JASTIS 58164 Briefing note EVRIWAN BLONG Promotem equity mo managem konflik long divelopmen Novemba 2010 Volume 5 | Issue 4 Fasin blong Lisim graon long Vanuatu: Ol faending mo Fasin blong Pasem long ol komuniti long Epi Milena Stefanova, Raewyn Porter mo Rod Nixon i raetem Introdaksen Bifo indipendens long 1980, ol man aotsaed oli karem finis ko- losap 30 pesen blong graon long Vanuatu. Hemia hemi bin wan risen we i mekem se i gat strong tingting blong ol indipendens muvmen long yia 1970 kasem 1979 oli askem blong graon we ol man aotsaed i karem, i mas kam bak long ol kastom ona. Long taem blong indipendens, Konstitusen (Atikol 73) i talem se "evri graon long Ripablik blong Vanuatu hemi blong ol stret kastom lan ona mo ol pikinini blong olgeta" mo (Atikol 74) i talem se "Fasin blong onem mo yusum graon long Ripablik blong Vanu- atu bambae i folem fasin we ol kastom rul blong bifo i putum". Nomata we Konstitusen (mama law) i mekem se ol graon we fastaem i stap long han blong ol man aotsaed, i go long praevet Planteisen blong kokonat long Valesdir, Epi sekta, legol fremwok i stap alowem ol man aotsaed we oli stap long graon blong negosiet wetem ol kastom lan ona blong me- blong rejistreisen, olsem wanem pablik i save yusum ol bij mo kem wan lis agrimen o blong kompenseisen from ol impruvmen riva, mo save kasem save long ol raet blong graon mo ol loa. we i tekples long graon. Foa yia afta long Lan Samit, long Jun 2010, Vanuatu Lan Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting Sekta Fremwok (VLSF) i kamaot. Fremwok ia hemi mekem blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak sam moa wok long ol tingting blong Lan Samit mo hemi prova- tras blong ol investa mo menteinem development blong agri- edem wan rodmap blong kasem visen ia blong "Wan Vanuatu kalja. Nomata long hemia, ol tingting ia i bin kam wan rod Lan Sekta we i wok gud, long semak fasin long evriwan mo blong kasem ol niu lis ova long ol kastom graon we fastaem long fasin we bae i mekem ol risos i stap oltaem". Nomata se man aotsaed i no bin karem bifo. Long yia 2001 kasem 2009, hemi wan nid blong wok long ol tingting blong Lan Samit kwik bigfala wari i kamap from fasin we man aotsaed i karem graon taem, Gavman I no bin kat inav risos blong mekem ol wok i kam bigwan tumas. I kat bigfala consen mo fraet se sam sam- blong resej we bai I givhan blong givim wan stamba we oli save ting we i nogud bambae i spoelem ol fasin blong laef blong ol stanap long em blong addressem ol fasin blong lisim graon mo lokol pipol mo afektem sosel mo politikol stabiliti blong kantri. imfomem ol disisen long saed blong polisi. Wetem hemia, bigfala tingting blong Nasonal Lan Samit i bin kam aot long 2006. Lan Samit i bin pointem aot 20 bigfala Jastis blong Evriwan (JBE)1 i kam blong helpem gavman tingting blong wok long em, mo oli developem tu wan policy blong mekem resej blong addressem ol fasin blong lisim graon blong oli follem mo establisim wan Stiaring Komiti blong wok long ol 20 bigfala tingting ya. Olgeta 20 bigfala tingting ia 1 oli soemaot ol bigfala problem long ol eria olsem; proses we Jastis blong Evriwan (JBE), Vanuatu, hemi pat blong wan Wol Bank risej mo de- velopmen program we oli kolem "Justice For the Poor", we i sapotem ol wok blong yumi yusum blong lisim ol kastom graon, ol kondisen blong analaesem mo mekem ol program wok long ol kantri we i gat plante loa mekem se lis, planing blong yusum graon, olgeta sabdivisen, ol stret fasin hemi wan jalenj long developmen. the world baNk mo imfomem ol disisen long side blong polisi. JBE hemi stap mekem tufala risej projek naoia blong adresem ol gaps we i save givhan blong helpem Gavman. Samfala wei we JBE hemi stap wok tugeta wetem Gav- man blong Vanuatu hemi tru long wan Nasonal Lis Pofaeling Projek we risej tim i stap usum ol lis rekod blong mekem wan profael we i lukluk long evri lis blong graon blong everi aelan blong kantri. Wok ia hemi blong ansarem ol kwesten olsem: wanem eria blong graon nao we oli lisim, ol lis ia oli stap long weaples, wanem nao olgeta pesen blong ol difren kaen lis, wanem nao ol averej rent, wanem nao hemi averej lis period, mo lukluk long ol paten blong lis long ol yia bifo kasem naoia. Epi Vilij Wetem ol wok we i stap happen naoia long nasonal level, JBE i stap mekem tu ol ditel stadi long ol rurel erias blong ol buluk i kam bigwan araon long medel blong ol yia blong 1960 tufala aelan, hemia Epi mo Tanna. Ol stadi ia i stap lukluk mo kasem 1969. Lan alieneisen ia bifo indipendens we Epi i go tru i investigeitem hao ol kastom grups blong yumi oli stap negotiat soem se fasin blong mekem lan lis i semak long Epi tedei. mo dil wetem ol graon we oli stap lisim. Stadi tim i bin karem Nasonal lis data blong Vanuatu Gavman i soem se i gat 22 aot evri lis blong wanwan aelan (wan miks blong agrikalja lis, lis long Epi. Ol fael blong ol print kopi we i bin stap long komesol lis mo ol spesel lis), folem wan riviu mo wetem ol Dipatmen blong Lans (DBL) oli blong 20 lis. I gat tri moa kwaliti filwok, oli bin rekodem ol storian bihaen long ol lis. lis we i no bin gat long fael blong DBL, we risej tim i bin Sot not ia i samaraesem olgeta faending blong risej long Epi faenemaot long taem blong fil risej. Wetem hemia, i kat 23 Aelan mo i givim tingting blong talemaot ol faending blong risej everiwan we tim i bin usum blong analaesem ol lis blong Epi. long komuniti tru long fasin blong yusum "Legal Aid Days". I bin gat 17 aot long 23 lis ia i bin blong graon we ol man o oganaeseisen blong aotsaed oli bin karem taetol blong olgeta Samari blong ol Risej Faending bifo indipendens. Epi Aelan i stap long noten pat blong Shefa Provins, we hemi Aot long 23 lis ia, i kat 8 blong agrikalja, 8 blong kome- wan long ol sikis provins blong Ripablik blong Vanuatu. Oli sol, 4 oli spesel (inkludim wan eapot, wan skul mo tu komu- seraotem aelan ia long 4 area blong runem wok blong provinsel nikeisen fasiliti), 1 hemi residentol mo 2 oli no save se wanem gavman (administretiv eria) , mo ol offis blong province i stap kaen (i gat janis se tugeta oli spesel from wan hemi blong long Rovo Bay. Andap long hemia, i gat Vilej, Eria mo Aelan navigeisen/komunikeisen instoleisen lis). Kansel blong ol Jif. Folem fes senses blong 2009 we oli kaontem Twenti lis (we tekemaot wan from i nogat data, wan i kansel ol man, Epi i gat 5,207 pipol, (2,580 man mo 2,627 woman). mo wan oli sarendarem) i kavremap 6,317 hekta mo i tekemap Plante long ol haoshol oli laef long agrikalja. Long kolonial klosap 14.2 pesen blong Epi, we lan eria emi 44,534 hekta. taem stat long medel blong yia 1800, Epi i bin go tru long plante lan alieneisen we ol man aotsaed oli karem graon blong planem Aot long 7 aktiv agrikalja lis long Epi, i luk olsem se ol kokonas planteisen blong produsum kopra. Prodaksen blong wan niu lis nomo i stap gohed blong wok olsem wan ko- mesel venja. Be, lis ia, we i kavremap 12 pesen blong Epi (5,343 hekta) mo sam long ol nambawan agrikalja lan blong Epi, i gat bigfala janis se bambae i kosem disagrimen bi- twin pipol. Wan narafala agrikalja lis blong ova long 539 hekta i luk olsem se i save gat smol janis blong komesel aktiviti anda long ol manejmen praktis we i stap naoia. Oli no manejem long wei we i givim fulap wok blong mekem bigfala aktiviti mo i provaedem 13 wok nomo. Wan komesel lis i provaedem work long stret family blo Leso mo ol nara family tu. Risej ia hemi soem klia sam samting we i no stret long ol proses blong mekem mo manejem ol lis. · Fasin blong faenemaot ol kastom lan ona. Rod we oli folem blong faenemaot ol kastom ona hemi no bin folem stret proses mo raet blong negosietem wan lis. Wanwan man o grup we oli traem blong rejistarem "I had tumas long mifala blong karem infomesen long hao blong mekem development insaed long kraon blong wan lis oli no bin tokbaot fastaem wetem ol narafala mifala, olgeta long Vila oli no moa tingbaot mifala me- we oli gat raet tu long kastom long graon. Sam long ol kem se taem investa I kam mifala i mekem lis agrimen man ia oli no tokbaot wetem lokol kansel blong ol jif. wan taem from mifala tu i wantem mane we i hariap mo Long plante keis olsem ia, oli no rekodem proses we i isi blong karem." oli folem blong tokbaot wetem ol kastom ona grup mo i gat moa janis se i neva hapen. Oli faenemaot tu keis we oli rejistarem ol lis be oli no tokbaot wetem ol nara- tis, fulap long ol lis i stap long Englis, be i no long fala kastom ona mo olgeta we oli save klemem ol raet Bislama, i mekem i moa had blong save ol raet mo ia, mo Aelan Kansel blong ol Jif i no involv wetem o i responsibiliti we i stap insaed long lis. Hemia i me- no apruvum. Wan narafala keis bakegen we oli tokbaot kem se risalt blong lis i pua olsem ol rent i smol, sam smol nomo mo Aelan Kansel blong ol Jif i no involv toktok insaed long lis i askem kompenseisen (fasin insaed i hapen long saed blong rejistreisen blong wan blong pem money lo man we I kam mekem ol im- bigfala agrikalja lis. pruvmen) taem tem blong lis i finis, mo tu ol gud- · Ol sistem blong serem ol benefit oli no strong. Luk- fala samting we lis i givim oli no sharem gud (olsem luk i stap se fasin blong lisim graon i givim ol ben- rent mo premium). Ol rent blong ol agrikalja lis oli efit nomo long smol namba blong ol man. Olgeta we stap long VT:200­2502 long wan hekta long wan yia, oli benefit, oli yusum ol mani blong graon kwiktaem blong ol komesel lis longaraon VT:3,500­4,000 long mo plante taem oli yusum long ol samting we i no wan hekta long wan yia mo araon VT:14,000 blong ol save stap long taem. Oli stap putum ol lan tras naoia spesel lis blong wan hekta long wan yia. Oli no stap blong provaedem ol raet long ol kastom grup we i mekem ol riviu blong ol rent blong wanwan yia mo gat moa pipol insaed olsem ol man we bae oli benefit wok blong monitarem ol kondisen blong ol lis folem o ol benefiseri, be i nogat evidens we i kamaot long wan oganaes sistem. Ol kastom ona oli talemaot ol Epi i soem se ol strakja ia oli impruvum wanem we i strong tingting blong olgeta long saed we i nogat de- stap hapen long praktis. Long proses blong transisen velopmen blong ol lis we oli bin promes blong mekem stat long taem we kastom lan ona i onem graon go ol impruvmen long olgeta. Wan lis nomo i bin kansel kasem taem we oli rejistarem lis long ofisol fasin, i folem proses blong Lan Referi. save spolem o afektem ol raet blong olgeta we oli stap · Ol pua proses blong mekem ol lis tu oli mekem se yusum graon ia (olsem ol raet blong ol woman blong ol raorao blong graon oli tekem long taem bitwin ol mekem karen; yusum ol eria raon long solwora klosap kleimen blong graon ova long hu i onem graon. Fasin long so; ol raet blong fising mo ol narafala aktiviti). blong no monitarem mo aplaem ol kondisen blong lis Lukluk i stap se fulap long ol woman oli no tekpat i mekem se pipol i no glad mo oli komplen from fasin wetem ol man blong mekem disisen folem wok blong blong sherem ol benefit blong lis i no folem stret rod. mekem lis blong ol graon. Ol fasin ia i stap hapen yet mo oli no stretem. (Olsem: · Oli no lukluk gud long ol samting we i save spolem en- oli no pem ol rent blong wanwan yia; oli no mekem ol vaeronmen mo pipol afta we ol developmen i tek ples. turis developmen o givim wok long ol lokol komuniti Nomata we i gat ol stret rod blong follem loa i stap, olsem we oli bin promes). Aot long 23 lis we tim i bin ino bin stap kat ol wok blong assesem envaeronmen stadi long hem, i gat 10 everiwan we i kat raurau. I gat bifo developmen i tekem ples--hemia hemi inkludim ol raorao bitwin ol lokol pipol from kastom onasip mo ol bigfala lis eria we i spolem laef blong olgeta we oli oli luk save from olgeta we oli rao oli tekem ol keis ia mekem karen blong kakae nomo mo sekuriti blong ka- i go tru long ol foram blong ol jif. Olgeta we oli gat kae. Olsem wan eksampol, wan agrikalja lis we i no save mo ol risos oli tekem i go long ofisol kot sistem. bin kat wan assesmen blong enraeromen, i bin soem se Risej i soem se Aelan Kansel blong ol Jif i representem ol man oli bin raisem ol konsen mo wari blong olgeta wan foram we i stret blong administarem ol aplikeisen afte we developmen ia i ronemaot ol man long ol karen blong ol lis. Hemia hemi blong akseptem ol Kastom blong olgeta. Ona Aedentifikeisen Fom (KOAF), rijektem o holem ol · Long jenerol fasin, ol kastom ona oli stap negosiet kastom foram wetem ol man we oli kat raurau long gr- long wan posisen we i nomo gat paoa. Ol kastom ona aon. Wetem hemia, aelan kansel blong ol jif i nogat eni oli gat smol sapot o infomeisen nomo blong helpem fomol atority blong mekem ol disisen. Ol step blong olgeta long ol desisen we oli mekem blong lisim graon mekem sua se wanem we Aelan Kansel blong ol Jif i o mekem ol narafala developmen long hem. Sipos oli talem bambae ol ofisol kot i lukluk long olgeta. disaed blong lisim graon, oli nogat sapot blong nego- sietem ol tem mo kondisen blong lis ia. Long prak- 2 100 Vatu = klosap USD$0.98 (ekjenj reit long Mei 2010) Fasin blong Pasem infomeisen i go long Samari blong Storian : Ol Promes we oli no komuniti: "Epi Legal Days'' folem long ol Lis Benefit Jastis blong everiwan tim, oli presentem ol faending we i kamaot Storian i stat wetem wan singsing we i tokbaot olsem long risej we oli mekem long fasin blong lisim graon long Epi, wanem aelan hemi luk naes wetem ol natorol risos blong long miting blong Jastis Blong Evriwan Refrens Grup long Mei hem olsem wan narafala rod blong evri ni- Vanuatu blong 2010. Long taem ya i bin gat plante toktok long sipos fasin blong yusum blong laef long hem. lisim graon i stret o i no stret blong stap hapen folem risen se st- Wan investa i kam long aelan mo i wantem pem wan big- fala pis graon (eria blong hem hemi 3000 hekta) tru long amba tingting blong faet blong Vanuatu i kasem indipendens nao wan lokol medel--man. Investa ia i givim swit toktok long hemi blong graon i kam bak long ol kastom ona. Fulap difren medel--man ia wetem mane, tikit blong plen mo ol promes tingting we i kamaot long miting ia i soem strong tingting we ol blong ol benefit blong ol lokol komuniti. Hemi askem me- Ni-Vanuatu oli gat from graon mo ol strong aksen we i bin hapen del--man ia blong toktok long Jif blong vilej mo ol man long las ten yia taem we fasin blong man aotsaed i karem graon blong vilej ia blong oli agri blong hemi save lisim graon ia. i kam andap agensem ol jenerol kondisen mo tingting blong ol Oli holem wan miting blong ol man long vilej ia mo lan rifom long 1980 indipendens. Oli presentem tu olgeta faend- medel-man ia mo investa ia i toktok long Jif mo komuniti ing blong risej ia long miting blong olgeta Kansela blong Shefa ia gogo oli agri long wan plan we investa ia i proposem. Investa ia hemi givimaot wan amaon blong mane long ko- Provins long Mei 2010. Miting ia i adoptem ripot ia olsem pat muniti olsem fes peimen we jif i akseptem long nem blong blong ol resolusen blong olgeta blong tekem aksen long hem. evriwan long vilej. Long Julae, Jastis Blong Evriwan i joenem wan lokol Tiata grup Nekis dei, jif, medel-man mo investa i visitim eria blong olsem wan tim--Natantong tiata, blong talemaot ol faending projek mo oli mekem wan agrimen blong investa i lisim blong risej long ol komuniti blong Epi long trifala vilej--Sara, graon ia long jif blong 75 yia. Jif i saenem pepa blong lis Burumba mo Rovo Bay. Drama we oli putum long komuniti i agrimen we hemi no ridim fastaem mo i promes blong pem givim wan janis blong karem tugeta ol man mo woman long vilej evri lan ona afta we bisnis o projek i stat blong wok mo long wan situeisen we i no ofisol we oli save tokbaot olsem oli mekem mane o profit. Nekis samting we i kamaot long storian i soem wan bul- wantem ol isu blong graon we oli gat strong tingting long olgeta. doza we i stap kliaremap graon ia we i pusum daon ol tri, Wok blong pasem infomeisen ia i bin go tugeta wetem toksave ol karen mo ples we ol man long vilej oli stap karem wota blong loa program we tingting blong hem hemi blong leftemap long hem. Wan grup blong ol pipol blong vilej ia oli kros luksave blong kastom ona blong graon mo ol raet blong olgeta mo oli traem blong stopem buldoza ia blong no katem daon long saed blong lisim graon, oli bin ranem hemia wetem help ol tri be ol wokman i ronem olgeta long graon ia. Taem oli blong wan Ni-Vanuatu Loea mo wan representetiv blong Dipat- askem weaples investa i stap, oli talem se hemi go finis mo men blong Lans. Plante pipol long Epi Aelan oli nogat inaf mane oli stap cuttem graon ia i go long ol smol pis. Taem oli stap blong save luk wan loea. Ol patisipen oli glad from janis we oli rao, wan tri i foldaon mo i kilim wan olfala woman. Oli stop wok mo jif i hariap i kam bak long stori. Hemi luksave gat blong kasem fri toksave blong loa long fulap problem blong se wanem we hemi mekem i no stret. Jif i pulumaot mane ol lis we i stap naoia long Epi. we hemi bin risivim mo i givim long ol man blong vilej Olgeta tingting bihaen long woksop, ia be oli seksekem hed blong olgeta blong soem se oli no wantem akseptem. rod blong folem mo wanem wokshop i Plei hemi finis wetem wan singsing abaot olsem kavremap wanem graon hemi impoten mo olsem wanem yumi mas Wokshop ia hemi bin divelp folem wan fomat we JBE i bin lukaotem gud. iusm fastaem blong sapotem Jif Roi Mata Wol Heritej Saet Woksop long Sara Vilij Plei-Plei: Turist i tekem pikja long local pipol long Efate. Wokshop ia i bin traem blong adresem ol save we ol kastom grups blong yumi oli no bin kat taem oli stap dil wetem ol graon we oli stap lisim. Tingting bihaen long ol woksop ia hemi blong givim ol tul mo infomeisen long ol komuniti we tru long olgeta oli save mekem ol desisen we oli moa gud long saed blong manejem mo developem graon long fiuja long aelan. Ol tingting bihaen long ol woksop ia oli: a. Blong serem ol faending we oli kamaot long risej we JBE i mekem long saed blong fasin blong lisim graon long Epi, wetem ol risej komuniti. Jif i tokbaot kastom fasin blong usum graon long Burumba b. Blong mekem se ol komuniti i save givim bak info- meisen mo ol tingting long olsem wanem oli save wok blong go stap wetem ol famli blong man blong hem be bambae blong stretem ol problem we i stap naoia. papa blong hem bae i holem taet wan pis graon blong hem blong c. Blong givim toksave long loa long ol kastom ona long taem we sipos i nidim blong kambak long aelan blong hem. ol raet mo ol responsibiliti blong olgeta long saed blong fasin blong lisim graon. Epi i seraot long faev kastom baondri be folem wanem we d. Blong givim spesel toksave long loa long ol kastom lan oli jif i talem, ol pipol oli no respektem ol baondri mak mo ona long saed blong ol lis we i stap naoia. hemia i stap mekem se i gat plante raorao long graon. Taem we waet man i stat blong kam, rol o wok blong ol jif ia blong Wetem ol samting we i afektem pipol folem ol raorao blong seremaot graon i go daon sloslo wetem ol man aelan we oli graon long Vanuatu, tim i disaed blong yusum drama olsem jes kam mo holem ol posisen blong ol jif mo ol responsibiliti, wan strong tul blong mekem man i glad mo blong pasem info- naoia, man aotsaed i karem graon folem risalt we ol man i li- meisen mo edukeisen long ol lokol komuniti long Vanuatu. Oli sim graon from oli se oli jif mo kastom ona blong graon blong bin developem storian ia wetem help blong Natantong Tiata. laen blong olgeta. I nomo gat ol prinsipol blong kastom lan Risej tim tu ia tekempat blong putum plei ia. Tim hemi meksua onasip mo i jenis long "grup" i go long "wanwan man onasip", se hemi no aktem bakegen sam long ol keis blong Epi we i save we hemia nao i stap olsem stamba blong ol problem blong mekem ol man i gat fulap tingting o strong tingting agensem graon tedei long aelan ia olsem we ol jif i ripotem. narafala man. Tim i bin putum tugeta wan storian we i soem ol Woksop i gohed oltaem wetem presenteisen we wan loea i problem we oli stap tek ples long Vanuatu folem ol taem blong givim mo hemi poenemaot strong olsem wanem hemi impoten ol diskasen o negosiesen blong ol lis mo manejmen blong ol lis. blong wan grup i onem graon mo from wanem oli mas save Afta long drama ia, man we i lidim woksop, i invaetem ol gud ol kastom prinsipol blong onem graon--hemi samting we patisipen blong serem ol tingting blong olgeta long storian we pipol long Epi oli save gud moa. Loea ia i talem tu se long ol oli bin presentem. Long plante ples, ol jif oli toktok fastaem fasin blong kotblong kot bambae man i kleim/kleimen i gat wetem lukluk se wanem we drama i soem i tru tumas from hevi wok blong givim infomeisen blong pruvum se hemi gat ol samtaem ol jif nao oli mekem ol dil olsem wetem ol investa raet blong kastom lan onasip. Suprim Kot hemi wantem nomo long nem blong komuniti. Oli luksave tu se respek long kas- se ol stret pati o saed oli gat nem insaed long ol kleim blong tom i stap go daon mo oli faenem i had blong mekem pipol i graon (olsem: evriwan long ol olfala we oli representem wan kam bak long ol fasin blong aelan o ples. famli o laen we i kleimem graon). Hemia hemi blong mekem se wanwan man o woman insaed long wan tribe o grup I no ko Woksop I gohed bakegen wetem ol lokol jif blong tokbaot stap mekem ol claim lo kot olbaot. olsem wanem man i kam ona blong graon, olsem wanem graon i go long narafala man o transfe mo olsem wanem oli yusum Woksop i bin lukluk tu mo wok long olgeta provisen ia blong long kastom. Long taem bifo, hemia bifo waet man i kam long graon insaed long Konstitusen mo ol loa we oli kavremap graon: Vanuatu, jif hemi ona o i holem graon long nem blong ol laen kaen lis agrimen, ol raet mo reponsibiliti blong leso ( man we blong hem we hemi givimaot ol pis graon long ol difren grup oli lisim graon long hem) mo lesi (man we i lisim graon long blong olgeta blong mekem karen mo fidim ol famli blong ol- leso); ol kondisen blong lis mo wanem kastom grup i save ne- geta--wok blong hem i blong meksua se hemi mekem semak gosiet o toktok from, ol samting olsem: taem we bambae lis i stret fasin blong ol laen blong hem. Blong givim bak wanem we stat mo finis, primiam, rent, olsem wanem blong go long graon ol jif i mekem, oli soem respek long jif taem oli givim ol frut ia,kompenseisen from ol impruvmen);rod blong mekem wan en- blong karen olsem wan kaen rent. Long taem blong wan maret, vaeronmen impak asesmen (EIA); riviu blong rent mo raet blong woman bambae hemi lego ples blong papa mo mama blong hem karemaot o cancellem wan lis from wan samting we i no stret. saed blong ol lis we oli saenem o oli gat intres long olgeta. Lukluk long aweanes blong adresem ol infomeisen gap we oli faenem long taem blong risej i helpem olgeta we oli tekpat blong rileit long ol problem we oli stap go tru mo oli askem ol spesel toksave long wanem aksen oli save tekem blong stretem ol problem ia. Ol patisipen oli reisemap mo tokbaot ol poen ia: · I bin gat wan jenerol filing long grup se kastom wei blong yusum graon i gat influens blong ol niu develop- men--pipol oli salem graon blong karem mane o pipol oli klem se oli jif blong save karem pawa ova long sam eria blong graon. Respek blong ol prinsipol blong lan Lawyer hemi givem advais long ol partisipan onasip mo yus blong em hemi stap go daon mo plante pipol i talem tingting se hemia hemi from rol blong ol jif i stap jenis mo oli nomo kam tugeta blong kipim kas- Representetiv blong Lans Dipatmen i presentem wok we i tom o stretem ol problem. lukluk blong shoem ol difren mo stret rod blong folem long · Lukluk i stap se i gat plante tingting long saed blong proses blong mekem wan lis (negosiesen setifiket, fom blong wanem hemi kastom blong Epi long saed blong onem o kastom onasip deklereisen, sevei, prepareisen blong lis agrimen, yusum graon--sam pipol oli askem toksave long olsem rejistreisen blong ol lis), ol kaen lis valueisen (blong disaedem wanem blong adresem o stretem ol problem we oli stap primiam mo rent), transfe blong lis, sab-lis, mo sabdivisen. go tru taem oli yusum graon long kastom (olsem: sipos Las samting, JBE tim i presentem wan samari blong ol wan man i planem sam tri long wan pis graon we i blong faending we risej i kamap wetem mo i poenemaot tu sam denja narafala man, bambae hu nao i onem ol tri ia?--hemia long taem blong mekem lis mo proses blong manejem lis. Ol we i planem ol tri ia o hemia we i onem graon?;I gat man we oli bin stap oli askem kwesten afta long presenteisen plante tingting blong ol kastom baondri o laen. Loea i ia. Ol patisipen oli bin gat janis blong kasem toksave blong loa no bin givim toksave long ol eria we kastom i kavremap long ol isu we oli feisem wetem sam long ol lis. be hemi toktok plante long ol patisipen se olgeta nao oli save gud moa long ol narafala man abaot kastom blong Woksop i klos wetem diskasen blong popluleisen we i olgeta mo i gud sipos ol jif oli talem klia ol kastom baon- stap gro wetem saed blong olsem wanem hemi impoten blong dri o limit mo ol kastom rul blong yusum graon long Epi. tingting long ol fiuja jenereisen taem oli stap tekem ol desisen · Sam leso oli no bin klia sipos ol taetol blong taem bifo blong lisim graon espeseli long Epi we Shefa Provins i makem indipendens oli stap yet o no from i nogat developmen i se hemi nao bambae hemi nekis developmen ples. tekples long graon. Ol leso ia oli nogat ol kopi blong ol Ol man we oli stap long woksop mo lis mo oli nomo tingbaot ol namba blong ol taetol blong tekem pat taem bifo indipendens. Namba blong ol man we oli stap mo tekpat long woksop hemi · I bin gat toktok raon long wanem i hapen taem we tem difren folem ples we woksop i stap long hem i inkludim ol jif, blong lis i finis--ol kastom lan ona oli save karem bak ol lida blong jioj, ol lida blong yut mo ol woman mo ol memba graon blong olgeta o no? Loea ia i givim toksave se blong komuniti. Namba blong ol man we oli stap long woksop i hae bitim ol woman. Plante long ol woman oli joen long woksop long ol aftanun sesen from oli tekpat blong priperem kakae long lanj blong ol patisipen. Ol woman oli no toktok nomata we ol presenta oli enkarejem olgeta blong toktok. Hemia i soem ol kastom fasin we plante taem i blokem ol woman blong oli no toktok long ol pablik miting. Hemia i soem klia se i gat nid blong holem ol seperate woksop blong ol woman grup we bambae oli alaoem olgeta blong karem moa benfit we i kam long "legal aid days". Ol samting we oli diskasen long taem ya Ol aweanes materiel we oli provaedem long woksop ol pati- sipen oli glad long olgeta mo oli askem plante kwesten long Memba blong Dipatmen blong Lans hemi tokbaot proses blong krietem lis graon i go bak long han blong lan ona wetem evriwan long ol impruvmen we i bin tekples, hemia sipos i nogat eni kondisen insaed long lis we i talem se bambae i gat kompenseisen blong ol impruvmen we leso i mas pem. Oli toktok plante long ol patisipen blong enkarejem ol- geta blong ridim gud eni agrimen we oli askem olgeta blong saenem blong mekem sua se oli no putum eni tok- tok olsem insaed long agrimen.3 · I bin gat sam kwesten long saed blong graon we oli li- sim be oli no mekem developmen long hem--espeseli long ol agrikalja lis we oli mekem aot long ol taetol blong taem bifo indipendens. Long ol keis ia, toksave i go long ol patisipen se oli save givim wan notis i go Memba blong JBE tim hemi presentem ol risej faending long Sara vilij long Lesi mo askem hem blong folem ol kondisen blong lis. Sipos Lesi i no tekem aksen, bambae leso i gat raet blong putum keis i go long Valua Jenerol blong kare- long aelan blong mekem sua se ol man we oli no stret maot graon. Long sam keis, ol leso oli storian wetem oli no saenem ol fom blong kastom onasip deklereisen. loea blong givhan long olgeta blong tekem aksen. · Oli askem wan kwesten tu sipos tem blong wan lis i · Sam kwesten tu we oli askem long stret rod blong fol- save smol bitim 75 yia. Oli talem i klia se period i save lem blong sabdivisen (cuttem graon long ol smol pis), kasem 75 yia be ol lis we oli rejista period blong olgeta sablis mo transfe blong lis blong graon mo sipos lesi i i save stat long 3 kasem 75 yia. save statem eni aksen ia wetaot askem pemisen fastaem · Oli askem sam kwesten abaot ol rod we oli folem long long leso. Loea i advaesem olgeta se bifo oli save me- ol lokol eria blong stretem ol raorao. Long wan keis, kem ol aktiviti olsem, lesi i mas karem leta long leso aelan kansel blong ol jif i lukluk long keis ia tu taem mo we i talem se hemi agri. Long saed blong lis transfe, long wanwan taem ia, oli diklerem wan narafala man lesi i mas pem leso wan amaon we i save kasem 10% olsem kastom lan ona. Loea i talem i kam moa klia se blong difrens blong amaon blong maket valiu blong long keis ia, rod blong tekem blong stretem hemi blong graon long taem we i nogat impruvmen yet we oli pem putum i go long lan traebunal we Lans Dipatmen mo ol mo maket valiu blong graon we i nogat impruvmen Jif blong Epi i mas wok tugeta blong setemap. I nogat long taem naoia we i go long sel, hemia sipos i nogat wan lan traebunal yet we oli setemap long Epi. Suprim ol narafala agrimen we ol pati insaed long agrimen oli Kot i luk save wan desisen we Aelan Kot i mekem blong mekem. wan kleim we oli putum i go bifo 2001 o Kastomeri Lan · Oli bin askem ol kwesten long ol rent we i smol long Traebunal i luk save afta 2001. Hemi soem wan nid we ol lis mo wok blong gavman blong kontrolem ol valiu i mas gat kwik aksen blong Epi i gat wan lan traebunal blong rent. Representetiv blong Lans Dipatmen i tale- we Lans Dipatmen bambae i setemap. maot se smol namba blong pipol nomo olis askem tok- · Oli bin tokbaot wan keis we desisen blong wan Aelan save long Lans Dipatmen long stret maket valiu blong Kot i kamaot se wan lan eria i blong wan kastom lan ona graon. Klosap oltaem ol praevet valueisen speselis nao oli disaedem ol figa ia mo lesi mo leso i agri long primi- 3 Risej i soem se aot long 23 lis we i bin gat stadi long olgeta, i gat wan nomo we i gat am mo rent fastaem. Hemi enkarejem olgeta we oli stap kompenseisen blong impruvmen olsem pat blong wan kondisen blong lis agrimen. long taem ia blong visitim Lans Diapatmen bifo oli sae- nem ol primiam mo rent amaon. Ol patisipen oli rikwe- stem Lans Dipatmen blong setemap ol standad maket valiu blong kastom graon mekem se pipol i save karem ol gudfala benefit blong graon we oli lisim. · Oli askem toksave long wan lis we sipos man we i saenem hemi no pat blong wan grup blong onem graon. Loea i mekem i klia se long keis olsem, bambae oli save tekem i go long Suprim Kot from rong blong kiaman long nem blong narafala man o mistek, we Kot i save stretem lis ia long wei we bambae hemi odarem blong kanselem o amendem lis rejista. Wan representetiv blong Aelan Kansel blong ol Jif i toktok plante long olsem wanem wok blong kansel hemi impoten blong apruvum evri lis Ol Participan long Rovo Bay grup, be naoia Jif blong eria ia i stap askem strong blong grup ia i mas lisim graon ia long hem blong save yusum. Loea i givim toksave se jif i nogat raet blong mekem ol- sem folem kaen kastom grup onasip ia, be bakegen i stap long ol jif blong Epi blong sapotem mo stanap long ol rul blong kastom mo no letem wanwan man blong klemem. Lastok Fasin blong yusum "legal aid days" pleple i givim wan gud- fala wei we i mekem pipol i wantem luk mo harem samting i kamaot mo folem tingting ya noa I mekem oli putum pleple ia from. Hemia blong risej tim i kasem bak tingting blong ol komuniti mo givim long olgeta toksave mo advaes blong Memba blong JBE tim i fasiliteitem diskasen wetem ol participan long Burumba vilij loa long ol samting long saed blong lisim graon. Fasin blong yusum pleple ya long wan wei we i no ofisol i givhan blong aotem fraet mo sem we I stap blokem ol man blong toktok · Wan Lis, Fulap Stori : Leasing on Epi island, Vanuatu blong talemaot ol tingting blong olgeta mo mekem pipol i gat by Raewyn Porter and Rod Nixon, J4P Research Re- intres blong tokbaot ol samting we i stap spolem olgeta long port, September 2010 ol komuniti. · Coercion to Conversion: Push and Pull Pressures on Custom Land in Vanuatu Blong mekem se wanem we oli lanem i stap oltaem, hemi by Justin Haccius, J4P Briefing Note, March 2009 impoten tumas blong ol toktok abaot ol samting long lokol · The Price of Tourism: Land Alienation in Vanuatu level i tekem patisipeisen blong evriwan long ol memba by Milena Stefanova, J4P Briefing Note, January blong komuniti. Taem oli stap mekem rere blong ol woksop 2008 blong ol komuniti, JBE i askem ol eria sekreteri mo ol jif blong helpem olgeta blong talemaot "Legal Aid Days" pleple we risalt blong hem i gud tumas. Sipos oli bin yusum lokol radio mo sipos wan memba blong tim i bin kasem ples wan o Wanem ya Jastis Blong Evriwan? tu dei bifo woksop i stat, blong introdusum tim, mekem klia Jastis Blong Everiwan hemi pat blong wan program we i ol objektiv blong woksop mo helpem ol lokol pipol we oli stap wok raon long wol we oli kolem "Justice for the Poor stap long ples ia blong muvum ol ikwipmen, bambae i givhan (J4P)". Mein wok blong program ya i blong mekem resej mo blong talemaot plei ia long moa pipol. Blong mekem sua se developem ol proram we I save help blong infomem, desig- nem mo sapotem ol tingting blong jastis reform. Program ya ol woman oli save benefit fulwan long ol toktok ia, i gud moa I stap wok wok blong em i blong mekem resej we bai i save blong JBE i mas alaoem moa taem long wanwan ples mo infomem ol man, mo tu blong designem mo developem ol inkludim ol woman grup long ol diskasen blong ol isu we oli program we i stap blong helpem ol man. Emi wan program afektem ol woman. we i lukluk long Jastis long wei we: · Ol man we oli nokat samting o ol man we plante taem oli Bambae JBE i gohed oltaem blong faenemaot differen fa- no stap karem tingting blong ol, oli lukluk se jastis emi sin blong pasem ol tingting o infomeisen we oli save mekem wanem man i wantem luk mo harem, we i soem sosel mo kaljarol · Hoa noa jastis i stap tek ples long sosaeti mo kalja blong wanwan ples bakgraon blong olgeta we infomeisen i go long olgeta blong · Luk save importance blong ol jastis sistem we i save meksua se oli serem mo tokbaot ol faending blong risej wetem helpem everiwan ol lokol komuniti. · Mo lukluk se jastis emi wan isu we i affektem laef blong ol man evridei. J4P emi pat blong wok bitwin AusAID mo Wol Bank mo i stap Narafela Pepa blong Jastis Blong wok long East Asia mo sam long ol Pacific kaontri olsem Solo- Evriwan long Vanuatu mon Aelands, Vanuatu, Papua New Guinea, Timor Leste mo Indonesia. · Leasing in Vanuatu: Findings and Community Dis- Sipos yu wantem kasem mo infomesen long program semination on Epi Island blong J4P, u email i kam long: j4p@worldbank.org or yu save visitim website blong mifala long: www.world- by Milena Stefanova, Raewyn Porter, and Rod Nixon, bank.org/justiceforthepoor. J4P Briefing Note, November 2010 Ol briefing note blong Jastis Blong Evriwan oli provaidem informeisen long ol topic, faening mo konsern we J4P i mekem reseaj long hem. Ol ting-ting long ol note ia hemi wan ting-ting long olgeta we oli raitem note, hemi no nesesari ting-ting blong World Bank.