   3,00%   1,2%   4111    0,71   24,71      0,95   14,60
    2021     1,035   7%      3610      3489     36,3   20939   6,8%    89,0%   3,00%   1,2%   4245    0,74   23,81      0,98   13,12
    2022     1,053   7%      3862      3667     39,1   21361   7,3%    88,4%   3,00%   1,2%   4387    0,76   22,84      1,02   11,52
    2023     1,072   7%      4133      3854     42,1   21700   7,9%    87,9%   3,00%   1,3%   4537    0,79   21,79      1,05   9,78
    2024     1,092   7%      4422      4051     45,3   22090   8,5%    87,2%   3,00%   1,3%   4697    0,82   20,64      1,09   7,89
    2025     1,111   7%      4731      4258     48,8   22488   9,1%    86,6%   3,00%   1,3%   4866    0,84   19,40      1,13   n/a
    2026     1,131   7%      5063      4475     52,6   22893   9,8%    85,8%   3,00%   1,3%   5046    0,88   18,04      1,17   n/a
    2027     1,152   7%      5417      4704     56,6   23305   10,6%   85,0%   3,00%   1,4%   5237    0,91   16,55      1,21   n/a
    2028     1,172   7%      5796      4944     60,9   23724   11,4%   84,2%   3,00%   1,4%   5441    0,94   14,92      1,26   n/a
    2029     1,193   7%      6202      5197     65,6   24151   12,3%   83,3%   3,00%   1,4%   5658    0,98   13,13      1,31   n/a
    2030     1,215   7%      6636      5462     70,7   24586   13,2%   82,3%   3,00%   1,4%   5890    1,02   11,17      1,36   n/a

Nguồn: Báo cáo khả thi v�? giao thông công cộng, như trích dẫn trong báo cáo.


3.3.3. Môi trư�?ng xây dựng và tình hình lưu thông tại TP Hồ Chí Minh6
Lưu thông ở TPHCM trên thực tế gần như hoàn toàn sử dụng xe gắn máy (75% tổng số hành
trình xe cơ giới), trong khi giao thông công cộng chỉ chiếm 2% số hành trình (ALMEC 2004).
Xe máy là một phương tiện giao thông chính ở đô thị Việt Nam khi mạng lưới đư�?ng là sự kết
hợp giữa một số đư�?ng chính và những đư�?ng nh�? để tiếp cận những khu dân cư có mật độ
dày đặc.
Hình 3.25 cho biết mật độ dân số của các quận trung tâm của TP Hồ Chí Minh. Mật độ dân
số bình quân của thành phố là 150 ngư�?i/ha, khiến TPHCM trở thành một thành phố có mật
độ dân số cao theo tiêu chuẩn chung của thế giới, tuy chỉ ở mức tương đối trung bình so với các

6
           Nội dung phần này trích dẫn từ Bertaud, 2011c.




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                 Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                       145
    thành phố Châu �? khác. Trên thực tế, hơn 75% dân cư thành phố sống ở những quận có mật
    độ trên 100 ngư�?i/ha. Cũng như Hà Nội và �?à Nẵng, mức mật độ cao như vậy sẽ không thích
    hợp để tăng sử dụng xe ô tô cá nhân làm một phương tiện giao thông đô thị chủ yếu.
    Như có thể thấy trong Hình 3.25 và 3.26, thành phố hiện vẫn chủ yếu có đặc điểm đơn trung
    tâm. Như đã nêu ở trên, cấu trúc đơn trung tâm cho phép hệ thống giao thông công cộng bao
    phủ rộng hơn với một mạng lưới ngắn hơn.
    Hình 3.25. Mật độ dân số của TP Hồ Chí Minh



     Chu thích
     Quãng 5 km
     Mật độ xây dựng
     (ngư�?i/ha)
           47 – 75
           76 – 150
           151 – 300
           301 – 400
           401 – 500



            Sân bay
            Khu vực dân sinh
            Khu vực đang xây dựng
            Mặt nước
            Trung tâm TP




                        0        5       10                  20   30   40        50 Kilometers

     Nguồn: T�?T DS 2009
     DT xây dựng: minh h�?a hình ảnh Google Earth 2008-2009




           GI�?                     VIỆT NAM
146 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
    Dân số và mật độ xây dựng 22 quận nội đô TPHCM năm 2009
    Quận xếp theo thứ tự mật độ giảm dần
                                   Dân số        DT xây dựng Mật độ xây dựng                     Tổng DS
                                                      Km2            P/ha                            %
    Quận 4                          179.640           3,68            488                           3%
    Quận 11                         226.620           4,64            488                           6%
    Quận 5                          170.462           4,21            405                           9%
    Quận Phú Nhuận                  174.497           4,33            403                           11%
    Quận 10                         227.226           5,69            399                           15%
    Quận 3                          189.764           4,89            388                           17%
    Quận 6                          251.912           6,81            370                           21%
    Quận Tân Bình                   412.796           13,93           296                           27%
    Quận 8                          404.976           13,69           296                           33%
    Quận Bình Thạnh                 451.526           15,91           284                           40%
    Quận Gò Vấp                     515.954           18,70           276                           48%
    Quận Tân Phú                    397.635           14,86           268                           54%
    Quận 1                          178.878           6,80            263                           56%
    Quận Bình Tân                   572.796           41,12           139                           65%
    Quận Thủ �?ức                    442.110           37,44           118                           71%
    Quận 7                          242.284           21,50           113                           75%
    Quận 12                         401.894           41,67           96                            81%
    Quận 2                          145.981           18,95           77                            83%
    Quận Hóc Môn                    348.840           49,74           70                            88%
    Quận Bình Chánh                 421.996           60,99           69                            95%
    Quận 9                          255.036           37,94           67                            99%
    Quận Nhà Bè                     99.172            21,20           47                            100%
                                    6.711.995         448,70          150
Nguồn: Alain Bertaud (2011c), tài liệu bổ sung dùng cho báo cáo này.


Hình 3.26. Mô hình mật độ dân cư khu vực xây dựng ở TP Hồ Chí Minh
                           400

                           350

                           300
Mật độ dân cư (ngư�?i/ha)




                           250

                           200

                           150

                           100

                            50

                             0
          1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
                                      Khoảng cách từ TT TP (km)
Source: population adjusted census 2009
Built-up area: vectorization of Google Earth image 2008-2009
Nguồn: Alain Bertaud (2011c), tài liệu bổ sung dùng cho báo cáo này.



                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                    147
    Tuy nhiên, cấu trúc đơn trung tâm này có thể sẽ không tồn tại lâu nữa. KTT hiện hữu của TP
    Hồ Chí Minh đang mở rộng v�? chi�?u d�?c nhưng không thể mở rộng nhi�?u v�? chi�?u ngang do
    vị trí nằm gần sông và do có nhi�?u công trình cơ quan nhà nước có giá trị lịch sử. �?i�?u đó đồng
    nghĩa với việc cần phải có những KTT mới được đầu tư xây dựng nhanh như ở Quận 3 hiện
    đang được quy hoạch. TP Hồ Chí Minh cần phát triển hệ thống giao thông công cộng một
    cách hài hòa với những mô hình sử dụng đất phát sinh.
    Hình 3.27 cho thông tin v�? hệ thống giao thông công cộng hiện đang được lập quy hoạch ở
    TPHCM. Hệ thống có chi�?u dài 110 km và sẽ chỉ phục vụ một phần của khu vực nội đô. Tuy
    có thể sử dụng xe buýt chuyển tuyến để mở rộng độ phủ của các bến xe theo quy hoạch, nhưng
    những hành trình đòi h�?i phải chuyển xe nhi�?u lần sẽ khó có thể cạnh tranh được với xe máy,
    nhất là nếu có nhi�?u khu vực công sở và thương mại có vị trí ngoài tầm đi bộ của các bến xe.


    Hình 3.27. Hệ thống giao thông công cộng theo quy hoạch ở TPHCM

                  TPHCM – Các tuyến tàu điện ngầm quy hoạch và DT xây dựng 2009




                                                                                   KBBTT hiện tại
                                                                                   Các KBBTT mở rộng
                                                                                    uyến
                                                                                   T vànhàgatàuđiệnngầm
                                                                                   DT xây dựng trong 22
                                                                                   quận nội đô
                                                                                   DT xây dựng ngoài 22
                                                                                   quận nội đô



                                                                                                 Kilometers
      0       5       10               20                30               40                    50




           GI�?                     VIỆT NAM
148 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.28a minh h�?a khu vực xây dựng, mạng lưới giao thông công cộng và các bến xe ở
TPHCM, Singapo và Xơ-un trên cùng một tỉ lệ. Có thể thấy Singapo và Xơ-un áp dụng những
mô hình giao thông công cộng và sử dụng đất khác nhau. Ở Singapo, mạng lưới được tập trung
v�? KTT là nơi tập hợp phần lớn các hoạt động dịch vụ, bán lẻ và văn phòng. �?ư�?ng tàu điện
ngầm không bao quát toàn bộ khu vực xây dựng vì thế các nhà ga được kết nối với các tuyến
xe buýt trung chuyển. Các tuyến xe buýt trung chuyển không cần phải có một mạng lưới giao
thông công cộng quá dày đặc nhưng sẽ kéo dài th�?i gian đi lại của hành khách sử dụng phương
tiện công cộng (bình quân năm 2008 là 52 phút ở Singapo đối với hành khách đi phương tiện
công cộng). Ngược lại ở Xơ-un, các tuyến giao thông công cộng bao phủ dày đặc toàn bộ khu
vực xây dựng. Tuy Xơ-un có KTT chính rộng lớn nhưng nhi�?u KTT phụ trợ cũng đã được xây
dựng ở những khu vực khác của thành phố, nên các khu vực công sở và buôn bán, dịch vụ được
phân bổ rộng. Mạng lưới cần được thiết kế cần thiết để vận hành tối ưu dạng mô hình sử dụng
đất khác biệt so với Singapo.


Hình 3.28. Hệ thống giao thông công cộng của TPHCM so với Xơ-un và Singapo
                                        Singapore                                          Ho Chi Minh City
                                        Dân số (2008): 4,84 tr                             Dân số (2009): 6,71 tr
                                        Mật độ xây dựng: 167 ngư�?i/ha                      Mật độ xây dựng: 150 ngư�?i/ha
                                                                                           Mạng lưới GTCC quy hoạch đến 2025




                                        Seoul
                                        Dân số (2009): 10,46 tr
                                        Mật độ xây dựng: 273 ngư�?i/ha




                                                     TT TP hiện nay
                                                     Tuyến T�?N
                                                     Nhà ga T�?N
                                                     Ranh giới TP
                                                     Khu vực xây dựng
                                                     Tuyến đư�?ng sắt hạng nhẹ


                                                             0           5      10    20     30         40         50 Kilometers




Số liệu trong Bảng 3.4 so sánh một số chỉ số v�? sử dụng đất và giao thông công cộng giữa mạng
lưới đang quy hoạch của TPHCM với Xơ-un và Singapo. Một chỉ số quan tr�?ng nữa là diện
tích mặt bằng của khu vực xây dựng mỗi bến xe cần phục vụ.7 Diện tích khu vực xây dựng trên

7
    Tính bằng cách chia số bến cho tổng diện tích khu vực dân sinh của thành phố




                                                                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                          Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                   149
    mỗi bến xe của Xơ-un là 1,56km2 nhưng ở TPHCM là 5,15km.2 �?i�?u này cho thấy mạng lưới
    của TPHCM chưa đủ dày đặc để phục vụ toàn bộ dân cư mà không cần đến xe buýt trung
    chuyển. Tỉ lệ dân cư sống trong phạm vi khoảng cách đi bộ từ bến xe phản ánh mật độ của
    mạng lưới, cũng như mật độ tương đối của những bộ phận khác của khu vực xây dựng được
    phục vụ bởi nhà ga tàu điện ngầm. Ở Xơ-un có tỉ lệ rất cao, tới 69%, dân cư sống trong phạm
    vi 800m từ nhà ga tàu điện ngầm, so với 43% ở Singapo và 38% ở mạng lưới đang quy hoạch
    của TPHCM. Một yếu tố còn quan tr�?ng hơn nữa là ở Xơ-un, 72% công sở nằm trong khoảng
    cách 800m từ nhà ga tàu điện ngầm, bảo đảm cho ngư�?i dân đến được đa số các công sở mà
    không phải chuyển tuyến rư�?m rà. Cuối cùng, kết quả của việc đầu tư vào hệ thống tàu điện
    ngầm ở Xơ-un và Singapo là 38% tổng số hành trình được thực hiện ở Xơ-un so với 17% ở
    Singapo.8 Tổng tỉ lệ hành trình bằng phương tiện giao thông công cộng (xe buýt, tàu điện
    ngầm, đư�?ng sắt ven đô và đư�?ng sắt hạng nhẹ) tất nhiên là cao hơn, đạt 66% trên tổng số hành
    trình ở Xơ-un và 52% ở Singapo.

    Bảng 3.4. Các tham số v�? sử dụng đất và đặc điểm của giao thông công cộng ở
    TPHCM, Xơ-un và Singapo
    So sánh giữa hệ thống đư�?ng sắt công cộng theo quy hoạch của TPHCM với hệ thống tàu
    điện ngầm hiện nay ở Singapo và Xơ un
                                                                               HCMC                      Seoul                  Singapore
        Năm đi�?u tra                                                           2009                      2009                   2008
        Dân số                                                                 6,71                      10,46                  4,84 1)
        DT xây dựng                                                            448                       383                    289
        Mật độ xây dựng                                                        150                       273                    167
        Chi�?u dài mạng lưới GTCC22)                                            110                       334                    119
        Số bến, nhà ga                                                         87                        245                    81
        Km2 diện tích xây dựng trên mỗi bến                                    5,15                      1,56                   3,57
        Km tuyến trên đầu ngư�?i                                                1,26                      1,36                   1,47
        % dân số sống trong bán kính cách ga 800 m                             38%                       69%                    43%
        % chỗ làm                                                                                        72%
        % chuyến hành trình cơ giới bằng tàu điện ngầm3)                                                 38%                    17%
        % hành trình cơ giới bằng m�?i PTCC                                                               66%                    52%
                                                                               1
                                                                                       Kể cả ngư�?i không thư�?ng trú
                                                                               2
                                                                                       tuyến T�?N trong ranh giới thành phố, đối với
                                                                                       tuyến T�?N của TPHCM theo quy hoạch năm
                                                                                       2010
                                                                               3
                                                                                       Trừ các phương tiện GTCC khác như xe buýt và
                                                                                       đư�?ng sắt khu vực
    Nguồn: T�?T thành phố ,tính toán của tác giả, số liệu TK v�? GTCC của Xơ un và Singapo




    8
            Số liệu này bao gồm những hành trình chỉ sử dụng tàu điện ngầm hay xe buýt trung chuyển kết hợp với tàu điện ngầm; tất nhiên, số liệu
            không bao gồm các hành trình bằng phương tiện công cộng trừ tàu điện ngầm, xe buýt hay đư�?ng sắt ven đô nếu không kết hợp chuyến
            đi với tàu điện ngầm.




           GI�?                     VIỆT NAM
150 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Tuy không thể dự đoán trước tỉ lệ chính xác số hành trình thực hiện bằng tàu điện ngầm nếu
chỉ dựa vào những tham số lý tính như mật độ, độ bao phủ không gian và chi�?u dài của mạng
lưới, nhưng cần lưu ý rằng những mạng lưới tàu điện ngầm rộng khắp và được quản lý một cách
chuyên nghiệp ở Xơ-un và Singapo hiện nay cũng chỉ có thể thu hút được 38% và 17% tổng
số chuyến đi của hành khách. Tuy vậy, tỉ tr�?ng tương đối nh�? của tàu điện ngầm so với tổng
số hành trình là cần thiết để hạn chế ùn tắc ở Xơ-un và xóa b�? hẳn ùn tắc ở Singapo. Các nhà
quy hoạch cần lưu ý rằng nếu chỉ đầu tư vào tàu điện ngầm, dù lớn đến đâu, cũng không thể tự
mình giảm được ùn tắc, mà đây chỉ là một phần trong chính sách giao thông đa diện, trong đó
có quản lý giao thông, vận tải đa phương tiện, chính sách sử dụng đất, tính phí đỗ xe và tham
gia giao thông v.v.
Ở các đô thị Việt Nam, ưu tiên v�? giao thông có lẽ trước hết là quản lý lưu thông xe máy để tăng
độ an toàn và hiệu quả, và thứ hai là ngăn chặn tăng trưởng lưu thông xe ô tô bằng cách tính
phí đậu đỗ xe theo giá thị trư�?ng và khuyến khích đầu tư, xây dựng những bãi đỗ xe tư nhân
không sử dụng mặt phố.


3.4. �?ất đai và bất động sản
Phần này cung cấp cái nhìn tổng quan sơ bộ và đánh giá các số liệu hiện có v�? giá đất và bất
động sản ở các đô thị Việt Nam. Các nội dung sẽ tóm tắt các kết quả của một khảo sát hạn chế
được thực hiện trong báo cáo này, trong đó có những vấn đ�? v�? đặc điểm nhà ở. Cần lưu ý rằng
do th�?i gian và khả năng tiếp cận hạn chế, khảo sát trên chỉ tập trung vào những số liệu dễ tìm
kiếm mà không bao gồm những thông tin v�? các phân khúc thu nhập thấp. Cần thực hiện một
khảo sát quy mô lớn hơn để nghiên cứu và tìm ra những kết quả có thể áp dụng rộng rãi hơn.
Nội dung của phần này sẽ tập trung vào các quy định, chính sách có ảnh hưởng đến các giao
dịch đất đai, bất động sản, cũng như tác động đối với môi trư�?ng đầu tư, kinh doanh.
Trước khi tiếp tục, ta hãy cùng xem xét bản đồ sử dụng đất của Hà Nội để làm ví dụ. Bertaud
(2011a, 2011b, 2011c) sử dụng một loạt ảnh vệ tinh v�? Hà Nội lấy từ Google Earth, phân loại
thủ công toàn bộ khu vực xây dựng của thành phố dựa trên các khảo sát thực địa tới nhi�?u khu
vực trên bản đồ, nhằm tìm hiểu chính xác hơn loại hình sử dụng đất ở đây. Kết quả được trình
bày trong Hình 3.29 và Bảng 3.5. Do tình hình sử dụng đất thực tế thư�?ng không khớp với
các bản đồ sử dụng đất chính thức nên cần tiến hành đánh giá sử dụng đất cho các thành phố.
Bertaud (2011b) cũng tiến hành tương tự ở �?à Nẵng, như đã thấy trong những phần trước
bàn v�? hình thái đô thị và tình hình lưu thông trong Hình 3.20. Hiểu biết v�? những mô hình
sử dụng đất phổ biến trên toàn thành phố và những yếu tố địa hình và xây dựng có ảnh hưởng
tích cực hay cản trở việc sử dụng đất, là một xuất phát điểm tốt để phân tích không gian đất
đai, bất động sản của một đô thị.




                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                      151
    Hình 3.29. Các mô hình sử dụng đất thực tế ở Hà Nội

                                                                                 SỬ DỤNG �?ẤT Ở
                                                                                  HÀ NỘI, 2008




                                                                         2km   4km
                                                                                     6km
                                                                                             8km




                                                                                      Khoảng cách đến TT TP
                                                                                      �?ẤT Ở TRUYỀN TH�?NG
                                                                                      �?ẤT Ở
                                                                                      �?ẤT XÂY DỰNG
                                                                                      �?ÂT CÔNG NGHIỆP, CƠ QUAN, �?ẤT KH�?C
                                                                                      �?ẤT NÔNG NGHIỆP, CÔNG VIÊN, �?ẤT TR�?NG
                          N                                                           MẶT NƯỚC



                     W          E

                          S
                 5                  0             5                10           15                 20 Kilometers



    Nguồn: Chú giải thủ công hình ảnh vệ tinh, trong Bertaud, 2011a.



    Bảng 3.5. Các mô hình sử dụng đất thực tế ở Hà Nội

      Hà Nội: 12 quận nội thành
      Sử dụng đất                                                                Diện tích (km2)              %

      Nhà ở truy�?n thống + kinh doanh                                            92,424                       64

      Nhà ở + kinh doanh                                                         25,915                       18

      Cơ quan, công trình công cộng                                              10,032                       7

      Cở sở công nghiệp                                                          13,742                       10

      Các đư�?ng chính, dịch vụ công cộng và nhà ga                               2,515                        2

      Tổng số                                                                    144,628                      100

      Nguồn: Chú giải thủ công hình ảnh vệ tinh, trong Bertaud, 2011a.




           GI�?                     VIỆT NAM
152 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
3.4.1. Giá
�?ể mở đầu cho việc phân tích giá đất trong bối cảnh thích hợp, ta cần xem lại Hộp 3.3 trong đó
trình bày v�? cơ chế ‘2 giá đất’, cũng như cho biết một chỉ báo tốt v�? một số vấn đ�? quan tr�?ng
v�? quản lý và kinh tế chính trị liên quan đến thị trư�?ng đất đai ở Việt Nam.


 Hộp 3.3. Cơ chế giá đất 2 cấp ở Việt Nam
 Trong n�?n kinh tế thị trư�?ng, giá đất được quyết                                                                         Ngư�?i SD
 định bởi quan hệ giữa cung và cầu đất đai. Tuy vậy, ở                                                                   đất ban đầu
                                                                                                  Dựa trên khung
 Việt Nam, nhà nước thu hồi đất từ ngư�?i sử dụng đất                                              giá đất
 và giao đất cho nhà đầu tư dựa trên một khung giá                                                                      Thu hồi đất
                                                                                                  Dựa trên giá
 đất ấn định sẵn (KG�?) không tuân theo các quy luật                                               thị trư�?ng
 thị trư�?ng. Cơ chế giá này thư�?ng được g�?i là ‘giá
 ấn định’. Sau khi đất trên được đầu tư, xây dựng hay                                                                    Nhà nước
 bán lại cho ngư�?i mua thì sẽ áp dụng ‘giá thị trư�?ng’.
 Ngoài việc ấn định giá đất cho các hoạt động thu hồi,                                                       Giao đất                  Thuế đất
 bồi thư�?ng, giao đất và cho thuê đất, KG�? còn được
 sử dụng để xác định giá trị đất đai khi được sử dụng
 làm vốn góp trong doanh nghiệp liên doanh và khi                                                         Nhà đầu tư    Giao dịch      Ngư�?i mua
 tính thuế chuyển nhượng đất cho ngư�?i sử dụng đất
 mới (Han và Vũ 2008). KG�? ngày càng được nhà
   Giá nhà nước và giá thị trư�?ng ở TPHCM năm 2009                                           nước sử dụng nhi�?u như một công cụ thu hút đầu tư
   Vị trí                                 Giá đất (1000 đ/m )    2
                                                                                  Tỉ lệ      FDI. Chẳng hạn, hãy xem xét việc ban hành một văn
                                          Giá tối đa của Giá chào bán
                                          nhà nướca      tối đa b
                                                                                             bản gây nhi�?u tranh cãi là Nghị định số 84/2007/
                                                                                             N�?-CP, ngày 25/5/2007, trong đó quy định nếu là
   Các quận trung tâm
   Phố HBT, Q1                           48.400               293.000             600%       dự án 100% vốn nước ngoài thì nhà nước được phép
   Phố Tú Xương, Q3                      22.000               213.000             970%
                                                                                             thu hồi đất và chuyển đổi hình thức sử dụng.
   Các quận nội đô
   Dinh Bo Linh street,                  12.500               79.200              640%
     Phố �?inh Bộ Lĩnh,                                                                       Cơ chế 2 giá trên gây ra sự hoán chuyển những giá
     Q. B. Thạnh                         6400                 66.700              1040%
   Phố �?ạt Thành, Q. T. Bình                                                                 trị và lợi ích lớn, đồng th�?i tạo kẽ hở cho hành vi
   Các quận ngoại vi                                                                         thông đồng giữa hai nhóm quy�?n lực, là các công ty
   Phố �?ỗ Xuân Hợp, Q. 9                 3500                 40.000              1140%
   Phố Hà Huy Giáp, Q. 12                4400                 32.000              730%       xây dựng (thư�?ng là các DNNN), các nhà đầu tư và
   Các huyện                                                                                 đầu cơ (được hưởng lợi lớn và trực tiếp từ cơ chế 2 giá
   Phố Lê Văn Lương,                     2200                 28.700              1300%
     huyện Nhà Bè                                                                            này) và các quan chức nhà nước (với tư cách ngư�?i
   Phố Nguyễn Chí Thanh,                 660                  2000                300%
     H. Củ Chi                                                                               thực thi những chính sách, quy định tạo ra những
       Giá đất của nhà nước thu thập từ khung giá đất (giá tối đa theo tuyến phố)
                                                                                             lợi nhuận trên). Tình trạng này sẽ càng tạo đi�?u kiện
   a

       ở TPHCM năm 2009 ban hành 20/9/2008 (Q�? 89/2009/Q�?-UBND
       TPHCM)                                                                                cho sự tồn tại của việc duy trì cơ chế 2 giá.
   b
       Giá chào bán (giá bán lô đất và nhà ở sát giá thị trư�?ng vì ngư�?i bán công bố giá
       bán qua đại lý dựa trên giá kỳ v�?ng và thông tin tham khảo v�? giá hợp lý từ các đại
       lý) của lô đất/tài sản trên các tuyến phố thu thập từ một số đại lý B�?S.              Mặt khác, cơ chế trên cũng gây ra những tổn thất
 lớn không kém đối với những ngư�?i sử dụng đất bị thu hồi đất đai, cũng như xã hội nói chung. Do việc giao
 đất, các hợp đồng liên doanh, thuế khóa, thuê đất và cấp phép cho nhà đầu tư, xây dựng được tiến hành dựa
 trên giá trị đất bị ấn định thấp một cách giả tạo nên nhà nước đang để mất nhi�?u cơ hội tạo ra lợi ích xã hội
 từ một trong những tài sản quý giá nhất của mình. Hệ quả của cơ chế 2 giá là dẫn đến rất nhi�?u tranh chấp,
 bức xúc xung quanh việc thu hồi đất. Chẳng hạn, trong báo cáo của BTNMT (Tình hình tranh chấp đất đai
 ở Việt Nam, BTNMT 2008) cho giai đoạn 1993-1995, khi KG�? và giá thị trư�?ng còn chưa cách nhau quá




                                                                                               �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                                       153
      xa, những vụ kiện tụng, khiếu nại v�? việc áp dụng KG�? trong thu hồi đất mới ở mức 800 vụ. Tuy nhiên, khi
      khoảng cách giữa KG�? và giá thị trư�?ng nới rộng, số vụ việc đã tăng lên tới 12.708 vụ (1996-2005). Khi diện
      tích đất đai bị vướng vào tranh chấp (từ đó giảm đáng kể tỉ lệ các dự án hoàn thành) thì sẽ xuất hiện tình
      trạng ứ đ�?ng càng đẩy cao giá thị trư�?ng của đất đai, nhà cửa – mà hậu quả là không những làm méo mó thị
      trư�?ng mà còn càng đào sâu khoảng cách giữa KG�? và giá thị trư�?ng. Khung giá đất thấp một cách giả tạo
      cũng khuyến khích tình trạng bán đất tràn lan, dẫn tới đẩy nhanh hiện tượng đô thị hóa không kiểm soát, gắn
      li�?n với nó là hiệu quả sử dụng cơ sở hạ tầng thấp và chi phí đầu tư cao. Dư�?ng như nhà nước đang bị vướng
      vào một cơ chế 2 giá đang đem lai nhi�?u lợi nhuận hơn cho nhà đầu tư hơn là ngư�?i dân.
       Giá th trư ng và c a nhà nư c m t s khu đô th m i
        V trí                                         Giá th trư ng a Giá th trư ng b % thay đ i   Giá th trư ng a Giá th trư ng b   % thay đ i
                                                      12/2006         12/2007                      12/2006         12/2007
                                                      (tr đ ng/m2) (tr đ ng/m2)                    (tr đ ng/m2)    (tr đ ng/m2)


      TPHCM                                              11,0         27,0            145%         1,6              2,2              38%
      Phú M -Văn Phát Hưng, Q. 7                         5,5          16,0            191%         1,5              1,7              13%
        ái Sơn, H. Nhà Bè                                4,3          13,0            202%         1,15             1,4              22%
      H ng Lĩnh, Q. Bình Chánh
                                                         16,0         26,5            66%          1,2              1,4              17%
        anh M L i, Huy Hoàng, Q. 2
                                                         5,5          14,0            155%         0,95             1,2              27%
      Gia Hoa, Q. 9

      Các t nh lân c n
      Long     -HUD, Nhơn Tr ch, T nh �? ng Nai           1,0          2,5             150%          0,4             0,5              25%
      Long H u, t nh Long An                    (6/2007) 3,2          6,5             103%          0,45            0,6              33%
      Chánh Nghĩa,     D u M t, t nh Bình Dương          6,7          26,0            288%          0,7             0,9              29%
        a
            Chương trình VN, 2008
        b
            Khung giá đất TPHCM, Long An, �?ồng Nai, Bình Dương ban hành 12/2006 và 2007.

      Nguồn: Theo Trương Thiên Thu và Ranjith Perera; Habitat International 35, 2011. M�?i số liệu và bảng trong hộp trên được trích dẫn
      trực tiếp từ các tài liệu tham khảo.



    Khảo sát sơ bộ v�? giá bất động sản ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cho thấy mức giá là khá cao
    so với những thành phố tương đồng ở Châu �? (Hình 3.30). Tuy các số liệu chỉ đại diện cho
    phân khúc thị trư�?ng cao cấp nhưng vẫn cho thấy đã có sự bất cập trên thị trư�?ng khi những
    mức giá này khá cao so với mức thu nhập.




           GI�?                     VIỆT NAM
154 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.30. Giá ti�?n thuê căn hộ hàng tháng ở Việt Nam so với các thành phố lớn ở
Châu �? khác

  Bangalore                                            307              �?ài Bắc                                              6%
  Thành �?ô                                             406              Sing ga po                                          11%
  Niu đê li                                            575              Thành �?ô                                            12%
  Thượng Hải                                           604              Kuala Lăm Pơ                                        15%
  Quảng Châu                                           821              Hồng Kông                                           16%
  Thẩm Quyến                                           922              Thượng Hải                                          18%
  �?ài Bắc                                            1.050              Quảng Châu                                          25%
                                                                        Thẩm Quyến                                          28%
  Phnôm Pênh                                         1.156
                                                                        Bangalore                                           30%
  Bắc Kinh                                           1.184
                                                                        Bắc Kinh                                            36%
  Kuala Lăm Pơ                                       1.235
                                                                        Băng Cốc                                            49%
  Hà Nội                                             1.394
                                                                        ThượngHải(“Caocấp�?)                                 54%
  Ja ka ta                                           1.588
                                                                        Niu đê li                                           57%
  TP. Hồ Chí Minh                                    1.746
                                                                        Ja ka ta                                            71%
  ThượngHải(“Caocấp�?)                                1.765
                                                                        Hà Nội                                             133%
  Băng Cốc                                           1.993
                                                                        Phnôm Pênh                                         163%
  Mumbai                                             3.102
                                                                        TP. Hồ Chí Minh                                    166%
  Sing ga po                                         4.286              Mumbai                                             305%
  Hồng Kông                                          4.808                                   0%      100%     200% 300% 400%
                        0        2.000       4.000       6.000

Ti�?n thuê hàng tháng căn hộ diện tích 120 m2, USD                        Tỉ lệ ti�?n thuê hàng tháng trên GDP đầu ngư�?i

Nguồn: Tính toán của nhóm khảo sát đô thị, trong Chỉ số Phát triển Thế giới và www.globalpropertyguide.com. Các mức giá là mức bình quân
      cho căn hộ diện tích 120 m2 ở trung tâm thành phố, năm 2008-09.



�?ể bảo đảm tính đại diện cho đối tượng dân cư bình thư�?ng, phân tích sử dụng kết quả của
một khảo sát quy mô nh�? v�? các mức giá cho thuê trên mạng Internet sử dụng cho báo cáo này.
Số liệu này được trích từ trang web được sử dụng nhi�?u nhất ở Việt Nam là www.muaban.net.
Các lựa ch�?n được giải thích trong Hộp 3.4. Những mẩu quảng cáo trên trang web này được
các doanh nghiệp Việt Nam chuyên cho thuê nhà ở và chủ sở hữu tư nhân đưa lên. Mức giá
cho thuê nhà được đánh giá trên từng căn hộ được đăng quảng cáo ở m�?i nơi tại Hà Nội và
TPHCM tại th�?i điểm tháng 2/2011, theo một số diện tích nhất định (75-90 m2). Mục đích
là thu thập số liệu v�? nhà cửa có cùng diện tích ở từng thành phố và giữa các thành phố. Ở một
số nơi cũng có nhà có diện tích lớn hay nh�? hơn diện tích trên. Dựa trên số liệu này mà tính
được mức giá cho thuê trung bình cho từng địa điểm. Hình 3.31 và 3.32 minh h�?a kết quả cho
Hà Nội và TPHCM (bộ số liệu đầy đủ được cung cấp trong các Bảng 3A.1 và 3A.2, Phụ lục
3A). Số liệu cho thấy mức giá cho thuê ở Hà Nội và TPHCM nhìn chung gần tương đương.




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                       155
    Tiếp theo, các số liệu v�? giá đất còn trống được vẽ đồ thị điểm trong Hình 3.33 và 3.34 cho Hà
    Nội và TPHCM. Các số liệu này bao gồm cả đồ thị v�? đất ở tại những khu đô thị mới hay đất ở
    còn trống được rao bán ở khu vực đô thị cũ. Các số liệu được lấy từ báo và quảng cáo Internet,
    cũng như ph�?ng vấn ngư�?i kinh doanh bất động sản địa phương. �?ối với một số địa điểm,
    nghiên cứu v�? đất còn trống còn xác định đất rao bán ở những khu phố cũ của một số quận và
    đất rao bán ở những khu đô thị mới cũng ở quận đó.


      Hộp 3.4. Nguồn dữ liệu v�? giá thị trư�?ng bất động sản ở Việt Nam
      Giá thị trư�?ng bất động sản được xác định thông qua đấu giá, chào giá của đại lý bất động sản, báo cáo thuế
      và từ các quảng cáo trên báo và Internet (rao bán).

      �?ấu giá được coi là khó cắt nghĩa vì thư�?ng cho kết quả là những mức giá rất chênh lệch cho cùng một thửa đất.

      �?ại lý bất động sản – là những ngư�?i môi giới đất đai Việt Nam, thư�?ng chỉ là ngư�?i kinh doanh thuần túy
      – được coi là có động cơ nên thông tin từ nguồn này phải được xử lý thận tr�?ng.

      Những con số lấy từ các báo cáo thuế thư�?ng không được coi là bằng chứng v�? giá trị thị trư�?ng do xu hướng
      hạ thấp giá trị khi nộp báo cáo cho Sở thuế.

      Bằng chứng đáng tin cậy nhất v�? hoạt động trên thị trư�?ng mở là các quảng cáo trên báo và Internet. Khó
      khăn với nguồn thông tin này ở làm sao xác định được mức giảm giá (nếu có) từ giá chào bán, cũng như không
      phải loại bất động sản nào cũng được giao dịch qua quảng cáo trên báo và Internet.

      Một nguồn dữ liệu khác v�? giá cả là các quảng cáo cá nhân của chủ sở hữu với tiêu đ�? “Bán nhà�? ngay tại nhà,
      hay đơn thuần là từ l�?i ngư�?i dân sống xung quanh rằng có nhà cần bán.
      Nguồn: Tr. 58, Tài liệu bổ sung UPLH.



    Từ các Hình 3.33 và 3.34, có thể rút ra những đặc điểm chính sau v�? giá đất.
          Ở ngoại ô, giá đất ở vào khoảng 500USD/m2 trở lên ở cả hai thành phố.
          Càng vào gần trung tâm, giá đất ở Hà Nội sẽ càng cao hơn nhi�?u so với TPHCM, lên
          tới 7.000USD/m2 hay 8.000 USD/m2 ở Hà Nội, nhưng chỉ ở mức 4.000USD/m2 ở
          TPHCM. �?ây là đi�?u tương đối bất ng�? vì TPHCM có dân số lớn hơn nhi�?u và thu nhập
          đầu ngư�?i cũng cao hơn so với Hà Nội. Ở giai đoạn này, ta chỉ có thể ph�?ng đoán vì sao lại
          có hiện tượng này. Có ba lý do có thể viện dẫn là: (i) khó khăn trong việc cấp đất cũng như
          các quy định v�? đất đai chặt chẽ hơn ở Hà Nội; (ii) nhi�?u mảnh đất lớn vẫn nằm trong tay
          nhà nước; (iii) chênh lệch giá do ở gần trung ương (tuy yếu tố này không gây ra sự chênh
          lệch lớn v�? giá).
          Những lô đất có thể mua là những mảnh đất được quy hoạch để xây dựng nhà độc lập – có
          diện tích từ 40 đến 180 m2.
          Ở những khu đô thị mới cũng tồn tại một mức chênh lệch giá đất, so với những khu dân
          cư cũ. Dựa trên những số liệu thu thập được ở đây, đất ở những khu đô thị mới có giá cao
          hơn từ 12% đến 200% so với đất li�?n k�? ở những khu dân cư cũ.



           GI�?                     VIỆT NAM
156 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Hình 3.31. Mức ti�?n thuê nhà đất hàng tháng theo quảng cáo ở Hà Nội, tháng 2/2011

                                   15
      USD/m   2


                                    10


                                        5


                                         016
                                           7
                                               -2
      Km từ                                      -11
                                                                                        12
      trung tâm                                                                 3 6 9
                                                                        -3 0
      (Bắc-Nam)                                                  -9 -6
                                                        -15 -12
                                                        Km từ trung tâm (Tây sang �?ông)

Nguồn: www.muaban.net



Hình 3.32. Mức ti�?n thuê nhà đất hàng tháng theo quảng cáo ở TP Hồ Chí Minh,
tháng 2/2011

                    12
     USD/m2

                        7


                        2
                        16
                        -3 8
                               0
                                   -8
     Km từ
     trung tâm                          -16                                        6   9 12
                                                                          0   3
     (Bắc - Nam)                                                -6   -3
                                                           -9
                                                -15 -12


                                                    Km từ trung tâm (Tây - �?ông)

Nguồn: www.muaban.net



                                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                     157
    Hình 3.33. Giá đất ở Hà Nội

                             8000

                             6000
         USD/m2
                              4000

                              2000

                                   0
                                  23
                                     12
                                          1
         Km từ
                                           -10
         trung tâm                                                                    9
                                                                              -3 1 5
         (Bắc - Nam)                                           -19 -15 -11 -7
                                                       -27 -23
                                                         Km từ trung tâm (Tây - �?ông)

    Số liệu sơ bộ thu thập cho tài liệu bổ sung của UPLH, tr. 61-65. Xem bảng trong Phụ lục 3A của báo cáo này.

    Hình 3.34. Giá đất ở TP Hồ Chí Minh

                                   8000

        USD/m2                      6000

                                    4000

                                    2000
                                          0
                                          23
                                           12
        Km từ                                   1
        trung tâm                                -10
                                                                                                   5 9
        (Bắc – Nam)                                                                -3 1
                                                                           -11 -7
                                                                  -19 -15
                                                          -27 -23
                                                             Km từ trung tâm (Tây - �?ông)
    Số liệu sơ bộ thu thập cho tài liệu bổ sung của UPLH, tr. 61-65. Xem bảng trong Phụ lục 3A của báo cáo này.

    Khi so sánh 4 biểu đồ trên, có thể thấy một hiện tượng rõ rệt hơn là ở Hà Nội có một mảng thị
    trư�?ng lớn cho hoạt động cho thuê và mua bán nhà đất. �?ất rao bán có giá cao gần gấp 1.000
    lần giá ti�?n thuê nhà hàng tháng ở cùng địa điểm. Nói cách khác, đất rao bán được định giá
    bằng khoảng 80 năm giá trị ti�?n thuê hàng tháng. Thông thư�?ng, đây là một sự chênh lệch lớn.


           GI�?                     VIỆT NAM
158 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Nó cho thấy giá đất phản ánh kỳ v�?ng lớn vào việc tăng ti�?n thuê hoặc ch�? bán lại với giá trị cao
hơn trong tương lai, để có thể bù lại mức giá mua ban đầu cao, và cũng có thể là do không có
phương án tích trữ tài sản nào khác. Những con số này cho thấy có lẽ chỉ có 5% dân số Hà Nội
đủ ti�?n để mua nhà đất với những mức giá được thổi phồng lên như thế này.9
Việc khảo sát thị trư�?ng nhà đất và cho thuê cũng như sự vận hành của thị trư�?ng đất đai ở Việt
Nam phải được coi là một lĩnh vực ưu tiên trong những nghiên cứu bổ sung tiếp theo khảo sát
v�? đô thị hóa này.


3.4.2. Tiếp cận tài chính
Bảng 3.6. Cơ cấu thanh toán trên thị trư�?ng nhà ở Việt Nam
                                 anh toán cho         Phương th c                                      Ngư i cho vay
       ành ph /                                        thanh toán
                                                                          Ti n vay
        trư ng đ t đai        Ch s Ngư i            Tr        Tr                      Ngân Gia đình/ Ngư i               T ng
                              h u/ môi              m t       d n                     hàng B n bè cho vay                h p
                              Ngư i gi i            ln                                               khác
                              bán
              Cao               100        0          0         100           15         33        33          0           33
              Trung bình        100        0          100       0             3          0         0           100         0
    Hà N i         p            83         17         86        14            43         12        47          18          24
              KCN *             100        0          100       0             0          -         -           -           -
              T ng              93         7          79        21            16         17        42          17          25
              Cao               91         9          64        36            30         33        67          0           0
              Trung bình        93         7          47        53            45         22        22          11          44
    TPHCM
                   p            92         8          58        42            30         33        33          0           33
              T ng              92         8          55        45            35         29        38          5           29
              Cao               100        0          100       0             0          -         -           -           -
              Trung bình        100        0          90        10            30         17        67          17          0
    Bc
                   p            89         11         78        22            45         33        11          56          0
    Ninh
              KCN               89         11         78        22            40         0         100         0           0
              T ng              94         6          85        15            28         19        52          29          0
    T ng s                      93         7          72        28            23         21        44          17          18
*Khu công nghiệp
Nguồn: Khảo sát dân cư trong tài liệu bổ sung UPLH, Urban Solusions, tr. 80
9
       Kato, Hironori & Nguyễn Lê Hồng (2011), Chính sách đất đai và giá nhà đất ở Hà Nội, Việt Nam, tr. 4, Tạp chí Xã hội �?ông �? thực
       hiện cho Nghiên cứu v�? Giao thông, tập 8, tr. 4, 2010




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                     159
    Kết quả của một khảo sát dân cư nh�? cho biết ảnh hưởng của khả năng tiếp cận nguồn tài chính
    đối với thị trư�?ng nhà đất ở Việt Nam. Khảo sát này sử dụng những câu h�?i v�? phương thức
    thanh toán ti�?n đất đai, bất động sản. Câu trả l�?i cho những câu h�?i này cho thấy một tỉ lệ lớn
    các giao dịch được thực hiện bằng ti�?n mặt, trả một lần, bằng ti�?n vay mượn của bạn bè hơn là
    đi vay hay trả dần từ ngân hàng.
    Bảng 3.6 cho biết tỉ lệ đối tượng cho biết có vay ti�?n trong cột “Ti�?n vay�? và nguồn tài chính,
    cũng như tỉ lệ của con số “Ti�?n vay�?, trong cột “Ngư�?i cho vay�?. Bảng trên cũng cho biết tỉ lệ
    giao dịch có sự tham gia của ngư�?i môi giới tại địa phương, cũng như tỉ lệ cao các giao dịch được
    thực hiện trực tiếp giữa những bán và ngư�?i mua. �?ặc biệt, một con số thống kê đáng chú ý là
    tỉ lệ 100% “Trả dần�? đối với nhà đất cao cấp ở Hà Nội, nhưng chỉ có 15% có sử dụng hình thức
    vay vốn, nhưng chỉ có 5% vay vốn ngân hàng. Các kết quả được tóm tắt trong dòng “Tổng�? tỉ
    lệ ở cuối bảng.
    Do có một tỉ lệ cao các giao dịch mua bán bất động sản được thực hiện theo phương thức thanh
    toán một lần nên rất có thể giá đất và bất động sản cao là bằng chứng của việc thiếu phương án
    tích trữ tài sản. Nói cách khác, những ngư�?i đủ khả năng tham gia thị trư�?ng đất đai, bất động
    sản không cần phải vay mượn ti�?n - mà tự h�? đã có đủ ti�?n mua – đi�?u này cho thấy ở Việt Nam
    đang tồn tại một mức độ thanh khoản bất thư�?ng và có thể là tình trạng thiếu các phương án
    để đầu tư tài sản.
    3.4.3. Quy định
    Phần này sẽ khảo sát một loạt các chỉ số v�? quy định đất đai, bất động sản ở Việt Nam.
    Bảng 3.7. “Xếp hạng thế giới�? v�? quy định cấp phép xây dựng và đăng ký bất động sản
      NƯỚC             XẾP HẠNG TG                                      NƯỚC            XẾP HẠNG TG
                        (trên giấy t�?)                                                   (trên giấy t�?)
      Niu-Zilân              1                                          Nêpan                  57
      Gioocgia               2                                          Nam Phi                59
      Singapo                3                                          …                      …
      Thái Lan               4                                          Inđônêsia              70
      …                      …                                          Thổ Nhĩ Kỳ             72
      Mỹ                     9                                          Kazắctan               79
      Anh                    10                                         …                      …
      …                      …                                          Malaysia               100
      Hồng Kông,Trung Quốc 19                                           Philippin              111
      Canada                 23                                         Trung Quốc             118
      …                      …                                          Braxin                 121
      Hàn Quốc               29                                         …                      …
      Ôxtrâylia              31                                         Israel                 140
      Nhật                   32                                         Liên bang Nga 145
      …                      …                                          Ấn �?ộ                  150
      Việt Nam               40                                         …                      …
      …                      …                                          Xiêra Lêôn             175
      Mông Cổ                44                                         Ukraina                176
      �?ài Loan               48                                         Nigiêria               177
    Nguồn: Chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh của Ngân hàng Thế giới, 2010, http://www.doingbusiness.org/



           GI�?                     VIỆT NAM
160 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Ở một số nước đang thực hiện nghiên cứu �?ánh giá �?ô thị hóa, các quy định v�? đất đai, bất
động sản được xem là một cản trở chính đối với sự vận hành hiệu quả của thị trư�?ng đất và bất
động sản. Mục tiêu chính của quy định v�? đất đai phải là làm sao để những thay đổi trong tình
hình sử dụng đất phản ánh đúng nhu cầu v�? đất đai, đồng th�?i chỉ đi�?u tiết ở mức độ tối thiểu
cần thiết để hình thành hình thái đô thị mong muốn và bảo vệ những mục tiêu khác, như các
mục tiêu xã hội, môi trư�?ng, y tế, an ninh. Tuy nhiên, thực tế ở một số nước không giống như
vậy, chẳng hạn ở Ấn �?ộ, các hạn chế với Chỉ số Diện tích Xây dựng (FSI) cao10 thư�?ng khiến
giá đất bị thổi phồng do sự khan hiếm v�? cung. Ví dụ, ở Mumbai, các mức FSI giới hạn là 4,5
ở Nariman Point, 4 ở Bandra-Kurla (cả hai đ�?u là những quận buôn bán trung tâm của thành
phố), 1,33 ở các khu vực khác của thành phố, và 1 ở ngoại ô.11 Có thể so sánh những mức hạn
chế này với chỉ số tỷ lệ diện tích sàn (FAR) là 25 ở khu trung tâm Singapo, 15 ở New York và10
ở Xơ-un.
Vậy Việt Nam thì sao? Các quy định v�? đất đai, bất động sản ở đây được đánh giá thế nào? Chỉ
số đầu tiên được khảo sát được trích dẫn từ các “Chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh�? của Ngân hàng
Thế giới, là chỉ số v�? mức độ thuận lợi khi xin cấp phép xây dựng và đăng ký tài sản. Các quốc gia
được xếp hạng theo chỉ số này theo số lượng thủ tục, số ngày cần để xử lý xong thủ tục và chi phí
tính theo tỉ lệ trên thu nhập đầu ngư�?i. V�? chỉ số này, Việt Nam đạt kết quả khá tốt, xếp hạng 40
trên thế giới. Bảng 3.7 cho biết chỉ số của Việt Nam so với một số nước tương đồng.

Tuy nhiên, Việt Nam sẽ tụt hạng nếu sử dụng các chỉ số thực tế chứ không phải chỉ số giấy t�?.
Trong khi Chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh xếp hạng môi trư�?ng quy định trên giấy t�?, một
nguồn số liệu khác của Ngân hàng Thế giới là Khảo sát Doanh nghiệp đánh giá tình hình thực
hiện những quy định trên trên thực tế.12 Hình 3.35 so sánh giữa số liệu giấy t�? và số liệu thực
tế v�? th�?i gian cần thiết để xin giấy phép xây dựng. Ở Việt Nam, cũng như ở phần lớn các nước
khác, th�?i gian thực tế thư�?ng ngắn hơn quy định trên giấy t�?, có thể do quan hệ tốt giữa cán
bộ hay doanh nghiệp chi các khoản không chính tắc. Nhưng trư�?ng hợp Việt Nam, th�?i gian
thực tế lại lâu hơn khá nhi�?u so với những nước khác: Việt Nam có kết quả ở chỉ số không tốt –
cho dù tổng số ngày cần thiết để xin giấy phép nói chung, tính trên số tuyệt đối, không cao lắm




10
     FSI tương đương với tỷ lệ diện tích sàn sử dụng (FAR), được tính bằng cách chia tổng diện tích sàn của tất cả các tòa nhà trên lô đất cho
     tổng diện tích đất của lô đất.
11
     Ramanan, Sumana, �?ể phát triển, Mumbai phải tự đứng lên, Dự án Mumbai, Th�?i báo Hindustan.http://www.hindustantimes.com/
     news/specials/bombay/Main%20article14.shtml
12
     Ghi chú: Giữa các khung ch�?n mẫu sử dụng trong những nguồn dữ liệu trên có một số khác biệt. Các chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh
     khảo sát các quy định của khối doanh nghiệp vừa và nh�? chiếm số đông ở thành phố có n�?n kinh tế lớn nhất nước. Khảo sát Doanh
     nghiệp khảo sát các doanh nghiệp gồm nhi�?u quy mô và ở một số thành phố chứ không chỉ thành phố lớn nhất. �?ể biết thêm chi tiết
     v�? đặc điểm của những nguồn dữ liệu này – trong nghiên cứu so sánh số liệu giấy t�? và thực tế như chúng tôi thực hiện ở đây – xem
     Mary Hallward-Driemeier & Lant Pritchett (2010), Phương thức Kinh doanh và Chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh: môi trư�?ng đầu tư
     khi các doanh nghiệp có sự kiểm soát, http://www.hks.harvard.edu/fs/lpritch/how%20business%20is%20done.pdf




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                             161
    Hình 3.35. Việt Nam sẽ tụt hạng nếu sử dụng các chỉ số thực tế chứ không phải chỉ
    số giấy t�?
                               Xin giấy phép xây dựng mất bao nhiêu ngày?
                800




                                                                                                               ga
                                                                                                              N
                                                                                                           ng
                                                                                                         ba
                                                                                                      iên
                                                                                                    *L
                600




                                                                                                                                                  )
                                                                                                                                               08
         Số liệu giấy t�?




                                                                                                                                            20
                                                                                                            9)




                                                                                                                                         a(
                                                                                                         00




                                                                                                                                      ain
                                                                                                      (2




                                                                                                     6)
                                                                                                  an




                                                                                                                                    kr
                                                                                                  00




                                                                                                                                   9)
                                                                                           *N )




                                                                                                                                 *U
                                                                                               êp
                                                                                                7




                                                                                               (2




                                                                                                                                00
                                                                                             00




                                                                                             7)
           400




                                                                                             )
                                                                                           na
                                                                                          00




                                                                                                                             (2
                                                                                         09
                                                                                          (2




                                                                                        ti
                                                                                       (2




                                                                                      20




                                                                                                                         xin
                                    ria




                                                                                    en


                                                                                     )
                                                                                   éc




                                                                                  e(
                                 ige




                                                                                 07




                                                                                                                      ra
                                                                                ch
                                                                               lađ




                                                                              on




                                                                                                                    *B
                                                            20 (2 (20
                               *N




                                                                            *�?
                                                                         7) ng




                                                                           Le
                                                                     00 )
                                                                  (2 9
                                                                            )
                                                                           a
                                                    * K 07) 004
                                                                     00 ă




                                                               ia 00
                                        êx đôn (2 tan 09)




                                                                        9)
                                                      ph Lan aysi




                                                                        ra
                                                                   (2 * B




                                                                     ier
                                                             ol (2
                                     * M * In Lan akis (20




                                                                  * S)
                                                                    al




                                                                    9
                                                          og sian
                                                               *M




                                                                 00
                                                         i ( ka
                                                               8)
                                                     * P pin




                                                              (2
                                                     *M h
                                                  hĩ ) 9)

                                                            00




                                                           ak
                                                          lip



                                         * Th (2 ia ( 6)




                                                         am
                                              ổN 6 0

                                                         (2
                                                 00 20




                                                        az
                                                 am Sri
                                           icô ês 00
                                                       hi




                                                       N
                                                     Kỳ
                                                    *P
                200




                                              *N *




                                                   iệt
                                                *V
                                             ái
                                        * Th
                0




                           0                                50                                  100                                                   150
                                                                           Số thực tế


    Nguồn: Ước tính của cán bộ Ngân hàng Thế giới từ số liệu Chỉ số Môi trư�?ng Kinh doanh [giấy t�?], và số liệu Khảo sát Doanh nghiệp [thực
    tế] v�? số ngày cần thiết để xin cấp phép xây dựng.



    Bước tiếp theo trong đi�?u tra v�? các quy định đất đai và bất động sản là xem xét mức độ khác
    biệt của các quy định giữa các khu vực của Việt Nam. Hình 3.36 biểu thị kết quả v�? Chỉ số Cạnh
    tranh cấp tỉnh Việt Nam 2009. Những chỉ số này cho biết tỉ lệ doanh nghiệp có GCNSD�?
    (Giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đất), tổng diện tích đất trong tỉnh có GCNSD�? chính thức,
    đánh giá của doanh nghiệp v�? nguy cơ sung công, mức độ công bằng trong bồi thư�?ng v�? đất
    đai v.v.13 Chỉ số này cho thấy mức Tiếp cận đất đai và Quy�?n sử dụng đất có sự chênh lệch lớn
    giữa các vùng của Việt Nam.
    Bước cuối cùng trong đi�?u tra là khảo sát sự thay đổi của các quy định theo th�?i gian. Số liệu
    Khảo sát Doanh nghiệp cho thấy các quy định đã có sự thay đổi giữa hai cuộc khảo sát lớn v�?
    các doanh nghiệp Việt Nam được thực hiện vào các năm 2005 và 2009. Số liệu này cho thấy có
    sự cải thiện đáng kể v�? đánh giá của doanh nghiệp đối với khả năng tiếp cận đất đai. Hình 3.37
    cho thấy khả năng tiếp cận đất đai ở khu vực �?ồng bằng sông Hồng vẫn nhi�?u tồn tại hơn ở
    những khu vực khác, nhưng tính chung cho tất cả các vùng của Việt Nam đã có những sự cải
    thiện lớn. Trong năm 2009, ít doanh nghiệp cho đây là một “Trở ngại nghiêm tr�?ng�? đối với
    13
                   �?ể biết đầy đủ chi tiết, xem tr. 63-65, trong http://www.vnci.org/sites/default/files/VNCI_No14_PCI%202009%20report%20
                   EN_final.pdf




           GI�?                     VIỆT NAM
162 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
môi trư�?ng kinh doanh so với năm 2005, và tuy vẫn là một “Trở ngại chính�? cho khá nhi�?u
doanh nghiệp nhưng xu hướng rõ ràng cho thấy đang có sự cải thiện.


Hình 3.36. Tiếp cận đất đai và quy�?n được sử dụng đất chênh lệch nhi�?u giữa các
tỉnh/thành ở Việt Nam
        Ti�?n Giang
            Cà Mau
          An Giang
        Kiên Giang
         Sóc Trăng
          Trà Vinh
         �?iện Biên
        Vĩnh Long
       Binh Dương
           Bạc Liêu
        Hậu Giang
            Lào Cai
        Bình �?ịnh
            Bến Tre
           Hà Tĩnh
          Kon Tum
         Hưng Yên
          Lạng Sơn
         Vĩnh Phúc
        Thanh Hóa
       Ninh Thuận
       Quảng Bình
           Phú Yên
           Long An
          Tây Ninh
          �?à Nẵng
        Ninh Bình
        �?ồng Tháp
            Yên Bái
        Lâm �?ồng
          Hà Giang
          Bắc Ninh
       Bình Phước
           Hà Nam
       Bình Thuận
       Quảng Nam
           �?ắk Lắk
            Gia Lai
      Thái Nguyên
       Quảng Ngãi
             Sơn La
         Bắc Giang
        Hải Dương
        Nam �?ịnh
         Quảng Trị
           TT-Huế
           Phú Th�?
             BRVT
         Hòa Bình
          Lai Châu
         Thái Bình
           Cần Thơ
         �?ắk Nông
       Khánh Hòa
            Hà Nội
          Cao Bằng
         �?ồng Nai
          Nghệ An
           HCMC                                                                                                   Tiếp cận đất đai
      Tuyên Quang
        Hải Phòng                                                                                                 Quy�?n được SD đất
       Quảng Ninh
           Bắc Kạn


                      0       1          2          3          4           5          6          7           8          9            10

 Ghi chú: Tiếp cận đất đai là chỉ số chi phí th�?i gian và ti�?n bạc để mua, thuê đất kinh doanh. Quy�?n SD đất là chỉ số v�? rủi ro bị trưng
       dụng hay mất đất kinh doanh. Cả hai chỉ số chiếm tỉ lệ 50% trong chỉ số cuối cùng.


Nguồn: Chỉ số Cạnh tranh cấp tỉnh Việt Nam 2009.




                                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                            163
    Hình 3.37. �? kiến theo khu vực khi được h�?i “Khả năng tiếp cận đất đai gây khó khăn
    gì cho hoạt động và sự tăng trưởng của doanh nghiệp bạn?�? trong các năm 2005 và 2009

                                                            Khảo sát 2005
                                      0%                                                        100%

         �?ồng bằng sông Hồng                    37%             16%    11%        16%         20%
                                                                                                            Không Trở ngại

                   Bắc Trung bộ                        62%                    14%        13% 7% 5%          Trở ngại nh�?
                                                                                                            Trở ngại tương đối
     �?ồng bằng sông CửuLong                            47%            13%     16%       12%     11%         Trở ngại lớn
                                                                                                            Trở ngại nghiêm tr�?ng
       Ven biển Nam Trung bộ                              73%                       10% 10% 5%3%



                   �?ông Nam bộ                 39%              10% 10%      15%          26%




                                                            Khảo sát 2009
                                     0%                                                         100%

         �?ồng bằng sông Hồng                   39%              14%    19%              23%    4%
                                                                                                           Không có trở ngại

                    Bắc Trung bộ                      63%                         19%     8%7%3%           Trở ngại nh�?
                                                                                                           Trở ngại tương đối
    �?ồng bằng sông Cửu Long                           55%                   20%     13% 8% 4%              Trở ngại lớn
                                                                                                           Trở ngại nghiêm tr�?ng
       Ven biển Nam Trung bộ                          59%               11% 11% 13%             6%



                   �?ông Nam bộ                           70%                      11% 10% 6%4%




    Nguồn: Tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới trích từ Khảo sát Doanh nghiệp của Ngân hàng Thế giới/IFC.



    Những kết quả v�? sự cải thiện của các quy định đất đai và bất động sản theo th�?i gian được được
    khẳng định bằng các số liệu v�? Cơ chế cấp Giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đất. Theo Chỉ số
    Cạnh tranh cấp tỉnh Việt Nam (2009), tỉ lệ doanh nghiệp có GCNSD�? và tổng diện tích đất




           GI�?                     VIỆT NAM
164 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
ở mỗi tỉnh có GCNSD�? chính thức đã tăng đáng kể từ năm 2006 đến 2009 (xem Bảng 3.8).
Khảo sát dân cư cũng cho thấy 81% số hộ gia đình ở 5 tỉnh/thành được khảo sát có GCNSD�?
(xem Bảng 3.9).

Bảng 3.8. Những cải thiện gần đây trong cơ chế cấp Giấy chứng nhận quy�?n sử dụng
đất ở Việt Nam
  Chỉ số                     Nguồn                         Chỉ số                 2006       2007          2008         2009
                             (Khảo sát 2009)

  Tỉ lệ doanh nghiệp         Khảo sát chỉ số cạnh          Tối thiểu              23,29      51,35         38,36        46,82
  có GCNQSD�?                 tranh
                             Câu h�?i: B4                   Trung bình             55,28      75,57         81,16        73,68

                                                           Tối đa                 77,78      92,45         94,74        94,51

                                                           Liên hệ với                       0,76*         0,70*        0,77*
                                                           năm trước

  Tổng diện tích đất Bộ TNMT và Hệ dữ                      Tối thiểu              11,3       13,28         19,52        23,52
  đai ở những tỉnh có liệu môi trư�?ng†
                                                           Trung bình             69,2       63,13         77,56        77,89
  GCNQSD�? chính
  thức                                                     Tối đa                 96,5       97,46         98,75        98,56
                                                           Liên hệ với                       0,85*         0,78*        0,87*
                                                           năm trước
Số liệu tuyến tỉnh trích từ Chỉ số Cạnh tranh cấp tỉnh Việt Nam 2009.


Bảng 3.9. Tỉ lệ ngư�?i dân có “Sổ đ�?�? (GCNQSD�?) trên thực tế?
                                Hà Nội Bắc Ninh �?à Nẵng                           HCMC       Biên Hòa Bình quân
  Khu vực TN cao                     83               97                74             92            61            83

  Khu vực TN trung bình              86               94                71             85            100           85

  Khu vực TN thấp                    70               87                               57            82            71

  Khu CN                             63               87                80             87            100           81

  Trung bình                         77               93                73             82            81            81

Nguồn: Khảo sát Doanh nghiệp thực hiện cho tài liệu bổ sung IPLH, Urban Solutions, tr. 91.



V�? quy định cũng đang có những sự cải thiện với một nghị định mới được ban hành quy định
th�?i hạn hoàn thành thủ tục cấp giấy chứng nhận. Theo Nghị định 88/2009/N�?-CP, ngày




                                                                         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                              Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                                165
    19/10/2009, quy định v�? cấp Giấy chứng nhận Quy�?n sử dụng đất và nhà ở, sở hữu tài sản gắn
    li�?n với đất đai, th�?i hạn hoàn thành thủ tục cấp GCNSD�? kể từ ngày nhận được đầy đủ hồ
    sơ hợp lệ như sau:

    1.   Năm mươi (50) ngày làm việc đối với cấp giấy chứng nhận mới
    2.   Ba mươi (30) ngày làm việc đối với gia hạn giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đất, kèm theo
         chứng nhận quy�?n sở hữu tài sản trên đất, hay cấp lại giấy chứng nhận bị mất
    3.   Hai mươi (20) ngày làm việc đối với gia hạn giấy chứng nhận.


    V�? mức phí, lệ phí cấp Giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đất, Bộ Tài nguyên và Môi trư�?ng cho
    biết biểu phí, lệ phí liên quan do Bộ Tài chính công bố. Sang tên ngư�?i sở hữu và quy�?n thừa kế
    được thực hiện trong vòng15 ngày và không tính phí. Cấp lại GCNQSD�? bị mất hay sai lệch
    được quy định trong 30 ngày và không tính phí.
    Tuy nhiên, vẫn còn nhi�?u việc phải làm để những cải thiện v�? quy định đi vào đ�?i sống thực tế.
    Chẳng hạn, trong số 1.053 doanh nghiệp tham gia Khảo sát Doanh nghiệp của Ngân hàng Thế
    giới năm 2009, 22% đã nộp hồ sơ xin cấp giấy chứng nhận quy�?n sử dụng đất trong hai năm
    qua, trong đó 31% các trư�?ng hợp cho biết đã có sự gợi ý hay yêu cầu có các khoản phí không
    chính tắc hoặc quà cáp.14 Trong số 28% các doanh nghiệp đã nộp đơn xin cấp giấy phép xây
    dựng trong hai năm qua,15 có tới 41% số trư�?ng hợp cho biết đã được gợi ý hay yêu cầu phải
    nộp phí hay quà cáp không chính tắc.16 Những kết quả này được kiểm chứng bởi một nghiên
    cứu khác ở 5 tỉnh/thành, kết quả là có tới 85% số hộ gia đình từng phải đối mặt với tình trạng
    tham nhũng trong quản lý đất đai.17




    14
         Câu h�?i VN_G2 - VN_G4, khảo sát Việt Nam 2009. Số liệu có sẵn tại trang web http//:www.enterprisesurvey.org/
    15
         Phân tích của tác giả v�? câu h�?i G2 trong khảo sát Việt Nam 2009. Số liệu có sẵn tại trang web http:/www.enterprisesurveys.org/
    16
         Câu h�?i G4, tài liệu trên.
    17
         VIR, 12/2010.




           GI�?                     VIỆT NAM
166 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Bảng 3.10. Th�?i gian cần để cấp GCNQSD�? ở 5 tỉnh/thành đi�?u tra
                                   t c xin c p GCNQSD�? l n đ u (ngày)     t c sang tên GCNQSD�? (ngày)
 TP /       trư ng đ t          Bình      T i đa   Trung T i          Bình      T i đa    Trung  T i
                                quân               bình     thi u     quân                bình   thi u
           Cao           172                  1.095         80    14        53         120       30         10
           Trung bình 143                     370           105   10        45         60        45         30
 Hà N i        p         200                  1.095         60    15        145        730       30         7
           KCN           27                   60            25    7         7          7         7          7
           C ng          153                  1.095         60    7         80         730       30         7
           Cao           85                   730           30    7         32         60        30         10
           Trung bình 99                      730           30    3         304        1.095     45         30
 B c Ninh      p         60                   365           105   15        49         90        30         7
           KCN           53                   365           30    1         -          -         -          0
           C ng          78                   730           30    1         125        1.095     30         7
           Cao           48                   180           30    30        16         30        14         7
          Trung bình th p39                   60            45    7         20         30        15         14
 �?à N ng   KCN           216                  1.460         45    15        -          -         -          -
           C ng          72                   1.460         45    7         18         30        15         7
           Cao           435                  2.190         303   17        69         180       53         14
           Trung bình 368                     2.555         60    7         52         210       35         2
 TPHCM         p         100                  180           90    60        177        730       90         30
           KCN           118                  365           60    14        49         120       40         7
           C ng          309                  2.555         90    7         97         730       60         2
           Cao           133                  180           120   60        97         365       75         7
           Trung bình 386                     1,825         180   15        54         60        60         30
 Biên Hòa      p         187                  365           105   14        37         100       30         10
           KCN           78                   365           30    23        60         90        60         30
           C ng          210                  1.825         120   14        79         365       60         7
 T ng s                  175                  2.555         60    1         83         1.095     45         2

Nguồn: Khảo sát ngư�?i dân phục vụ tài liệu bổ sung UPLH, tr. 92


Yêu cầu tiếp tục cải thiện cũng được xác nhận bởi các khảo sát ngư�?i dân ở 5 tỉnh/thành. Như
trình bày trong Bảng 3.10, nhìn chung th�?i gian cần để cấp giấy chứng nhận QSD�? và sang
tên ngư�?i đứng sở hữu có nhi�?u chênh lệch (từ mức tối thiểu một ngày ở khu công nghiệp Bắc
Ninh tới 7 năm trong một trư�?ng hợp ở TP Hồ Chí Minh!). Thủ tục đối với doanh nghiệp
trong khu công nghiệp có phần thuận lợi hơn đáng kể: các khảo sát cho thấy những đối tượng
này thư�?ng xuyên được hưởng th�?i gian phê duyệt ngắn hơn nhi�?u.




                                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                             Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                   167
    Bảng 3.11. Thay đổi v�? tình hình sử dụng đất ở
                                T l cho bi t        Phân lo i nh ng thay đ i th c t s d ng đ t
                                có thay đ i         (t ng c a 6 c t b ng 100%)
                                trên th c t
     TP/     trư ng             s d ng đ t
     đ t đai                    t đ t
                                đ n đ t kinh
                                                    Nhà               Bán   S n        Nông      M�?     SD
                                doanh hay
                                                    hàng              l     xu t       nghi p    khác   h n
                                nông nghi p
                                                                                                        h p
              Cao             40                    19                61    0          0         19     0
              Trung bình      28                    29                29    0          0         43     0
     Hà N i      p            48                    16                60    4          4         12     4
              KCN*            63                    0                 53    5          5         21     16
              C ng            42                    16                54    2          2         21     4
              Cao             38                    0                 75    6          0         19     0
              Trung bình      22                    0                 67    0          0         33     0
     B c Ninh    p            24                    0                 60    40         0         0      0
              KCN*            73                    9                 45    18         9         9      9
              C ng            36                    3                 63    13         3         16     3
              Cao             41                    0                 33    0          0         67     0
              Trung bình th p 19                    14                57    14         14        0      0
     �?à N ng
                 p            50                    0                 80    0          0         20     0
              KCN*            32                    4                 50    4          4         38     0
              Cao             15                    29                71    0          0         0      0
              Trung bình      15                    0                 80    0          20        0      0
     TPHCM       p            57                    14                24    10         5         48     0
              KCN*            29                    10                40    10         0         40     0
              C ng            28                    14                42    7          5         33     0
              Cao             21                    14                29    29         0         29     0
              Trung bình      19                    0                 100   0          0         0      0
     Biên Hòa    p            12                    0                 100   0          0         0      0
              KCN*            33                    20                20    0          0         60     0
              C ng            21                    12                47    12         0         29     0
     T ng s                   34                    11                52    6          3         25     2

    •	    Khu	công	nghiệp
    Nguồn: Khảo sát ngư�?i dân phục vụ tài liệu bổ sung UPLH, tr. 39


    Khả năng cải thiện các quy định, thể chế cũng được phản ánh qua tỉ lệ cao các giao dịch đất đai
    được thực hiện không chính thức. Ước tính cho thấy 60%-85% các giao dịch đất đai được thực
    hiện dưới dạng không chính thức (CIEM 2006, FIAS 2005). Hơn nữa, khảo sát ngư�?i dân




           GI�?                     VIỆT NAM
168 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
được thực hiện trong báo cáo này cũng cho biết 34% số đối tượng đi�?u tra đã chuyển đổi không
chính thức đất đai của h�? từ đất ở sang mục đích sử dụng khác, chủ yếu và để kinh doanh bán
lẻ. Kết quả chi tiết được trình bày trong Bảng 3.11. Kết quả khảo sát các vùng lân cận ở mỗi
thành phố cũng tương đối giống nhau - như trình bày trong Bảng 3.12.


Bảng 3.12 Thay đổi sử dụng đất ở khu vực ngoại vi
                       T l cho bi t                                Phân lo i các thay đ i v s d ng đ t th c t
                       có thay đ i v                               (t ng c a 6 c t b ng 100%)
                       s d ng đ t th c
     Khu v c ngo i ô
     TP/    trư ng đ t t t đ t sang                                                                        M�?
                       đ t kinh doanh                     Nhà hàng, KD             S n xu t       Nông     s d ng SD
                       hay nông nghi p                    quán ăn bán l                           nghi p   khác   h nh p

     Hà N i                           40                  7            75              0          4        11    4
     B c Ninh                         20                  0            83              0          0        17    0
     �?à N ng                          28                  0            50              13         13       25    0
     TPHCM                            57                  14           24              10         5        48    0
     Biên Hòa                         12                  0            100             0          0        0     0
     Khu v c ngo i ô                  35                  8            57              5          5        25    2
Nguồn: Khảo sát ngư�?i dân phục vụ tài liệu bổ sung UPLH, tr. 39



Mức độ phổ biến của tình trạng chuyển đổi không chính thức mục đích sử dụng đất thực tế - kể
cả ở những dự án khu đô thị mới – được trình bày trong các kết quả của nhóm đi�?u tra thuộc
Ủy ban Nhân dân thành phố Hà Nội. Nhóm này khảo sát 7 dự án khu đô thị mới ở Sài �?ồng,
Cổ Nhuế-Xuân �?ỉnh, �?ặng Xá, Văn Quán, Yên Phúc, Nam Thăng Long, �?ông Mễ và các khu
đô thị ở phía tây nam đư�?ng Trần Duy Hưng. Tất cả 7 dự án đ�?u cho thấy đã có sự chuyển đổi
so với mục đích được phê duyệt ban đầu. Một số dự án thậm chí còn thay đổi nhi�?u lần. Chẳng
hạn, sau khi được phê duyệt, khu đô thị �?ông Mễ đã nâng tổng diện tích sàn ở. Ở khu vực Văn
Quán-Yên Phúc, hai dãy nhà ban đầu được phê duyệt xây 6 tầng, cuối cùng có số tầng cao hơn
nhi�?u. Một khu đất được chuyển thành khu vực cây xanh dẫn vào các cửa hiệu, câu lạc bộ, nhà
hàng.18 Sở Xây dựng Hà Nội cho biết: “Hầu hết các dự án đã được đi�?u chỉnh so với quy hoạch
được phê duyệt ban đầu�?. Các đi�?u chỉnh v�? quy hoạch chủ yếu do nhà đầu tư thực hiện nhằm
tăng diện tích nhà ở, khu dịch vụ kinh doanh và cửa hàng.
Các nghiên cứu trước đây cho thấy những cách làm không chính thức như trên phát sinh là do
có quá nhi�?u gánh nặng hành chính (như quá nhi�?u quy định hay thủ tục hành chính rư�?m rà),


18
        Kết quả khảo sát của nhà nước, SXD, 2010 – theo báo cáo trong tài liệu bổ sung, tr. 89.




                                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                           169
    cũng như sự phân biệt đối xử của nhà nước đối với doanh nghiệp và hộ gia đình.19 Hơn nữa, đã
    có những bằng chứng cho thấy ngư�?i sử dụng đất trì hoãn xin cấp giấy chứng nhận nhằm: (i)
    tránh phải nộp thuế chuyển nhượng đất đai và thuế thu nhập; (ii) tránh chuyển đổi quy�?n sử
    dụng đất được giao sang đất thuê từ nhà nước, vì như vậy sẽ phải nộp ti�?n thuê hàng năm; và
    (iii) nhằm duy trì tình trạng nhập nhèm đối với đất đai, nhà cửa để thu ti�?n thuê từ việc chia
    nh�? lô đất và xây dựng, cơi nới nhà cửa trái phép.20


    Hình 3.38. Tiếp cận đất đai ở Việt Nam không còn là vấn đ�? quá nghiêm tr�?ng,
    tương ứng với những hành vi không chính tắc và trình độ của lực lượng lao động
                                                          30
             Trở ngại lớn nhất đối với hoạt động vàtăng




                                                          25
                          trưởng của DN (% DN)




                                                          20

                                                          15

                                                          10

                                                          5
                                                                                                                                                  2005
                                                          0                                                                                       2009
                                                                                            nh

                                                                                nh đai

                                                                               am nh

                                                                                    Tò g
                                                                       n Tội án
                                                                                ươ ạm

                                                                        ng C ại

                                                               ín chế đào n
                                                                     sá v�? l tạo

                                                    đị ở k ch h tế ng

                                                            ín ực p ng ổ ô

                                                                        th ính h
                                                                       Ch nhấ ức
                                                                                sá uán

                                                                        ôn Thu uế

                                                                                  , li t
                                                                                iao c

                                                                                  ôn ng
                                                                                           iết

                                                                                                                                       ác
                                                                              in uấ
                                                                             G n lạ
                                                                                         ũn




                                                                                          m
                                                                                 c iệ




                                                                               h ịn
                                                                                         m




                                                                                                                                     Kh
                                                                                        hí




                                                                                        th
                                                                                        th
                                                                                         ộ




                                                                             Kh thô
                                                                                      gb
                                                                            Th doa



                                                                                         a
                                                                                      ph



                                                                   Q đượ ấp đ




                                                                           gt ếs
                                                                  sá hi c n đ
                                                                         ép đất




                                                                           ín t q
                                                                                     nh




                                              Q ran ính h ki ao đ

                                                                                      vĩ
                                                                        Ti tài c




                                                                                    ng




                                                                                      ê
                                                                                   ch
                                                                      ph ận
           n




                                                                             th
                                                                             ki
                                                                              c




                                                                             h
                                                                             n
         cậ




                                                                          iếu
                                                                    v ô
                                                                          ếp




                                                                          và




                                                               hu kh
                 ếp




                                                                       c
              Ti




                                                                     Th
                                                            Ch uy
                                                                     độ
                                                                     ua




                                                                    ch
                                                          iấy




                                                                   sá
                                                                 iq




                                                                   h
                                                                lao
                                                          G




                                                              hả




                                                               h
                                                            ồn




                                                     t h
                                                          nh




                                                         ch
                                                  nh C
                                                         gu




                                                          h
                                                        đị


                                                      ủn




                                                      nh
                                                     uy




                                                                                                           Lưu ý: ‘Hành vi của ngư�?i cạnh tranh trong khu
                                                  gđ
                                                   Q




                                                 uy
                                                ôn




                                              Cạ




                                                                                                                     vực phi chính quy’ được coi là ‘Chống
                                             Kh




                                                                                                                   cạnh tranh hay hành vi không chính tắc’




    Cuối cùng, cần đặt câu h�?i vậy những yếu tố nào khác đang là những trở ngại cho Môi trư�?ng
    Kinh doanh, nếu khả năng tiếp cận đất đai ở Việt Nam đang được cải thiện. Hình 3.38 cho
    thấy những trở ngại khác theo ý kiến của các doanh nghiệp Việt Nam: rõ ràng tiếp cận đất
    đai vẫn là một trở ngại quan tr�?ng (có thể do có nhi�?u vấn đ�? v�? mặt tiếp cận hơn là xin cấp
    GCNQSD�? như bản thân giá đất), nhưng yếu tố này vẫn có tầm quan tr�?ng ít hơn tiếp cận
    nguồn tài chính, trình độ của lực lượng lao động và các hành vi không chính tắc.



    19
                          Teven, S và các tác giả khác 2003. Hành vi không chính tắc và Sân chơi ở khu vực doanh nghiệp Việt nam. IFC (trang 77 và 87).
    20
                          EAP, Phát triển b�?n vững ở khu vực ngoại ô. Khảo sát điểm quốc gia ở Việt Nam. 2007. Ngân hàng Thế giới




           GI�?                     VIỆT NAM
170 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
3.5. Quy hoạch đô thị ở Việt Nam
Phần này sẽ đánh giá v�? hệ thống quy hoạch đô thị ở Việt Nam. Hệ thống quy hoạch đô thị ở
Việt Nam có hai lĩnh vực cơ bản cần được tăng cư�?ng. Thứ nhất là mô hình quy hoạch tổng thể
chung còn dựa trên phía cung – và có thể được củng cố để đáp ứng chính xác hơn với quy mô
và địa điểm của cầu và các lực thị trư�?ng. Thứ hai là cũng như nhi�?u nước khác, hệ thống quy
hoạch còn phân tán và mang cấu trúc tháp mà chưa đủ sự lồng ghép, liên kết giữa các khu vực
chức năng và không gian.

3.5.1. Nguy cơ của mô hình quy hoạch đô thị hiện nay: quy hoạch chưa dựa
trên nhu cầu thực tế
Một bộ phận quan tr�?ng của hệ thống quy hoạch tập trung ở nhi�?u nước là ý tưởng v�? n�?n kinh
tế kế hoạch. Mô hình này thư�?ng không tính đến giá trị và sức mạnh của các lực thị trư�?ng,
mà vận hành dựa trên giả định rằng nhà nước có thể hoạch định và đem đến sự phát triển. Quả
thực can thiệp của nhà nước thông qua quy hoạch đô thị và luật định, chính sách đất đai, nhà
ở và đầu tư vào cơ sở hạ tầng có thể đem lại tác động lớn đến quá trình phát triển. Nhưng nếu
những can thiệp này không dựa trên và đáp ứng với thực tế thị trư�?ng thì sẽ rất có nguy cơ dẫn
đến những hậu quả sau:
1)   Nhà nước có thể sẽ đầu tư vào những công trình cơ sở hạ tầng tốn kém nhưng ít nhu cầu
     sử dụng.
2)   Thị trư�?ng (tức doanh nghiệp, ngư�?i dân) sẽ chịu nhi�?u thiệt hại do nhà nước thiếu hoặc
     không quan tâm đến những đòi h�?i thực tế, chính yếu của thị trư�?ng tại những địa điểm,
     quy mô cụ thể và v�? những vấn đ�? cụ thể.
Việt Nam đang trong giai đoạn quá độ hướng tới một n�?n kinh tế thị trư�?ng và ở các đô thị của
Việt Nam đang diễn ra sự tăng trưởng kinh tế đô thị năng động. Phần lớn sự tăng trưởng này có
được là do đầu tư của nhà nước vào cơ sở hạ tầng, giải phóng n�?n kinh tế và mở cửa thị trư�?ng
cho phép tư nhân nắm giữ đất đai.
Tuy nhiên, phần lớn quá trình quy hoạch tổng thể ở Việt Nam vẫn dựa trên những ý tưởng đã
ăn sâu, bám rễ vào mô hình kỹ thuật (chứ không phải thực tế kinh tế-xã hội). Quy hoạch không
gian đô thị Việt Nam vẫn mang tính mệnh lệnh nặng n�?, chú tr�?ng vào quy hoạch kỹ thuật (tức
là xây dựng đô thị ‘theo thiết kế’) và quy định sử dụng đất – thư�?ng là xuống tận cấp phư�?ng
hay dự án – mà không hoàn toàn tính đến những nhu cầu kinh tế-xã hội cơ bản hay thực tế
thị trư�?ng của thành phố hay khu vực đó, trong khi đây là những yếu tố phức tạp hơn nhi�?u.
Ta cùng thử xem xét đ�? xuất Quy hoạch tổng thể cho Hà Nội (QHTTHN). Từ dân số đô thị
hiện nay của Hà Nội là 2,8 triệu ngư�?i, quy hoạch dự báo quy mô dân số sẽ tăng lên 6,6 triệu
ngư�?i trong 20 năm tới. Mô hình phát triển mới được nêu ra trong quy hoạch bao gồm đầu tư,
xây dựng 5 thành phố vệ tinh với khoảng cách đến KTT hiện nay từ 26 km (Sóc Sơn) tới 40 km
(Sơn Tây). Các thành phố vệ tinh mới dự kiến sẽ có dân số 1,6 triệu ngư�?i (xem Hình 3.39).



                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                     171
    Hình 3.39. Nghiên cứu Quy hoạch tổng thể Xây dựng Hà Nội đến năm 2030
     �?�? xuất hệ thống đư�?ng cao tốc khu vực - Vùng Thủ đô Hà Nội 2003


         Quy hoạch không gian Hà Nội đến 2030                                                 Xơ un
         Dự báo 6,613 triệu dân nội thành đến                                                 Cùng tỉ lệ
         năm 2030 (tr. 37)                                                                    10,450 triệu ngư�?i năm 2009
                                                                            Sóc Sơn
                                                                   m                            m
                                                                30k                          30k
                               Sơn Tây


                                                                           �?ông Anh



                                                                                  Gia Lâm
                   Hòa Lạc                                             Hà Nội


                                                                                                                                                Kilometrs
                                                                                               0 1.5 3   6   9   12   15   18   21   24   27   30


                          Xuân Mai


                                                                                 Phú Xuyên
              �?ư�?ng cao tốc
              Quốc lộ chính
              �?ại lộ
              Giao cắt không cùng cấp
              �?ại lộ có cảnh quan
              �?�? xuất GTCC cao tốc (LRT, UMRT)

          0    5     10          20              30 Kilometrs




    Theo quy hoạch, các thành phố vệ tinh được xây dựng ở những khu vực mà nhu cầu v�? đất đai
    còn rất thấp, trong khi vành đai xanh (chỉ được đầu tư, xây dựng hết sức hạn chế) lại nằm ở
    những nơi gần trung tâm thành phố Hà Nội hơn nhi�?u trong khi đây là những nơi hiện có mức
    cầu v�? đất đai cao nhất. Khoảng cách từ những thành phố vệ tinh tới trung tâm đô thị theo quy
    hoạch trong QHTTHN nhìn chung là khá xa theo chuẩn quốc tế và do đó, chi phí xây dựng
    các tuyến giao thông công cộng được ước tính lên tới 20 tỉ USD.
    Theo nhận xét của Bertaud (2011a), không một tiêu chuẩn v�? diện tích đất hay diện tích sử
    dụng trên đầu ngư�?i nào (dựa vào đó để lập quy hoạch không gian) được tính toán dựa trên
    mức sử dụng đất đai hay diện tích sàn ở hiện nay ở những khu vực cụ thể của Hà Nội. Trong
    khi đi�?u cần làm là sử dụng những tiêu chuẩn dựa trên mức sử dụng hiện tại và sau này được cập
    nhật dựa trên những giả định v�? các thay đổi trong thu nhập, giá cả hay cung và cầu. Vậy mà,
    QHTTHN lại không h�? nhắc đến giá hay mức cung, cầu dù chỉ một lần trong toàn bộ báo cáo,
    có nghĩa là các tiêu chuẩn v�? mức sử dụng đưa ra hoàn toàn mang tính trừu tượng và chủ quan.
    QHTTHN cũng giả định rằng các thành phố vệ tinh theo quy hoạch sẽ có khả năng tự cấp, tự




           GI�?                     VIỆT NAM
172 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
túc, và vì vậy, không làm tăng quá cao nhu cầu giao thông ngoại sinh. �?i�?u này trên thực tế trái
ngược với m�?i kinh nghiệm ở những thành phố vệ tinh đã xây dựng từ Stốckhôm đến Cairô
hay Xơun. M�?i thành phố vệ tinh đ�?u có lưu lượng đi lại lớn đến thành phố chính. Căn cứ trên
kinh nghiệm v�? các thành phố vệ tinh ở những nước khác, nhu cầu đi lại của những thành phố
này thư�?ng cao hơn nhi�?u so với mức dự kiến trong QHTTHN.
Xây dựng những thành phố vệ tinh này sẽ dẫn đến sự tăng rộng quãng đư�?ng hành trình trên
đầu ngư�?i nếu so sánh với mô hình phát triển không gian li�?n k�? với khu vực dân sinh hiện nay
của Hà Nội. So sánh ‘cùng tỉ lệ’ quy hoạch đ�? xuất của Hà Nội với hệ thống hiện nay của Xơ-un
cho thấy nhi�?u điểm đáng quan tâm: chi�?u dài của mạng xe điện ngầm của Xơ-un năm 2003 là
286 km, hiện phục vụ cho số dân đô thị là 10,5 triệu ngư�?i.

Bảng 3.13. Các khu công nghiệp ở 6 tỉnh/thành
                               �?ánh giá chung       S lư ng khu công T l trong t ng di n   �?ánh giá c a doanh
                               v cơ s h t ng        nghi p (KCN) và tích m t b ng KCN      nghi p v ch t lư ng
                                 các t nh,          m c đ t p trung đã l p đ y             c a KCN t nh (%
                               thành                c a t nh                               đánh giá r t t t
                                                                                           hay t t)
Hà N i                         6,60                 6                 73%                  27%
�?à N ng                        6,63                 4                 70%                  52%
TPHCM                          6,87                 15                63%                  40%
B c Ninh                       5,93                 4                 44%                  43%
�? ng Nai                       7,18                 23                64%                  58%
Bình Dương                     7,26                 15                66%                  79%

[M c t i thi u c nư c]                                                0%                   0%

[M c trung bình c nư c]                                               31%                  24%

[M c t i đa c nư c]                                                   94%                  79%

Nguồn: Chỉ số Cạnh tranh cấp tỉnh Việt Nam, 2009.

Tương tự như vậy, nếu tính rộng ra toàn quốc thì việc xây dựng các khu công nghiệp sẽ càng
ít đồng bộ với mức cầu hơn. Nhận xét này được đưa ra dựa trên quan sát v�? tỉ lệ sử dụng các
khu công nghiệp, vốn rất chênh lệch giữa các vùng trong nước. Những giá trị cao nhất và thấp
nhất được đánh dấu đ�?. Một khu vực đặc biệt đáng quan tâm là Hà Nội, chỉ có 6 Khu công
nghiệp (so với 15 của TP Hồ Chí Minh), theo thống kê có tỉ lệ sử dụng cao cho dù cũng có chỉ
số cho rằng chất lượng của những khu công nghiệp này là khá thấp. Từ những con số trên, có
thể ph�?ng đoán rằng Hà Nội hiện đang thiếu KCN, vì ngay cả những KCN được chất lượng
thấp cũng có mức sử dụng cao. Những kết quả này phù hợp với số liệu trình bày trong Chương




                                                                 �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                           Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                 173
    1, cho thấy Hà Nội và vùng �?ồng bằng sông Hồng đang nổi lên như là những khu vực công
    nghiệp tr�?ng điểm chuyên v�? sản xuất, công nghiệp nặng đặt tại những KCN cho dù chất lượng
    của những KCN này thế nào đi nữa.


      Hộp 3.5. Vấn đ�? đặt ra cho các khu đô thị mới
      Thư�?ng trong trư�?ng hợp quy hoạch ‘đô thị mới’ sẽ có nguy cơ xây dựng quá nhi�?u và quá nhanh, căn cứ
      trên các dự báo v�? dân số và kinh tế, cũng như ước tính giá trị bất động sản trong tương lai. Việc xây dựng các
      công trình cơ sở hạ tầng mới tốn kém, thương lượng chuyển quy�?n sử dụng những diện tích đất rất lớn với
      các nhóm lợi ích nhi�?u quy�?n lực, và việc xây dựng gần như lập tức một thành phố từ con số 0 – thư�?ng là
      ở những địa điểm ở xa nơi có nhu cầu thực sự v�? đất đai (hay lợi ích của hiệu quả kinh tế nh�? sự tập trung),
      v�? mặt tài chính sẽ là nguy cơ cho tất cả các bên liên quan. Sự thành công của những dự án trên phụ thuộc
      vào nhi�?u biến số khách quan khó nắm bắt được và mang tính ‘mô hình’ trong dự báo. Trong thế giới cạnh
      tranh và toàn cầu hóa, khi lao động ngày càng mang tính cơ động cao, vốn chuyển dịch thư�?ng xuyên và nguy
      cơ kinh tế cao, thì mô hình phát triển từng bước nơi tồn tại cầu thị trư�?ng (vùng ngoại vi thành phố) sẽ là
      một hướng phát triển an toàn và dễ đi�?u chỉnh hơn. Sự phát triển từng bước được thực hiện kết hợp giữa các
      thành phần tư nhân và nhà nước có thể làm giảm chi phí kinh tế-xã hội liên quan đến hoạt động đầu cơ đất
      đai quy mô lớn và việc quy hoạch cơ sở hạ tầng quá mức cần thiết cho một tương lai không chắc chắn. Mô
      hình này cho phép thị trư�?ng vận hành hiệu quả hơn dựa trên cung cầu trong khuôn khổ những tham số quy
      hoạch bao quát hơn, đồng th�?i có thể tự đi�?u chỉnh ở quy mô nh�? hơn nhi�?u và trong những khoảng th�?i
      gian ngắn hơn.

      Ngoài những nguy cơ tài chính do xây dựng quá nhi�?u và quá nhanh, một đi�?u quan sát thấy là những thành
      phố mới tách r�?i khu vực đô thị hiện tại, được đầu tư, xây dựng trong một th�?i gian ngắn, thư�?ng không
      đáp ứng được môi trư�?ng văn hóa, xã hội thực sự của ngư�?i dân. Một tập hợp các yếu tố xã hội cốt lõi có sẵn
      thư�?ng cần thiết để tạo cảm giác v�? nơi chốn, lịch sử, bối cảnh và sự gần gũi, giúp cho thành phố phát triển và
      tồn tại được trong những th�?i điểm khó khăn.

      Mong muốn xây dựng những thành phố vệ tinh, khu đô thị mới và hệ thống cơ sở hạ tầng tốn kém cần có để
      kết nối những công trình này là một trong những biểu hiện ngày càng thấy rõ của mô hình quy hoạch đô thị
      dựa trên phía cung (thư�?ng thông qua các hợp đồng). Xu hướng này đã không thành công và gặp khó khăn
      trong nhi�?u trư�?ng hợp ở Nhật Bản và Châu Âu sau chiến tranh, nhưng cũng là một xu hướng ngày càng rõ
      rệt ở Trung Quốc (Ngân hàng Thế giới 2009).

      Nhi�?u khu đô thị mới được xây dựng ở vùng ngoại ô Tôkyô, Nhật Bản trong những năm 1960 để đáp ứng
      nhu cầu lớn v�? nhà ở. Tuy một số khu đô thị mới này bước đầu đã giúp ngư�?i dân có nhà nhưng cuối cùng
      vẫn không mang tính b�?n vững. Chẳng hạn như việc xây dựng khu đô thị mới Tama khởi công từ năm 1967,
      cách trung tâm Tôkyô 35 km v�? phía tây nam. Khoảng 28,8 km2 đất đai được đầu tư, xây dựng dự kiến đáp
      ứng nhu cầu nhà ở cho 342.200 ngư�?i. Khu đô thị thu hút các gia đình có con nh�? khiến cung nhà ở đạt đến
      đỉnh điểm. Tuy nhiên, vào những năm 1990, ngư�?i dân muốn sống gần khu vực trung tâm Tôkyô hơn do đi
      lại, làm việc thuận tiện, nhi�?u điểm sinh hoạt văn hóa hơn, và bắt đầu chuyển ra kh�?i khu đô thị mới Tama xa
      xôi. Vậy là dân số năm 2004 còn 201.443 ngư�?i, chỉ bằng khoảng 60% so với dân số dự kiến. Hậu quả là tỉ lệ
      sử dụng các cửa hàng ở tầng một năm 2004 chỉ đạt 30%. Ngư�?i dân khu Tama cho biết ở đây thiếu đi�?u kiện
      giao lưu xã hội và không có cảm giác cộng đồng.




           GI�?                     VIỆT NAM
174 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Trong khi đó, hình thái của các đô thị mới của Việt Nam phụ thuộc nhi�?u vào đi�?u kiện tài
chính. �?ặc biệt, hệ thống chuyển giao tài chính ở Việt Nam được thiết lập theo hướng khuyến
khích mở rộng nhanh chóng các đô thị của Việt Nam. Do hoạt động mua bán đât đai đem lại
một trong những nguồn thu lớn nhất của tỉnh, và nh�? mở rộng địa giới hành chính và đất đai
đô thị sẽ nâng cao vị thế của đô thị, nên việc bán đất và mở rộng địa giới được khuyến khích (kể
cả khi không có nhu cầu rõ ràng). Thu nhập từ đất đai khác với hầu hết những thu nhập khác
vì các tỉnh/thành được phép giữ lại toàn bộ nguồn thu từ đất, trong khi đối với các nguồn thu
khác thì phải nộp lại một phần cho ngân sách nhà nước. Vì vậy, các thành phố thu được nguồn
lợi lớn từ việc bán đất và do đó khuyến khích bán càng nhi�?u đất càng tốt. Mục 4.2 và Bảng 4.2,
Chương 4 của báo cáo cho thấy quy mô nguồn thu của các thành phố ở Việt Nam từ các giao
dịch đất đai. �?ây là một hiện tượng quan tr�?ng giải thích sự mở rộng địa giới nhanh chóng của
các thành phố của Việt Nam, trong đó có cả việc đưa ra phương án thiết kế ‘thành phố vệ tinh’
như đã nêu trên. Hộp 3.5 đưa ra một số lưu ý v�? viễn cảnh dài hạn của việc mở rộng nhanh diện
tích và các khu đô thị mới.


 Hộp 3.6. Kinh nghiệm v�? tập trung đất đai và tái quy hoạch đất đai
 Các cơ chế tập trung và tái quy hoạch đất đai đã chứng t�? hiệu quả ở một số nước trong việc nâng cao giá trị
 của đất đai cho nhu cầu phát triển một cách toàn diện, hiệu quả và minh bạch đối với những khu vực ngoại vi
 thành phố. Tập trung và tái quy hoạch đất đai thư�?ng bao gồm quá trình đô thị hóa có tổ chức một diện tích
 đất đai lớn bao gồm nhi�?u mảnh đất nông thôn (hay ngoại ô), tái quy hoạch và chia nh�? những mảnh đất này
 cho mục đích sử dụng đô thị trong khuôn khổ định hướng và chủ trương chiến lược, quy hoạch tổng thể phát
 triển dài hạn của thành phố. Cơ chế này bảo đảm cho chủ sở hữu đất ban đầu vẫn giữ được quy�?n sở hữu nên
 không cần thực hiện thu hồi đất. Theo cơ chế này, những đối tượng tham gia sẽ cùng tập hợp đất đai của mình
 lại và dành một tỉ lệ diện tích đất (thư�?ng là 30%-40%) để sử dụng cho một số mục đích công cộng như xây
 dựng đư�?ng xá, cơ sở hạ tầng, công trình công cộng, và đôi khi là cả xây nhà thu nhập thấp. Một số diện tích
 đất cũng được sử dụng để thu hồi vốn dự án thông qua bán/cho thuê đất. Chủ sở hữu đất tự nguyện góp một
 phần đất đai của mình, được bảo đảm rằng giá trị và mức sử dụng phần đất đai còn lại (70%-60%) sẽ cao hơn
 nhi�?u sau khi thực hiện mô hình nh�? được đầu tư vào cơ sở hạ tầng và tái quy hoạch, so với 100% diện tích
 đất ban đầu. Nếu sau khi thực hiện mô hình, ngư�?i dân địa phương muốn bán đất thì vẫn có thể làm được
 trên thị trư�?ng mở, tự do và thu được lợi nh�? giá trị đất đã được nâng lên nhi�?u.

 Mô hình này đã thành công ở nhi�?u nước. Như ở Nhật vào cuối năm tài khóa 2006, 11.808 dự án với tổng
 diện tích đất 394.484 hécta (ha) đã được triển khai theo quy định của Luật Quy hoạch �?ô thị 1919 và Luật
 Tái quy hoạch �?ất đai 1954 (Takashi 1995). Diện tích trên chiếm khoảng 33% diện tích đất đô thị ở Nhật
 (Sorensen, 2000). Ở Hàn Quốc, vào những năm 1950, chính quy�?n TP Xơ-un đầu tư 132,6 ha đất đô thị,
 5.912,3 ha vào những năm 1960, 3.990,8 ha vào những năm 1970 và 1.442,1 ha vào những năm 1980, thông
 qua 41 dự án tập trung và tái quy hoạch đất đai quy mô lớn. Ở �?ông �?, �?ài Loan, Malaysia và Inđônêxia
 cũng áp dụng những mô hình tương tự. Ở bang Gujarat của Ấn �?ộ, những mô hình này được g�?i là ‘cơ chế
 quy hoạch thành phố’ và cũng đã đạt được những thành công lớn. Ngân hàng Thế giới vừa bắt đầu triển khai
 dự án Tập trung và Tái quy hoạch �?ất đai ở quốc gia Butan, hy v�?ng sẽ mở đư�?ng cho những dự án tương tự
 ở những nước khác.

 Nhìn chung, những mô hình trên đã: 1) ngăn chặn được tình trạng đô thị hóa manh mún, vá víu, thiếu tổ
 chức ở những khu vực ngoại ô (cũng như giảm thiểu sự thiếu hiệu quả và chi phí cao đi kèm), 2) giải phóng




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                    Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                                175
      nguồn vốn cho xây dựng cơ sở hạ tầng và cung cấp các dịch vụ công (và trong một số trư�?ng hợp là cung cấp
      cả nhà ở thu nhập thấp) nh�? lợi ích thu được từ giá trị đất tăng và tái quy hoạch đất đai cho mục đích nhà ở/
      thương mại, 3) tạo cơ sở để kết nối đô thị và mở rộng một cách hợp lý mạng lưới giao thông, 4) bảo đảm để
      chủ sở hữu đất nông thôn ban đầu được hưởng những lợi ích nh�? đô thị hóa đem lại nh�? vẫn giữ được quy�?n
      sở hữu đất trong cơ chế.

    Mối liên hệ giữa tài chính đô thị, hệ thống tài khóa liên chính phủ, thị trư�?ng đất đai và hình
    thái đô thị là một lĩnh vực ưu tiên cần nghiên cứu thêm như đã nêu khái quát trong báo cáo
    này. Nhà nước cũng cần chú tr�?ng vào những cơ chế, chính sách phát triển cho phép các tỉnh/
    thành tham gia vào quá trình nâng cao một cách công bằng, minh bạch và hiệu quả giá trị từ
    đất đai (như các cơ chế tập trung và tái quy hoạch đất đai, hay nhà nước tổ chức đấu giá đất đai
    một cách minh bạch, công khai trong khuôn khổ của quá trình quy hoạch chiến lược tổng thể).
    Hộp 3.6 sẽ xem xét mô hình tập trung và tái quy hoạch đất đai đã t�? ra rất thành công ở nhi�?u
    nước, và có nhi�?u ti�?m năng áp dụng ở Việt Nam.

    3.5.2. Cơ hội lồng ghép không gian và ngành
    �?ể mở cửa những lợi ích có được từ đô thị hóa đòi h�?i phải có sự phối hợp giữa các cấp và ban
    ngành của nhà nước. Tuy trên thực tế, những mối liên hệ v�? kinh tế và xã hội đan xen giữa các
    cơ quan hành chính nhưng các chính sách của nhà nước thư�?ng được xây dựng và thực hiện
    trong khuôn khổ chức năng và quản lý không gian hình tháp. �?i�?u này thư�?ng dẫn đến sự lãng
    phí những cơ hội tận dụng lợi ích từ sự kết nối cơ sở hạ tầng (hệ thống giao thông công cộng
    kết nối các thị trư�?ng lao động), các công trình nhân tạo hay tự nhiên thông dụng (cảng, sân
    bay, bãi biển, các điểm đến du lịch khác), những thể chế chung (cơ chế tập trung tài nguyên
    thiên nhiên để thiết lập các mạng lưới tiện ích chung và các chính sách thuế phí thống nhất;
    các quy định v�? môi trư�?ng và kinh doanh), cũng như các khuyến khích theo mục tiêu (giảm
    cạnh tranh tiêu cực).

    Quy hoạch manh mún theo chức năng
    Sự manh mún theo chức năng là một vấn đ�? nội tại (và toàn diện) của các cơ quan quản lý
    không gian. �?ặc biệt ở Việt Nam, các quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội (thuộc thẩm quy�?n
    của Sở kế hoạch đầu tư), quy hoạch sử dụng đất (thuộc thẩm quy�?n của Sở TNMT), quy hoạch
    tổng thể đô thị (thuộc thẩm quy�?n của Sở xây dựng), quy hoạch giao thông và cơ sở hạ tầng
    (thuộc thẩm quy�?n của Sở giao thông và xây dựng), và quy hoạch nhà ở (thuộc thẩm quy�?n của
    cơ quan quản lý nhà, Sở xây dựng) chưa có sự phối hợp chặt chẽ với nhau, hay với bộ máy hành
    chính cấp thành phố. Các quy hoạch này thư�?ng có tiến độ khác nhau và thư�?ng sử dụng các
    số liệu, dự báo không thống nhất trong quy hoạch. �?i�?u này khiến cho sự manh mún v�? chức
    năng dẫn đến sự đình trệ nghiêm tr�?ng trong quá trình quy hoạch.
    Hiện nay, một số bước đi hợp lý đã được thực hiện. Nhận thức được trở ngại đáng kể này trong
    quá trình quy hoạch, Ủy ban Nhân dân TPHCM đã thiết lập Viện nghiên cứu Phát triển HCM




           GI�?                     VIỆT NAM
176 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
nhằm giao cho một đơn vị chuyên trách lập quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội và quy hoạch
tổng thể đô thị. �?ây là mô hình đầu tiên ở Việt Nam, và nếu có hiệu quả thì sẽ là một hướng đi
tốt để nhân rộng ra các đô thị khác ở Việt Nam. Thành phố Hải Phòng cũng đã tham gia một
chương trình với Ngân hàng Thế giới v�? vấn đ�? quy hoạch và quản lý đô thị lồng ghép và dài hạn
thông qua chương trình Thành phố Eco2 của NHTG. Hải Phòng đã cho thấy cam kết cao và
sự quan tâm đối với việc đi�?u chỉnh các quy hoạch hiện nay, cũng như quy trình lập quy hoạch,
theo hướng bảo đảm phát triển đồng bộ và cân đối dựa trên quy hoạch lồng ghép và dài hạn.

Quy hoạch manh mún theo không gian
Phương thức quản lý các mạng lưới kinh tế vùng ảnh hưởng đến khả năng cung cấp và chi trả
dịch vụ cũng như hiệu quả của mạng lưới trong phối hợp cung ứng dịch vụ giữa các tỉnh/thành.
Phối hợp là yếu tố đặc biệt quan tr�?ng đối với những dịch vụ có phạm vi trong toàn vùng như
giao thông, vận tải, quy hoạch vùng và đô thị, cấp nước, thoát nước. Cần có những cơ chế quản
lý hiệu quả để bảo đảm cung ứng dịch vụ hiệu quả. Tuy nhiên, ở các nước đang phát triển còn
chưa nhi�?u thành phố có được những cơ chế quản lý có tính thích ứng cao để tận dụng được lợi
ích từ đô thị hóa, trong đó các đô thị của Việt Nam cũng không phải một ngoại lệ.
Ở Việt Nam, cấp quản lý nhà nước đầu tiên dưới cấp trung ương là cấp tỉnh. Việt Nam có 58
tỉnh và 5 thành phố trực thuộc trung ương (Hồ Chính Minh, Hà Nội, �?à Nẵng, Cần Thơ,
Hải Phòng), tổng cộng là 63 tỉnh thành. Nh�? chính sách �?ổi mới, đặc biệt là trong giai đoạn
thực hiện 10 năm lần thứ hai (từ 2000), đã có sự phân cấp đáng kể quy�?n lực chính trị và trách
nhiệm cho tuyến tỉnh. Ở từng tỉnh và giữa các tỉnh, có thể thấy rõ sự xuất hiện của các thành
phần kinh tế khu vực và sự hình thành của những khu vực đô thị chính do lực tác động của thị
trư�?ng. Tuy nhiên, quá trình phân cấp quản lý vẫn chưa đến được đầy đủ với cấp chính quy�?n
tiếp theo (cấp huyện), do vậy mà cấp tỉnh có thể coi là cấp chính quy�?n duy nhất có thẩm quy�?n
thực sự dưới cấp trung ương. Chính quy�?n cấp tỉnh cũng được trao thẩm quy�?n quyết định
đáng kể trong lĩnh vực đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài (VDR 2009).
Là cấp quản lý nhà nước đầu tiên dưới cấp trung ương, diện tích đất đai (5.265 km2) và dân số
(1,4 triệu ngư�?i) bình quân của các tỉnh, thành Việt Nam nh�? hơn so với các nước khác, tuy
khá giống với Philipin. Do đó, nguồn lực và ngân sách địa phương cũng phân tán và thiếu sự
phối hợp hơn, trong khi quá trình quy hoạch, chính sách và quy mô đầu tư không cho phép
các tỉnh, thành tận dụng triệt để hiệu quả kinh tế từ quy mô. Philipin cũng là nước gặp phải
vấn đ�? tương tự với 80 tỉnh, thành trên cả nước, và nước này đã có một số biện pháp nhằm giải
quyết vấn đ�? này bằng cách thiết lập chính quy�?n cấp khu vực, tuy cấp này vẫn chưa có quy�?n
hạn đầy đủ.
Một trư�?ng hợp cụ thể hơn v�? cơ chế phân chia quản lý đô thị, khi địa bàn của cấp quản lý
nhà nước đầu tiên dưới cấp trung ương đủ lớn (ở Inđônêxia hay Ấn �?ộ như trong Bảng 3.14
ở trên), sẽ là hợp lý nếu sự phân cấp quản lý được thể hiện dưới hình thức một số thành phố
muốn hợp nhất thành một cấp quản lý nhà nước cao hơn. Cấp quản lý nhà nước cao hơn này




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                               Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                     177
    có thể đem lại một số lợi ích vì có lợi ích trực tiếp và trách nhiệm chung trong việc đi�?u phối
    hiệu quả giữa các thành phố để giúp cho toàn vùng tăng trưởng, nâng cao hiệu quả đầu từ và
    bảo đảm sự đồng bộ của chính sách (như Bang Gujarat của Ấn �?ộ).


    Bảng 3.14. So sánh quy hoạch manh mún theo không gian giữa một số nước Châu �?
                   Dân s            Di n tích   C p QLNN đ u tiên    Di n tích bình quân Dân s bình
                                    Km2         (t ng s )            c a t nh Km2        quân t nh

      Vi t Nam     90.000.000       331.698     63                   5265             1428571
      Philipin     91.000.000       299.764     80                   3747             1137500
      Inđônêxia    238.000.000      1.919.440   33                   58165            7212121
      Braxin       190.000.000      8.514.877   28                   304103           6785714
       n�?          1.190.000.000    3.287.263   35                   93922            34000000
      Trung Qu c   1.341.000.000    9.326.410   22                   423928           60954545



    Nhưng vì Việt Nam có nhi�?u tỉnh có quy mô nh�? hơn nhi�?u (cả v�? diện tích đất đai và quy
    mô dân số) so với trư�?ng hợp chung, nên sẽ hợp lý hơn nếu các tỉnh muốn có sự kết hợp ngoài
    ranh giới tỉnh. Các tỉnh thành sẽ không kết hợp lại thành một cấp quản lý nhà nước cao hơn
    duy nhất mà thay vào đó sẽ phân tán giữa một số cấp quản lý nhà nước cao hơn khác nhau và
    thư�?ng cạnh tranh lẫn nhau, trong khi bản thân các tỉnh có thẩm quy�?n hạn chế. Việc các đô
    thị của Việt Nam không phải là cấp quản lý nhà nước thực sự có đầy đủ thẩm quy�?n (trong
    đa số các trư�?ng hợp), mà thư�?ng thuộc quản lý của cấp tỉnh, càng làm vấn đ�? thêm phức tạp.
    Trong bối cảnh các tỉnh lân cận cạnh tranh lẫn nhau trong cuộc đua thu hút vốn đầu tư không
    tồn tại khung cơ chế quản lý nhà nước hay khuyến khích phối hợp nào, khiến trư�?ng hợp của
    Việt Nam càng phức tạp hơn so với trư�?ng hợp điển hình v�? phia quy�?n quản lý.
    Tình trạng này dẫn đến một số hệ quả sau:
         Sử dụng nguồn vốn không hiệu quả và tốn kém giữa các tỉnh, thành: để thể hiện sự ưu việt
         của mình, nhi�?u tỉnh sẽ cảm thấy đứng trước áp lực phải đầu tư vào những công trình cơ
         sở hạ tầng tiêu biểu như sân bay, cảng biển, cho dù trong nhi�?u trư�?ng hợp, xét trên khía
         cạnh chi phí, mạng lưới và hiệu quả thì sẽ hợp lý hơn nếu có những công trình này với số
         lượng ít hơn nhưng được kết hợp tốt để phục vụ một diện tích bao phủ lớn hơn và có sự
         lồng ghép hiệu quả giữa một số tỉnh.
         Các tỉnh, thành cạnh tranh để thu hút vốn đầu tư, thư�?ng là thông qua những biện pháp
         phía cung để thúc đẩy kinh tế (như công bố các khu vực đầu tư riêng, xây dựng cơ sở hạ




           GI�?                     VIỆT NAM
178 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
    tầng dựa trên các mục tiêu chủ quan hơn là nhu cầu dự báo và nhi�?u biện pháp khác).
    Các tỉnh đang phát triển theo hướng tương đối độc lập lẫn nhau mà không có sự phối hợp
    định hướng kinh tế chiến lược, các quy trình quy hoạch tổng thể và đầu tư cơ sở hạ tầng
    trong bối cảnh chung của cả khu vực, cho dù trên thực tế, đây là quy mô hoạt động và kinh
    tế mà quá trình đô thị hóa và những mối liên kết đô thị-nông thôn có khả năng đem lại.
    Sự giao thoa tích cực v�? kinh tế không được tận dụng triệt để.
    Những hậu quả môi trư�?ng ngày càng thấy rõ giữa các tỉnh: những tỉnh ở thượng nguồn
    thư�?ng bị cáo buộc gây ô nhiễm nguồn nước, môi trư�?ng v.v.


Nhận thức được yêu cầu phải có sự phối hợp khu vực, Việt Nam đã có những giải pháp quy
hoạch ở cấp vùng thông qua việc thành lập Viện Nghiên cứu Chiến lược Phát triển (VCLPT)
và Vụ Nghiên cứu Phát triển Vùng, thuộc Bộ Kế hoạch và �?ầu tư. Tuy �?ánh giá �?ô thị hóa
không nghiên cứu sâu v�? vấn đ�? này nhưng Hộp 3.7 sẽ trình bày tóm tắt kinh nghiệm của
Philipin v�? vấn đ�? phân chia không gian, mà các nhà hoạch định Việt Nam có thể tham khảo
khi cân nhắc các phương án khuyến khích hội nhập hay hợp tác cấp vùng


 Hộp 3.7. Giải pháp phân vùng của Philipin
 Giống như Việt Nam, Philipin có nhi�?u tỉnh (nh�? hơn) ở cấp quản lý hành chính ngay dưới cấp trung ương,
 dẫn đến sự phân tán v�? quy hoạch, chính sách, ngân sách và phối hợp v�? đầu tư (cũng như hạn chế v�? hiệu quả
 kinh tế nh�? quy mô). Chính quy�?n trung ương đã có những giải pháp cho một số vấn đ�? trên bằng cách áp
 dụng một mô hình phát triển theo không gian là thiết lập các vùng hành chính trong nước. Mô hình này được
 bắt đầu áp dụng ngay từ sau chiến tranh (những năm 1950). Các khu vực hành chính địa phương (g�?i là vùng)
 được xác lập bằng cách nhóm một số tỉnh, thành phố để bảo đảm hiệu quả và tính kinh tế trong công tác quản
 lý nhà nước của trung ương. Tám vùng như vậy được thành lập dựa trên những tiêu chí sau: gần gũi và tương
 đồng v�? mặt địa lý; tương đồng v�? văn hóa và ngôn ngữ; tác động của các nhân tố phát triển kinh tế (như sự
 đồng bộ của các công trình giao thông, liên lạc); và quy mô dân số, diện tích đất đai tương đối đồng đ�?u.

 Quá trình phân vùng trong chiến lược phát triển được thể chế hóa thêm một bước vào những năm 1970.
 Chính quy�?n trung ương đã chủ động đưa quá trình “phát triển�? tới vùng nông thôn để đối phó với tình trạng
 bất ổn xã hội tăng lên do sự phân hóa v�? tăng trưởng ngày càng tăng giữa các vùng. Chủ trương phân vùng
 cũng được coi là một chiến lược trong hỗ trợ các chính sách thương mại định hướng xuất khẩu của Philipin.
 Chính quy�?n trung ương chủ động thiết lập một cơ chế vùng nhằm tăng cư�?ng các quan hệ ở cấp trung ương
 và địa phương. Việc nhóm các tỉnh, thành phố theo vùng vẫn dựa trên những tiêu chí cũ nêu trên (số vùng đã
 tăng từ 9 lên 13). Các ban ngành trung ương có trách nhiệm thành lập cơ quan quản lý vùng. Các hội đồng
 phát triển vùng cũng được thành lập để đi�?u phối quá trình lập quy hoạch khung tự nhiên vùng, quy hoạch
 phát triển vùng và chương trình đầu tư, cũng như nhi�?u biện pháp khác của các cơ quan trung ương ở các
 vùng. Các quy hoạch và chương trình đầu tư của vùng là cơ sở cho quy hoạch phát triển phát triển và chương
 trình đầu tư quốc gia.

 Với chính sách phân cấp quản lý của nhà nước đầu những năm 1990, vai trò và sự phù hợp của mô hình vùng




                                                          �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                    Chương 3: Mở rộng đô thị và phát triển không gian đô thị ở Việt Nam
                                                                                                               179
      đã giảm đi. Nhi�?u chức năng của chính quy�?n trung ương, trước đây được phân bổ cho vùng, đã được phân
      cấp cho các LGU (tỉnh, thành phố, đô thị tự trị). Hiện nay, chính quy�?n trung ương vẫn còn văn phòng vùng
      nhưng chỉ có chức năng như một “chi nhánh triển khai�? các chương trình của trung ương. Các Hội đồng Phát
      triển vùng vẫn được duy trì với cùng chức năng là đi�?u phối quá trình lập, thực hiện, giám sát và đánh giá các
      chương trình phát triển vùng, các quy hoạch khung và các chương trình đầu tư. Tuy nhiên, các chương trình,
      dự án trong quy hoạch phát triển vùng chỉ bao gồm những chương trình, dự án cần sự hỗ trợ của trung ương
      v�? mặt phê duyệt và ngân sách. Các chương trình, dự án của LGU không nằm trong những quy hoạch này.

      Nhận thấy sự hạn chế v�? hiệu quả kinh tế nh�? quy mô ở tuyến tỉnh, ‘Quy chế Chính quy�?n địa phương’ đã
      củng cố các LGU để đạt hiệu quả kinh tế từ quy mô phù hợp. Nhưng sau 20 năm, quy chế này hầu như không
      được áp dụng nữa. Thay vì hợp nhất, mô hình thực tế lại tạo ra những LGU mới từ những đơn vị cũ khiến
      tình trạng phân tán càng tăng. Mặc dù chính quy�?n trung ương đã cố gắng giải quyết vấn đ�? trên bằng cách
      thiết lập một cơ chế vùng nhưng đã gặp một số trở ngại, và như thư�?ng lệ, chính trị vốn thư�?ng không thể đi
      chung đư�?ng với kinh tế.




           GI�?                     VIỆT NAM
180 �?�?NH 3: Mở�?Ô THỊ HÓA Ởtriển không gian đô thị ở Việt Nam
    Chương     rộng đô thị và phát
Tài liệu tham khảo

Bertaud, Alain (2011a), ‘Hanoi’s urban structure: spatial development issues and potential’,
     report prepared as a background paper for the Vietnam Urbanization Review, mimeo.
Bertaud, Alain (2011b), ‘Da Nang’s urban structure: spatial development issues and potential’,
     report prepared as a background paper for the Vietnam Urbanization Review, mimeo.
Bertaud, Alain (2011c), ‘Ho Chi Minh City’s urban structure: spatial development issues and
     potential’, report prepared as a background paper for the Vietnam Urbanization Review,
     mimeo.
CIEM (2006), Central Institute for Economic Management (CIEM), ‘Policies on attracting
   investment into real estate market in Vietnam’, Le Xuan Ba (ed.), Hanoi: Publisher of
   National Politics.
FIAS (2005), ‘Access to land’, Foreign Investment Advisory Services.
GTZ (2005), Sustainable Transport: a sourcebook for policymakers in developing cities, ‘Module
   3a: Mass Transit Options’, http://www2.gtz.de/dokumente/bib/05-0515.pdf
Han, S. S. and Vu, K. T. (2008). Land acquisition in transitional Hanoi, Vietnam. Urban
    Studies, 45 (5&6).
MoNRE (2008), ‘Lawsuits on land in Vietnam ’, Report to the Central Government , mimeo.
Urban Solutions (2011), ‘Urban Planning, Land, and Housing—Vietnam Urbanization
    Review’, report prepared as a background paper for the Vietnam Urbanization Review,
    mimeo.
Vietnam Provincial Competitiveness Index (2009) http://www.vnci.org/sites/default/files/
     VNCI_No14_PCI%202009%20report%20EN_final.pdf
Vietnam Investment Review, December 2010, following the Anti-Corruption Dialogue held
     in Hanoi in November 2010 with the theme Corruption in Land Administration and
     Use in Vietnam.




                                                  �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                           Tài liệu tham khảo
                                                                                                181
    PHỤ LỤC 3A: Bảng giá cho thuê nhà đất
    Bảng 3A1: Giá cho thuê quảng cáo ở Hà Nội, tháng 2/2011
         Vị trí                  Giá cho thuê Trung Diện tích Trung Lưu ý: đặc điểm chung của
                               bình (USD một tháng)
                                   21
                                                       bình (m2)    bất động sản trong khu vực

           Ba �?ình                         510 (TN)                             86                            Trung bình
           Cầu Giấy                        840 (TN)                             90                            Trung bình
           �?ống �?a                         650 (TN)                             80                            Trung bình
           Hà �?ông                        260 (KTN)                             98                             Bình dân
           Hai Bà Trưng                    419 (TN)                             93                            Trung bình
           Hoàn Kiếm                      1.100 (TN)                           100                             Cao cấp
           Hoàng Mai                       510 (TN)                             86                            Trung bình
           Long Biên                       230 (TN)                             85                            Trung bình
           Tây Hồ                         1.200 (TN)                           112                             Cao cấp
           Thanh Xuân                      770 (TN)                             88                            Trung bình
           Sơn Tây                          không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Ba Vì                            không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Chương Mỹ                        không rõ                         không rõ                          Bình dân
           �?an Phượng                       không rõ                         không rõ                          Bình dân
           �?ông Anh                         không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Gia Lâm                         60 (KTN)                            150                             Bình dân
           Hoài �?ức                         không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Mê Linh                        140 (KTN)                             90                             Bình dân
           Mỹ �?ức                           không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Phú Xuyên                        không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Phúc Th�?                         không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Quốc Oai                         không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Sóc Sơn                          không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Thanh Oai                        không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Thanh Trì                      255 (KTN)                             80                             Bình dân
           Thạch Thất                       không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Thư�?ng Tín                       không rõ                         không rõ                          Bình dân
           Từ Liêm                         565 (TN)                             93                            Trung bình
           Ứng Hòa                          không rõ                         không rõ                          Bình dân
    Chú thích: TN: có tiện nghi
    KTN: không có tiện nghi
    Nguồn: www.muaban.net

    21
            Các quảng cáo đăng giá cho thuê bằng cả VND và USD. Trong các bảng, giá cho thuê bằng ti�?n đồng được quy đổi
            ra USD theo tỉ giá 1 USD = 19.500 đồng.




                         HÓA Ở VIỆT
182 �?�?NH GI�? �?Ô THỊ cho thuê nhà đất NAM
    PHỤ LỤC 3A: Bảng giá
Bảng 3A2: Giá cho thuê quảng cáo ở TP Hồ Chí Minh, tháng 2/2011

     Vị trí                      Giá cho thuê Trung Diện tích Trung                               Lưu ý: đặc điểm chung
                               bình (USD một tháng)
                                   22
                                                       bình (m2)                                  của bất động sản trong
                                                                                                         khu vực

     Quận 1                            1.200 (TN)                             80                             Cao cấp
     Quận 2                             550 (TN)                              90                            Trung bình
     Quận 3                             700 (TN)                              81                            Trung bình
     Quận 4                             540 (TN)                              85                            Trung bình
     Quận 5                             700 (TN)                              85                            Trung bình
     Quận 6                            560 (KTN)                              91                            Trung bình
     Quận 7                             550 (TN)                              83                             Cao cấp
     Phú Mỹ Hưng                        600 (TN)                              81                             Cao cấp
     Quận 8                            330 (KTN)                              83                             Bình dân
     Quận 9                             300 (TN)                              74                            Trung bình
     Quận 10                           350 (KTN)                              75                            Trung bình
     Quận 11                            800 (TN)                             117                            Trung bình
     Quận 12                           150 (KTN)                              80                             Bình dân
     Quận Bình Chánh                    360 (TN)                              85                             Bình dân
     Quận Bình Tân                      250 (TN)                              80                             Bình dân
     Quận Bình Thạnh                    550 (TN)                              80                            Trung bình
     Quận Củ Chi                        không rõ                           không rõ                          Bình dân
     Quận Nhà Bè                        360 (TN)                              97                             Bình dân
     Quận Phú Nhuận                     800 (TN)                              93                            Trung bình
     Quận Tân Bình                      615 (TN)                              94                            Trung bình
     Quận Tân Phú                       360 (TN)                              80                             Bình dân
     Quận Thủ �?ức                       560 (TN)                              86                             Bình dân
     Quận Hóc Môn                       không rõ                           không rõ                          Bình dân
     Quận Cần Gi�?                       không rõ                           không rõ                          Bình dân
     Quận Gò Vấp                        410 (TN)                              84                             Bình dân

Chú thích: TN: có tiện nghi.
KTN: không có tiện nghi
Nguồn: www.muaban.net
Ghi chú: Ở cả Hà Nội và TPHCM, nhà khi cho thuê thư�?ng có sẵn tiện nghi. Tiện nghi kèm theo thư�?ng ở mức tiêu chuẩn tạm đủ. Nghiên
      cứu cho thấy không có chênh lệch đáng kể v�? giá cho thuê giữa nhà có tiện nghi và không có tiện nghi.




22
        Các quảng cáo đăng giá cho thuê bằng cả VND và USD. Trong các bảng, giá cho thuê bằng ti�?n đồng được quy đổi ra USD theo tỉ giá
        1 USD = 19.500 đồng.




                                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                PHỤ LỤC 3A: Bảng giá cho thuê nhà đất
                                                                                                                                      183
   PHỤ LỤC 3B: Bảng giá đất

   Bảng 3B1: Giá đất ở Hà Nội, tháng 2/2011

    STT      Vị trí    Diện tích Giá chào      USD/ Chú thích                       Khoảng cách /
                         (M2)      bán          M2                                  Hướng từ
                                  (USD)                                             KTT

    1       Ba �?ình    không rõ   không rõ     không Trung bình                     4,5 km
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng tây
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    2      Cầu Giấy       40      308,000       7,700 Trung bình                    6,1 km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng tây
    3      �?ông �?a     không rõ   không rõ     không Trung bình                     3,5 km
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng Tây nam
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    4      Hà �?ông       120(1)   300,000(1)   2,500 (1) Bình dân                   11 km
                         97(2)    174,000(2)   1,800(2) (1) Khu đô thị mới          Hướng Tây nam
                                                         (2) Khu dân cư cũ
    5     Hai Bà Trưng không rõ   không rõ     không     Trung bình                 2 km
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng Nam
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    6     Hoàn Kiếm không rõ      không rõ     không Cao cấp                        KTT
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    7      Hoàng Mai      61      440,000       7,200 Trung bình                    6,5 km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng Nam
    8      Long Biên      64      140,000       2,200 Trung bình                    5 km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng �?ông
    9       Tây Hồ     không rõ   không rõ     không Cao cấp                        8,5 km
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng Tây bắc
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    10    Thanh Xuân      50      360,000       7,200 Trung bình                    7,5 km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng Tây nam
    11      Sơn Tây      100       59,000        590 Bình dân                       45 km
                          80       46,000        575     (1) Khu đô thị mới         Hướng Tây bắc
                                                         (2) Khu dân cư cũ
    12       Ba Vì     không rõ   không rõ     không     Bình dân                   55 km
                                                  rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng Tây bắc




                         HÓA
184 �?�?NH GI�? �?Ô THỊđất Ở VIỆT NAM
    PHỤ LỤC 3B: Bảng giá
STT Vị trí        Diện tích Giá chào    USD/ Chú thích                         Khoảng cách /
                    (M2)      bán        M2                                    Hướng từ
                             (USD)                                             KTT

13   Chương Mỹ       92      64,000      700  Bình dân                         21km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Tây nam
14   �?an Phượng      90      207,000    2,300 Bình dân                         23km
                                                                               Hướng Tây bắc
15   �?ông Anh        80      156,000    1,950 Bình dân                         21km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Bắc
16    Gia Lâm       136      230,000    1,690 Bình dân                         12km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng �?ông
17    Hoài �?ức       80      84,000     2,100 Bình dân                         19km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Tây bắc
18    Mê Linh       100      74,000      740 Bình dân                          33km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Tây bắc
19    Mỹ �?ức      không rõ   không rõ   không Bình dân                         45km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng Nam
                                              Không có số liệu thứ cấp
20   Phú Xuyên    không rõ   không rõ   không Bình dân                         35km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng Nam
                                              Không có số liệu thứ cấp
21    Phúc Th�?    không rõ   không rõ   không Bình dân                         38km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng Tây bắc
22    Quốc Oai      180      180,000    1,000 Bình dân                         27km
                                              Diện tích đất tối thiểu để xây   Hướng tây
                                              biệt thự
                                              Khu đô thị mới
23    Sóc Sơn     không rõ   không rõ   không Bình dân                         35km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng Bắc
                                              Không có số liệu thứ cấp
24   Thanh Oai      100      179,000    1,790 Bình dân                         27km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Tây nam
25   Thanh Trì      98.3     403,000    4,100 Bình dân                         10km
                                              Khu đô thị mới                   Hướng Nam
26   Thạch Thất   không rõ   không rõ   không Bình dân                         35km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng tây
                                              Không có số liệu thứ cấp
27   Thư�?ng Tín   không rõ   không rõ   không Bình dân                         19km
                                          rõ  Không có khu đô thị mới          Hướng Nam
                                              Không có số liệu thứ cấp




                                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                    PHỤ LỤC 3B: Bảng giá đất
                                                                                               185
    STT      Vị trí   Diện tích Giá chào      USD/ Chú thích                        Khoảng cách /
                        (M2)      bán          M2                                   Hướng từ
                                 (USD)                                              KTT

    28      Từ Liêm     65       299,000      4,600 Trung bình                      10km
                                                    Khu đô thị mới                  Hướng tây
    29     Ứng Hòa    không rõ   không rõ     không Bình dân                        40km
                                                rõ  Không có khu đô thị mới         Hướng Nam
                                                    Không có khu đô thị mới


   Bảng 3B2: Giá đất ở TP Hồ Chí Minh, 2011

    STT Vị trí        Diện tích Giá chào      USD/ Chú thích                        Khoảng cách /
                        (M2)      bán          M2                                   Hướng từ
                                 (USD)                                              KTT

    1       Quận 1    không rõ   không rõ      N/A       Cao cấp                    KTT
                                                         Không có khu đô thị mới
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    2       Quận 2     100(1)    210,000(1)   2,100(1)   Trung bình                 6.5km
                       115(2)    173,000(2)   1,500(2)   (1)
                                                             Khu đô thị mới         Hướng �?ông
                                                         (2)
                                                             Khu dân cư cũ
    3       Quận 3    không rõ   không rõ     không      Trung bình                 2.0km
                                                rõ       Không có khu đô thị mới    Hướng tây
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    4       Quận 4    không rõ   không rõ     không      Trung bình                 2.0km
                                                rõ       Không có khu đô thị mới    Hướng Nam
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    5       Quận 5    không rõ   không rõ     không      Trung bình                 5.0km
                                                rõ       Không có khu đô thị mới    Hướng Tây nam
                                                         Không có số liệu thứ cấp
    6       Quận 6      84        110,000      1,300     Trung bình                 7.5km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng Tây nam
    7       Quận 7     100(1)    250,000(1)   2,500(1)   Cao cấp                    9.5km
                       100(2)    120,000(2)   1,200(2)
                                                         (1)
                                                             Khu đô thị mới         Hướng Nam
                                                         (2)
                                                             Khu dân cư cũ
    8     Phú Mỹ Hưng 111(1)     430,000(1)   3,900(1)   Cao cấp                    9.5km
                                                         (1)
                                                             Khu đô thị mới         Hướng Nam
    9       Quận 8      120       90,000        750      Bình dân                   7.0km
                                                         Khu đô thị mới             Hướng Tây nam




                         HÓA
186 �?�?NH GI�? �?Ô THỊđất Ở VIỆT NAM
    PHỤ LỤC 3B: Bảng giá
STT Vị trí        Diện tích Giá chào       USD/ Chú thích                        Khoảng cách /
                    (M2)      bán           M2                                   Hướng từ
                             (USD)                                               KTT
10      Quận 9       100(1)   100,000(1)   1,000(1) Trung bình                  12km
                      90(2)   80,000(2)     890(2) (1) Khu đô thị mới           Hướng �?ông bắc
                                                     (2) Khu dân cư cũ
11     Quận 10       không    không rõ     không Trung bình                     4.0km
                       rõ                     rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng tây
                                                     Không có số liệu thứ cấp
12      Quận11       không    không rõ     không Trung bình                     7.0km
                       rõ                     rõ     Không có khu đô thị mới    Hướng tây
                                                     Không có số liệu thứ cấp
13     Quận 12        80       66,000        660 Bình dân                       12.0km
                                                     Khu đô thị mới             Hướng Bắc
14    Quận Bình      100(1)   100,000(1)   1,000 Bình dân
                                                 (1)
                                                                                17.0km
       Chánh         108(2)   36,000(2)     330(2) (1) Khu đô thị mới           Hướng Tây nam
                                                     (2) Khu dân cư cũ
15   Quận Bình Tân   100      100,000       1,000 Bình dân                      15.0km
                                                     Khu đô thị mới             Hướng tây
16    Quận Bình      120      144,000       1,200 Trung bình                    3.0km
       Thạnh                                         Khu đô thị mới             Hướng Bắc




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                        PHỤ LỤC 3B: Bảng giá đất
                                                                                                   187
 4
Tiếp cận
các dịch vụ
cơ bản



         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
               Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                       189
4.1 Hiện trạng các dịch vụ cơ bản: hướng tới phổ cập tiếp cận
   trong toàn dân
Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, sự hội tụ v�? tiêu chuẩn sống thư�?ng đi trước sự hội tụ v�? thu
nhập trên cả nước. Khi mức thu nhập bình quân của một nước bắt đầu tăng, sự bất bình đẳng
trong xã hội cũng tăng. Ban đầu, khi bắt đầu phát triển, các nước thư�?ng chú ý đến các dịch vụ
cơ bản như nước, điện, vệ sinh, y tế và giáo dục. Khi tiến lên những nấc thang phát triển cao
hơn, bắt đầu xảy ra sự hội tụ trong đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản. Tuy nhiên, khoảng
cách chênh lệch giữa các vùng đô thị với nông thôn vẫn tồn tại và chỉ bắt đầu giảm dần khi các
nước đạt được mức thu nhập trung bình cao (Ngân hàng Thế giới, 2009a). Do đó, vào các giai
đoạn đầu của quá trình đô thị hóa, các nước nên chú tr�?ng đến việc phổ cập đi�?u kiện tiếp cận
dịch vụ trong toàn dân, thay vì cố gắng hội tụ mức thu nhập trong cả nước. Thông thư�?ng, hội
tụ v�? đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản nên đi trước hội tụ v�? thu nhập.
Hoa Kỳ và Hàn Quốc là những ví dụ thực tế của nhóm các nước đã giảm bớt sự không đồng
đ�?u trong đi�?u kiện tiếp cận của ngư�?i dân đối với các dịch vụ cơ bản. Sự dịch chuyển này đi
cùng với sự gia tăng mức độ không đồng đ�?u trong phân bố thu nhập. Trong những năm 1960,
tại hai n�?n kinh tế này, hoạt động kinh tế hầu như được phân bố khá đồng đ�?u. Tuy nhiên,
ngày nay, hoạt động kinh tế chủ yếu tập trung vào một số địa điểm, trong khi đi�?u kiện tiếp cận
các dịch vụ cơ bản lại được phân bố đồng đ�?u trong toàn bộ ranh giới địa lý quốc gia. Hình 4.1
v�? kinh nghiệm của Hàn Quốc là một minh h�?a rõ ràng cho luận điểm này.


Hình 4.1 Giảm bớt khoảng cách chênh lệch trong đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ
bản – kinh nghiệm của Hàn Quốc

 Tỷ lệ dân số được tiếp cận hệ thống cấp nước tập trung (%)
 Chú thích
                 1971                                                         2005
       ~10%
       ~20%
       ~30%
       ~40%
       ~50%
       ~60%
       ~70%
       ~80%
       ~90%
      ~100%




 Nguồn: �?ánh giá �?ô thị hóa tại Hàn Quốc – Ngân hàng Thế giới (2011c)




                                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                         Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                 191
    Ngay trong giai đoạn đầu tiên của quá trình đô thị hóa, dịch vụ cung cấp điện tại Việt Nam đã
    bao phủ một phạm vi rộng. Tỷ lệ hộ gia đình có điện ở Việt Nam tăng v�?t trong những năm
    gần đây, từ khoảng 14% tổng số hộ gia đình trong toàn quốc trong năm 1993 lên khoảng 96%
    (Hình 4.2) vào năm 2009 (Tập đoàn �?iện lực Việt Nam, EVN, 2009). Con số này cao hơn
    nhi�?u so với mức bình quân 90,8% của khu vực (Cơ quan Năng lượng Quốc tế, IEA, 2010), và
    theo số liệu năm 2009 của IEA, Việt Nam đứng thứ 7 trong khu vực sau Xinh-ga-po, Bru-nây,
    Ma-lai-xia, Thái Lan, Trung Quốc và �?ài Loan, đồng th�?i vượt qua cả Phi-líp-pin và In-đô-nê-
    xia v�? phương diện tiếp cận dịch vụ cung cấp điện. Thực ra, nếu xét đến mức thu nhập bình
    quân trên đầu ngư�?i còn tương đối thấp so với các nước khác thì mức độ điện khí hóa của Việt
    Nam còn được đánh giá cao hơn nữa. Ví dụ như, In-đô-nê-xia dù có mức thu nhập bình quân
    trên đầu ngư�?i gần gấp đôi Việt Nam nhưng tỷ lệ dân số có điện chỉ đạt 64%.
    Hình 4.2 Chỉ sau 15 năm, Việt Nam đã tăng tỷ lệ dân số có điện lên gần 100%

                                    100%
                                    90%
                                    80%
                                    70%
         Tỷ lệ dân số có điện (%)




                                    60%
                                    50%
                                    40%
                                    30%
                                    20%
                                    10%
                                     0%
                                           1993 1995   1997 1999 2001 2003 2005   2007 2008 2009

    Nguồn: Ngân hàng Thế giới (2009)




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
192 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.3 Tiếp cận dịch vụ điện: khoảng cách giữa đô thị và nông thôn không còn
nhưng vẫn còn sự chênh lệch giữa các vùng mi�?n
                                         100                                                                   100
                                          90                                                                    90
  % hộ gia đình dùng điện để thắp sáng




                                                                        % hộ gia đình dùng điện để thắp sáng
                                          80                                                                    80
                                          70                                                                    70
                                          60                                                                    60
                                          50
                                                                                                                50
                                          40
                                                                                                                40
                                          30
                                                                                                                30
                                          20
                                                                                                                20
                                          10
                                           0                                                                    10
                                               nông thôn   đô thị                                                0




                                                                                                                                       ng
                                                                                                                            �? ng

                                                                                                                                      ắc

                                                                                                                           c T ắc

                                                                                                                                       ộ

                                                                                                                             yN ộ

                                                                                                                  g b ng N n

                                                                                                                            gC ộ
                                                                                                                        am g B

                                                                                                                                   gB




                                                                                                                                     B

                                                                                                                                    Lo
                                                                                                                                    yê
                                                                                                                                  gB

                                                                                                                                  yB
                                                                                                                                    ồ




                                                                                                                                 am
                                                                                                                                 gu
                                                                                                                               gH




                                                                                                                                ửu
                                                                                                                                  n

                                                                                                                                un
                                                                                                                              Tâ
                                                                                                                              ôn




                                                                                                                              ru

                                                                                                                             Tr
                                                                                                                            ôn




                                                                                                                         Tâ




                                                                                                                         ôn
                                                                                           gs




                                                                                                                        Bắ




                                                                                                                         ô

                                                                                                                       gs
                                                                                         ằn




                                                                                                                       �?
                                                                                                                      N




                                                                                                                     ằn
                                                                      gb
                                                                    ồn




                                                                                                                ồn
                                                                    �?




                                                                                                               �?
Nguồn: LSSV (2008). Biến số được mô tả trong đồ thị này là tỷ lệ hộ gia đình dùng điện là nguồn năng lượng chính để thắp sáng.

Gần như toàn bộ dân số trong cả nước đã có điện, và khoảng cách giữa đô thị với nông thôn đã
khép lại, nhưng vẫn còn sự chênh lệch giữa các vùng mi�?n. Tỷ lệ dân số toàn quốc có điện đã đạt
trên 90%, kể cả ở những vùng nông thôn xa nhất (xem mô tả quá trình điện khí hóa trong toàn
quốc ở Hộp 4.1). Khoảng cách đô thị - nông thôn đã được xóa b�?, nhưng khoảng cách vùng
mi�?n vẫn tồn tại (xem Hình 4.3). Cụ thể, ở vùng Tây Bắc mới chỉ hơn 80% dân số có điện, trái
với tỷ lệ trên 95% ở tất cả các vùng mi�?n khác.
Khi xem xét kỹ hơn danh mục các hoạt động đầu tư đô thị, có thể thấy rằng giữa đô thị hóa và
dịch vụ cung cấp điện không có quan hệ tương quan chặt chẽ. Ví dụ như, �?à Nẵng và TP Hồ
Chí Minh, hai tỉnh có tỷ lệ dân số đô thị trên tổng dân số lớn nhất, đã đạt tỷ lệ điện khí hóa
100%, trong khi đó Thái Bình và Hà Nam là các tỉnh mà dân số đô thị chỉ chiếm trên 8% tổng
dân số cũng đạt tỷ lệ điện khí hóa 100% (ENV 2009).


        Hộp 4.1 Việt Nam đã làm như thế nào để đạt được tỷ lệ điện khí hóa cao?
        Tỷ lệ điện khí hóa ở Việt Nam tăng từ 14% vào đầu những năm 1990 lên gần 100% vào năm 2009. Những
        nỗ lực ban đầu tập trung vào việc đấu nối các hộ gia đình tại các xã đã có điện và chưa chú tr�?ng đến việc mở
        rộng lưới điện, do đó tỷ lệ dân số có điện tăng nhanh chóng với mức chi phí tương đối thấp. Mục tiêu điện khí
        hóa vào đầu những năm 1990 là góp phần thực hiện các mục tiêu trong các chương trình kinh tế quốc dân,
        tập trung đảm bảo sản xuất đủ nguồn cung lương thực, hàng tiêu dùng và hàng hóa xuất khẩu. Do đó, việc
        đấu nối các vùng sản xuất nông nghiệp, công nghiệp và mạng lưới giao thông diễn ra từ trước khi đấu nối các
        cụm dân cư ở các vùng nông thôn (Khandher và cộng sự, 2009).




                                                                                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                           Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                                   193
     Với quan sát này, cả Khandher và cộng sự (2009) cũng như Shrestha và cộng sự (2004) đ�?u cho rằng điện khí
     hóa nông thôn đã được triển khai rộng rãi ngay cả trước khi Tập đoàn �?iện lực (EVN) được thành lập vào
     năm 1995 với mục đích tạo ra một doanh nghiệp duy nhất có vai trò quản lý các hoạt động của ngành điện
     mà trước đó do một số cơ quan, đơn vị khác nhau thực hiện. Thông qua việc tái cấu trúc như vậy, chính phủ
     hy v�?ng đạt được những mục tiêu sau đây (trích Tuyên bố chính sách ngành điện của Bộ Công nghiệp ngày
     1/12/1995):

      •	    Hợp	lý	hóa	cơ	cấu	thể	chế	và	chức	năng	của	ngành	điện;
      •	    Thương	mại	hóa	hoạt	động	của	các	đơn	vị	trong	ngành	thông	qua	tái	cơ	cấu	công	tác	quản	lý	và	tài	chính;
      •	    Xây	dựng	một	khuôn	khổ	pháp	lý	và	quy	định	đi�?u	tiết	phù	hợp	cho	ngành;
      •	    �?p	dụng	giá	bán	buôn	và	bán	lẻ	thích	hợp,	cả	v�?	mức	giá	cũng	như	cơ	cấu	giá;
      •	    Khuyến	khích	và	huy	động	vốn	và	sự	tham	gia	trực	tiếp	của	tư	nhân	vào	ngành	điện;
      •	    Giới	thiệu	các	thông	lệ	tốt	v�?	bảo	tồn	năng	lượng	điện	và	quản	lý	tải;
      •	    Xây	dựng	và	thực	hiện	kế	hoạch	đưa	điện	v�?	nông	thôn.
     �?ể xây dựng và thực hiện kế hoạch đưa điện v�? nông thôn, EVN đã thành lập ban điện khí hóa nông thôn
     chịu trách nhiệm phê duyệt các dự án điện khí hóa nông thôn cho các công ty điện lực vùng thực hiện. Tháng
     8/1997, chính sách ngành điện của Việt Nam được cập nhật để chuyển tr�?ng tâm từ điện khí hóa sản xuất
     nông nghiệp và các cơ sở công nghiệp nh�? sang điện khí hóa cho các hộ gia đình. Việc thành lập EVN là một
     mốc quan tr�?ng trong tiến trình điện khí hóa nhanh chóng ở Việt Nam. Shrestha và cộng sự (2004) đã xác
     định 3 diễn biến chính trong quá trình điện khí hóa nông thôn ở Việt Nam gồm (i) chuyển đổi ưu tiên từ
     nông nghiệp và sản xuất công nghiệp nh�? sang các hộ gia đình, (ii) phát triển một loạt các phương thức quản
     lý mới từ sau khi thành lập EVN, và (iii) hoàn thành đư�?ng dây 500kV kéo dài từ bắc vào nam, và “tạo thuận
     lợi cho việc đấu nối các làng xã, thôn bản với lưới điện chính, nh�? đó tăng tỷ lệ điện khí hóa trong cả nước�?.
     Mặc dù trên thực tế, việc này diễn ra vào năm 1994, nghĩa là trước khi triển khai chương trình �?ổi mới,
     nhưng đây vẫn có thể được coi là một phần quan tr�?ng trong gói cải cách của Việt Nam. Với sự thành lập
     EVN và những thay đổi sau đó trong chính sách ngành điện của Việt Nam, ti�?m năng của đư�?ng dây 500kV
     phủ khắp cả nước đã được khai thác một cách toàn diện.

     Sau những sáng kiến ban đầu đó, Việt Nam đã nhận được một số dự án có sự hỗ trợ của các nhà tài trợ và
     chính phủ đã thông qua những cải cách bổ sung trong hệ thống luật pháp để tiếp tục cải thiện khả năng tiếp
     cận dịch vụ cung cấp điện cho ngư�?i dân trong cả nước.
     Nguồn: Mekong (2010)



    Mặc dù đã làm tốt nhiệm vụ tăng tỷ lệ cấp nước cho dân cư tại các vùng đô thị trong vòng 10
    năm qua nhưng Việt Nam vẫn chưa đạt được tỷ lệ 100% dân số có nước. Ở đây vẫn tồn tại tình
    trạng không đồng đ�?u trong xã hội v�? khả năng tiếp cận dịch vụ nước sạch. Số liệu của 65 công
    ty cấp nước công ích (xem Hộp 4.2) cho thấy, trong năm 2002, chỉ có 12% số hộ gia đình trong
    vùng phục vụ của các công ty có khả năng đấu nối với hệ thống cấp nước. �?ến năm 2007, tỷ lệ
    này đã tăng lên trên 70%. Tuy nhiên, vẫn còn nhi�?u việc phải làm nếu muốn mở rộng dịch vụ
    cấp nước để bao phủ toàn quốc. Diện bao phủ dịch vụ đã tăng đồng th�?i với tiến trình đô thị
    hóa (xem Hình 4.4), nhưng Việt Nam còn phải làm nhi�?u hơn nữa để tiếp tục mở rộng dịch vụ.



           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
194 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.4 �?ô thị hóa và Diện bao phủ của dịch vụ cấp nước
                                     30000
                                    30000                                                                                                              100%
                                                                                                                                                       100%

                                                                                                                                                       90%
                                                                                                                                                       90%
                                     25000
                                    25000                                                                                                              80%
                                                                                                                                                       80%

                                                                                                                                                       70%
                                                                                                                                                       70%




                                                                                                                                                             Diện baoCoverage (%) (%)
                                     20000
                Popula on (thousands)




                                    20000
  Dân số (nghìn ngư�?i)




                                                                                                                                                                      phủ dịch vụ
                                                                                                                                                       60%
                                                                                                                                                       60%

                                     15000
                                    15000                                                                                                              50%
                                                                                                                                                       50%

                                                                                                                                                       40%
                                                                                                                                                       40%
                                    10000
                                     10000
                                                                                                                                                       30%
                                                                                                                                                       30%

                                                                                                                                                       20%
                                                                                                                                                       20%
                                        5000
                                        5000
                                                                                                                                                       10%
                                                                                                                                                       10%

                                          0
                                          0                                                                                                            0%
                                                                                                                                                       0%
                                               1997


                                                          1998


                                                                 1999


                                                                        2000


                                                                                 2001


                                                                                        2002


                                                                                               2003


                                                                                                        2004


                                                                                                               2005


                                                                                                                       2006


                                                                                                                              2007


                                                                                                                                       2008


                                                                                                                                                2009
                                               1997


                                                          1998


                                                                 1999


                                                                        2000




                                                      Total Popula on vùng
                                                      Tổng số dân trongin Area                        Popula on phục vụ
                                                                                                      Số dân đượcServed                        Coverage
                                                                                                                                              Diện bao phủ dịch vụ



Nguồn: Mạng lưới chuẩn quốc tế cho các công trình nước và vệ sinh (IBNET) và các tính toán của tác giả




   Hộp 4.2 – Số liệu của các công ty cấp nước
   Mạng lưới Chuẩn Quốc tế cho Các công trình Nước và Vệ sinh (IBNET) là nguồn cung cấp m�?i thông tin v�?
   đi�?u kiện tiếp cận nguồn nước được giới thiệu trong chương này. Các số liệu này bao gồm thông tin cho hơn
   64 công ty cấp nước công ích ở Việt Nam, từ năm 2002 đến 2009. Các công ty này có thể phục vụ một hoặc
   vài thị xã/thành phố, do đó, tác giả sử dụng luôn phân loại của thành phố/đô thị chính để phânl loại các công
   ty cấp nước. Mẫu nghiên cứu gồm có 3 công ty cấp nước công ích cho các đô thị đặc biệt, 5 công ty cho các đô
   thị loại 1, 10 công ty cho các đô thị loại 2, 31 công ty cho các đô thị loại 3 và 15 công ty cho các đô thị loại 4.
   �?i�?u quan tr�?ng là phải nhận thấy những hạn chế của số liệu khi đánh giá những nội dung phân tích trong
   Chương này. Trước hết, phân loại theo quy mô đô thị chỉ có tính tương đối, vì số liệu bao gồm thông tin từ
   tất cả các thị xã/thị trấn được công ty cấp nước phục vụ. Giả định rằng mức tiếp cận trung bình là đại diện
   cho mức tiếp cận dịch vụ tại đô thị lớn nhất được công ty cấp nước phục vụ, và xét đến thực tế là mức tiếp cận
   ở các thị xã nh�? hơn trong vùng lân cận có thể thấp hơn, nói một cách tương đối, nên mức tiếp cận ở đô thị
   lớn nhất có thể cao hơn một chút so với những gì số liệu cho thấy. Mức tiếp cận được tính bằng tỷ lệ giữa số
   hộ gia đình có nước với tổng số hộ gia đình trong vùng phục vụ của công ty cấp nước. Nếu xét đến một thực
   tế là các công ty cấp nước chỉ phục vụ các vùng đô thị, thì rõ ràng, phân tích này có điểm hạn chế là chưa xem
   xét các vùng nông thôn ở quanh đô thị.
   Xem thêm thông tin v�? IBNET tại địa chỉ www. ib-net.org



Nếu tính riêng các vùng đô thị, đi�?u kiện tiếp cận hệ thống cấp nước dư�?ng như có tương quan
thuận với quy mô đô thị. Sử dụng số liệu từ Cơ sở dữ liệu Các công ty cấp nước Việt Nam, có
thể thấy rằng các đô thị lớn hơn có dịch vụ cấp nước bao phủ rộng hơn. Diện bao phủ dịch vụ



                                                                                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                                     Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                                                        195
    thấp	nhất	ở	các	đô	thị	loại	4;	nhưng	đáng	chú	ý	là	diện	bao	phủ	dịch	vụ	tại	các	đô	thị	đặc	biệt	
    có	vẻ	thấp	hơn	so	với	các	đô	thị	loại	1	và	loại	2.	Mức	bao	phủ	của	dịch	vụ	tại	các	đô	thị	lớn	là	
    trên 75%, và tại các đô thị loại 4 là 57%. Ngoài ra, tỷ lệ dân số có nước tại các đô thị đặc biệt
    đạt gần 50% vào năm 1997, trong khi ở tất cả các loại đô thị khác, tỷ lệ này đ�?u dưới 30%. Dần
    dần, khoảng cách giữa các đô thị nh�? hơn với các đô thị đặc biệt v�? đi�?u kiện tiếp cận dịch vụ
    đã thu hẹp, nhưng các đô thị loại 4 vẫn rớt lại đằng sau với tỷ lệ 57%, thấp hơn các loại đô thị
    khác khoảng 15%.
    Mô hình này không chỉ hiện diện ở Việt Nam. Cô-lôm-bia là một ví dụ cho thấy khoảng cách
    v�? đi�?u kiện tiếp cận dịch vụ giữa các đô thị có quy mô khác nhau có thể thu hẹp đáng kể theo
    th�?i gian và tiến trình đô thị hóa (xem Hình 4.5). �?ến năm 1964, các đô thị lớn nhất của Cô-
    lôm-bia đã có tỷ lệ dân số được cấp nước tương đối cao (88%), so với tỷ lệ 37% ở các đô thị nh�?
    nhất. Ngày nay, tỷ lệ dân số được cấp nước đã đạt trên 85% cho tất cả các loại đô thị. Tỷ lệ dân
    số được cấp nước ở các đô thị nh�? của Việt Nam hiện nay tương đương với các đô thị của Cô-
    lôm-bia năm 1993. Tuy nhiên, các đô thị đặc biệt có tỷ lệ dân số được cấp nước thấp hơn nhi�?u
    so với Bogota và các thành phố lớn khác của Cô-lôm-bia vào th�?i điểm năm 1993. Vì Việt Nam
    đã đạt được mức thu nhập trung bình nên quá trình chuyển đổi sang hội tụ v�? đi�?u kiện tiếp
    cận các dịch vụ cơ bản sẽ lặp lại mô hình đã xảy ra trên thực tế ở Hàn Quốc và Hoa Kỳ, với tỷ
    lệ gần 100% dân số được cấp nước. �?i�?u kiện tiếp cận dịch vụ cấp nước được đo bằng số hộ gia
    đình đấu nối với công ty cấp nước công ích.


    Hình 4.5 Hội tụ v�? đi�?u kiện sống là đi�?u hoàn toàn có thể
    Cô-lôm-bia                                                                                      Việt Nam
                                          100%                                                                                          100%
     % hộ gia đình kết nối với hệ thống




                                                                                                    % hộ gia đình kết nối với công ty




                                          75%                                                                                           75%


                                                                                                                                        50%
                 cấp nước




                                          50%
                                                                                                                cấp nước




                                                                                                                                        25%
                                          25%

                                                                                                                                         0%
                                           0%                                                                                                   đô thị      đô thị     đô thị   đô thị   đô thị
                                                 Bogota- đô thị lớn nhất          đô thị nh�? nhất                                              đặc biệt     loại 1     loại 2   loại 3   loại 4


                                                                                                                                                          1997       2003       2009
                                                     1964      1993        2005

    Nguồn: Ngân hàng Thế giới (2011b) �?ánh giá �?ô thị hóa ở Cô-lôm-bia, Mạng lưới Chuẩn quốc tế cho các công trình nước và vệ sinh
    (IBNET) và các tính toán của cán bộ Ngân hàng Thế giới. Xem số liệu cụ thể trong Hộp 4.2.

    Theo th�?i gian, dịch vụ cấp nước cũng trở nên đáng tin cậy hơn nhưng vẫn chưa tốt lắm ở các
    đô thị nh�? (Hình 4.6). Năm 1997, các đô thị nh�? hơn chỉ được cấp nước 16 tiếng mỗi ngày.




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
196 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Năm 2009, tất cả các đô thị thuộc m�?i nhóm phân loại đ�?u được cấp nước trên 20 tiếng mỗi
ngày. Tuy nhiên, các đô thị loại 2, 3 và 4 dư�?ng như vẫn chưa có dịch vụ cấp nước đáng tin cậy.
Mức độ tiếp cận dịch vụ vệ sinh còn thấp và không đồng đ�?u giữa các vùng trong nước. Khi
xem xét các thước đo khác nhau để đánh giá đi�?u kiện tiếp cận dịch vụ vệ sinh, có thể nhìn thấy
những khoảng cách lớn. Các vùng đô thị cũng như nông thôn đ�?u chưa có đủ dịch vụ thu gom
xử lý nước thải và công trình vệ sinh. Mặc dù tỷ lệ hộ gia đình có nhà vệ sinh tăng nhanh nhưng
đến nay, khoảng cách đô thị - nông thôn vẫn rất lớn (xem Hình 4.7). Từ mức xấp xỉ 17% vào
năm 1999, hiện nay hơn 67% hộ gia đình thành thị đã có nhà vệ sinh. Ở nông thôn, tuy đã có sự
cải thiện đáng kể từ một tỷ lệ rất thấp là 13% nhưng hiện tại, mới chỉ có 48% hộ gia đình nông
thôn	có	nhà	vệ	sinh;	đây	là	khoảng	cách	chênh	lệch	rất	lớn	so	với	các	vùng	đô	thị.	


Hình 4.6. Dịch vụ cấp nước đáng tin cậy ở các đô thị lớn nhưng chưa đủ tin cậy ở các
đô thị nh�?

                                     24


                                     20


                                     16
   th�?i gian cấp nước (tiếng/ngày)




                                                                                                   2009
                                     12
                                                                                                   1997


                                      8


                                      4


                                      0    đô thị    đô thị   đô thị   đô thị        đô thị
                                          đặc biệt   loại 1   loại 2   loại 3        loại 4


Nguồn: Mạng lưới Chuẩn quốc tế cho các công trình nước và vệ sinh (IBNET) và tính toán của các tác giả




                                                                                �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                       Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                               197
    Hình 4.7 �?i�?u kiện tiếp cận dịch vụ vệ sinh đã được cải thiện nhưng giữa đô thị và
    nông thôn vẫn còn nhi�?u khoảng cách
                                                       100%
                                                       90%
        % hộ gia đình có công trình vệ sinh (toilet)




                                                       80%
                                                       70%
                                                       60%
                                                       50%
                                                       40%
                                                       30%
                                                       20%
                                                       10%
                                                        0%
                                                                1999                              2009

                                                                          đô thị      nông thôn

    Nguồn: Tổng cục Thống kê (GSO).

    �?i�?u kiện tiếp cận dịch vụ vệ sinh cũng giảm theo quy mô/loại đô thị (xem Hình 4.8). Trong
    khi các thành phố lớn như Hà Nội có tỷ lệ dân số kết nối với dịch vụ vệ sinh trên 80% thì tại các
    đô thị nh�? như Bắc Cạn, tỷ lệ này chưa đến 15% . Tính bình quân, giữa các loại đô thị có những
    khác biệt lớn, ví dụ như các đô thị đặc biệt có hơn 80% số hộ gia đình kết nối với mạng lưới dịch
    vụ vệ sinh hoặc có hố xí tự hoại trong khi các đô thị loại 4 chỉ có chưa đến 60% số hộ gia đình
    kết nối với mạng lưới dịch vụ vệ sinh. Sự chênh lệch giữa các loại đô thị sẽ nh�? hơn nếu xét theo
    số hộ gia đình có hố xí tự hoại, vì các đô thị loại 4 có đến gần 77% số hộ gia đình có bể tự hoại.




    1
                                    Số liệu của IBNET. Xem thêm số liệu cụ thể ở Hộp 4.2.




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
198 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.8 �?i�?u kiện tiếp cận dịch vụ vệ sinh thay đổi theo loại đô thị
                                    100
                                     90
                                     80
 % hộ gia đình được tiếp cận dịch




                                     70
                                     60
            vụ vệ sinh




                                     50
                                     40
                                     30
                                     20
                                     10
                                      0
                                           đô thị           đô thị                 đô thị                đô thị         đô thị
                                          đặc biệt          loại 1                 loại 2                loại 3         loại 4

                                                     Kết nối với dịch vụ vệ sinh            Bể tự hoại


Nguồn: tính toán của các cán bộ Ngân hàng Thế giới theo số liệu của Bộ và các Sở NN&PTNT cho 63 công ty cấp nước công ích (năm 2009)

Xử lý nước thải là dịch vụ ít phổ biến ở Việt Nam, kể cả ở các vùng đô thị. Năm 2004, không
thành	phố	hay	đô	thị	nào	của	Việt	Nam	thu	gom	hay	xử	lý	nước	thải	sinh	hoạt;	năm	2009,	chỉ	
có 6 đô thị đã xây nhà máy xử lý nước thải (gồm �?à Nẵng, Hạ Long, Hà Nội – Hồ Tây, TP Hồ
Chí Minh – Bình Chánh, �?à Lạt và Huế), tương đương với tổng công suất xử lý dưới 380.000
m3/ngày, so với lượng nước thải hàng ngày là 4,3 triệu m3. Như vậy, hiện nay Việt Nam mới
xử lý được khoảng 8% tổng lượng nước thải (AFD, 2010).


4.2 Cung cấp tài chính cho các dịch vụ công ích: các tỉnh khác
    nhau – các nguồn vốn khác nhau
Phần này chủ yếu dựa trên một nghiên cứu do AFD thực hiện năm 2010 và Báo cáo Phát triển
Việt Nam năm 2009 của Ngân hàng Thế giới. Khi triển khai nỗ lực nhằm mở rộng các dịch vụ
cơ bản trong cả nước, đi�?u quan tr�?ng là phải tìm hiểu xem các dịch vụ được cấp vốn từ đâu, và
các hạn chế tài chính có thể tạo ra những khó khăn nào. Việt Nam đã đạt được những tiến bộ
lớn v�? đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản trong cả nước. Thông qua việc tìm hiểu xem nguồn
tài chính cho những cải tiến này xuất phát từ đâu trong bối cảnh khác nhau của các tỉnh và quá
trình đó đã xảy ra những trở ngại nào, ta có thể hiểu rõ hơn những hạn chế trong tương lai.
Hiện tại, các tỉnh được cấp phát vốn như nhau từ ngân sách trung ương, và có nguồn thu từ
ti�?n thuế, bán đất, nợ ngắn hạn, các quỹ đầu tư phát triển địa phương, và một nguồn vốn nữa
thông qua cơ chế mà trên thực tế chính là trợ cấp chéo từ các công ty con (hoạt động có lãi)
thuộc công ty dịch vụ công ích của tỉnh.



                                                                                             �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                            Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                    199
    Trong 15 năm qua, chính phủ trung ương đã đưa ra nhi�?u cải cách khuyến khích phân cấp. Sau
    khi phân cấp quy�?n quyết định trong các lĩnh vực kinh tế, đến lượt các lĩnh vực khác cũng tiến
    hành phân cấp. Các cơ quan chính quy�?n địa phương cũng có nhi�?u thẩm quy�?n hơn trong
    một số lĩnh vực, bao gồm phân bổ nguồn lực ngân sách và ra quyết định đầu tư (Báo cáo Phát
    triển Việt Nam 2009, trang 2).
    Trong hệ thống của Việt Nam, cấp chính quy�?n đầu tiên sát ngay sau chính phủ trung ương là
    chính quy�?n tỉnh (xem Hình 4.9). Việt Nam hiện có 58 tỉnh và 5 thành phố trực thuộc trung
    ương (TP Hồ Chí Minh, Hà Nội, �?à Nẵng, Cần Thơ, Hải Phòng) – tổng cộng là 63 cơ quan
    chính quy�?n tỉnh. Thông qua các cải cách �?ổi Mới – nhất là trong thập kỷ thứ hai thực hiện
    chương trình �?ổi Mới (từ năm 2000 trở đi) – chính phủ Việt Nam đã chuyển giao đáng kể
    quy�?n lực chính trị và trách nhiệm cho các tỉnh. Luật Ngân sách Nhà nước sửa đổi năm 2002
    đã trao cho các chính quy�?n tỉnh quy�?n hạn rõ ràng để xác định các ưu tiên phân bổ nguồn
    lực, bao gồm quy�?n quyết định phân bổ ngân sách cho các ngành và các cấp chính quy�?n địa
    phương. �?ồng th�?i, tỷ tr�?ng chi phí được phân bổ tại cấp tỉnh cũng đạt 48% vào năm 2002,
    tăng so với 26% năm 1992.


    Hình 4.9 Bốn cấp chính quy�?n trong hệ thống nhà nước Việt Nam


                                Nhà nước
                                C�?C TỈNH
                          và các thành phố trực thuộc
                          trung ương (ngang cấp tỉnh)

                           Các quận, huyện/thị xã/
                                hoặc thị trấn


                             Các phư�?ng/xã/làng


    Nguồn: AFD (2010)

    Trong phạm vi các tỉnh hoặc ở quy mô liên tỉnh, có thể nhận thấy rõ sự xuất hiện của các cụm
    kinh tế khu vực và các vùng đô thị lõi hình thành dựa trên các lực thị trư�?ng. Tuy nhiên, các
    cải cách phân cấp chưa trao quy�?n đầy đủ cho cấp chính quy�?n tiếp theo (quận, huyện) – do
    đó, các tỉnh vẫn là cấp chính quy�?n duy nhất dưới nhà nước trung ương được trao quy�?n th�?a
    đáng (xem Hộp 4.3). Hiện nay, chính quy�?n các tỉnh đã có quy�?n hạn vững chắc để quyết định
    các vấn đ�? đầu tư tư nhân cũng như đầu tư nước ngoài (Báo cáo Phát triển Việt Nam 2009).




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
200 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
 Hộp 4.3 Phân cấp đầu tư công
 Trong lĩnh vực đầu tư công, năm 1999, các chính quy�?n tỉnh “đã được trao quy�?n quyết định các dự án đầu
 tư vừa và nh�?, và chính quy�?n quận/huyện và xã được phép ra quyết định v�? các dự án đầu tư vừa và nh�? nếu
 được chính quy�?n tỉnh giao nhiệm vụ và được Hội đồng Nhân dân tỉnh ủy quy�?n. Sau đó, vào cuối năm 2005,
 các chính quy�?n tỉnh được trao thêm quy�?n quyết định v�? các dự án đầu tư công lớn nhất trong danh mục
 dự án mà Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt. Các chính quy�?n tỉnh cũng có quy�?n hạn vững chắc để quyết
 định các vấn đ�? đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài. Năm 2005, các chính quy�?n tỉnh được trao quy�?n cấp
 giấy phép đầu tư nước ngoài và năm 2006, quy�?n đánh giá và phê duyệt các dự án đầu tư bằng vốn ODA.�?
 Nguồn: Báo cáo Phát triển Việt Nam (2009, trang 28)



Phân cấp ở Việt Nam luôn song hành với một hệ thống cấp phát vốn ngân sách từ chính phủ
trung ương xuống các tỉnh theo mục tiêu đảm bảo công bằng. Chính phủ tái phân phối ti�?n
thuế từ các tỉnh nộp lên bằng cách cấp phát vốn ngân sách cho 63 tỉnh thành dựa trên một
nhóm tiêu chí trong công thức cấp phát hạn mức. Hạn mức cấp phát được Quốc hội xác định
cho giai đoạn từ 3 đến 5 năm và dựa trên các định mức phân bổ ngân sách, bao gồm các tiêu chí
như đặc điểm dân số của tỉnh, tỷ lệ nghèo trong tỉnh, và các vấn đ�? khác cần cân nhắc như vị trí
bất lợi của tỉnh, v.v. Một số tỉnh lớn hơn và giàu hơn đã t�? ra không thống nhất với hệ thống
cấp phát này. Bảng 4.1 cung cấp các số liệu v�? nguồn thu từ thuế và cấp phát vốn ngân sách.


Bảng 4.1 Dự kiến nguồn thu từ thuế và cấp phát vốn ngân sách từ nhà nước xuống
các tỉnh, 2010
 Tỉnh                             Nguồn thu từ           Cấp phát từ ngân sách trung    Tỷ lệ vốn cấp phát
                                thuế (triệu đồng)           ương xuống các tỉnh        cho tỉnh/nguồn thu
                                                       Triệu đồng % tổng vốn cấp phát từ thuế mà tỉnh nộp
                                                         VND cho tất cả các tỉnh, 2010    v�? ngân sách

 Vùng núi và trung du                10.908.300        26.939.138      12.7%                   247%
 phía Bắc
 Hà Giang                              425.000         2.058.346       1,0%                    484%
 Tuyên Quang                           465.300         1.651.577       0,8%                    355%
 Cao Bằng                              367.000         1.559.273       0,7%                    425%
 Lạng Sơn                             1.900.000        1.998.633       0,9%                    105%
 Lào Cai                              1.130.000        1.776.373       0,8%                    157%
 Yên Bái                               530.000         1.792.642       0,8%                    338%
 Thái Nguyên                          1.347.000        2.356.559       1,1%                    175%
 Bắc Cạn                               183.000         969.322         0,5%                    530%
 Phú Th�?                              1.315.000        2.564.563       1,2%                    195%
 Bắc Giang                            1.003.000        2.656.235       1,3%                    265%




                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                       Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                               201
     Tỉnh                       Nguồn thu từ        Cấp phát từ ngân sách trung    Tỷ lệ vốn cấp phát
                              thuế (triệu đồng)        ương xuống các tỉnh        cho tỉnh/nguồn thu
                                                  Triệu đồng % tổng vốn cấp phát từ thuế mà tỉnh nộp
                                                    VND cho tất cả các tỉnh, 2010    v�? ngân sách

     Hòa Bình                     1.094.500       2.316.488        1,0%                  212%
     Sơn La                        733.200        2.521.839        1,2%                  344%
     Lai Châu                      161.700        1.302.650        0,6%                  806%
     �?iện Biên                     253.600        1.414.644        0,7%                  558%
     Vùng �?B sông Hồng          154.642.200       61.944.259       29,3%                 40%
     Hà Nội                      85.417.000       28.984.296       13,7%                 34%
     Hải Phòng                   29.233.000       4.583.443        2,2%                  16%
     Quảng Ninh                  16.160.000       4.663.620        2,2%                  29%
     Hải Dương                    3.650.000       3.484.938        1,6%                  95%
     Hưng Yên                     2.081.000       2.195.023        1,0%                  105%
     Vĩnh Phúc                   10.020.000       5.991.440        2,8%                  60%
     Bắc Ninh                     3.087.200       3.124.519        1,5%                  101%
     Hà Nam                        844.000        1.300.253        0,6%                  154%
     Nam �?ịnh                     1.090.000       2.775.219        1,3%                  255%
     Ninh Bình                    1.790.000       2.173.861        1,0%                  121%
     Thái Bình                    1.270.000       2.667.648        1,3%                  210%
     Vùng Bắc Trung Bộ và        46.593.000       38.672.965       18,3%                 83%
     duyên hải Nam Trung Bộ
     Thanh Hóa                    2.695.000       6.096.655        2,9%                  226%
     Nghệ An                      2.506.000       5.338.837        2,5%                  213%
     Quảng Trị                     640.000        1.396.161        0,7%                  218%
     Hà Tĩnh                       980.000        2.580.510        1,2%                  263%
     Quảng Bình                    889.000        1.886,.854       0,9%                  212%
     TT-Huế                       2.301.000       2.630.885        1,2%                  114%
     �?à Nẵng                      6.274.000       4.339.968        2,0%                  69%
     Quảng Nam                    1.950.000       3.004.610        1,4%                  154%
     Quảng Ngãi                  13.735.000       1.831.212        0,9%                  13%
     Bình �?ịnh                    2.367.500       2.293.044        1,1%                  97%
     Phú Yên                       828.000        1.496.231        0,7%                  181%
     Khánh Hòa                    6.168.000       2.755.185        1,3%                  45%
     Ninh Thuận                    350.500        883.064          0,4%                  252%
     Bình Thuận                   5.009.000       2.139.748        1,0%                  43%
     Vùng Tây Nguyên              7.400.500       11.552.317       5,5%                  156%
     �?ắc Lắc                      2.188.000       3.583.448        1,7%                  164%
     �?ắc Nông                      631.000        1.282.187        0,6%                  203%
     Gia Lai                      1.925.000       2.769.789        1,3%                  144%




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
202 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
  Tỉnh                               Nguồn thu từ            Cấp phát từ ngân sách trung   Tỷ lệ vốn cấp phát
                                   thuế (triệu đồng)            ương xuống các tỉnh       cho tỉnh/nguồn thu
                                                          Triệu đồng % tổng vốn cấp phát từ thuế mà tỉnh nộp
                                                            VND cho tất cả các tỉnh, 2010    v�? ngân sách

  Kon Tum                                778.000           1.384.112             0,7%                         178%
  Lâm �?ồng                              1.878.500          2.532.781             1,2%                         135%
  Vùng �?ông Nam Bộ                    252.228.000          45.680.148            21,6%                         18%
  TP Hồ Chí Minh                      144.200.000          28.235.584            13,3%                         20%
  �?ồng Nai                             14.008.000          4.614.672             2,2%                          33%
  Bình Dương                           12.725.000          4.519.128             2,1%                          36%
  Bình Phước                            1.459.000          1.831.843             0,9%                         126%
  Tây Ninh                              1.486.000          1.593.448             0,8%                         107%
  Bà Rịa Vũng Tàu                      78.350.000          4.885.478             2,3%                          6%
  Vùng �?B sông Cửu Long                28.728.000          26.974.445            12,7%                         94%
  Long An                               2.473.000          2.732.660             1,3%                         110%
  Ti�?n Giang                            1.682.000          2.213.466             1,0%                         132%
  Bến Tre                                750.000           1.619.759             0,8%                         216%
  Trà Vinh                               472.000           1.416.700             0,7%                         300%
  Vĩnh Long                             1.050.000          1.571.581             0,7%                         150%
  Cần Thơ                               4.318.000          3.128.120             1,5%                          72%
  Hậu Giang                              391.000           1.088.593             0,5%                         278%
  Sóc Trăng                              525.500           1.470.487             0,7%                         280%
  An Giang                              2.377.000          3.046.103             1,4%                         128%
  �?ồng Tháp                             2.360.000          2.848.218             1,3%                         121%
  Kiên Giang                            1.923.000          2.566.588             1,2%                         133%
  Bạc Liêu                               630.000           1.177.986             0,6%                         187%
  Cà Mau                                1.776.500          2.094.183             1,0%                         118%
  Tổng cộng                           492.500.000          211.763.272           100,0%                        43%
Nguồn:	Mekong	(2010);	số	liệu	chính	thức	của	Bộ	KH&�?T	(2010).	Nguồn	thu	từ	thuế	=	ti�?n	nộp	v�?	ngân	sách	trung	ương;	cấp	phát	vốn	
     ngân	sách	=	ti�?n	do	trung	ương	phân	phối	lại	cho	các	tỉnh.



Năm 2010, ba tỉnh (TP Hồ Chí Minh, Hà Nội và Bà Rịa Vũng Tàu) đóng góp gần 63% ngân
sách nhà nước nh�? nguồn thu từ thuế, và chỉ nhận được 29% tổng vốn cấp phát từ trung ương
(xem Bảng 4.1). Tuy nhiên, việc các chỉ số v�? tiếp cận dịch vụ cơ bản đang tiến triển tốt và có
xu hướng hội tụ giữa các vùng mi�?n trong cả nước cho thấy rằng mục tiêu đảm bảo công bằng
đã bù lại cho sự chênh lệch này. Với hầu hết các tỉnh nghèo, vốn cấp phát chiếm một phần lớn
trong ngân sách của tỉnh và đóng vai trò cốt yếu để tỉnh có thể cung cấp các dịch vụ công ích cơ
bản cho ngư�?i dân. Vì vậy, duy trì nguồn vốn này là đi�?u rất quan tr�?ng.




                                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                               203
    Các tỉnh nghèo chủ yếu dựa vào vốn cấp phát ngân sách để phát triển cơ sở hạ tầng. Với các
    tỉnh này, cấp phát hạn mức có thể chiếm tới 90% ngân sách của tỉnh và thư�?ng lớn hơn một vài
    lần so với nguồn thu từ thuế mà tỉnh nộp v�? cho trung ương (AFD 2010). Vùng núi và trung
    du phía Bắc (gồm 14 tỉnh) được cấp phát vốn ngân sách nhi�?u nhất – chỉ đóng góp khoảng
    2%	tổng	nguồn	thu	ngân	sách	từ	thuế	nhưng	nhận	được	13%	tổng	vốn	cấp	phát;	trái	lại,	vùng	
    �?ông Nam Bộ rất năng động v�? phát triển kinh tế đóng góp tới 51% tổng nguồn thu ngân sách
    từ thuế và chỉ nhận được 22% tổng vốn cấp phát. Các tỉnh giàu hơn phải dựa vào nhi�?u nguồn
    khác, ngoài nguồn vốn cấp phát ngân sách, để thực hiện chi tiêu công, ví dụ như nguồn thu từ
    bán đất và/hoặc vay nợ trực tiếp hoặc gián tiếp thông qua các đơn vị trực thuộc.
    Một	trong	những	nguồn	vốn	phổ	biến	nhất	đối	với	các	tỉnh	giàu,	đó	là	đất;	và	từ	khi	có	quy	
    định nguồn thu từ đất không bị tái phân phối theo công thức cấp phát hạn mức, các tỉnh bắt
    đầu có phong trào bán đất. Ví dụ như, nguồn thu từ bán đất ở �?à Nẵng đã chiếm tới khoảng
    51% ngân sách của tỉnh trong năm 2003, 47% trong năm 2004, 42% trong năm 2005 và 30%
    trong năm 2006. Bảng 4.2 trình bày số liệu tổng nguồn thu từ bán đất và thu thuế của 5 thành
    phố từ năm 2002 đến 2008. Từ đây có thể thấy sự khác biệt giữa tổng nguồn thu của tỉnh với
    tổng nguồn thu mà tỉnh có thể sử dụng sau khi được cấp phát dựa trên công thức cấp phát hạn
    mức đã đ�? cập ở trên. Bảng 4.2 cũng cho thấy, nguồn thu từ bán đất chiếm một phần lớn trong
    tổng nguồn thu của một số thành phố.
    Các giao dịch đất đai này có thể được thực hiện dưới nhi�?u hình thức như: giao đất cho nhà
    đầu tư (là doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp tư nhân trong nước hoặc nước ngoài) thông
    qua	cơ	chế	lấy	đất	cho	mục	đích	công;	cấp	và	chuyển	giao	quy�?n	sử	dụng	đất;	đi�?u	chỉnh	các	
    quy	định	v�?	đất	được	phép	xây	dựng;	đi�?u	chỉnh	phân	vùng	quy	hoạch	sử		dụng	đất;	ưu	đãi	thuế	
    cho	nhà	đầu	tư;	và	theo	cơ	chế	mới	ban	hành	trong	luật	quy	hoạch	đô	thị	–	các	nhà	đầu	tư	có	
    thể lập quy hoạch chi tiết cho khu vực mà h�? muốn đầu tư phát triển (AFD 2010). Các giao
    dịch	đất	đai	đem	lại	một	lượng	thanh	khoản	lớn	cần	thiết	cho	các	tỉnh	trong	ngắn	hạn;	nhưng	
    như đã thấy trên thực tế, đây khó có thể là nguồn thu ổn định lâu dài nếu xét v�? tính hiệu quả
    và công bằng (xem Chương 3).
    �?i vay là một nguồn vốn khác mà các tỉnh có thể sử dụng thêm để đáp ứng yêu cầu chi tiêu đầu
    tư công. Các tỉnh có thể vay (thư�?ng là vay từ Kho bạc của Ngân hàng Nhà nước) với đi�?u kiện
    giá trị nợ tồn không vượt quá 30% giá trị đầu tư nêu trong ngân sách hàng năm (thông thư�?ng,
    đầu tư chiếm khoảng 25% ngân sách của tỉnh). Hà Nội và TP Hồ Chí Minh là những trư�?ng
    hợp đặc biệt, có thể vay tới 100%, và vay dưới dạng trái phiếu – cơ chế này linh hoạt hơn và
    cung cấp nhi�?u vốn hơn. Tuy nhiên, nhìn chung, các chính quy�?n địa phương dư�?ng như khó
    có thể nhận được các khoản vay dài hạn nữa, mặc dù một số công ty đại chúng ở địa phương
    vẫn phát hành nợ dài hạn. Việc thiếu các khoản vay dài hạn sẽ tạo ra tình trạng các tỉnh sẽ chỉ
    sử dụng ti�?n đi vay cho các hoạt động hay dự án có khả năng trả nợ cao và thu hồi vốn đầu tư
    nhanh (AFD 2010).




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
204 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Bảng 4.2 Nguồn thu từ đất ở các tỉnh có các thành phố, đô thị lớn
 Nguồn thu từ cho thuê đất 2002                     2003           2004          2005        2006        2007        2008
 (từ các doanh nghiệp nước
 ngoài + Thuế sử dụng đất
 nông nghiệp + nguồn thu từ
 nhà đất (triệu đồng)
 Nguồn thu từ đất ở Hà Nội       595.550            1.257.591      2.320.463     3.114.695 3.723.060 Không có Không có
 Tổng số thu                                        20.940.634     26.460.638    30.747.832 38.613.364 số liệu số liệu
 Tổng số thu được sử dụng                           6.554.256      7.691.741     11.512.773 13.844.807
 Tỷ lệ tổng số thu được sử dụng/                    19.19%         30.17%        27.05% 26.89%
 tổng số thu (%)
 Nguồn thu từ đất ở TP HCM 1.908.790 2.516.697 3.096.801 2.768.117 3.314.211                                         7.606.471
 Tổng số thu                         41.543.335 55.397.087 54.201.342 64.232.362                                     115.708.742
 Tổng số thu được sử dụng            14.661.801 17.724.212 22.505.719 25.066.286                                     42.693.975
 Tỷ lệ tổng số thu được sử dụng/     17,16%     17,47%     12,30% 13,22%                                             17,82%
 tổng số thu (%)
 Nguồn thu từ đất ở �?à Nẵng            531.107      1.429.537      2.043.328     1.953.525   1.582.540 4.476.129 3.595.290
 Tổng số thu                                        3.558.278      5.121.625     5.515.509   6.489.759 9.569.306 11.886.279
 Tổng số thu được sử dụng                           2.786.249      4.338.343     4.584.416   5.188.245 7.954.243 9.453.842
 Tỷ lệ tổng số thu được sử                          51.31%         47.10%        42.61%      30.50%
 dụng/tổng số thu (%)
 Nguồn thu từ đất ở Bắc Ninh           58.060       99.484         363.837       342.210     460.608     652.570     748.930
 Tổng số thu                                        660.126        986.299       1.194.401   1.357.094   1.844.162   2.477.079
 Tổng số thu được sử dụng                           924.340        1.268.422     1.735.358   1.934.881   2.739.884   3.457.819
 Tỷ lệ tổng số thu được sử                          10,76%         28,80%        19,72%      23,81%      23,82%      21,66%
 dụng/tổng số thu (%)
 Nguồn thu từ đất ở �?ồng Nai           87.000       145.174        29.069        300.827 Không có Không có           743.779
 Tổng số thu                                        5.368.377      7.155.385     8.527.157 số liệu số liệu           15.251.055
 Tổng số thu được sử dụng                           2.734.821      2.609.743     4.880.593                           6.289.861
 Tỷ lệ tổng số thu được sử                          5,31%          11,11%        6,16%                               11,83%
 dụng/tổng số thu (%)
Nguồn: Báo cáo ngân sách tỉnh và trang Web của Bộ Tài chính, do Urban Solutions tổng hợp, 2011.

Các Quỹ �?ầu tư Phát triển �?ịa phương (Q�?TPT�?P) là một giải pháp khác cho các tỉnh giàu.
Q�?TPT�?P là các “tổ chức tài chính Nhà nước của địa phương�?, lấy vốn hoạt động từ các
nguồn như vốn góp của tỉnh, các khoản vay trong nước trung hạn và dài hạn, trái phiếu, vay
hỗ trợ phát triển chính thức (ODA) từ Ngân hàng Thế giới, AFD hoặc các đối tác phát triển
khác thông qua Bộ Tài Chính. Vốn huy động của Quỹ không được vượt quá 6 lần vốn pháp




                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                   Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                  205
    định. Q�?TPT�?P đầu tiên được thí điểm tại TP Hồ Chí Minh vào năm 1997, đến nay cả nước
    đã có ít nhất 21 Q�?TPT�?P và Quỹ lớn nhất là HIFU (TP Hồ Chí Minh). Vốn từ các Quỹ
    Q�?TPT�?P có thể được sử dụng để thực hiện các dự án cơ sở hạ tầng kinh tế và đô thị trong
    nhi�?u ngành như y tế, giáo dục, cấp nước và xử lý nước, quản lý chất thải, vệ sinh và xử lý nước
    thải, cầu đư�?ng, vận tải và logistics, cảng, công nghệ thông tin truy�?n thông (ICT), phát triển
    nhà ở dân sinh, khu công nghiệp, truy�?n tải điện, v.v. (AFD 2010).
    Q�?TPT�?P là mô hình tương đối mới, do đó để đảm bảo rằng các Quỹ hoạt động một cách
    hiệu quả, cần phải có khả năng quản lý chuyên nghiệp hơn, đồng th�?i xây dựng năng lực và
    giám sát các hoạt động của Quỹ. Hiện tại, hệ thống kế toán của các Quỹ chưa được hợp nhất
    với các tài khoản của tỉnh – mặc dù các rủi ro tài chính và hợp đồng với bên thứ ba mà các Quỹ
    tiếp nhận xét cho cùng vẫn là trách nhiệm của tỉnh. Nhìn rộng hơn, giữa các tỉnh và những thể
    chế	trực	thuộc	tỉnh	cũng	chưa	có	sự	hợp	nhất	trong	công	tác	kế	toán;	và	còn	thiếu	một	tầm	
    nhìn chung v�? kết quả, cấp phát vốn nội bộ, nợ chung và các cam kết hoặc hợp đồng với các bên
    thứ ba hay giữa các thể chế trực thuộc tỉnh (AFD 2010).
    Nhi�?u tỉnh đã cố gắng cung cấp dịch vụ thông qua cơ chế trợ cấp chéo hiệu quả từ các công ty
    con làm ăn có lãi thuộc các công ty dịch vụ công ích trực thuộc tỉnh. Dịch vụ ở Việt Nam chủ
    yếu được cung cấp thông qua một nhóm các công ty quốc doanh trực thuộc tỉnh hoạt động
    trong các ngành sản xuất và cấp nước, thu gom và xử lý nước thải, giao thông, d�?n vệ sinh các
    khu vực công cộng, xây dựng và phát triển, v.v. Một vài công ty trong số này cũng kinh doanh
    thêm trong các hoạt động sản xuất công nghiệp, thương mại và tài chính. Các tỉnh đóng một
    vai trò quan tr�?ng trong việc bổ nhiệm đội ngũ lãnh đạo của các doanh nghiệp này cũng như
    trong việc quy định mức phí dịch vụ. Các tỉnh thư�?ng có công ty cấp nước chịu trách nhiệm v�?
    dịch vụ nước sạch và “công ty môi trư�?ng đô thị�? (URENCO) chịu trách nhiệm v�? dịch vụ vệ
    sinh. Tại các tỉnh lớn hơn, một số doanh nghiệp nói trên hoạt động dưới hình thức công ty mẹ,
    với một số công ty con hoạt động trong những lĩnh vực kinh doanh khác nhau. Thông thư�?ng,
    mối liên hệ giữa hoạt động chính của công ty mẹ và hoạt động của các công ty con có thể cách
    nhau khá xa – ví dụ như công ty mẹ là doanh nghiệp cấp nước, còn các công ty con có thể hoạt
    động trong lĩnh vực xây dựng và phát triển nhà đất. Mức phí dịch vụ cấp nước hay vệ sinh do
    tỉnh quy định thư�?ng rất thấp, do đó các hoạt động kinh doanh đan xen theo mô hình nói trên
    có thể giúp các công ty dịch vụ công ích đạt được điểm hòa vốn, - ví dụ như ở Công ty Cấp nước
    Thanh Hóa, 50% doanh thu của công ty có nguồn gốc từ hoạt động sản xuất nước sinh hoạt
    (AFD 2010). Những thách thức cụ thể đối với ngành điện được mô tả kỹ hơn trong Hộp 4.4.
    Hiện tại, một số công ty trên đang cổ phần hóa dần dần theo kiểu cuốn chiếu, bắt đầu bằng
    việc công ty mẹ mở bán cổ phần của các công ty con hoạt động có lãi – các cổ đông thư�?ng là
    thành	viên	của	các	công	ty	đại	chúng,	hay	các	công	ty	tư	nhân	trong	nước;	và	một	phần	cổ	phần	
    được giữ lại cho cán bộ nhân viên của công ty (AFD 2010). Các bước đi ban đầu này, cùng với
    việc tăng mức phí dịch vụ, có thể giúp tăng nguồn vốn cho lĩnh vực kinh doanh chính, hoặc nói
    cách khác là giúp công ty mẹ thu hút được nguồn vốn tư nhân. Vì nhu cầu v�? chất lượng và đi�?u
    kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản càng ngày càng tăng, nên càng phải thúc đẩy đầu tư tư nhân



           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
206 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
nhằm tăng năng lực sản xuất và/hoặc mở rộng mạng lưới. Các hợp đồng BOT hoặc BOO, các
hợp đồng cung cấp dịch vụ và cung cấp tài chính xây dựng cơ sở hạ tầng là một vài phương cách
để tiến tới hợp tác với khu vực tư nhân. Nhưng để thực hiện được mục đích này, cần phải có
khung pháp lý và các biện pháp cải cách tốt hơn – đồng th�?i phải tăng mức phí dịch vụ và giảm
chi phí để tăng lợi nhuận cho các công ty dịch vụ (AFD 2010).


 Hộp 4.4 Các thách thức đối với công tác quản lý nhà nước trong ngành điện
 Mô hình kết khối mà EVN đi theo nhằm tận dụng vị thế “tập đoàn�? được chính phủ phê chuẩn đã giúp cho tập
 đoàn có thể tham gia vào nhi�?u lĩnh vực kinh doanh khác nhau. Ví dụ như EVN Telecom, ban đầu được thành
 lập như một công ty con hoàn toàn thuộc sở hữu của tập đoàn, sau đó đã phát triển nhanh chóng và trở thành
 một doanh nghiệp lớn trên thị trư�?ng viễn thông trong nước. Ngoài ra, năm 2005, EVN đã trở thành nhà đầu
 tư chiến lược của Ngân hàng thương mại cổ phần An Bình (ABB) và kiểm soát 30% vốn của ngân hàng này,
 đồng th�?i trong quý 4 năm 2007, EVN cũng thành lập thêm 4 công ty bất động sản: EVN Land, EVN Land
 Central, EVN Land Nha Trang và EVN Land Sài Gòn. Gần đây nhất, Công ty Tài chính EVN mà EVN và
 ngân hàng An Bình có quy�?n kiểm soát bắt đầu hoạt động vào tháng 9/2008.
 Khi những hoạt động nói trên phát triển (và trở nên có lãi hơn), hiển nhiên là EVN có xu hướng “b�? quên�?
 nhiệm vụ chính yếu của mình là cấp điện một cách hiệu quả với chi phí phù hợp mà vẫn có lợi nhuận. Trên
 thực tế, năm 2007, EVN được dự kiến bổ sung 700MW công suất mới vào hệ thống nhưng chỉ thực hiện được
 64MW nh�? một nhà máy thủy điện ở mi�?n Trung. Hơn nữa, trên 18 dự án phát điện mà EVN đang chuẩn bị
 cũng đ�?u tiến triển chậm so với kế hoạch, theo Thanh (2010).
 Ngoài ra, Thanh (2010) cũng nhấn mạnh rằng mô hình kết khối không tương thích với lộ trình phát triển thị
 trư�?ng điện đã được nêu trong Luật �?iện lực 2004, trong khi lộ trình đó là điểm mấu chốt để thu hút đầu tư
 tư nhân trong nước và nước ngoài vào lĩnh vực phát điện.
 Lộ trình cải cách ngành điện
                                                                                                                                                                Thị	trư�?ng	bán	lẻ
              Thị trư�?ng phát điện cạnh tranh                                         Thị trư�?ng bán buôn cạnh tranh
                    (bên mua duy nhất)


     2005                                   2009                                    2014                         2016                                    2022                                2024
                                                                                           Thí điểm thị trư�?ng bán buôn
                Thị trư�?ng trong nước với




                                                                                                                                                                                                    Thị	trư�?ng	bán	lẻ	cạnh	tranh
                                                        Thị trư�?ng phát điện cạnh
                                                        tranh (bên mua duy nhất)




                                                                                                                                                                Thí	điểm	thị	trư�?ng	bán	lẻ
                                                                                                                              Thị trư�?ng bán buôn cạnh
                    bên mua duy nhất




                                                                                                                                             tranh




    Chuẩn bị xây dựng thị trư�?ng               Chuẩn bị xây dựng thị                           Chuẩn bị xây dựng thị trư�?ng
       với bên mua duy nhất                      trư�?ng bán buôn                                          bán	lẻ


 Nguồn: Ngân hàng Thế giới (2010)




                                                                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                          Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                                                                                                   207
     �? tưởng của lộ trình phát triển thị trư�?ng điện rõ ràng là một bước tiến đúng đắn, và thể hiện đúng những gì đã
     xảy ra ở Trung Quốc và Ba Lan khi các nước này tái cấu trúc ngành điện. Tuy nhiên, đ�? xuất của EVN v�? việc
     thành lập Công ty Mua bán �?iện với vai trò là ngư�?i mua duy nhất sẽ đi trệch hướng kh�?i mô hình đã thành
     công này. �?�? xuất của EVN, được đưa ra từ năm 2007, sẽ cho phép EVN sở hữu 51% vốn của bên mua duy nhất
     nhưng đồng th�?i cơ cấu tổ chức của EVN vẫn giữ nguyên không thay đổi. �?i�?u đó có thể tạo ra mâu thuẫn lợi
     ích, vì bên mua duy nhất khi đó sẽ phải chịu áp lực từ các bên sản xuất điện thuộc EVN cũng như áp lực từ các cổ
     đông khác. Như vậy, không những các nhà máy điện độc lập phải chịu cảnh phân biệt đối xử mà cả các nhà đầu
     tư ti�?m năng cũng sẽ mất động lực hoạt động – nghĩa là một trong những mục đích chính của lộ trình phát triển
     thị trư�?ng điện sẽ bị thất bại.
     Trên thực tế, yêu cầu cơ bản là bên mua duy nhất phải độc lập với công ty điện lực có cơ cấu tích hợp theo
     chi�?u d�?c và đang chi phối ngành điện ở Việt Nam, nghĩa là EVN phải tách ra để phân tách rõ rệt hoạt động
     phát điện với truy�?n tải và phân phối điện. �?�? xuất v�? bên mua duy nhất cuối cùng cũng không được chính
     phủ chấp nhận, nhưng chừng nào EVN còn chưa muốn tách ra và vẫn muốn theo đuổi các cơ hội đầu tư
     nhằm củng cố thêm cơ cấu kết khối của mình thì chừng đó việc thực hiện lộ trình thị trư�?ng điện có lẽ vẫn
     sẽ bị trì hoãn.



    4.3 Nhìn v�? phía trước: đạt mục tiêu phổ cập toàn dân v�? đi�?u
        kiện tiếp cận dịch vụ và nâng cao chất lượng dịch vụ
    Với các dịch vụ đã có diện bao phủ rộng, đi�?u quan tr�?ng là tiếp tục nâng cao, cải tiến chất
    lượng. Xét đến việc tỷ lệ điện khí hóa của Việt Nam đã đạt mức rất cao, có thể thấy rằng vấn
    đ�? chính ở đây không phải là đấu nối (hoặc thiếu đi�?u kiện đấu nối) mà là chất lượng dịch
    vụ. �?i�?u này cũng được thể hiện qua việc Việt Nam đứng thứ 98 trong số 139 nước khi được
    đánh giá v�? chất lượng dịch vụ cung cấp điện (Diễn đàn Kinh tế Thế giới, 2010). Theo Khảo
    sát Doanh nghiệp do Ngân hàng Thế giới tiến hành vào năm 2009, tình trạng mất điện xảy ra
    khoảng 2 lần mỗi tháng. Mặc dù tỷ lệ này thấp hơn so với mức bình quân trong khu vực (4,5)
    và mức bình quân của tất cả các nước tham gia khảo sát (8,9), nhưng th�?i gian mất điện ở Việt
    Nam kéo dài trung bình 8,2 tiếng, trong khi con số này trong khu vực chỉ là 3,2 tiếng và trong
    tất cả các nước tham gia khảo sát, th�?i gian mất điện trung bình chỉ có 5,5 tiếng. Ngoài ra, giá
    trị thiệt hại do mất điện ở Việt Nam được đánh giá là tương đương 3,4% giá trị doanh thu, cao
    hơn so với mức bình quân trong khu vực (3%) mặc dù thấp hơn mức bình quân của tất cả các
    nước tham gia khảo sát (4,9%).
    Việt Nam cần cố gắng lặp lại thành công đã đạt được v�? mở rộng diện bao phủ dịch vụ cấp điện
    với các dịch vụ khác. Khi tiếp tục đô thị hóa và tiến bước trên con đư�?ng thu nhập trung bình,
    các dịch vụ cơ bản sẽ ảnh hưởng đến tốc độ của các cải cách và đổi mới. Một nghiên cứu gần đây
    đã ước tính, mỗi năm Việt Nam thiệt hại khoảng 780 triệu USD chỉ do thiếu đi�?u kiện vệ sinh
    (WSP, 2007). Tuy nhiên, để cải tiến chất lượng của các dịch vụ cơ bản, cần phải nỗ lực nhi�?u
    hơn nữa trong một số lĩnh vực, bao gồm (i) tăng mức bù đắp chi phí, (ii) tăng hiệu quả cung cấp
    dịch vụ, và (iii) thúc đẩy sự phối hợp giữa các địa phương để cung cấp dịch vụ.




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
208 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
4.3.1 Tăng mức bù đắp chi phí
Nhìn chung, giá các dịch vụ cơ bản ở Việt Nam còn thấp, và trong nhi�?u trư�?ng hợp, không đủ
để bù lại chi phí vận hành, chi phí đầu tư cơ bản và chi phí vay nợ. �?ảm bảo bù đắp chi phí thông
qua cơ cấu phí dịch vụ phù hợp là đi�?u quan tr�?ng, để có thể khai thác những nguồn vốn mà nếu
không bù đắp được chi phí thì sẽ khó có thể huy động được. Ví dụ như, cơ cấu bù đắp chi phí sẽ
giúp mở cánh cửa tiếp cận đầu tư tư nhân và giảm bớt gánh nặng cho các nguồn tài chính công.
Nguyên tắc bù đắp chi phí mới được áp dụng trong ngành điện. Nhi�?u thay đổi lớn đã được áp dụng
trong	cơ	cấu	biểu	giá	điện	từ	tháng	2/2009.	Giá	điện	bán	lẻ	bình	quân	năm	2009	được	nâng	lên	bằng	
chi phí cấp điện năm 2008, nghĩa là 948 đồng/kWh. Năm 2010, để bù đắp chi phí cấp điện năm
2009,	giá	điện	bán	lẻ	bình	quân	được	tăng	lần	nữa	thành	1.058	đồng/kWh,	xấp	xỉ	5	xu	Mỹ/Kwh.
Tuy nhiên, kể cả sau nhừng lần tăng gần đây, giá điện vẫn ở mức vừa phải và những ngư�?i nghèo
nhất cũng không bị ảnh hưởng quá nghiêm tr�?ng (Bảng 4.3). Năm 2008, sau vài lần tăng giá
điện, tỷ lệ chi phí ti�?n điện trong tổng chi phí của hộ gia đình đã nhích lên sát với năm 2004.
Với hầu hết các thập phân vị trong phân tích v�? phân phối chi phí, tỷ lệ này thậm chí còn giảm
trong giai đoạn từ năm 2004 đến 2008. Theo đó, trong tổng chi phí của các hộ gia đình thuộc
thập phân vị nghèo nhất (nhóm 10% dân số nghèo nhất nước), ti�?n điện chiếm khoảng 2,9%,
trong khi con số này ở nhóm 10% dân số giàu nhất chỉ là 3,6%.
So với tiêu chuẩn quốc tế, giá điện ở Việt Nam vẫn còn thấp. Các nước như Phi-líp-pin và Nhật
Bản quy định giá điện ở mức trên 15 xu Mỹ/Kwh, trong khi giá điện bình quân ở Việt Nam
chỉ trên 5 xu Mỹ/kwh. Mức giá này cũng thấp nếu so với In-đô-nê-xia, Thái Lan, �?ài Loan và
Ma-lai-xia (xem Bảng 4.4). Mặc dù vậy, nếu xét theo giá trị thực thì giá điện bình quân ở Việt
Nam	có	vẻ	cao.	�?ây	có	lẽ	là	nguyên	nhân	khiến	cho	các	hộ	gia	đình	ở	Việt	Nam	sử	dụng	ít	điện.	
Năm	2008,	65%	tổng	số	hộ	gia	đình	trong	cả	nước	sử	dụng	chưa	đến	100	kwh	mỗi	tháng;	hơn	
nữa, mức độ sử dụng điện của ngư�?i nghèo chỉ bằng khoảng 91% con số này, với những ngư�?i
sống ở thành thị, và 99% với những ngư�?i sống ở nông thôn.
Bảng 4.3 Tỷ lệ chi phí ti�?n điện trên tổng chi phí ti�?n mặt của các hộ gia đình (%)
                                2004             2006        2008
   Nhóm 10% nghèo nhất          3,2              3,2         2,9
   Thập phân vị thứ 2           3,3              3,1         3,1
   Thập phân vị thứ 3           3,3              3,3         3,2
   Thập phân vị thứ 4           3,3              3,3         3,1
   Thập phân vị thứ 5           3,5              3,3         3,2
   Thập phân vị thứ 6           3,4              3,3         3,1
   Thập phân vị thứ 7           3,5              3,4         2,9
   Thập phân vị thứ 8           3,6              3,3         3,2
   Thập phân vị thứ 9           4,0              3,8         3,3
   Nhóm 10% giàu nhất           4,6              4,0         3,6
 Nguồn: Kozel và Cư�?ng (2010) và Mekong (2010)




                                                        �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                              Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                      209
    Tuy nhiên, chỉ có 14% số hộ gia đình ở Việt Nam tiêu thụ điện dưới mức thiết yếu, ước tính
    vào khoảng 45 kwh mỗi tháng (Ngân hàng Thế giới 2010). Mặc dù giá điện ở Việt Nam dư�?ng
    như cao nếu so sánh với tỷ lệ GDP bình quân theo đầu ngư�?i, thực ra mức giá này lại thấp nếu
    xét theo giá trị tuyệt đối khi so sánh với các nước lân cận.
    Mặc dù tăng giá nhưng giá điện vẫn khá phù hợp với ngư�?i tiêu dùng ở Việt Nam (xem Bảng
    4.3). Năm 2008, các hộ gia đình thuộc nhóm 10% dân số nghèo nhất có chi phí ti�?n điện
    chiếm 2,9% tổng chi phí ti�?n mặt, trái lại các hộ gia đình thuộc nhóm 10% dân số giàu nhất
    cũng chỉ b�? ra 3,6% tổng chi phí sinh hoạt của gia đình cho việc tiêu thụ điện.

    Bảng 4.4. Giá điện ở Việt Nam vẫn thấp nếu so với chuẩn quốc tế
                    Giá điện bình quân (USD/Kwh)                      Giá điện bình quân, % GDP theo đầu ngư�?i
      Hồng Kong                                 11,20                                        0,036
      Hàn Quốc                                  9,00                                         0,041
      �?ài Loan                                  8,28                                         0,049
      Nhật Bản                                  20,02                                        0,052
      Ma-lai-xia                                9,64                                         0,117
      Thái Lan                                  8,81                                         0,218
      In-đô-nê-xia                              6,73                                         0,230
      Việt Nam                                  5,34                                         0,517
      Phi-líp-pin                               17,73                                        0,962
    Nguồn: Tenaga Nasional Berhad và WDI. Tất cả các số liệu được cập nhật cho năm 2008, trừ Hàn Quốc (2007) và Việt Nam (2009).



    Giá nước cho ngư�?i sử dụng ở tất cả các cấp đ�?u đủ để chi trả chi phí vận hành. Tuy nhiên, mức
    giá này thư�?ng chưa đủ để tạo nguồn thu cần thiết cho đầu tư, và cũng không đủ để trả chi phí
    đi vay (xem Hình 4.10). Giá nước ở Việt Nam vẫn được bao cấp tới 40% (Watson và cộng sự,
    2009).




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
210 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.10 Tại hầu hết các phân nhóm đô thị, giá nước thấp hơn mức có thể bù đắp
chi phí Vận hành Bảo dưỡng cộng với chi phí đi vay
Các đô thị đặc biệt                                                         �?ô thị loại 1
       1,20                                                                            1,20

       1,00                                                                            1,00

       0,80                                                                            0,80
 USD




                                                                              USD
       0,60                                                                            0,60

       0,40                                                                            0,40

       0,20                                                                            0,20

       0,00                                                                            0,00
                    2005   2006          2007         2008           2009                       2005     2006     2007     2008     2009


�?ô thị loại 2                                                               �?ô thị loại 3
        1,20                                                                         1,20

        1,00                                                                         1,00

        0,80                                                                         0,80
 USD




                                                                             USD




        0,60                                                                         0,60

        0,40                                                                         0,40

        0,20                                                                         0,20

        0,00                                                                         0,00
                    2005   2006         2007         2008          2009                       2005     2006      2007     2008     2009



�?ô thị loại 4
       1,20

       1,00

       0,80

       0,60
 USD




       0,40

       0,20

       0,00
                    2005   2006         2007       2008            2009

        mức phí              vận hành           Vận hành bảo
        bình quân            và bảo             dưỡng và chi phí            Nguồn: Mạng lưới Chuẩn quốc tế cho các công trình nước và vệ sinh
                             dưỡng              đi vay                      (IBNET) và các tính toán của tác giả




                                                                              �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                            Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                            211
    Mức phí dịch vụ bình quân không đủ để chi trả tổng chi phí đi vay cộng với chi phí Vận hành
    Bảo dưỡng.2 Trong khi mức phí ở các đô thị đặc biệt và đô thị loại 2 dư�?ng như chỉ vừa đủ để
    chi trả hai loại chi phí này, thì ở các đô thị loại 3 và loại 4, hai chi phí này nói chung đ�?u cao
    hơn mức phí dịch vụ. Tuy nhiên, các đô thị loại 1 đã có thể xoay xở để áp dụng mức phí bù đắp
    được chi phí vận hành và chi phí đi vay.
    Giá nước ở Việt Nam còn thấp so với chuẩn quốc tế. Giá nước bình quân của tất cả các đô thị có
    trong	mẫu	nghiên	cứu	đ�?u	thấp	hơn	mức	bình	quân	trong	khu	vực	�?ông	�?	Thái	Bình	Dương	
    (0,25 USD/m3). Ngoài ra, thành phố Lai Châu thậm chí còn áp dụng giá nước thấp hơn mức
    giá bình quân của các nước có thu nhập thấp (0,11 USD/m3 so với hơn 0,31 USD/m3). Các
    nước châu Mỹ La-tinh có mức giá nước cao hơn (0,41) (Foster và Yepes, 2006). Không những
    thế, đối với tất cả các loại đô thị, giá nước bình quân chỉ tương đương với 3-4% tổng thu nhập
    quốc	gia	(GNI)	trên	đầu	ngư�?i;	đi�?u	này	cho	thấy	vẫn	còn	nhi�?u	khả	năng	tăng	giá	nước	để	bù	
    đắp các chi phí vận hành và hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng (xem Hình 4.11).
    Mức phí cho dịch vụ vệ sinh quá thấp, không đủ để bù đắp chi phí vận hành. Hiện tại, mức
    phí môi trư�?ng theo luật quy định bằng 10% giá nước sinh hoạt, và bao gồm các mục như thu
    gom nước thải, vệ sinh môi trư�?ng và xử lý chất thải rắn. Mặc dù luật cho phép thu gom thêm
    nước thải để bù đắp chi phí vận hành và bảo dưỡng cộng với tài sản lưu động, nhưng rất ít tỉnh
    áp dụng mức phí phụ thêm này. Nếu lấy giá nước bình quân ở các đô thị Việt Nam làm điểm
    tham chiếu thì mức phí môi trư�?ng có thể dao động từ 0,01 đến 0,024 USD/m3. Mức phí vệ
    sinh thấp có thể tạo ra những tác động bất lợi lớn và dài hạn cho môi trư�?ng. Hiện nay, để giảm
    bớt chi phí xử lý bùn thải, các công ty vận hành thư�?ng đổ chất thải chưa được xử lý ra luồng
    lạch gần nhất, gây ra nhi�?u vấn đ�? nghiêm tr�?ng v�? vệ sinh, môi trư�?ng. Tăng phí thu gom đồng
    th�?i thực thi triệt để việc xử lý nước thải là một yêu cầu cấp thiết với Việt Nam.

    4.3.2 Cải tiến hiệu quả là cách để tăng cư�?ng đi�?u kiện tiếp cận và chất lượng
        của các dịch vụ cơ bản
    Khi tiến gần hơn đến đích phổ cập toàn dân v�? đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ cơ bản, Việt Nam
    cần có một bước tiến nhảy v�?t để hướng tới cải thiện chất lượng dịch vụ. Tăng hiệu quả cung
    cấp dịch vụ đã trở thành một công cụ quan tr�?ng để đảm bảo mức tiếp cận cao cũng như chất
    lượng dịch vụ tốt. Tăng hiệu quả có thể giúp giảm chi phí và tăng nguồn cung dịch vụ cơ bản,
    từ đó cải thiện đi�?u kiện tiếp cận của ngư�?i dân đối với dịch vụ và cải tiến chất lượng dịch vụ.
    Hộp 4.5 đưa ra một ví dụ v�? cải cách các công ty dịch vụ công ích để tăng hiệu quả và đi�?u kiện
    tiếp cận dịch vụ cũng như chất lượng dịch vụ đã được cải thiện ra sao.
    Sự thiếu hiệu quả trong dịch vụ cấp nước ở Việt Nam thể hiện qua tỷ lệ nước thất thoát cao
    (xem Hình 4.12). Nếu dùng tỷ lệ % nước thất thoát làm thước đo mức độ thiếu hiệu quả thì
    các công ty cấp nước công ích ở Việt Nam đ�?u t�? ra rất thiếu hiệu quả. Hiện tại, tỷ lệ nước thất
    2
         Trong những năm 2005 đến 2007, chi phí đi vay giảm đáng kể, tương ứng với th�?i kỳ xóa nợ trong phong trào cổ phần hóa các doanh
         nghiệp trong ngành.




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
212 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Figure 4.11. Average water tariffs remain low and affordable
Các đô thị đặc biệt                                                                                              �?ô thị loại 1
                        0,50                                                 7%                                                              0,50                                                7%
                        0,45                                                                                                                 0,45
                                                                             6%                                                                                                                  6%
  Giá nước (USD/m3)




                                                                                                                   Giá nước (USD/m3)
                        0,40




                                                                                            % GNI chi cho nước




                                                                                                                                                                                                       % GNI chi cho nước
                                                                                                                                             0,40
                        0,35                                                 5%                                                              0,35                                                5%
                        0,30                                                 4%                                                              0,30                                                4%
                        0,25                                                                                                                 0,25
                        0,20                                                 3%                                                                                                                  3%
                                                                                                                                             0,20
                        0,15                                                 2%                                                              0,15                                                2%
                        0,10                                                                                                                 0,10
                                                                             1%                                                                                                                  1%
                        0,05
                                                                                                                                             0,05
                        0,00                                                 0%                                                              0,00                                   0%
                               1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009                                                                                1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009


�?ô thị loại 2                                                                                                    �?ô thị loại 3
                        0,50                                            7%                                                                   0,50                                                7%
                        0,45                                                                                                                 0,45
                                                                        6%                                                                                                                       6%
                        0,40
   Giá nước (USD/m3)




                                                                             % GNI chi cho nước




                                                                                                                                             0,40




                                                                                                                                                                                                      % GNI chi cho nước
                                                                                                                     Giá nước (USD/m3)




                        0,35                                            5%
                                                                                                                                             0,35                                                5%
                        0,30                                            4%                                                                   0,30                                                4%
                        0,25
                        0,20                                            3%                                                                   0,25
                                                                                                                                                                                                 3%
                        0,15                                            2%                                                                   0,20
                        0,10                                                                                                                 0,15                                                2%
                                                                        1%
                        0,05                                                                                                                 0,10
                        0,00                                            0%                                                                                                                       1%
                                                                                                                                             0,05
                               97

                                    99

                                         01

                                              03

                                                      05

                                                           07

                                                                09




                                                                                                                                             0,00                                                0%
                              19

                                   19

                                        20

                                             20

                                                  20

                                                       20

                                                             20




                                                                                                                                                            1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009


�?ô thị loại 4
                       0,50                                                                                            7%
                                                                                                                                       % GNI chi cho nước




                       0,45
 Giá nước (USD/m3)




                                                                                                                       6%
                       0,40
                       0,35                                                                                            5%
                       0,30                                                                                            4%
                       0,25
                       0,20                                                                                            3%
                       0,15                                                                                            2%
                       0,10
                                                                                                                       1%
                       0,05
                       0,00                                                                                            0%
                            97
                            98
                            99
                            00
                            01
                            02
                            03
                            04
                            05
                            06
                            07
                            08
                            09
                         19
                         19
                         19
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20
                         20




                                                            Tỉ lệ phần trăm chi phí nước trên tổng thu
                       Giá nước trung bình (US$/m3)         nhập quốc gia trên đầu ngư�?i
Nguồn: IBNET




                                                                                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                                                            Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                                                                                            213
    Hình 4.12 Tỷ lệ nước thất thoát vẫn cao trong m�?i phân nhóm đô thị

       0,5

       0,4

       0,3

       0,2

       0,1

         0
                     �?ô thị �?B       Loại 1     Loại 2     Loại 3   Loại4


                                        1997    2003     2009


    Nguồn: IBNET và các tính toán của tác giả



    thoát ở Việt Nam lên tới trên 20% ở tất cả các phân nhóm đô thị. Các đô thị đặc biệt thậm chí
    còn có tỷ lệ thất thoát nước cao hơn, 30%, trong khi tỷ lệ này ở các đô thị loại 1 là 21%.
    Một số cải tiến đã được thực hiện trong th�?i gian qua, nh�? đó tỷ lệ thất thoát nước đã giảm từ
    35% vào cuối những năm 1990 xuống mức hiện nay. Tuy nhiên, tỷ lệ thất thoát nước hiện nay
    vẫn cao, cho thấy Việt Nam vẫn còn khả năng tăng nguồn cung một cách đáng kể mà chỉ tốn
    kém rất ít chi phí. Giảm tỷ lệ thất thoát nước sẽ làm tăng sự sẵn có của nguồn nước, tăng tỷ lệ
    nộp phí của ngư�?i sử dụng và giảm đơn giá sản xuất cung cấp nước.
    Sự thiếu hiệu quả trong cung cấp nước ở Việt Nam còn được khẳng định thêm khi tìm hiểu số
    nhân viên vận hành trên 1000 điểm đấu nối. Theo tiêu chuẩn quốc tế, tỷ lệ hiệu quả là khoảng
    2 nhân viên cho 1000 điểm đấu nối (McIntosh 2003). Tuy nhiên, Hình 4.13 cho thấy, ở Việt
    Nam, bình quân số nhân viên cho 1000 điểm đấu nối là 12 đến 14, tùy theo quy mô đô thị,
    nghĩa là cao hơn nhi�?u so với tiêu chuẩn hiệu quả quốc tế. Mặc dù vậy, con số bình quân này
    che giấu sự không đồng nhất giữa các đô thị. Chẳng hạn, tại Nha Trang, tỷ lệ nhân viên là 3,9
    ngư�?i cho 1000 điểm đấu nối, nghĩa là gấp đôi chuẩn hiệu quả quốc tế, trong khi đó các đô thị
    như Long An hay Cần Thơ có số nhân viên nhi�?u gấp 4 lần so với chuẩn quốc tế. Sự thiếu hiệu
    quả còn thể hiện ở số vụ vỡ đư�?ng ống/km/năm (Hình 4.14). Số vụ vỡ đư�?ng ống ở hai đô thị
    đặc biệt cao hơn ở những nơi khác, và đây có thể là một nguyên nhân quan tr�?ng khiến cho tỷ
    lệ thất thoát nước tại đây cao hơn nhi�?u so với các phân nhóm đô thị khác.




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
214 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.13 Số nhân viên trên điểm đấu nối tuy đã giảm dần theo th�?i gian nhưng vẫn
phải tiếp tục cải thiện tình trạng này tại tất cả các phân nhóm đô thị

                                                 25
  Số nhân viên trên điểm đấu nối




                                                 20

                                                 15

                                                 10

                                                     5

                                                     0
                                                              �?ô thị �?B    Loại 1     Loại 2          Loại 3    Loại 4


                                                                          1997      2003       2009


Nguồn: IBNET và các tính toán của tác giả



Hình 4.14 Sự thiếu hiệu quả thể hiện qua số vụ vỡ đư�?ng ống/km/năm

                                                 5
              Số vụ vỡ đư�?ng ống/km/năm (2009)




                                                 4


                                                 3


                                                 2


                                                 1


                                                 0
                                                         �?ô thị �?B   Loại 1          Loại 2            Loại 3        Loại 4


Nguồn: IBNET và các tính toán của tác giả




                                                                                                           �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                                                                                         Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                                                                                 215
     Hộp 4.5 Các bài h�?c từ cải cách công ty cấp nước công ích ở Cam-pu-chia
     Công ty Cấp nước Phnom Penh (PPWSA), một đơn vị cấp nước công ích ở Cam-pu-chia, là một ví dụ tốt
     cho thấy có thể cải cách một công ty dịch vụ công ích như thế nào để chuyển biến tình trạng hoạt động kém
     hiệu quả trở nên xuất sắc. Trong chưa đến 15 năm, PPWSA đã mở rộng diện tích phục vụ từ 25% lên 90%
     diện tích cả nước. Không chỉ tăng nhanh chóng v�? diện tích phục vụ mà công ty còn tiến hành một số cải cách
     nội bộ nhằm tăng cư�?ng hiệu quả hoạt động. Tỷ lệ nhân viên phụ trách 1000 điểm đấu nối giảm từ 22 xuống
     còn 4 ngư�?i, tỷ lệ nộp phí của ngư�?i sử dụng tăng từ dưới 50% lên 100%, và từ chỗ gần như được bao cấp hoàn
     toàn, hiện gi�? công ty đã tự bù đắp được toàn bộ chi phí. Tăng hiệu quả dẫn tới tăng năng lực sản xuất hơn
     3 lần, kết quả là tăng th�?i gian cấp nước từ 10 tiếng lên 24 tiếng/ngày. Những thay đổi này diễn ra nh�? một
     số đi�?u kiện. Trước hết, công ty được trao quy�?n tự chủ hoàn toàn trong công tác quản lý, mặc dù vẫn được
     chính phủ hỗ trợ mạnh mẽ. Sự độc lập với chính phủ, trách nhiệm giải trình, và áp dụng rộng rãi cơ chế thu
     phí dịch vụ đã góp phần chuyển đổi công ty thành một nhà cung cấp dịch vụ xuất sắc
     ADB (2009)




    4.3.3 Giáo dục ở Việt Nam

     Hộp 4.6 Tóm tắt v�? giáo dục ở Việt Nam
     Việt Nam có tỷ lệ đăng ký h�?c tiểu h�?c cao (gần 90%), ở cả thành thị cũng như nông thôn. Kết quả này có
     thể nh�? chính sách phổ cập giáo dục tiểu h�?c của chính phủ. Tỷ lệ đăng ký h�?c trung h�?c cơ sở đạt gần 80%,
     nhưng giảm xuống chỉ còn khoảng 56% với bậc trung h�?c phổ thông, đó cũng là lúc sự phân kỳ v�? trình độ
     h�?c vấn giữa nông thôn và thành thị xuất hiện rõ nét hơn (xem Hình 4.15). Tuy nhiên, các số liệu bình quân
     toàn quốc không đưa ra sự khác biệt giữa ngư�?i nghèo và ngư�?i giàu, giữa ngư�?i Kinh và ngư�?i Hoa với các
     nhóm dân tộc thiểu số, cũng như giữa các vùng mi�?n. Ví dụ như, trình độ h�?c vấn ở nông thôn có sự cải thiện,
     chủ yếu là ở cấp tiểu h�?c và trung h�?c cơ sở, trái lại, chuyển biến này ở các khu vực thành thị lại tập trung ở
     các trư�?ng dạy ngh�? và đại h�?c. Tỷ lệ h�?c sinh hoàn thành bậc h�?c ở nông thôn chỉ bằng 2/3 so với thành thị.
     Theo th�?i gian, những khác biệt trong trình độ h�?c vấn và tỷ lệ hoàn thành bậc h�?c có thể chuyển thành yếu
     tố làm gia tăng sự bất bình đẳng, nếu xét đến thực tế là dân số đô thị chỉ chiếm 30% tổng dân số toàn quốc,
     và mức độ phát triển của các hình thức bất bình đẳng qua nhi�?u thế hệ. Nói chung, tỉnh nào càng có tính
     thành thị hơn (tỷ lệ dân thành thị trên tổng dân số cao hơn) thì trình độ h�?c vấn càng cao hơn, và đi�?u này
     hoàn toàn có thể dự đoán được.


    Hệ thống giáo dục đại h�?c ở Việt Nam đang phát triển nhanh và đã đáp ứng được 50% nhu cầu
    của ngư�?i h�?c. Năm 2009, 376 trư�?ng đại h�?c ở Việt Nam chỉ có chỗ cho 400.000 trong số 1,2
    triệu h�?c sinh dự thi tuyển vào đại h�?c (khoảng 33,3%) (Nuffic NESO, 2010). �?i�?u này bất
    kể thực tế là các trư�?ng đại h�?c mới vẫn đang được xây thêm. Theo báo cáo của Bộ GD&�?T
    (2009), số cơ sở giáo dục đại h�?c đã tăng từ 178 trong năm 2000 lên 403 trong năm 2009.
    Hiện tại, các trư�?ng đại h�?c đã hiện diện ở 40 trong số 63 tỉnh thành, 62 trong số 63 tỉnh
    thành có trư�?ng cao đẳng và 62 trong số 63 tỉnh (trừ �?ắc Nông) có ít nhất một trư�?ng cao
    đẳng hoặc trư�?ng đại h�?c. Số trư�?ng đại h�?c và cao đẳng ở các vùng núi và vùng có đi�?u kiện
    kinh tế xã hội khó khăn cũng tăng, đem lại thêm nhi�?u cơ hội cho ngư�?i dân sinh sống ở các
    vùng sâu, vùng xa, mi�?n núi, trung du và vùng dân tộc thiểu số.



           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
216 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Hình 4.15 Tỷ lệ đăng ký nhập h�?c thuần, theo bậc giáo dục chung giữa các vùng
mi�?n (2008)
  %
 100
  90
  80
  70
  60
                                                                              nông thôn
  50                                                                          thành thị
  40
  30
  20
  10
   0                                                                        Cấp
             tiểu h�?c             trung h�?c cơ sở   trung h�?c phổ thông


Nguồn: Tổng cục Thống kê (2008)


Hiện tại, các trư�?ng đại h�?c đã hiện diện ở 40 trong số 63 tỉnh thành, 62 trong số 63 tỉnh thành
có trư�?ng cao đẳng và 62 trong số 63 tỉnh (trừ �?ắc Nông) có ít nhất một trư�?ng cao đẳng hoặc
trư�?ng đại h�?c. Số trư�?ng đại h�?c và cao đẳng ở các vùng núi và vùng có đi�?u kiện kinh tế xã hội
khó khăn cũng tăng, đem lại thêm nhi�?u cơ hội cho ngư�?i dân sinh sống ở các vùng sâu, vùng
xa, mi�?n núi, trung du và vùng dân tộc thiểu số.
Mặc dù đang xây thêm nhi�?u cơ sở mới nhưng một trong những khó khăn của Việt Nam là cải
thiện năng lực của giáo viên đại h�?c. Trong số các cách tiếp cận có biện pháp tăng ti�?n lương,
ti�?n công cho giáo viên mà từ lâu nay đã quá thấp. Ngoài ra, đầu tư để đào tạo nhằm nâng cao
trình độ và năng lực giáo viên cũng có thể là biện pháp hữu hiệu.
Mặc dù đạt kết quả tốt v�? mở rộng đi�?u kiện tiếp cận giáo dục, cụ thể là với cấp tiểu h�?c và
trung h�?c cơ sở, nhưng tr�?ng tâm phía trước của Việt Nam phải hướng tới cấp giáo dục mầm
non và giáo dục đại h�?c, cũng như tập trung nâng cao chất lượng giáo dục.
Việt Nam đã có bước tiến lớn trong việc cải tiến chất lượng, như đã chứng t�? qua kết quả đánh
giá h�?c sinh lớp 5. Tuy nhiên, đánh giá này cũng bộc lộ những khoảng cách lớn giữa điểm số
của h�?c sinh thành thị với h�?c sinh nông thôn/vùng sâu vùng xa, giữa h�?c sinh nhà giàu với h�?c
sinh nhà nghèo, và giữa h�?c sinh ngư�?i Kinh với h�?c sinh thuộc các nhóm dân tộc thiểu số. Có
thể nói rằng, bằng chứng từ đánh giá cho thấy sự bất bình đẳng đã gia tăng trong vài năm trở lại
đây, chủ yếu là do tốc độ cải thiện tình hình trong các nhóm có đi�?u kiện khó khăn chậm hơn
so với các nhóm khác.




                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                             Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                     217
    Ưu tiên của chính phủ đối với giáo dục đã được nêu rõ trong Chiến lược Phát triển Giáo dục
    giai đoạn 2001 – 2010 và quyết định số 201/2001/Q�?-TTG ngày 28/12/2001 của Thủ tướng
    Chính phủ, trong đó có nêu “sẽ tăng chi tiêu cho giáo dục từ 15% tổng ngân sách nhà nước
    trong năm 2000 lên ít nhất 18% vào năm 2005 và 20% vào năm 2010�?. Như vậy, ngân sách nhà
    nước đã dành ra một tỷ lệ để chi tiêu cho các dịch vụ giáo dục và đào tạo (Hình 4.16). Năm
    2008, chi tiêu giáo dục đã đạt 18,2% tổng ngân sách nhà nước. Tỷ lệ chi tiêu cho giáo dục so với
    GDP gần như tăng gấp đôi từ năm 2000 đến năm 2009 (tăng từ 3% lên 5,9%). Song song với
    hàng loạt các biện pháp tiếp cận chính sách đúng đắn, cam kết của Chính phủ đối với giáo dục
    cũng sẽ rất quan tr�?ng, vì để xuất hiện như một n�?n kinh tế năng động, Việt Nam cần có một
    quỹ vốn con ngư�?i đa dạng, chuyên môn hóa và có khả năng cạnh tranh hơn.


    Hình 4.16 Tỷ lệ chi tiêu ngân sách cho giáo dục: 2000-2008
            %
           20
           18
           16
           14
           12
                                                                                   So với GDP (%)
           10
                                                                                   So với tổng chi tiêu ngân
            8                                                                      sách (%)
            6
            4
            2
            0                                                                     Năm
                 2000     2001   2002   2003   2004   2005   2006   2007   2008


    Nguồn: Bộ Tài chính (2008)



    4.4 Nhận xét kết luận
    Chương này mô tả một cái nhìn khái quát v�? hiện trạng tiếp cận với các dịch vụ cơ bản ở Việt
    Nam, trong đó chú tr�?ng đến hệ thống đô thị. Việt Nam đã đạt được thành công tuyệt v�?i khi
    gần như phổ cập được khả năng tiếp cận của ngư�?i dân với dịch vụ cung cấp điện. Tuy nhiên,
    đi�?u kiện tiếp cận đối với các dịch vụ cơ bản quan tr�?ng khác như nước và vệ sinh vẫn còn hạn
    chế. Có thể thấy rằng, đi�?u kiện tiếp cận nước và vệ sinh tăng theo quy mô đô thị. Mô hình
    này không chỉ có ở Việt Nam. Các nước như Cô-lôm-bia và Hàn Quốc, hiện đã đạt đến giai
    đoạn cao trong quá trình đô thị hóa, cũng gặp phải những tình trạng xã hội thiếu bình đẳng
    khi chuyển từ giai đoạn ban đầu sang giai đoạn giữa của đô thị hóa. Việt Nam, dù mới ở giai
    đoạn đầu đô thị hóa, nhưng đã đạt tỷ lệ điện khí hóa mà mãi đến năm 2005, Cô-lôm-bia mới




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
218 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
đạt được sau khi đã chuyển sang giai đoạn đô thị hóa cấp độ cao. Tuy nhiên, v�? lĩnh vực nước
và vệ sinh, Việt Nam vẫn đang ở trình độ như các thành phố Cô-lôm-bia vào đầu những năm
1960, hơn nữa, các đô thị lớn của Việt Nam còn kém xa các đô thị lớn nhất của Cô-lôm-bia
vào th�?i điểm đó. Cô-lôm-bia và Hàn Quốc đã chuyển sang phổ cập cấp nước song song với
tiến trình đô thị hóa. Các chỉ số được cung cấp trong chương này cho thấy rằng, Việt Nam còn
phải đương đầu với ba vấn đ�? khác nữa trong quá trình tiến tới một quang cảnh xã hội đồng
đ�?u hơn.
Trước hết, đi�?u quan tr�?ng là tận dụng hết ti�?m năng của hệ thống phí dịch vụ, không chỉ là
nguồn tài chính để bù đắp chi phí vận hành, mà còn là nguồn vốn để đầu tư cho cơ sở hạ tầng.
Trong những năm tới, Việt Nam sẽ phải tiếp tục cải cách để mức phí dịch vụ phản ánh đầy đủ
chi phí vận hành, và cho phép bù đắp các chi phí khác như chi phí đi vay, và đầu tư cơ sở hạ tầng
cũng như tiến tới cải thiện chất lượng dịch vụ và tăng tính b�?n vững. Tuy nhiên, việc quy định
mức giá cho loại hàng hóa công mà từ trước đến nay vẫn được nhà nước bao cấp theo truy�?n
thống có thể là một yêu cầu khó. �?ể làm được đi�?u đó, không những phải tìm hiểu kỹ v�? các
chi phí cung cấp dịch vụ mà còn phải tìm hiểu xem các chi phí đó có phù hợp với khả năng và
mong muốn chi trả của ngư�?i sử dụng hay không.
Thứ hai, khi Việt Nam tăng dần mức thu nhập và phổ cập đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ khác
như đã thành công với ngành điện, mục tiêu tiếp theo sẽ là tập trung cải tiến chất lượng dịch
vụ. Ví dụ như, chất lượng của các dịch vụ giáo dục sẽ phải được cải thiện nếu Việt Nam muốn
xây dựng một n�?n kinh tế có thu nhập cao, đa dạng và có khả năng thích ứng tốt. Trong một số
ngành như nước và vệ sinh, sự thiếu hiệu quả và kém chất lượng đang hiện diện rõ trong thực
tế cung cấp dịch vụ công. Giảm tính thiếu hiệu quả trong cung cấp dịch vụ là một công cụ chắc
chắn để tăng khả năng tiếp cận dịch vụ mà không làm tăng thêm nhi�?u chi phí đồng th�?i góp
phần cải thiện chất lượng. Tăng cư�?ng định hướng cho các công ty dịch vụ công ích hướng tới
cung cấp dịch vụ hiệu quả hơn và thúc đẩy tính minh bạch cũng như sự tham gia của khu vực
tư nhân (khi phù hợp) đ�?u là các chiến lược tốt để cải thiện hiệu quả và chất lượng của các bên
cung cấp dịch vụ.
Thứ ba, các tỉnh và các công ty trực thuộc tỉnh hiện đang huy động nhi�?u nguồn vốn khác nhau
để cung cấp dịch vụ, cụ thể là: cấp phát hạn mức từ ngân sách trung ương, ti�?n nộp thuế, bán
đất, vay ngắn hạn, quỹ đầu tư phát triển địa phương, và đôi khi có cả cơ chế trợ cấp chéo từ các
công ty con làm ăn có lãi của công ty dịch vụ công ích cấp tỉnh. Những điểm thuận lợi và rủi
ro của các biện pháp tiếp cận này cần được nghiên cứu kỹ hơn khi xem xét các phương án lựa
ch�?n (xem Hộp 4.7). Với các tỉnh nghèo, công thức cấp phát hạn mức là n�?n tảng để tạo ra khả
năng tiếp cận với các dịch vụ cơ bản, do đó cần được duy trì. Nhưng mặt khác, Việt Nam vẫn
còn nhi�?u cơ hội để tăng cư�?ng và thúc đẩy khả năng của các tỉnh trong việc kích thích và huy
động các nguồn tài chính b�?n vững khác.




                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                    219
     Hộp 4.7 Các quỹ phát triển đô thị là một nguồn tài chính khác cho các dịch vụ
     cơ bản
     Các Quỹ Phát triển đô thị (QPT�?T) là các thể chế giống như nhà nước, có thể cho các chính quy�?n địa
     phương vay để đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng. Các quỹ này là những trung gian tài chính thiết yếu cung cấp
     tín dụng cho các chính quy�?n địa phương và thư�?ng được xem như bước trung gian trong quá trình phát
     triển thành các hệ thống tín dụng đô thị tự lực có khả năng tiếp cận và huy động tài chính từ các thị trư�?ng
     vốn trong nước và quốc tế. Có hai loại QPT�?T chính. Loại đầu tiên, hiện được áp dụng rộng rãi tại các nước
     đang phát triển, và hoạt động thay cho các khoản trợ cấp của chính phủ trung ương cho các chính quy�?n địa
     phương. Các quỹ này cung cấp vốn kết hợp giữa vốn vay có trợ cấp và vốn cho không với mức lãi suất thấp hơn
     lãi suất thị trư�?ng. Thông thư�?ng, các quỹ này sử dụng các đi�?u khoản vay có lợi của mình để áp đặt các tiêu
     chuẩn nghiêm ngặt v�? chuẩn bị và thực hiện dự án. Ngoài ra, các QPT�?T có thể hỗ trợ các ưu tiên của chính
     phủ trung ương hoặc tiểu bang thông qua việc quyết định cấp vốn cho những dự án nào. Việc phi đi�?u tiết thị
     trư�?ng cho phép các QPT�?T ở Tây Âu (ví dụ như Quỹ Credit Local de France) chuyển đổi dần dần thành
     các thể chế có thể cạnh tranh tự do với các tổ chức cho vay tư nhân. Loại hình QPT�?T này thư�?ng được sử
     dụng ở các nước không có nhi�?u hoặc hoàn toàn không có hình thức tư nhân cho chính quy�?n địa phương
     vay. Loại hình quỹ này cũng đã được sử dụng trong những trư�?ng hợp mà chính quy�?n nhà nước tin tưởng
     rằng các thị trư�?ng tín dụng tư nhân không thể phát triển được trong ngắn hạn hay trung hạn.

     Loại hình QPT�?T thứ hai là các quỹ được sử dụng để làm cầu nối giữa chính quy�?n địa phương với thị
     trư�?ng tín dụng tư nhân. Các QPT�?T này cho vay theo mức lãi suất thị trư�?ng, phân bổ vốn theo quyết
     định của các bên cho vay tư nhân, chuyển giao toàn bộ rủi ro tín dụng của chính quy�?n địa phương cho các
     bên cho vay tư nhân, và lưu giữ hồ sơ ghi chép đánh giá v�? mức độ tín nhiệm tín dụng của địa phương. Một
     số ví dụ v�? các QPT�?T theo định hướng thị trư�?ng này gồm có QPT�?T ở CH Séc và quỹ FINDETER ở
     Cô-lôm-bia. QPT�?T của Cộng hòa Séc vay vốn từ nước ngoài với đảm bảo của chính quy�?n địa phương, sau
     đó chuyển lại các quỹ này dưới dạng vốn vay cho các ngân hàng thương mại để các ngân hàng thương mại cho
     các địa phương vay lại. QPT�?T chỉ hoạt động với vai trò ngư�?i đảm bảo, khẳng định hệ số tín nhiệm tín dụng
     của các ngân hàng thương mại và đảm bảo có vốn cho các ngân hàng này. Quỹ FINDETER ở Cô-lôm-bia
     có nhiệm vụ giảm nghèo, do đó quỹ đã cố gắng hoàn thành nhiệm vụ này bằng cách tạo thuận lợi cho những
     khoản vay đầu tư xây dựng công trình nước và vệ sinh. Quỹ này đẩy tất cả các rủi ro thương mại cho các ngân
     hàng tư nhân, nhưng bù lại, quỹ hỗ trợ các ngân hàng v�? năng lực thẩm định dự án và cải thiện chất lượng kỹ
     thuật của hoạt động cho vay tại ngân hàng.
     Nguồn: Ngân hàng Thế giới (http://go.worldbank.org/RMA8XTGZG0)




           GI�? �?Ô       HÓA Ở VIỆT
220 �?�?NH 4: Tiếp cậnTHỊdịch vụ cơ bản NAM
    Chương          các
Tài liệu tham khảo
ADB (2009). Why is Access to basic Services is Not Inclusive? Guanghua Wan and Ruth
   Francisco. No 6.
AFD (2010). Urban Development in Vietnam: the Rise of Local Authorities. Resources, limits,
   and evolution of local governance. October, 2010
Foster, V. and Yepes, T. (2006) Is cost recovery a feasible objective for water and electricity?
     The Latin American Experience. World Bank Working Paper Series WPS3943.
McIntosh, Arthur C. (2003) Asian Water Supplies: Reaching the Urban Poor. Asian
    Development Bank and IWA Publishing: London
Mekong (2010). Financing Infrastructure Services. Mekong Economics Ltd. Prepared as
   background paper. Urbanization Review –Vietnam, World Bank.
Vietnam Ministry of Planning and Investment (2010). Plan for tax revenue and transfers from
     the state budget for provincial budgets, 2010
Watson, Farley & Williams (2009) Infrastructure development in Vietnam – Briefing.
World Bank (2008) Approaches to Urban Slums: A Multimedia Sourcebook of Adaptive and
   Proactive Strategies. Eds. Mehta, Dastur 2008.
World Bank (2009a) World Development Report: Reshaping Economic Geography. World
   Bank, 2009.
World Bank (2009b) Urban Development Strategy. Meeting the challenges of rapid urbanization
   and the transition to a market oriented economy. World Bank,
World Bank (2010) Background Note on Vietnam’s Power Sector.
World Bank (2011a) Urbanization Review – India. Finance, Economics, and Urban
   Department. Urban and Local Governments Unit. World Bank, 2011.
World Bank (2011b) Urbanization Review – Colombia. Finance, Economics, and Urban
   Department. Urban and Local Governments Unit. World Bank, 2011.
World Bank (2011c) Urbanization Review – Korea. Finance, Economics, and Urban
   Department. Urban and Local Governments Unit. World Bank, 2011.
World Bank WSP-EAP (2007) Economic Impacts of Sanitation in Southeast Asia. A four-
   country study conducted in Cambodia, Indonesia, the Philippines and Vietnam.
World Economic Forum (2010), Global Competitiveness Report 2010-2011; Geneva,
   Switzerland


                                                   �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                                            Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                                                                    221
 5
Các vấn đ�? chính
sách và các đ�? xuất
cho nghiên cứu
tiếp theo


         �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
               Chương 4: Tiếp cận các dịch vụ cơ bản
                                                       223
Việt Nam được biết đến ở khắp nơi như một câu chuyện thành công v�? phát triển. �?ược dẫn
dắt bởi các cải cách thuộc chương trình �?ổi Mới triển khai từ năm 1986, Việt Nam đã biến
chuyển nhanh chóng, từ một trong những nước nghèo nhất trên thế giới trở thành một quốc
gia mới nổi và có thu nhập trung bình. Trong khoảng 25 năm qua, Tổng thu nhập quốc gia
(GNI) theo đầu ngư�?i của Việt Nam đã tăng từ mức chưa đến 100USD lên hơn 1000USD,
đi�?u kiện sống tăng gấp ba và tỷ lệ nghèo giảm 80%. Cùng với việc gia nhập Tổ chức Thương
mại Thế giới (WTO) vào năm 2007, Việt Nam đã nổi lên như một n�?n kinh tế đầy sinh lực ở
khu	vực	cũng	như	toàn	cầu,	với	thương	mại	quốc	tế	bằng	160%	GDP;	xuất	khẩu	tăng	14%	mỗi	
năm trong giai đoạn 2006-2010, và xuất khẩu một số loại hàng hóa công nghiệp thậm chí còn
tăng trưởng nhanh hơn. Việt Nam đã thu hút nhi�?u vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, và nếu xét
v�? con số ròng thì tính đến năm 2011, vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài vào Việt Nam đã vượt
quá In-đô-nê-xia, Phi-lip-pin và Thái Lan cộng lại.1
Việt Nam có triển v�?ng phát triển dài hạn chắc chắn, nhưng để đảm bảo tính b�?n vững trong
tăng trưởng,2 Việt Nam cần chuyển đổi từ hiện trạng dựa vào lao động chi phí thấp và khai thác
tài nguyên thiên nhiên sang chú tr�?ng nhi�?u hơn đến tăng năng suất và áp dụng tiến bộ công
nghệ, đồng th�?i tăng cư�?ng tính ổn định kinh tế vĩ mô. Việt Nam đã trở thành một quốc gia
có thu nhập trung bình, do đó, tr�?ng tâm chú ý sẽ phải hướng tới tính b�?n vững, chất lượng và
tính công bằng trong quá trình tăng trưởng, đồng th�?i giải quyết các vấn đ�? phổ biến của n�?n
quản trị yếu kém có thể đe d�?a ba trụ cột khác của chương trình nghị sự phát triển. Một yếu tố
không thể thiếu trong quá trình chuyển đổi của Việt Nam từ một nước có thu nhập thấp sang
nước có thu nhập trung bình và cao hơn nữa, đó là quản lý tốt sự chuyển đổi từ một n�?n kinh
tế chủ yếu là nông thôn sang n�?n kinh tế công nghiệp đô thị - mà sự chuyển đổi này hiện đang
diễn ra một cách rõ rệt.
�?ô thị hóa là yếu tố trung tâm trong chiến lược tăng trưởng kinh tế của Việt Nam. Không quốc
gia nào đạt được mức thu nhập cao và tăng trưởng kinh tế mạnh mẽ mà không trải qua đô thị
hóa, và hầu hết m�?i quốc gia phải đạt tỷ lệ đô thị hóa tối thiểu là 50% trước khi đạt được vị thế
đầy đủ của một quốc gia có thu nhập trung bình. Việt Nam chắc chắn đang đi trên con đư�?ng
này. Quá trình đô thị hóa của Việt Nam sẽ tiếp tục với tốc độ nhanh trong 10 – 15 năm nữa, và
từ năm 2020 đến 2025, dự kiến 50% dân số Việt Nam sẽ sống ở thành thị.
Sự chuyển đổi kinh tế từ nông thôn sang đô thị đang diễn ra với tốc độ thậm chí còn nhanh
hơn, do đó, Việt Nam sẽ phải thận tr�?ng khi quản lý những rủi ro sẽ đi song hành với tốc độ đô
thị hóa nhanh như vậy. Nhi�?u khả năng chi phí do tắc nghẽn giao thông sẽ tăng, cũng như sự
bất bình đẳng giữa các vùng mi�?n, tình trạng đói nghèo ở các vùng đô thị và giá nhà đất. Nhi�?u
rủi ro trong số này gần như đã quá hiển nhiên và đang gia tăng nhanh chóng. �?ói nghèo ở đô
thị và các hậu quả của tình trạng này có thể lan rộng nhanh chóng, nhất là ở những vùng đô
thị nh�?, ít có đi�?u kiện để giải quyết những vấn đ�? này. Ô nhiễm do đô thị hóa cũng sẽ tăng mà

	
1
     	Cập	nhật	kinh	tế	�?ông	�?	Thái	Bình	Dương,	2011:	�?ảm	bảo	hiện	tại,	định	hình	tương	lai;	Ngân	hàng	Thế	giới
2
      Chiến lược �?ối tác Quốc gia dành cho Việt Nam, 9/9/2011 (dự thảo để thảo luận)




                                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                       Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                                 225
    không được giảm thiểu một cách phù hợp. Trong khi đó, Việt Nam lại phải sẵn sàng sử dụng đô
    thị hóa làm công cụ để duy trì sự tăng trưởng kinh tế. �?i�?u này có nghĩa là đảm bảo khả năng
    cạnh tranh kinh tế của các vùng kinh tế tr�?ng điểm, đảm bảo tính b�?n vững v�? xã hội và môi
    trư�?ng của các thành phố và đô thị, để biến những nơi này thành địa điểm đáng sống và làm
    việc cho tất cả m�?i bộ phận dân số trong xã hội và tăng năng suất thông qua áp dụng các tiến bộ
    kỹ thuật công nghệ cũng như lực lượng lao động được đào tạo, giáo dục tốt hơn và có khả năng
    di chuyển năng động hơn.


    5.1 Tóm tắt các vấn đ�? nổi trội
    �?ánh giá �?ô thị hóa Việt Nam đưa ra một cái nhìn tổng quan v�? sự chuyển đổi đô thị đang
    diễn ra ở Việt Nam. Phương pháp phân tích khi xem xét quá trình chuyển đổi của 5 lĩnh vực
    (kinh tế, hành chính, dân số, không gian và phúc lợi) đem lại một khuôn khổ hiệu quả để tìm
    hiểu xem Việt Nam đang trải qua quá trình chuyển đổi từ xã hội nông thôn sang đô thị như thế
    nào. Nhìn chung, trên hầu hết các phương diện, quá trình chuyển đổi có tính tích cực do làm
    tăng thu nhập, giảm mức đói nghèo và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, nghiên cứu
    đánh giá này cũng xác định được một số lĩnh vực mà các nhà hoạch định chính sách có thể cần
    chú ý hơn khi Việt Nam tiếp tục đô thị hóa và hiện đại hóa.

    5.1.1 Các cân nhắc v�? không gian
    �?ánh giá �?ô thị hóa cho thấy sự tăng trưởng kinh tế và phần lớn sự tăng trưởng dân số đô thị
    ở Việt Nam có nguồn gốc từ hai hệ thống đô thị độc lập gồm đô thị lõi chi phối – ngoại vi là
    thành phố Hồ Chí Minh và thành phố Hà Nội. Nghiên cứu cũng cho thấy rằng hai vùng đô
    thị nói trên phát triển theo các hướng khác nhau, Hà Nội chuyển hướng sang sản xuất công
    nghiệp nặng và công nghệ cao trong vòng 10 năm qua, khi TP Hồ Chí Minh vẫn là vùng công
    nghiệp chế tạo lớn nhất cả nước. Sự tăng trưởng nhanh hơn trong sản xuất hàng hóa có giá trị
    gia tăng cao của vùng đô thị Hà Nội có thể do vị trí nằm gần các trung tâm công nghiệp của
    Trung Quốc, hoặc do xuất phát điểm v�? cơ sở công nghiệp của Hà Nội thấp hơn TP Hồ Chí
    Minh, cũng có thể do sự bão hòa của các ngành sản xuất công nghiệp giá trị gia tăng thấp ở
    TP Hồ Chí Minh so với Hà Nội. Vai trò chi phối của hai vùng kinh tế tr�?ng điểm là �?B sông
    Hồng và �?ông Nam Bộ, cùng với vùng kinh tế mới nổi là �?B sông Cửu Long là những đi�?u
    hoàn toàn có thể dự đoán cho giai đoạn phát triển đô thị và tăng trưởng kinh tế hiện tại của
    Việt Nam. �?ảm bảo khả năng cạnh tranh của vùng đô thị Hồ Chí Minh trên toàn cầu vẫn là
    một yêu cầu quan tr�?ng, vì TP Hồ Chí Minh và các vùng ngoại vi vẫn là nơi diễn ra phần lớn
    hoạt động kinh tế của đất nước, bao gồm 71% lượng hàng hóa qua cảng biển và 62% hoạt động
    công nghiệp, nếu tính cả �?B sông Cửu Long. Sự tăng trưởng kinh tế và khả năng cạnh tranh
    của đất nước phụ thuộc vào khả năng cạnh tranh của hai vùng đô thị quan tr�?ng nói trên. Do
    đó, cần phải hiểu rõ những đặc điểm khác biệt v�? khả năng cạnh tranh kinh tế của từng vùng
    để cân nhắc các giải pháp chính sách khác nhau nhằm đảm bảo khả năng cạnh tranh cho hai
    vùng đô thị quan tr�?ng này.



           GI�?
226 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
Dù gia tăng các trung tâm đô thị quan tr�?ng nhưng các vùng nông thôn vẫn là nguồn sinh
kế chính của phần lớn dân số Việt Nam và 93% ngư�?i nghèo. Với những vùng không có
ti�?m năng kinh tế như các đô thị lớn, cần có sự can thiệp chính sách khác, tùy theo các đặc
điểm tự nhiên cụ thể của vùng.3 �?ầu tư cho con ngư�?i (giáo dục và y tế) cũng như cơ sở hạ
tầng (đư�?ng sá) và phổ cập tiếp cận các dịch vụ cơ bản sẽ đem lại một sân chơi bình đẳng và tạo
thuận lợi cho sự lưu thông linh hoạt của các thị trư�?ng. Qua đó, các doanh nghiệp và hộ gia
đình có thể ch�?n lựa địa điểm tốt nhất cho các hoạt động kinh tế của mình, và tối đa hóa hiệu
quả phát triển kinh tế của Việt Nam. Nông nghiệp cùng với các hoạt động kinh doanh nông
nghiệp chiếm 40% GDP và hơn một phần ba lượng hàng hóa xuất khẩu của cả nước. Trong
thập kỷ vừa qua, Việt Nam đã có những tiến triển lớn trong giảm nghèo nông thôn, tăng sản
lượng và mở rộng thương mại nông nghiệp, cải thiện đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ giao thông,
cấp nước, v.v. cho ngư�?i dân nông thôn. Tuy nhiên, ngày càng có nhi�?u lo ngại v�? chất lượng
và tính b�?n vững trong tăng trưởng nông nghiệp, khoảng cách ngày càng tăng giữa các vùng đô
thị và nông thôn v�? đi�?u kiện sống, thiếu sự kết nối giữa một số vùng mi�?n và cộng đồng, và
khả năng dễ bị tổn thương của các vùng nông thôn do thiên tai và tác động ban đầu của biến
đổi khí hậu. Mặc dù mũi đột phá trong quy hoạch kinh tế của Việt Nam là tầm nhìn hướng
tới một xã hội công nghiệp hiện đại nhưng thách thức chính mà Việt Nam phải đối mặt trong
thập kỷ tới là chuyển đổi ngành nông nghiệp và kinh tế nông thôn. Nếu không làm được đi�?u
này, tầm nhìn kinh tế xã hội khó có thể tiến triển nhanh, thậm chí có thể bị trệch hướng. Việc
các đô thị, nhất là các đô thị vừa và nh�?, có thể đóng vai trò gì trong quá trình phân chia này sẽ
là một câu h�?i chính sách quan tr�?ng khi xem xét các kết nối nông thôn – đô thị và đảm bảo
một diện mạo xã hội đồng đ�?u hơn giữa đô thị và nông thôn khi đất nước tiếp tục đô thị hóa.

5.1.2 Kết nối danh mục đầu tư đô thị
�?ầu tư cho cơ sở hạ tầng hậu cần có vai trò thiết yếu trong việc phát triển và duy trì khả năng
cạnh tranh của các vùng kinh tế mạnh nhất nước. �?ể tối đa hóa lợi ích từ sự tập trung kinh
tế, sự di chuyển của các yếu tố sản xuất trong nội vùng đô thị hoặc giữa các vùng đô thị cần phải
suôn	sẻ	và	ít	tốn	kém.	Xét	đến	khối	lượng	kinh	tế	lớn	của	hai	đô	thị	đặc	biệt	là	Hà	Nội	và	TP	
Hồ Chí Minh, các hoạt động vận tải sẽ tập trung nhi�?u ở các hành lang đô thị nối trung tâm đô
thị với các vùng ngoại ô và bến cảng. Giảm chi phí vận tải ở các vùng này là một ưu tiên lớn đối
với Việt Nam nếu muốn đô thị hóa thành công. Khi so sánh các đặc điểm khác nhau trong hoạt
động vận tải ở Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, có thể thấy rõ rằng hai vùng này cần có những can
thiệp chính sách khác nhau. Có thể tăng cư�?ng khả năng kết nối không chỉ thông qua các đầu
tư chiến lược cho giao thông vận tải và hậu cần mà còn có thể cải cách các quy định nhằm cải
tiến chất lượng của dịch vụ vận tải đư�?ng bộ và hậu cần. Các dịch vụ này vẫn chưa phát triển
hết ti�?m năng, nhưng đã bị suy yếu do xu hướng chung của các hãng vận tải chỉ tập trung vào
quản lý các chi phí vận tải, thay vì xem xét toàn bộ chi phí đầy đủ cho cả chuỗi cung ứng. Cần có


3
     Ví dụ như sản xuất cây lương thực tại các vùng có ti�?m năng kinh tế nông nghiệp thuận lợi là một khả năng hiển nhiên.




                                                                       �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                                        Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                                             227
    những nghiên cứu đánh giá liên ngành khác để tập trung nhi�?u hơn vào việc xem xét hoạt động
    thương mại và hậu cần cho các vùng có khả năng cạnh tranh kinh tế cao nhất trong cả nước.

    5.1.3 Quy hoạch đô thị
    Quy hoạch và quản lý đô thị ở Việt Nam vẫn chủ yếu dựa vào các nguyên tắc thiết kế tĩnh,
    thay vì tạo đi�?u kiện thuận lợi cho sự hoạt động và lưu thông linh hoạt của các thị trư�?ng
    nhà đất. Cần cải cách các quy trình và cơ quan lập quy hoạch để đảm bảo rằng các đô thị ở Việt
    Nam tiếp tục đóng vai trò then chốt trong n�?n kinh tế quốc dân. Các ưu tiên chính sách cần
    tập trung vào việc tăng cư�?ng sự phối hợp và hiệu quả của các cơ quan lập quy hoạch, chuyển
    từ quy hoạch tĩnh sang quy hoạch động, sử dụng các công cụ sắc bén hơn để theo dõi sát hơn
    những thay đổi thực tế đang diễn ra trên các thị trư�?ng nhà đất. Có thể xây dựng các hồ sơ v�?
    nhu cầu nhà ở và khả năng chi trả nhà ở trong toàn thành phố, và theo dõi thư�?ng xuyên hơn
    nhằm giám sát cung và cầu nhà ở của các phân khúc thị trư�?ng đa dạng và phân tích các biến
    cung, cầu chủ yếu có ảnh hưởng đến đi�?u kiện tiếp cận nhà đất trên toàn bộ thị trư�?ng.
    Việt Nam nên xem xét việc bổ sung công tác quy hoạch tổng thể bằng các cập nhật quy hoạch
    chiến lược thư�?ng xuyên hơn và các chiến lược quản lý thích ứng dựa trên các số liệu kinh tế
    xã hội hiện tại và các xu hướng thị trư�?ng thực nhằm bổ trợ và dẫn dắt quá trình phát triển
    theo định hướng thiết kế. �?i�?u này sẽ tạo thuận lợi để tích hợp quy hoạch tổng thể với các quy
    trình quy hoạch khác (như các kế hoạch phát triển kinh tế xã hội và kế hoạch sử dụng đất). Việc
    thành lập các cơ quan như Viện Nghiên cứu Phát triển TP Hồ Chí Minh là nơi tập trung các
    nhà quy hoạch xã hội, kinh tế, sử dụng đất và không gian, là một bước phát triển quan tr�?ng
    theo hướng này. Viện Nghiên cứu và Quy hoạch �?ô thị Curitiba đã được toàn thế giới công
    nhận là một mô hình quy hoạch lồng ghép và dài hạn, với những kết quả và bằng chứng thực
    tế.	Tại	châu	�?,	Xinh-ga-po	và	Hồng	Kông	cũng	thư�?ng	được	lấy	làm	ví	dụ	v�?	việc	áp	dụng	các	
    thông lệ tốt của quốc tế trong công tác quy hoạch, qua đó tạo được sự gắn kết chặt chẽ hơn giữa
    các mục tiêu không gian và mục tiêu cung cấp các cơ sở hạ tầng vật chất và xã hội một cách hiệu
    quả. Còn có thể phát triển nhi�?u công cụ chính xác hơn nữa để các nhà quản lý đô thị thực hiện
    tốt các chiến lược quản lý đô thị. Khuyến khích sự linh hoạt như vậy là một yêu cầu quan tr�?ng
    để các đô thị phát triển theo hướng đáp ứng các nhu cầu của thế kỷ 21 và cạnh tranh trong một
    n�?n kinh tế toàn cầu hóa.

    5.1.4 Giao thông đô thị
    Ngư�?i dân ở các đô thị Việt Nam, kể cả những đô thị lớn nhất, vẫn có khả năng giao thông
    tương đối tốt, và xe máy là phương tiện chính, đóng vai trò chi phối trong hoạt động giao
    thông vận tải. Tuy nhiên, đi�?u này đang thay đổi nhanh chóng. Một ưu tiên đối với Việt
    Nam là phải phát triển các mạng lưới đư�?ng bộ và hệ thống giao thông công cộng có khả năng
    thích ứng với mật độ đô thị ngày càng tăng và các xu hướng sử dụng đất đang thay đổi, đồng
    th�?i phải phản ánh nhu cầu của ngư�?i sử dụng đối với vị trí, địa điểm các công trình nhà ở và
    thương mại. Một thách thức lớn là những cơ sở hạ tầng này phải sẵn sàng trước khi chuyển




           GI�?
228 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
đổi rộng rãi từ xe máy sang ô tô vì các đô thị lớn nhất của Việt Nam vẫn chưa đáp ứng được sự
chuyển đổi v�? phương tiện giao thông cá nhân. Không một đô thị nào ở Việt Nam có hệ thống
giao thông đô thị hoạt động tốt, thậm chí các dịch vụ xe buýt thông thư�?ng cũng chưa phát
triển tốt ở Hà Nội hay TP Hồ chí Minh. Trong ngắn hạn đến trung hạn, không nên b�? quên
xe	máy	vì	đây	vẫn	là	một	phương	tiện	giao	thông	đô	thị	hiệu	quả;	và	nên	hạn	chế	việc	sử	dụng	
ô tô bằng cách chuyển cho ngư�?i sử dụng m�?i trách nhiệm chi phí có liên quan, bao gồm cả các
chi phí xã hội như tắc nghẽn giao thông. Trong dài hạn, nghĩa là trong th�?i gian xây dựng các
cơ sở hạ tầng giao thông mới, Việt Nam cần chuẩn bị cho quá trình cơ giới hóa bằng cách đầu
tư cho cơ sở hạ tầng đô thị và giao thông đô thị, như Hàn Quốc đã làm trong các thập kỷ trước
và Trung Quốc hiện đang thực hiện. �?ầu tư v�? kiến thức, năng lực và quản lý cũng không kém
phần quan tr�?ng. Việt Nam không có nhi�?u đô thị với hệ thống quản lý giao thông vận tải đô
thị toàn diện. Sự chắp vá v�? mặt thể chế hiện diện trong toàn ngành và là một lĩnh vực cần tập
trung phát triển. Ngoài ra, tích hợp quy hoạch, phát triển giao thông với quy hoạch phát triển
sử dụng đất sẽ là một lĩnh vực chính sách và thực thi quan tr�?ng khác đối với Việt Nam khi tiếp
tục đô thị hóa.

5.1.5 Các thị trư�?ng nhà đất đô thị
Các thị trư�?ng nhà đất là những nhân tố rất quan tr�?ng để giúp các n�?n kinh tế đô thị hoạt
động một cách hiệu quả và công bằng. Các thị trư�?ng đất đai hiệu quả có vai trò thiết yếu trong
việc cung cấp đất cho các hộ gia đình và doanh nghiệp. Xét trên phương diện địa lý, trong khi
lao	động	và	vốn	có	thể	di	chuyển	tự	do,	thì	đất	đai	lại	cố	định,	không	thể	dịch	chuyển;	do	đó	
đất đai cần phải có khả năng thích ứng với những mục đích sử dụng khác nhau được xác định
theo nhu cầu thị trư�?ng v�? mật độ và phát triển đất. Do những hạn chế ngày càng tăng trong
thực tế nguồn cung đất ở các vùng đô thị và do xu hướng độc quy�?n tự nhiên nên cần phải có
những can thiệp của chính phủ trong lĩnh vực đất đai. Sự tham gia của nhà nước trên thị trư�?ng
nhà đất nhằm mục đích nâng cao tính hiệu quả của thị trư�?ng, giải quyết các yếu tố thuận lợi
từ bên ngoài có liên quan đến hoạt động phát triển đất của tư nhân và đảm bảo khả năng tiếp
cận công bằng với các tài sản nhà đất. Vẫn còn nhi�?u vấn đ�? cần nghiên cứu, phân tích thêm để
hiểu rõ hơn cách thức hoạt động của các thị trư�?ng nhà đất ở Việt Nam. Một mặt, các doanh
nghiệp cho biết, h�? đã dễ dàng tiếp cận quỹ đất hơn và thực tế là Việt Nam không có nhi�?u khu
nhà ổ chuột (mặc dù đa số các khu dân cư đ�?u khá đông đúc) cho thấy các thị trư�?ng đất đai
ở Việt Nam hoạt động tương đối hiệu quả. Nhưng mặt khác, giá đất ở các vùng đô thị chính
thư�?ng cao so với thu nhập và giá thuê nhà dự kiến có xu hướng cách xa giá bán với rất nhi�?u
phân đoạn. Ngoài ra, nhi�?u dự án quy hoạch vẫn chưa được triển khai, ví dụ như các khu công
nghiệp, do đó đất dự án thư�?ng được đem sử dụng cho những mục đích khác. Từ đây có thể
chỉ ra những vấn đ�? ti�?m ẩn khác như đi�?u tiết quá mức, thiếu sự minh bạch và sử dụng đất
như một phương tiện tích lũy của cải, và có thể là sự thiếu hiệu quả và thiếu bình đẳng trên thị
trư�?ng. �?ánh giá �?ô thị hóa kiến nghị thực hiện thêm nhi�?u nghiên cứu, phân tích khác trong
lĩnh vực này. Một trong những kiến nghị của �?ánh giá �?ô thị hóa là cần phân tích có tr�?ng
tâm v�? tình hình nhà ở tại các loại hình đô thị để kiến nghị đi�?u chỉnh các chiến lược hiện tại




                                                    �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                             Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                       229
    cho phù hợp với phạm vi và tính chất của những chuyển đổi liên quan đến giai đoạn tiếp theo
    của quá trình đô thị hóa.

    5.1.6 Các dịch vụ đô thị cơ bản
    Việt Nam đã làm được một công việc đáng kể khi gần như phổ cập tiếp cận với dịch vụ cung
    cấp điện (96%). Tuy nhiên, đi�?u kiện tiếp cận đối với các dịch vụ cơ bản quan tr�?ng khác
    như nước và vệ sinh vẫn còn hạn chế. Có thể thấy rằng, đi�?u kiện tiếp cận nước và vệ sinh
    tăng theo quy mô đô thị. Mô hình này không chỉ có ở Việt Nam. Các nước như Cô-lôm-bia và
    Hàn Quốc, hiện đã đạt đến giai đoạn cao trong quá trình đô thị hóa, cũng gặp phải những tình
    trạng xã hội thiếu bình đẳng khi chuyển từ giai đoạn ban đầu sang giai đoạn giữa của đô thị hóa.
    Một số thách thức khác đang xuất hiện khi Việt Nam tiến lên những nấc thang cao hơn của
    con đư�?ng đô thị hóa. Trước hết, tăng đi�?u kiện tiếp cận trong một số ngành dịch vụ chủ chốt
    vẫn sẽ là ưu tiên khi đất nước tiếp tục đô thị hóa, nhất là tại các đô thị vừa và nh�?. Nhưng đi�?u
    quan tr�?ng không kém là Việt Nam cũng phải tập trung cải thiện tính b�?n vững tài chính của
    các dịch vụ này, đồng th�?i tập trung nâng cao chất lượng, tính hiệu quả và đáng tin cậy của các
    dịch vụ chủ chốt. Các chỉ số cho thấy rằng, Việt Nam đang phải đương đầu với 3 thách thức
    bổ sung có khả năng tạo ra những trở ngại cho mục tiêu xây dựng một xã hội đồng đ�?u hơn, cụ
    thể,	những	thách	thức	đó	là:	chính	sách	phí	dịch	vụ	và	tăng	cư�?ng	bù	đắp	chi	phí;	cải	thiện	chất	
    lượng	dịch	vụ;	và	cung	cấp	tài	chính	cho	các	dịch	vụ	cơ	bản.
    Một lĩnh vực chính sách quan tr�?ng nữa là khó khăn của các chính quy�?n địa phương trong
    việc tìm nguồn tài chính cho các dịch vụ cơ sở hạ tầng. Những thay đổi trong hệ thống luật
    pháp năm 2002 đã thúc đẩy sự phân cấp trách nhiệm và trao quy�?n cho các tỉnh và đô thị đặc
    biệt. Kể từ đó đến nay, tỷ lệ chi ngân sách được phân bổ cho các cấp địa phương đã tăng lên
    48% năm 2002, so với 26% năm 1992, và đang tiếp tục tăng. Nhưng phần lớn nguồn thu của
    chính quy�?n địa phương vẫn là ngân sách cấp phát từ trung ương và đại bộ phận nguồn vốn này
    (63%) được đóng góp bởi các địa phương như TP Hồ Chí Minh, Bà Rịa Vũng Tàu và Hà Nội.
    Các chính quy�?n địa phương không có nhi�?u giải pháp lựa ch�?n để tăng nguồn thu từ nguồn
    tự có, do đó h�? trở nên ngày càng phụ thuộc vào việc bán đất để đầu tư. Năm 2008, gần 20%
    ngân sách của TP Hồ Chí Minh có nguồn gốc từ việc bán đất, tỷ lệ này ở �?à Nẵng là 30% vào
    năm 2006. Với hầu hết các dịch vụ công ích, phí của ngư�?i sử dụng không bao quát được chi
    phí vận hành và không tạo được nguồn thu để đầu tư. Nhi�?u đơn vị công ích dựa vào các hoạt
    động kinh doanh khác ngoài lĩnh vực kinh doanh chính để có nguồn thu bổ sung cho nguồn
    thu	từ	phí	dịch	vụ;	ví	dụ	như,	dịch	vụ	cấp	nước	chỉ	đem	lại	50%	nguồn	thu	cho	Công	ty	cấp	
    nước Thanh Hóa, hay EVN thành lập 4 công ty con hoạt động trong lĩnh vực bất động sản, và
    nhi�?u tỉnh thành tạo nguồn thu từ các công ty con làm ăn có lãi từ các hoạt động như phát triển
    và xây dựng bất động sản. �?ể có thể duy trì vốn đầu tư lớn cho các đô thị, cần phải có nhi�?u
    nguồn tài chính b�?n vững hơn.




           GI�?
230 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
5.2 Một chương trình tiếp tục sự hỗ trợ của Ngân hàng Thế giới
    cho Việt Nam
Ngân hàng Thế giới luôn ủng hộ mạnh mẽ cho quá trình phát triển đô thị ở Việt Nam. Song
song với tiến trình Việt Nam chuyển từ một nước có thu nhập thấp sang nước có thu nhập
trung bình và cao hơn, quá trình đô thị hóa và phát triển đô thị sẽ trở thành một phần nội dung
ngày càng quan tr�?ng trong chương trình hỗ trợ phát triển của Ngân hàng Thế giới dành cho
Việt Nam. Kiến thức và dịch vụ sẽ là tr�?ng tâm được chú ý nhi�?u hơn để giúp các nhà hoạch
định chính sách và các bên liên quan giải quyết tốt hơn các thách thức của quá trình phát triển.
Một trong những mục tiêu hàng đầu của �?ánh giá �?ô thị hóa là xác định những khó khăn,
thách thức của tiến trình đô thị hóa và các lĩnh vực cần nghiên cứu, phân tích thêm dựa trên
các phân tích và thông điệp mang tính sơ khởi từ �?ánh giá �?ô thị hóa này. Một số nghiên cứu
sẽ được tiến hành tiếp trong 3 năm tới (xem ở dưới) để đi xa hơn �?ánh giá này. �?ây chưa phải
là một danh sách đầy đủ, mà là dấu hiệu cho thấy vai trò quan tr�?ng ngày càng tăng của lĩnh
vực đô thị trong chương trình hỗ trợ của Ngân hàng dành cho Việt Nam và ứng phó với một
số thách thức chính sách đã nhắc đến ở trên.
Các khía cạnh không gian của tình trạng nghèo đô thị: �?ô thị hóa không chỉ là thay đổi v�?
mặt địa lý. �?ó còn là những thay đổi sâu sắc trong cách sống và làm việc của con ngư�?i. �?ói
nghèo, được đánh giá theo các nhu cầu cơ bản và cốt lõi, vẫn là một hiện tượng tồn tại chủ yếu
ở nông thôn Việt Nam. Nhưng đi�?u này cũng đang thay đổi. Ngày càng có nhi�?u lao động r�?i
b�? ngành nông nghiệp để chuyển sang các ngành công nghiệp hay dịch vụ, và đi kèm với hiện
tượng này là tỷ lệ di dân nội địa cao – những dòng ngư�?i đổ v�? các thành phố lớn, cũng như
các	đô	thị	nh�?	và	thị	xã,	thị	trấn.	Các	lao	động	trẻ	di	chuyển	nhi�?u	hơn:	theo	Tổng	đi�?u	tra	
năm 2009, 23% số thanh niên từ 21 đến 25 tuổi hiện đang sống ở thành thị mới chuyển đến
đây trong vòng 5 năm. Các cơ hội mới đến cùng với các nguy cơ mới với mức độ rủi ro lớn hơn,
như thực tế đã xảy ra khi cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2009 gây tác động đến việc
làm và mức lương. Việt Nam cũng đang phải xoay xở để đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng đối
với hàng hóa và dịch vụ công tại những địa phương có dân số thành thị tăng nhanh. Diện mạo
của tình trạng đói nghèo đang thay đổi, và không nghi ng�? gì nữa, đói nghèo cũng sẽ được “đô
thị hóa�? trong th�?i gian tới. Do đó, cần tìm hiểu kỹ hơn v�? những đặc điểm khác biệt của tình
trạng nghèo, cả v�? phương diện thu nhập/chi tiêu tiêu dùng và đi�?u kiện tiếp cận các dịch vụ
công, ở các cấp đô thị khác nhau để cung cấp thông tin cho những ngư�?i xây dựng chiến lược
giảm nghèo ở Việt Nam. Nghiên cứu v�? tình trạng nghèo thành thị cần tập trung vào những
nội dung sau:
(i) Mô tả tình trạng nghèo ở tất cả các cấp đô thị: thực hiện phân tích này để chứng minh
    rằng đói nghèo vẫn tập trung chủ yếu ở vùng nông thôn Việt Nam, nếu xét một cách tổng
    thể;	nhưng	nghèo	thành	thị	thực	sự	đang	càng	ngày	càng	nghiêm	tr�?ng	hơn.		Một	mục	
    tiêu quan tr�?ng của nghiên cứu là trả l�?i câu h�?i: liệu những nỗ lực giải quyết vấn đ�? nghèo
    thành thị ở Việt Nam có nhận thức rõ ràng những đặc điểm phân bố không gian và đã đặc




                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                              Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                        231
         biệt chú ý đến những thị trấn nh�? chưa.
    (ii) Giải thích những khác biệt v�? tỷ lệ nghèo thành thị: Sau khi mô tả tình trạng nghèo ở
         khắp các cấp đô thị, nghiên cứu sẽ tìm hiểu kỹ lưỡng hơn v�? mối liên quan giữa quy mô
         đô thị với đói nghèo, và mối liên quan này có xuất phát từ một mô hình phân bố không
         gian cụ thể của các đô thị hay không (có thể là mô hình mà trong đó quy mô thị trấn giảm
         dần theo khoảng cách từ vùng đô thị chính). Nói cách khác, nghiên cứu sẽ tìm hiểu xem
         sự tích tụ các yếu tố bên ngoài chỉ lộ ra ở các đô thị có vai trò chi phối như Hà Nội và TP
         Hồ Chí Minh hay còn xuất hiện do sự tăng trưởng ở các khu vực thành phố khác.
    (iii) Liên kết nông thôn – thành thị: nghiên cứu sẽ tìm hiểu xem, tăng trưởng và giảm nghèo
          ở các thị trấn nh�? tại Việt Nam có thể là điểm xuất phát quan tr�?ng để giảm nghèo nông
          thôn hay không.
    Hậu cần cho hoạt động thương mại ở Việt Nam: n�?n kinh tế Việt Nam tăng trưởng thực với
    tốc độ bình quân 7,1%/năm trong suốt quãng th�?i gian 20 năm, tính đến năm 2010. Mặc dù
    hệ thống vận tải và hậu cần (là sự kết hợp giữa các mạng lưới cơ sở hạ tầng, cung cấp dịch vụ
    và môi trư�?ng luật định) không ngăn trở sự tăng trưởng theo hướng tăng đầu tư và tăng xuất
    khẩu, nhưng chi phí hậu cần vẫn cao nếu so sánh với các nước khác trong và ngoài khu vực.
    Chi phí hậu cần cao làm giảm ti�?m năng tăng trưởng, và có thể nhanh chóng trở thành một trở
    ngại nghiêm tr�?ng hơn đối với tính b�?n vững của tăng trưởng kinh tế. Ngoài ra, khi Việt Nam
    chuyển sang vị thế thu nhập trung bình, sẽ xuất hiện những nhu cầu mới đối với hệ thống vận
    tải và hậu cần để đáp ứng các yêu cầu kinh doanh phức tạp hơn liên quan đến sự dịch chuyển
    của các hàng hóa có giá trị gia tăng cao hơn. Sự hội nhập ngày càng sâu của Việt Nam vào chuỗi
    cung ứng toàn cầu, bắt đầu từ khi Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm
    2007, đã đem lại một số thách thức cụ thể đối với việc quản lý và xử lý hoạt động vận tải biển
    quốc tế. Cạnh tranh sẽ càng ngày càng khó khăn hơn trong những năm tới. Do đó, Việt Nam
    không những phải giải quyết những hạn chế của hệ thống hiện tại, mà còn phải phát triển
    ngành hậu cần hiện đại hơn, có đủ khả năng đáp ứng những nhu cầu hiện tại và tương lai của
    một nước có thu nhập trung bình và ngày càng kết nối nhi�?u hơn với bên ngoài.
    �?ồng th�?i, những rủi ro do biến đổi khí hậu cũng cho thấy Việt Nam cần giải quyết yêu cầu
    giảm phát thải khí nhà kính – bao gồm phát thải từ ngành vận tải. Trong số các phương thức
    vận tải không phải là đư�?ng hàng không (vì vận tải hàng không cho đến nay là phương thức sử
    dụng nhi�?u các-bon nhất nhưng chỉ chiếm một tỷ lệ nh�? trong ngành vận tải ở Việt Nam), vận
    tải đư�?ng bộ, trong phần lớn trư�?ng hợp, tạo ra nhi�?u khí thải CO2 (tính trên tấn-km) hơn so
    với đư�?ng sắt hoặc đư�?ng sông. Trong khi đó, n�?n kinh tế Việt Nam đang sử dụng đư�?ng bộ
    ngày càng nhi�?u: vận tải đư�?ng bộ chiếm xấp xỉ 50% tổng hoạt động vận tải (tính theo lượng
    hàng hóa chuyên chở) và gần 40% tổng lượng hàng hóa (tính theo tấn-km). Nhưng có lẽ quan
    tr�?ng hơn là, từ trước đến nay, khối lượng hàng hóa vận chuyển bằng đư�?ng bộ luôn luôn tăng
    nhanh hơn so với các phương thức vận tải cạnh tranh khác, và xu hướng này được dự kiến sẽ
    tiếp tục trong những năm tới. Xét tới những hạn chế năng lực của mạng lưới đư�?ng bộ và tác




           GI�?
232 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
động môi trư�?ng từ hoạt động vận tải đư�?ng bộ mà chi phí thiệt hại ngày càng tăng, Việt Nam
nên phát triển và duy trì những phương thức thay thế khác có tính b�?n vững và “xanh�? hơn so
với vận tải đư�?ng bộ, coi đây là một cấu phần không thể thiếu trong chiến lược cải thiện khả
năng cạnh tranh của ngành vận tải đa phương thức và hậu cần.
�?ể giúp chính phủ Việt Nam đánh giá tính chất của các hạn chế gây thiệt hại tốn kém cho hoạt
động vận tải và thương mại trong cả nước, Ngân hàng Thế giới đang tiến hành �?ánh giá Các
đi�?u kiện Thuận lợi cho Thương mại và Vận tải (TTFA) nhằm xác định các trở ngại v�? luật
định, thể chế, kinh tế và vật chất làm giảm tính hiệu quả của các dòng hàng hóa trong nước và
quốc tế. Ngoài ra, để giúp chính phủ tìm ra cách tăng cư�?ng khả năng cạnh tranh của ngành
hậu cần đồng th�?i giảm phát thải khí nhà kính, Ngân hàng đang thực hiện một nghiên cứu
hai giai đoạn v�? Vận tải thủy nội địa và Vận tải biển nhằm xác định các cơ hội để sử dụng các
luồng lạch đư�?ng sông và đư�?ng biển tốt hơn cho mục đích vận tải hàng hóa, đồng th�?i đ�? xuất
những can thiệp có tính b�?n vững lâu dài v�? mặt chi phí và có khả năng tác động đến phát thải
khí nhà kính trong lĩnh vực này. �?ể những ý tưởng này trở thành hiện thực, các kiến nghị từ cả
hai nghiên cứu sẽ được kết hợp lại thành một báo cáo chung để xác định ưu tiên, và nếu thích
hợp, có thể tiến hành nghiên cứu khả thi để vay vốn thực hiện từ Ngân hàng Thế giới.
Cung cấp tài chính cho cơ sở hạ tầng địa phương: kể từ năm 2002, Việt Nam đã từng bước
phân cấp tài chính và chức năng. Các chính quy�?n tỉnh được trao thẩm quy�?n cụ thể để xác
định ưu tiên nguồn lực và quyết định phân bổ ngân sách cho các ban ngành và các cấp địa
phương. Do đó, kể từ năm 2002, tỷ lệ chi tiêu công được phân bổ cho các cấp địa phương đã
tăng đáng kể. Nhưng các nguồn chi tiêu công cho cấp địa phương vẫn còn nhi�?u hạn chế. Phần
lớn hoạt động đầu tư được cung cấp tài chính thông qua cơ chế cấp phát ngân sách theo hạn
mức và bán đất. Các tỉnh được phép vay tối đa 35% giá trị đầu tư vốn hàng năm, trừ TP Hồ Chí
Minh và Hà Nội có thể vay tới 100%. Tuy nhiên, chưa có các nguồn tài chính cho vay dài hạn.
Phí của ngư�?i sử dụng và giá dịch vụ có thể là một nguồn vốn đầu tư ti�?m năng khác, nhưng
trong nhi�?u ngành đô thị quan tr�?ng, mức phí không đủ cho yêu cầu đầu tư. Ví dụ như giá cấp
nước sinh hoạt thư�?ng được “bao cấp�?, với tỷ lệ bao cấp bình quân lên tới 40%, và chỉ đủ để
trả chi phí vận hành và bảo dưỡng. Các chính quy�?n địa phương thư�?ng bán đất để có vốn đầu
tư	cho	cơ	sở	hạ	tầng;	và	tính	trung	bình,	nguồn	thu	từ	bán	đất	chiếm	khoảng	20%	ngân	sách	
của địa phương. Mặc dù khá hiệu quả để cung cấp một lượng thanh khoản lớn nhưng các sắp
xếp này không có tính b�?n vững, và có thể dẫn đến việc lạm dụng đất đai và cơ sở hạ tầng, đồng
th�?i tạo ra những tác động xã hội và kinh tế bất lợi ngoài ý muốn. Các Quỹ �?ầu tư Phát triển
�?ịa phương (Q�?TPT�?P) đang trở thành những phương tiện phổ biến hơn cho các tỉnh tìm
nguồn tài chính để đầu tư cho cơ sở hạ tầng tại địa phương. Nhưng bản thân các quỹ này cũng
ti�?m ẩn một số rủi ro: trách nhiệm trả nợ được xem như các rủi ro tài chính và các hợp đồng
với	bên	thứ	ba	cuối	cùng	vẫn	do	các	tỉnh	chịu	trách	nhiệm;	thiếu	tầm	nhìn	v�?	vị	trí	của	các	quỹ	
Q�?TPT�?P	trong	một	chiến	lược	bao	quát	hơn	v�?	cung	cấp	tài	chính	cho	địa	phương;	và	cần	
phải quản lý và giám sát các quỹ này một cách chuyên nghiệp hơn. Ngân hàng Thế giới hoạt
động tích cực trong lĩnh vực này và sẽ tiến hành một nghiên cứu đánh giá toàn diện v�? khung




                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                              Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                        233
    cung cấp tài chính cho các địa phương ở Việt Nam. Nghiên cứu sẽ xem xét các thông lệ hiện tại,
    các giải pháp lựa ch�?n cho Việt Nam và các thông lệ tốt trên toàn cầu, để phát triển một chiến
    lược dài hạn cũng như một khung cung cấp tài chính cho cơ sở hạ tầng địa phương mang tính
    phù hợp và b�?n vững hơn.
    Cải thiện hiệu quả ngành cấp nước: Thị trư�?ng cấp nước đô thị đã phát triển mạnh ở Việt
    Nam. Từ năm 1997 đến 2009, thị trư�?ng đã tăng giá trị gấp 4 lần, từ khoảng 50 triệu USD lên
    300 triệu USD. �?ầu tư trong ngành cũng tăng theo đô thị hóa. Năm 1997, mới có 10 công ty
    cấp nước phục vụ 100.000 khách hàng hoặc hơn. �?ến năm 2009, con số này đã tăng lên 38,
    gần gấp 4 lần. Diện bao phủ dịch vụ cũng tăng đáng kể trong cùng th�?i kỳ: số dân được phục
    vụ	tăng	từ	5	triệu	ngư�?i	năm	1997	lên	hơn	20	triệu	năm	2009;	và	diện	bao	phủ	dịch	vụ	tăng	
    từ khoảng 35% dân số đô thị lên khoảng 75% trong cùng kỳ. Nhưng như đã nêu ở trên, sự gia
    tăng diện tích phục vụ không đồng đ�?u. Các thành phố lớn có diện bao phủ dịch vụ xấp xỉ
    90%, trái lại các đô thị nh�? và công ty công ích nh�? có diện bao phủ dịch vụ nh�? hơn nhi�?u và
    đó là những vùng đô thị sẽ tăng trưởng dân số nhi�?u hơn trong giai đoạn đô thị hóa tiếp theo.
    Mặc dù trong ngành đã có nhi�?u đầu tư và cải tiến trong thập kỷ vừa qua nhưng còn rất nhi�?u
    việc phải làm. Chương trình cho ngành cấp nước đô thị ngày càng tập trung nhi�?u hơn vào cải
    thiện chất lượng dịch vụ và hiệu quả hoạt động, đi�?u này hoàn toàn phù hợp với một đất nước
    đang tiến lên nấc thang cao hơn của quá trình đô thị hóa và phát triển. Tỷ lệ thất thoát nước
    còn cao – 40% ở TP Hồ Chí Minh. Trong khi đó giá nước thấp, hầu như chỉ đủ để chi trả chi
    phí vận hành và bảo dưỡng. Do đó, còn nhi�?u khả năng để tăng giá nước mà vẫn đảm bảo khả
    năng chi trả của ngư�?i nghèo thành thị. Một số công ty công ích phát triển các hoạt động khác
    ngoài ngành ngh�? kinh doanh chính, ví dụ như phát triển bất động sản và các dịch vụ xây dựng,
    và thu được tới 50% tổng doanh thu từ các hoạt động này. Nghiên cứu trong ngành này sẽ tập
    trung vào cải thiện hiệu quả của các công ty cấp nước, phần nào giúp Chính phủ Việt Nam
    phát triển các khung cấp vốn cho ngành để thúc đẩy nâng cao hiệu quả, đồng th�?i đảm bảo
    luôn có sẵn nguồn lực để tiếp tục mở rộng diện bao phủ dịch vụ.
    Mở rộng và cải thiện vệ sinh đô thị: tình trạng thiếu đi�?u kiện vệ sinh ở Việt Nam đã gây ra
    nhi�?u thiệt hại tài chính và kinh tế lớn. Thiệt hại tài chính phản ánh những thiệt hại v�? chi tiêu
    hoặc thu nhập do đi�?u kiện vệ sinh kém, và tương đương khoảng 0,5% GDP hàng năm, trong
    khi tổng thiệt hại phúc lợi của dân cư tương đương với 1,3% GDP. Phần lớn thiệt hại kinh tế
    được	chia	sẻ	giữa	các	ngành	y	tế	(34%),	cấp	nước	(37%)	và	môi	trư�?ng	(15%).	Thiệt	hại	hàng	
    năm tính theo đầu ngư�?i vào khoảng 9,38 USD, tương đương với 150.770 đồng, theo báo cáo
    của Chương trình Nước và Vệ sinh năm 2009. Ngoài ra còn tồn tại nhi�?u điểm thiếu hiệu quả
    trong cơ chế cung cấp tài chính cho dịch vụ vệ sinh ở Việt Nam: tại các thành phố lớn nhất,
    phí	nước	thải	chỉ	đủ	chi	trả	1/10	chi	phí	vận	hành	và	bảo	dưỡng;	nhu	cầu	đầu	tư	ước	tính	vào	
    khoảng	15	tỷ	USD	cho	10	năm	tới;	và	chưa	có	chiến	lược	rõ	ràng	v�?	cung	cấp	tài	chính	cho	
    ngành. Hơn nữa, Việt Nam cũng chưa có chiến lược nào nhằm từng bước nâng cao diện bao
    phủ và xử lý nước thải. Nhi�?u thành phố b�? ti�?n xây dựng các trạm xử lý nước thải tốn kém và
    tiêu tốn nhi�?u năng lượng, nhưng không có chính sách đấu nối các hộ gia đình với hệ thống thu




           GI�?
234 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
gom nước thải, trong khi phần lớn các hộ này đã có bể tự hoại riêng. �?i�?u này dẫn tới sự thiếu
hiệu quả và lãng phí trong chi tiêu công. �?ó là chưa nói đến việc áp dụng cách tiếp cận “m�?i bàn
chân đi chung một cỡ giày�? trong lĩnh vực thu gom và xử lý nước thải, khiến cho sự thiếu hiệu
quả càng tăng và chi tiêu công quá nhi�?u cho các công nghệ không thích hợp. Ngân hàng Thế
giới sẽ làm việc với Chính phủ Việt Nam theo một chương trình nhằm giải quyết một số vấn đ�?
chính sách nói trên và hỗ trợ Chính phủ phát triển một chính sách rõ ràng để mở rộng thu gom
và xử lý nước thải đô thị, bao gồm phát triển các công nghệ thích hợp, các chính sách cung cấp
tài chính và trợ cấp, các mô hình thể chế và tài chính cho các công ty thu gom xử lý nước thải.
Giao thông đô thị và Sử dụng đất: hiện tại, các thành phố của Việt Nam tạo đi�?u kiện tương
đối thuận lợi cho việc di chuyển, ngư�?i dân không mất nhi�?u th�?i gian đi làm hàng ngày ở các
thành phố lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh và �?à Nẵng. Một trong những nguyên nhân dẫn
đến đi�?u này là sự phổ biến của xe máy, loại phương tiện giao thông cá nhân chiếm ưu thế nhất
ở các đô thị Việt Nam. Số lượng xe máy tăng v�?t trong một thập kỷ vừa qua, và theo các nghiên
cứu tình huống cụ thể ở Hà Nội và �?à Nẵng, 80% hoạt động di chuyển ở các thành phố lớn tại
Việt Nam được thực hiện bằng xe máy. Tuy nhiên, dân cư tại các thành phố này có khả năng
di chuyển tương đối tốt như vậy trong bối cảnh thiếu giao thông công cộng cũng là nh�? tỷ lệ sở
hữu xe ô tô riêng chưa cao. Một nguyên nhân khác giúp cho th�?i gian đi làm hàng ngày tương
đối ngắn, đó là các đặc điểm pha trộn v�? sử dụng đất ở các vùng cận đô thị, khiến cho việc di
chuyển hàng ngày của nhi�?u ngư�?i được thực hiện trên khoảng cách ngắn (như trư�?ng hợp nơi
làm việc ở gần nhà). Ngoài ra, sự hiện diện phổ biến của các nhà có cửa hàng (gia đình sống ở
tầng trên và bán hàng ở tầng dưới, hoặc bán hàng ở mặt ti�?n và sống ở căn phòng sau cửa hàng)
cũng góp phần dẫn đến việc ngư�?i dân thành thị không mất nhi�?u th�?i gian đi làm hàng ngày.
Tuy nhiên, theo dự báo, số lượng xe ô tô sẽ tăng mạnh trong những năm tới. �?ộng lực chính
cho sự gia tăng này có thể là sự gia tăng mức thu nhập bình quân theo đầu ngư�?i, đi�?u đã xảy
ra ở hầu hết các nước khác, và sự thay đổi trong xu hướng sử dụng phương tiện giao thông
cá nhân. Sử dụng đất và mô hình giao thông có quan hệ rất phức tạp. Mặc dù các đô thị của
Việt Nam có mật độ đủ cao để xây dựng các hệ thống vận chuyển hành khách khối lượng lớn,
nhưng các thành phố như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh vẫn là những ngoại lệ trên thế giới khi
chưa có những hệ thống như vậy. �?ể chuyển đổi sang các hệ thống vận chuyển hành khách
khối lượng lớn, Việt Nam cần phải làm rất nhi�?u việc. Ngân hàng Thế giới sẽ tiếp tục hợp tác
với Việt Nam để thúc đẩy quá trình chuyển đổi này và hướng tới phát triển đô thị thông minh.
Trong số nhi�?u biện pháp cần thực hiện, trước hết phải hợp tác với các thành phố như TP Hồ
Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng và �?à Nẵng để cải thiện giao thông công cộng càng sớm càng
tốt, thúc đẩy thiết kế theo định hướng chuyển đổi (TOD) để kiểm soát quy hoạch và phát triển
đất tốt hơn, đồng th�?i duy trì mật độ cao. Ngoài ra, Ngân hàng sẽ cung cấp hỗ trợ kỹ thuật và
các dịch vụ tư vấn v�? quản lý cầu đối với giao thông (kể cả quản lý chỗ đỗ xe máy), kiểm soát ô
nhiễm do xe máy (kể cả xe đạp điện và các tiêu chuẩn phát thải), nâng cao an toàn và tiện nghi
cho ngư�?i đi bộ và ngư�?i sử dụng các phương tiện giao thông phi cơ giới.
Hỗ trợ phát triển TP Hồ Chí Minh: TP Hồ Chí Minh đóng vai trò không thể thiếu trong sự



                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                              Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                        235
    phát triển kinh tế của Việt Nam. Cùng với vùng �?ông Nam Bộ, TP Hồ Chí Minh hiện đang
    dẫn đầu cả nước trong quá trình chuyển đổi từ xã hội nông thôn sang xã hội công nghiệp. Hơn
    20% GDP toàn quốc do TP Hồ Chí Minh đóng góp và 45% hàng hóa công nghiệp tập trung
    tại TP Hồ Chí Minh và vùng kinh tế quanh đó. �?ặc điểm địa lý kinh tế cũng giúp thành phố
    tạo đà tăng trưởng công nghiệp (đặc biệt là công nghiệp nông nghiệp) ở khu vực Tây Nam và
    đặc biệt là �?B sông Cửu Long. Nhưng tăng trưởng cũng đi kèm với nhi�?u thách thức. Các chi
    phí vận tải và hậu cần rất cao, có nguy cơ làm giảm khả năng cạnh tranh của vùng. Tăng trưởng
    dân số nhanh là nguyên nhân đẩy tăng trưởng kinh tế ra bên ngoài, thay vì tăng trưởng theo
    hướng đi lên, từ đó tạo ra sự phân tán việc làm và sự bành trướng đô thị không kiểm soát. �?i�?u
    này chủ yếu do sử dụng quá nhi�?u xe máy, dẫn đến sự phân tán và dàn trải việc làm cũng như
    nhà ở. Hiện tại TP Hồ Chí Minh chưa có giải pháp vận chuyển hành khách khối lượng lớn
    nào, mặc dù mật độ đô thị tại đây đủ cao để xây dựng các hệ thống như vậy. Tình hình đang
    thay đổi, tuy nhiên cũng mất nhi�?u năm nữa mới có thể hoàn thành các hệ thống vận chuyển
    hành khách khối lượng lớn. Trong quá trình này sẽ phải chú ý tới những thay đổi trong mô
    hình sử dụng đất ở thành phố.
    Xu hướng mở rộng ra bên ngoài cũng đang dẫn dắt sự phát triển ở các vùng đất thấp hơn của
    thành phố. Tình trạng ngập lụt ngày càng gia tăng ở vùng ngoại vi thành phố và có nguy cơ tiếp
    tục tăng cùng với mực nước biển dâng và tăng lượng mưa do biến đổi khí hậu. Các dịch vụ đô
    thị cơ bản ở TP Hồ Chí Minh chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa: mới có 7% tổng lượng nước
    thải	ở	thành	phố	được	xử	lý,	dẫn	tới	ô	nhiễm	nghiêm	tr�?ng	tại	các	luồng	lạch,	kênh	rạch;	tỷ	lệ	
    thất	thoát	nước	trên	30%;	và	chỉ	có	15%	hệ	thống	cống	và	đư�?ng	ống	thoát	nước	đã	được	nâng	
    cấp để đáp ứng các nhu cầu hiện tại. Thành phố không có nhi�?u công cụ để cung cấp tài chính
    cho các đầu tư cần thiết nhất, nhưng có một vài giải pháp để tự tạo nguồn thu và dựa nhi�?u vào
    việc bán đất để tăng ngân sách. Nhưng giá đất cao cũng cho thấy vấn đ�? v�? khả năng chi trả nhà
    đất. Ngân hàng Thế giới sẽ hợp tác với các cơ quan địa phương của TP Hồ Chí Minh, ví dụ như
    Viện Nghiên cứu Phát triển TP Hồ Chí Minh, để hỗ trợ thành phố tìm hiểu rõ hơn v�? những
    thách	thức	này	khi	thành	phố	trở	thành	một	đại	đô	thị	ở	�?ông	Nam	�?.	Tr�?ng	tâm	chính	của	
    các nghiên cứu đó sẽ là tìm hiểu các tác động đối với những mục tiêu v�? khả năng cạnh tranh
    kinh tế và b�?n vững môi trư�?ng và xã hội của thành phố, và các nhu cầu mà những chuyển đổi
    cơ cấu sắp tới sẽ đặt ra cho ngư�?i dân và cấu trúc tổ chức không gian của thành phố. Nhi�?u
    nghiên cứu khác được nhắc đến trong chương kết luận này cũng sẽ hỗ trợ cho nỗ lực nói trên.
    Các nghiên cứu v�? phân đoạn thị trư�?ng nhà ở: như đã trình bày ở các phần trước, cho đến
    nay, Việt Nam đã thúc đẩy được một hệ thống cung cấp nhà ở khá đa dạng. Tuy nhiên, khi đô
    thị hóa tăng v�? quy mô và thay đổi v�? bản chất, và đi cùng với sự gia tăng thu nhập, các cách tiếp
    cận hiện tại cần phải được củng cố và đi�?u chỉnh một cách thận tr�?ng hơn và tích hợp với quy
    trình quy hoạch đô thị và phát triển sử dụng đất nói chung. Cần tiếp tục nghiên cứu dựa trên
    kết quả của đánh giá lần này để phân tích sâu hơn v�? giai đoạn bắt đầu phân đoạn của thị trư�?ng
    nhà ở tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, đồng th�?i mở rộng tiếp cận đến các đô thị khác có quy
    mô và vị trí khác nhau. Mục đích là sử dụng một cách tiếp cận chuẩn mực để tìm hiểu xem các




           GI�?
236 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
thị trư�?ng nhà ở hoạt động như thế nào tại các loại hình đô thị khác nhau ở Việt Nam – và sử
dụng phân tích này để giúp định hình một chính sách có tr�?ng tâm cho lĩnh vực nhà ở tại Việt
Nam. �?ây sẽ là một phần trong chương trình nghiên cứu đánh giá thị trư�?ng nhà ở cho toàn
bộ khu vực để giúp các nhà hoạch định chính sách hiểu rõ hơn các động lực thị trư�?ng trước
khi xây dựng các chính sách lâu dài. Mục tiêu đánh giá là thúc đẩy thực hiện các hành động sau
đây một cách có hệ thống.
(i) Xây dựng và theo dõi, cập nhật hồ sơ v�? mức cầu và khả năng chi trả cho nhà ở tại các
    thành phố, đô thị, thông qua xem xét các nhóm thu nhập và chi tiêu (của các hộ gia đình).
(ii) Tìm hiểu và theo dõi xem các giải pháp cung (xây dựng và cung cấp nhà ở) tại thành phố,
     đô thị có đáp ứng các phân khúc nhu cầu hay không. Phân tích những xu hướng khác
     nhau của nguồn cung và những trở ngại trong quá trình cung, là một bước thiết yếu để
     chính phủ có thể xây dựng các chương trình chính xác và có mục tiêu cụ thể hơn.
(iii) Thực hiện một phân tích để tìm hiểu xem các biến số chính v�? phía cầu (đi�?u kiện tiếp cận
      nguồn tài chính cho xây dựng và phát triển nhà ở) và các biến số chính v�? phía cung (đi�?u
      kiện tiếp cận quỹ đất, vật liệu, v.v.) ảnh hưởng như thế nào đến từng phân khúc thị trư�?ng
      trong một đô thị cụ thể, mỗi biến số thay đổi theo các phân khúc thị trư�?ng và các đô thị
      ra sao, và các biến số có liên quan gì với nhau.
Các đánh giá v�? quản lý đất và thị trư�?ng đất đai: �?ất đai là một đầu vào cơ bản cho đô thị
hóa. Quản lý đất và các chính sách, thể chế (chính thức cũng như phi chính thức) để quản lý sự
phát triển đất đai, các giao dịch của thị trư�?ng đất đai và sử dụng đất, là cốt lõi của quá trình đô
thị hóa. �?ồng th�?i, giá trị đất (hiện tại và tương lai) cũng thư�?ng là cơ sở để cung cấp tài chính
cho nhi�?u cơ sở hạ tầng đô thị tại các thành phố. Ở những nước mà trách nhiệm thu ngân
sách của địa phương không đủ do khuôn khổ thể chế và chính sách tài khóa giữa các cấp chính
quy�?n đem lại nhi�?u thuận lợi hơn cho các cấp cao hơn, các chính quy�?n địa phương thư�?ng
có xu hướng bán đất để cung cấp tài chính cho các hoạt động ở địa phương. Thông thư�?ng,
các chính quy�?n địa phương sẽ tập trung marketing v�? các tài sản đất đai cho các nhà đầu tư
(thư�?ng là các nhà đầu cơ trong nước và nước ngoài) ở các thị trấn mới, hoặc khu IT, khu công
nghiệp – mà không đánh giá một cách khách quan v�? các khía cạnh thực tế và vị trí có nhu cầu.
Thông thư�?ng, những giao dịch này không dựa trên giá thị trư�?ng, do đó cuối cùng sẽ rất tốn
kém cho chính phủ - đồng th�?i cũng tác động đến tính hiệu quả của hình thái đô thị và ti�?m
năng tích tụ kinh tế. Giữa đất đai, tài chính đô thị, cơ sở hạ tầng, hình thái đô thị và hiệu quả
hoạt động kinh tế xã hội chung của đô thị có mối quan hệ rất chặt chẽ.
Tìm hiểu các khía cạnh khác nhau trong quản lý đất đai và thị trư�?ng đất ở một quốc gia là đi�?u
cốt yếu để phát triển một cách tiếp cận b�?n vững lâu dài nhằm phát triển đô thị theo ý muốn.
Mặc dù đã tìm hiểu được một số vấn đ�? liên quan đến đi�?u này ở Việt Nam, nhưng vẫn phải
tìm hiểu sâu hơn để hỗ trợ thông tin cho các nhà hoạch định chính sách đất đai trong bối cảnh
Việt Nam đang đô thị hóa với tốc độ nhanh. �?ánh giá �?ô thị hóa kiến nghị nên tiến hành một




                                                      �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                               Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                         237
    phân tích có hệ thống v�? vấn đ�? này. �?ánh giá sẽ bao gồm phân tích các thị trư�?ng đất và các
    động lực quản lý đất đai cho các loại hình đô thị khác nhau – và cũng sẽ xem xét mối liên hệ
    thiết yếu giữa các chính sách, thông lệ và quy định ở cấp quốc gia và cấp tỉnh, cũng như tác động
    của các chính sách đó đối với thị trư�?ng đất đai ở đô thị Việt Nam. Nhi�?u khảo sát có tính hệ
    thống và chi tiết hơn v�? giá đất sẽ được tiến hành để cung cấp thông tin cho phân tích. Cuối
    cùng, đánh giá Quản lý đất và Thị trư�?ng đất đai sẽ cung cấp thêm thông tin v�? các cơ chế và
    chính sách phù hợp tại các nước khác nhằm tạo ra đòn bẩy tài chính từ giá trị đất đai một cách
    công bằng, minh bạch và hiệu quả (ví dụ như cơ chế gom quỹ đất và tái đi�?u chỉnh quỹ đất, hay
    cơ chế đấu giá đất công khai và minh bạch do chính quy�?n tiến hành kết hợp với khuôn khổ
    quy trình quy hoạch tổng thể chiến lược). �?ây cũng sẽ là một phần nội dung trong sáng kiến
    nghiên cứu ở cấp khu vực.
    Các hệ thống quy hoạch và quản lý đô thị ở Việt Nam: như đã đ�? cập ở trên, hệ thống quy
    hoạch đô thị ở Việt Nam có hai lĩnh vực cơ bản cần tăng cư�?ng. Thứ nhất, cách tiếp cận quy
    hoạch tổng thể hiện nay của Việt Nam không dựa trên kiểm chứng thực tế – và có thể cần cải
    tiến nhi�?u để thể hiện chính xác hơn những khía cạnh và vị trí có nhu cầu, cũng như phản ánh
    rõ hơn các lực thị trư�?ng. Thứ hai, giống như nhi�?u nước khác, hệ thống quy hoạch có tính
    chắp vá và chỉ dựa trên từng vùng mà không tích hợp và phối hợp đầy đủ giữa các vùng chức
    năng hoặc không gian. �?ây là hai vấn đ�? quan tr�?ng cần giải quyết – nhất là vì tính hiệu quả
    của hình thái đô thị và các lợi ích từ sự tích tụ kinh tế dài hạn sẽ phụ thuộc đáng kể vào mức độ
    giải quyết các điểm thiếu hiệu quả trong hệ thống quy hoạch đô thị. Thông qua chương trình
    Các đô thị Eco2 đang được triển khai, Ngân hàng sẽ hỗ trợ một số thành phố cải tiến các hệ
    thống quản lý đô thị và quy hoạch đô thị hiện tại. Hoạt động này sẽ tập trung ở các thành phố
    mà Ngân hàng đang tham gia tích cực trong chương trình cho vay đô thị.


    5.3 L�?i tổng kết
    5.3.1 Các hạn chế của �?ánh giá �?ô thị hóa
    �?ánh giá �?ô thị hóa tập trung vào một số lĩnh vực có ý nghĩa mấu chốt để phát triển đô thị
    thành	công,	đó	là:	khả	năng	kết	nối;	nhà	đất,	quy	hoạch	đô	thị,	giao	thông	đô	thị	và	các	dịch	
    vụ đô thị cơ bản. Những lĩnh vực này được ch�?n sau nhi�?u lần thảo luận với chính phủ, các tổ
    chức phi chính phủ, tư nhân và các bên liên quan khác để xác định những chủ đ�? cần ưu tiên
    phân tích trong đánh giá này. Tuy nhiên, đây chưa phải là một danh sách toàn diện gồm tất
    cả các chủ đ�? và lĩnh vực chính sách có ý nghĩa quan tr�?ng trong bối cảnh đô thị hóa của Việt
    Nam. Ví dụ như, quản trị (hay quản lý nhà nước) là một chủ đ�? xuyên suốt tất cả các thách thức
    phát triển của Việt Nam, nhưng mới chỉ được đ�? cập một cách gián tiếp và m�? nhạt trong báo
    cáo này. Mặc dù vậy, không thể phủ nhận rằng các vấn đ�? khác như sự yếu kém v�? năng lực thể
    chế và quản lý nhà nước, thiếu trách nhiệm giải trình, yêu cầu tăng cư�?ng sự tham gia của ngư�?i
    dân trong xã hội, nâng cao tính minh bạch và giảm tham nhũng là những hạn chế lớn đối với




           GI�?
238 �?�?NH 5: Các�?Ô THỊ HÓA ỞvàVIỆT NAM nghiên cứu tiếp theo
    Chương     vấn đ�? chính sách các đ�? xuất cho
quá trình đô thị hóa, cũng như với quá trình phát triển chung ở Việt Nam.
Tương tự như vậy, �?ánh giá �?ô thị hóa không trình bày các thách thức trong lĩnh vực y tế và
giáo dục, mặc dù những đi�?u đó sẽ xảy ra khi Việt Nam tiếp tục hiện đại hóa kinh tế, tối đa
hóa phúc lợi thông qua tăng trưởng kinh tế và cố gắng thực hiện các mục tiêu của Chiến lược
Phát triển Kinh tế Xã hội theo các chuẩn hoạt động v�? năng suất các nhân tố tổng hợp (TFP)
và Chỉ số phát triển con ngư�?i (HDI). Báo cáo này mới đ�? cập một cách ngắn g�?n đến các vấn
đ�? như nghèo thành thị, nhưng đi�?u này, cùng với sự bất bình đẳng ngày càng gia tăng, sẽ có
thể trở thành các vấn đ�? cần giải quyết khi Việt Nam tiếp tục đô thị hóa. Những lĩnh vực quan
tr�?ng này không được trình bày chi tiết trong báo cáo không phải do kém phần quan tr�?ng mà
do đánh giá có phạm vi tương đối hạn chế. Trên thực tế, Ngân hàng Thế giới đang giải quyết
những vấn đ�? này thông qua các hình thức nghiên cứu, phân tích khác có đóng góp lớn cho
chương trình đô thị hóa. Hy v�?ng rằng báo cáo này sẽ đặt n�?n tảng cho những phân tích khác
sâu hơn và có tr�?ng tâm hơn v�? đô thị hóa, và sẽ là nguồn thông tin có ích cho các nhà hoạch
định chính sách và các nhà nghiên cứu v�? phát triển đô thị trong tương lai.

5.3.2 Xây dựng một mạng lưới chia sẻ kinh nghiệm
Chương trình đô thị tại Việt Nam rất rộng và sâu. Sự chuyển đổi đô thị, như đã nói ở trên, sẽ
định hình và được định hình bởi quá trình phát triển chung của Việt Nam. Bản thân quá trình
đô thị hóa đầy thách thức sẽ là một trong những động lực tạo nên sự phát triển của đất nước
và sẽ đặt ra trước các nhà hoạch định chính sách cũng như toàn xã hội những thách thức mới.
�?ể hỗ trợ những đối thoại chính sách chung, Ngân hàng Thế giới sẽ trợ giúp chính phủ Việt
Nam bằng cách phát triển một mạng lưới h�?c tập. Mạng lưới có thể tồn tại dưới nhi�?u hình
thức, nhưng với ngành đô thị, mạng lưới sẽ hoạt động thông qua Diễn đàn �?ô thị Việt Nam.
Diễn đàn �?ô thị Việt Nam do Bộ Xây dựng chủ trì nhưng là sự kiện mở với tất cả các bên liên
quan, bao gồm các bộ ngành, chính quy�?n địa phương, các nhà tài trợ, tổ chức phi chính phủ và
tư	nhân,	và	có	thể	là	cơ	hội	đặc	biệt	để	chia	sẻ	kiến	thức	v�?	các	thách	thức	đô	thị	hóa,	các	chính	
sách và thông lệ tốt trên toàn cầu. Diễn đàn �?ô thị sẽ là phương tiện đầu tiên, nhưng không
phải duy nhất, để Ngân hàng Thế giới thông qua đó hỗ trợ các nghiên cứu, phân tích v�? phát
triển	đô	thị	và	chia	sẻ,	phổ	biến	kết	quả	với	đông	đảo	ngư�?i	nghe	quan	tâm	đến	vấn	đ�?	này.	
�?ây sẽ là cơ hội làm việc thông qua nhi�?u quan hệ đối tác nhằm tăng cư�?ng hiểu biết chung
của chúng ta v�? đô thị hóa ở Việt Nam và cung cấp những l�?i khuyên tốt nhất cho chính phủ
Việt Nam.




                                                     �?�?NH GI�? �?Ô THỊ HÓA Ở VIỆT NAM
                              Chương 5: Các vấn đ�? chính sách và các đ�? xuất cho nghiên cứu tiếp theo
                                                                                                        239