                                            �?արբերակ 5/13/2013


                                                 77669

Կառավարման խնդիրների լուծումը` Հայաստանի բարձրագույն
       կրթության բարեփոխումների կենտրոնում




                    2013 թ. հունվար




                           1
                                                      Բովանդակություն

Երախտիքի խոսք ....................................................................................................................... i
Համառոտ ամփոփագիր ............................................................................................................ 1
I.     Ներածություն ...................................................................................................................... 6
II.    Ամբողջ համակարգի կառավարման կառու�?վածքը ................................................. 11
2.1 Բարձրագույն կրթության տեսլականը ......................................................................... 11
2.2     Բարձրագույն կրթության ղեկավարության կարողությունները ............................ 12
2.3     Կարգավորող դաշտը .................................................................................................... 13
2.4      Որակի ապահովումը ..................................................................................................... 24
2.5      Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորումը ............................................................ 27
III.   Ինստիտու�?իոնալ կառավարումը ............................................................................... 35
3.1     Ինքնավարությունը ............................................................ Error! Bookmark not defined.
3.1.1 Կազմակերպչական ինքնավարությունը ................................................................... 35
3.1.2 Ակադեմիական ինքնավարությունը.......................................................................... 43
3.1.3 Մարդկային ռեսուրսների կառավարման ինքնավարությունը ............................ 46
3.1.4 Ֆինանսական ինքնավարությունը ............................................................................. 50
3.2      Հաշվետվողականությունը .......................................................................................... 52
3.2.1 ԲՈւՀի արժեքային համակարգը ..................................... Error! Bookmark not defined.
3.2.2 Ֆինանսական ամբողջականությունը ....................................................................... 54
3.2.3 Ուսանողների մասնակ�?ությունը ................................................................................. 56
3.2.4 Կառավորման և վարչարարության կարողությունները.......................................... 57
IV.    Եզրակա�?ություն .............................................................................................................. 59
        Հղումները




                                                                    2
                           Երախտիքի խոսք

�?ույն զեկու�?ը պատրաստվել է Համաշխարհային բանկի կրթական թիմի կողմի�?`
�?աչիկո Կատաոկայի (կրթական ոլորտի տնտեսագետ) ղեկավարությամբ: ԲՈՒՀ-
երում, Կրթության և գիտության նախարարությունում և այլ շահակի�?ների մոտ
դաշտային հետազոտություններն իրական�?վել են Անուշ Շահվերդյանի և Հովհաննես
Հարությունյանի (խորհրդատուներ) կողմի�?: Գաբրիել Բալայանը (խորհրդատու)
մանրակրկիտ փորձագիտական օգնություն է մատու�?ել Հայաստանի բարձրագույն
կրթության օրենսդրության վերաբերյալ: Թիմը երախտապարտ է Ադրիանա
Ջարամիլլոյին (կրթական ոլորտի ավագ մասնագետ), �?ունիտա Կասարայուին
(խորհրդատու) և Օդիլ Կարիօյին (խորհրդատու) մեր հետազոտության երկու
գործիքների կիրառման ընթա�?քում տեխնիկական խորհրդատվություն և
աջակ�?ություն �?ու�?աբերելու համար: Իրեն�? արժեքավոր ծառայություններով թիմին
օգնել են փործագետներ Ֆրան�?իսկո Մարջոլեյոն և Խուան Մանուել Մորենոն, ինչպես
նաև մեր գործընկերներ Ռոբերտո Բասեթը (կրթական ոլորտի ավագ մասնագետ),
Քրիստիան Աէդոն (կրթական ոլորտի ավագ տնտեսագետ), �?իկ Հոփերը (կրթական
ոլորտի ավագ մասնագետ), Ջամիլ �?ալմին (խորհրդատու), Մարիա Խոսե Լոմետրը
(խորհրդատու) և �?ուսաննա Կարախանյանը (ՈԱԱԿ-ի փոխտնօրեն):

Եվ ամենակարևորը, թիմը երախտապարտ է Հայաստանի բարձրագույն
ուսումնական հաստատությունների ներկայա�?ու�?իչներին` աջակ�?ության և
ներդրման համար, ինչպես նաև ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության
պաշտոնատար անձան�?, ովքեր մեծահոգաբար և համբերությամբ մասնակ�?ե�?ին
ուսումնասիրությանը: Մասնակի�? բուհերի �?անկը ներկայա�?ած է Հավելված 1-ում:
Թիմը նաև իր շնորհակալությունն է հայտնում Մասնագիտական կրթության որակի
ապահովման ազգային կենտրոնի (ՈԱԱԿ) (ANQA) աշխատակի�?ներին` հար�?մանը
աջակ�?ելու համար:




                                    i
                       Համառոտ ամփոփագիր

   Կառավարման խնդիրները Հայաստանի բարձրագույն կրթության
               բարեփոխումների առան�?քն են

Բոլոնիայի գործընթա�?ին 2005 – ին միանալու�? ի վեր` Հայաստանի
կառավարությունն ու բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները (ԲՈՒՀ),
բարձրագույն կրթության համակարգի բարեփոխումներում նշանակալի առաջընթա�?
են արձանագրել: Ամենավերջին բարեփոխումները ներառել են. Եվրոպական
համակարգին համահունչ` որակի ապահովման ազգային համակարգի զարգա�?ումը,
բարձրագույն կրթության առավել օբյեկտիվ և արդյունավետ ֆինանսավորման
ռազմավարություն, և ազգային կրթության որակավորման շրջանակները: Չնայած
բազմաթիվ դրական զարգա�?ումներին, բարձրագույն կրթության կառավարման և
ղեկավարման նկատմամբ հասարակական ընկալումը անբավարար է:

Ընթա�?իկ բարեփոխումների�? առավելագույն օգուտներ քաղելու, և բարձրագույն
կրթությունը հետագա զարգա�?նելու համար ՀՀ կառավարությանը` ԲՈւՀ-երի հետ
միասին, անհրաժեշտ է համալսարանի կառավարումը և ղեկավարումը դնել
բարձրագույն կրթության ամբողջ համակարգի բարեփոխումների սրտում: Վերջին
հետազոտությունը պարզել է, որ կառավարման կառու�?վածքը և կարգավորող
դաշտը    հանդիսանում են համընդհանուր բարձրագույն կրթության համակագրի
զարգա�?ման առան�?քը: Այդուհանդերձ, Հայաստանի կառավարությունը և ԲՈւՀերը
դեռ չեն դիտարկում կառավարման և ղեկավարման խնդիրները` որպես
բարեփոխումների առաջնային հար�?: Հաշվի առնելով բարձրագույն կրթության
բարեփոխումներում կառավարման կարևորությունը, սույն ուսումնասիրությունը
հետապնդում է երկու նպատակներ: Նախ, այն փորձում է ուրվագծել Հայաստանում
բարձրագույն կրթության կառավարման կառու�?վածը և դրա իրականա�?ման ձևը, և
մատնա�?ույ�? անել, թե որտեղ է իրականությունը տարբերվում տեսությունի�?:
Այնուհետև, այն նպատակ ունի կառավարման ոլորտի և դրա իրականա�?ման
հզորա�?մանն ուղղված քաղաքականության բարեփոխումների առաջարկություններ
անել:

Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ բարձրագույն կրթության
համակարգը թերի է կատարում իր գործառույթը իրավական դաշտի
անկատարության      և     ողջ     համակարգում`     անկախությունը    և
հաշվետվողականությունը     արդյունավետորեն    իրա�?նելու   կարողության
բա�?ակայության պատճառով: Այսպիսով, հույժ անհրաժեշտ է ձևավորել
կառավարման կայա�?ած շրջանակ, ինչպես նաև ամրապնդել համալսարանների և
համակարգերի ղեկավարների առաջնորդության և կառավարման հմտությունները:

                                  1
Ղեկավարման       ոլորտի     բարեփոխումների       մասով      ներկայա�?ված
առաջարկությունները վերաբերում են չորս բնագավառների` կարգավորման դաշտ,
որակի ապահովում, ֆինանսավորում և կարողությունների զարգա�?ում:

  Առաջարկություն 1 – Վերանայել կարգավորող դաշտը

  -   Վերասահմանել կառավարության և ԲՈՒՀ-երի դերերըը: Բարձրագույն կրթությունը
      բարելավելու համար     Հայաստանը     պետք է անհապաղ վերանայի         գործող
      օրենսդրությանը և տրամաբանական կառավարման մոդելի համար մշակի մի կուռ
      կարգավորող դաշտ, որով կվերասահմանվի պետության և բուհերի դերերը: Շատ
      կարևոր է, որ շահակի�?ների ծավալուն խորհրդակ�?ության միջո�?ով կառավարությունն
      ու բուհերը համատեղ ուսումնասիրեն և գտնեն Հայաստանին հարմար մի
      հավասարակշռություն` կառավարության և բուհերի դերերի և ինքնավարության ու
      հաշվետվողականություն միջև:
  -   Մշակել կարգավորման մի կուռ դաշտ: Փոխադարձ համաձայնե�?ված
      կառավարման կառու�?վածքի հիման վրա, կառավարությունը պետք է վերանայի
      բարձրագույն կրթության մասին գործող օրենսդրությունը և մշակի մի միասնական և
      կուռ կառավարման դաշտ: Այն պետք է ենթադրի նաև մասնավոր բուհերի ավելի
      ակտիվ և մր�?ակ�?ային մասնակ�?ությունը խթանելու պայմաններ:

      Առաջարկություն 2 – �?տեղծել մասնագիտական կրթության բազմատարր,
      համապարփակ համակարգ




                                       2
-    Ան�?ում, մի կողմի�?` դեպի    համալսարանական և ոչ-համալսարանական
    մասնագիտական կրթության, և մյուս կողմի�?` մասնագիտական կրթության և
    գիտահետազոտության ինտեգրմանը: Համակարգային թերությունն է պատճառը, որ
    համալսարանական և ոչ-համալսարանական մասնագիտական կրթությունը
    (այսինքն, մասնագիտական և արհեստագործական ուսումնարանները), և
    բարձրագույն կրթությունն ու գիտական հետազոտությունը համակ�?ված չեն:
    Մասնագիտական կրթության միասնական համակարգ ձևավորելու համար
    կառավարությանը խորհուրդ է տրվում ստեղծել աշխատանքային խումբ և մտածել, թե
    ինչպես մշակել բազմատարր, համապարփակ մասնագիտական կրթության �?ան�?`
    նպատակ     ունենալով  միջնաժամկետ     հեռանկարում  վերա�?նել    ներկայիս
    մասնատվածությունը:

Առաջարկություն 3 – Ուժեղա�?նել որակի ապահովման համակարգը

      -    Աջակ�?ել Որակի ապահովման գործակալությանը: Շատ կարևոր է, որ
           կառավարությունն ու ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարությունը (ԿԳՆ)
           շարունակեն մասնագիտական կրթության որակի ապահովման ազգային
           կենտրոնի (ՈԱԱԿ) համար ստեղծել բարենպաստ միջավայր, որով կաջակ�?են
           Հայաստանի ազգային որակի ապահովման համակարգը ամրապնդմանը,
           որպես միջազգայնորեն ճանաչված գործակալություն:
      -    Մշակել որակի ապահովման նոր մոդել: Որակի ապահովման ձևն ու
           պատասխանատվությունը պետք է տեղափոխել ԿԳՆ–ի�? կրթական և
           ուսումնական ծրագրերի պետական խիստ չափորոշիչներ և դասավանդման
           գործընթա�?ներ սահամանելու�?` դեպի ՈԱԱԿ-ի կողմի�? որակի չափանիշների
           և ուսման արդյունքների սահմանումը: Կառավարությունը պետք է թույլ տա
           ուսումնական հաստատություններին բարեփոխել իրեն�? կրթական ծրագրերը`
           դրանք ավելի պահանջված, ճկուն և արդյունավետ դարձնելու համար:
      -    Մշակել մոնիտորինգի և գնահատման մեխանիզմ: ԿԳՆ-ը անհրաժեշտ է
           մշակել     մոնիտորինգի և գնահատման մեխանիզմ, այդ թվում,
           հավատարմագրման, համալսարանի վարկանիշի և ֆինանսավորման հետ
           կապված      հիմնական     կատարողականի         �?ու�?անիշներ:       .
           Հիմնել աշխատաշուկայի դիտակետեր:       Ցանկալի կլիներ ստեղծել
           ինչպես ազգային մակարդակով աշխատաշուկայի դիտակետեր, այնպես
           էլ ուսումնական հաստատությունների հենքի վրա հիմնված
           շրջանավարտների զբաղվածությանը հետևող հետազոտություններ`
           դրանով ամրապնդելով աշխատաշուկայի ու բարձրագույն կրթության
           միջև կապը և բարելավելով բարձրագույն կրթական ծրագրերի որակն ու
           համապատասխանությունը:

          Առաջարկություն 4 – Դիվերսիֆիկա�?նել բարձրագույն կրթության
                               ֆինանսավորումը




                                     3
  -   Ամրապնդել Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման բարեփոխումները.
      Կառավարությունն արդեն նախաձեռնել է բարձրագույն կրթության
      ֆինանսավորման համապարփակ բարեփոխումներ և պետք է շարունակի այդ
      գործընթա�?ը: Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման նոր մոդելը պետք է
      ապահովի ավելի մեծ կայունություն և խթանի որակի բարելավումը և
      նորարարությանը:

  -   Մասնավոր ֆինանսավորման ներգրավում. Ֆինանսավորման համակարգն
      արդիականա�?նելիս�? ոլորտին, հավանաբար, անհրաժեշտ կլինեն և պետական,
      և մասնավոր միջո�?ների ներգրավում` արմատական բարելավումներին նոր
      թափ հաղորդելու համար:

  Առաջարկություն     5   –   Հզորա�?նել     համակարգը     և   ինստիտու�?իոնալ
  կարողությունները

  -   Հզորա�?նել   քաղաքականություն       մշակողների   կարողությունները.
                                                                 Նոր
      կառավարման համակարգն իրականա�?նելու համար ԿԳՆ-ին անհրաժեշտ է
      ամրապնդել իր դերը` քաղաքականության մշակման ու մոնիտորինգի և
      վերահսկողության հար�?երում, որպեսզի առաջնորդի բուհերին` հասնելու
      բարձրագույն   կրթության  և   գիտության ազգային   նպատակներին:

  -   Ամրապնդել բուհերի կարողությունները. Կառավարության, ԿԳՆ և ՈԱԱԿ –ի
      տեխնիկական և ֆինանսական աջակ�?ությամբ           յուրաքանչյուր ԲՈւՀի
      անհրաժեշտ է     շարունակել հզորա�?նել     սեփական կարողությունները`
      արդյունավետ ինքնավարություն իրականա�?նելու և իրեն�? կողմի�? մատու�?վող
      ծառայությունների համար հաշվետու լինելու նպատակով:

Զեկույ�?ը բաղկա�?ած է չորս բաժինների�?: Ներածություն բաժնում ներկայա�?վում է
բարձրագույն կրթության բարեփոխումների ընդհանուր պատկերը Հայաստանում և
այս ուսումնասիրության հիմնավորումը: Բաժին II -ը ներկայա�?նում է Հայաստանի
բարձրագույն կրթության ամբողջ համակարգի կառավարման կառու�?վածքի
ուրվագիծը: Այն անդրադառնում է բարձրագույն կրթության ոլորտում
կառավարության տեսլականին և բարձրագույն կրթության ղեկավարության
քաղաքականություն մշակելու և իրականա�?նելու կարողություններին, բարձրագույն
կրթությունը կանոնակարգող օրենսդրական դաշտին, որակի ապահովման
մեխանիզմներին և բարձրագույն կրթության ֆինանսավորմանը: Բաժին III-ում
ներկայա�?վում է այն, թե ինչպես են կանոնակարգվում և կիրառվում
ինքնավարությունն ու հաշվետվողականությունը` ինստիտու�?իոնալ մակարդակով:
Այստեղ ուսումնասիրվում են ինքնավարության չորս ասպեկտները, որոնք են`
կազմակերպչական, կրթական, մարդկային ռեսուրսներ և ֆինանսավորում և
ինստիտու�?իոնալ հաշվետվողականություն` բուհի արժեքային համակարգի

                                     4
առումով, ֆինանսական ամբողջականության, ուսանողների մասնակ�?ության և
կառավարումն իրականա�?նելու կարողություններ: Բաժին IV–ը եզրափակում է
հիմնական արդյունքները և տրամադրում քաղաքականության վերաբերյալ
առաջարկություններ:




                                5
                                I.     Ներածություն

1.     Բոլոնիայի գործընթա�?ին 2005 – ին միանալու�? ի վեր Հայաստանի
կառավարությունն ու բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները նշանակալի
առաջընթա�?         են    արձանագրել     բարձրագույն    կրթության    համակարգի
բարեփոխումներում: ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարությունը (ԿԳՆ) 2003 թ.
մշակել է Բարձրագույն կրթության բարեփոխումների ռազմավարությանը, որի
արդյունքում 2005 թ. Հայաստանը միա�?ել է Բոլոնիայի գործընթա�?ին - Բարձրագույն
կրթության բարեփոխումների համաեվրոպական գործընթա�?ին, Bologna Process—
/European-wide higher education reform/:1 Կրթություն զարգա�?ման 2008-2015 թթ.
ռազմավարությունը մշակելու�? հետո բարձրագույն կրթության հաստատությունները
(ԲՈւՀ-երը) սկսե�?ին զանազան բարեփոխումներ ներդնել, ներառյալ` երկաստիճան
համակարգը, Եվրոպական բարձրագույն կրթության տարածքում համատեղելի`
/Diploma Supplements/ դիպլոմի հավելվածը և Կրեդիտների փոխան�?ման և
կուտակային Եվրոպական համակարգը /Credit Transfer and Accummulation System/
(ECTS): Վերջին ժամանակներիս ուշագրավ զարգա�?ումների�? էր` Մասնագիտական
կրթության որակի ապահովման ազգային կենտրոնի (ՈԱԱԿ) հիմնադրումը2 և
որակի         ապահովման       բարեփոխումների        հետագա      իրականա�?ումը:
Կառավարությունը 2011 թ. նաև ընդունե�? Ազգային կրթության որակավորման
շրջանակը /National Education Qualifications Framework/:3 Բարեփոխումների այս
առաջնթա�?ը արտա�?ոլված է վերջին Բոլոնիայի Գույքագրման �?անկում /Bologna
Stocktaking/, թեև դեռ կան բնագավառներ, որոնք հետագա առաջընթա�?ի կարիք ունեն:
Բա�?ի Բոլոնիայի բարեփոխումների իրականա�?ումի�?, բարձրագույն կրթություն
հասանելիությունը նույնպես բարելավվել է. բուհերում համախառն ընդունելությունը
աճել է 2001 թ. 19.6 տոկոսի�? մինչև 28.6 տոկոս` 2008 թ.–ին, որը համադրելի է
Եվրոպա և Կենտրանական Ասիա (ECA) տարածաշրջանի տնտեսական նույն
մակարդակով         երկրների �?ու�?անիշների հետ: 4 Կառավարությունը 2011 թ.-ին
1
    Հայաստանը վավերա�?րել է Լիսաբոնի կոնվեն�?իան բարձրագույն կրթության ոլորտոմ
որակավորումների ճանաչման վերաբերյալ�? ստորագրված 11 ապրիլի 1997 թ., որը համարվում է
Բոլոնիայի գործընթա�?ի իրավական շրջանակ:
2
  2008 թ. Նոյեմբերի 7 –ի ՀՀ Կառավարության թիվ 1486 - Ն որոշումը,
3
  Մասնագիտական կրթության որակավորման աստիճանները հետևյալն են` Բակալավր (Մակարդակ
6), Մագիստրոս (մակարդակ 7), և Ասպիրանտուրա (գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան)
(Մակարդակ 8) (http://studyinarmenia.org/neqf).
4
 Վեր�?ված է` Համաշխարհային բանկի EdStats տվ.բազայի�?:Մասնագիտական կրթ-ն ուսանողների
համախառն քանակը (ISCED 5 և 6) Հայաստանում շատ բարձր է և գնահատվում է` 51.5 տոկոս, մոտ
այնքան, որքան ECA զարգա�?ող երկրների միջին մակարդակը (55.6 տոկ.) և ավելի բարձր, քան �?ածր և
բարձր միջին եկամուտով երկրների միջինը (համապատասխանաբար 18.2 և 34.7 տոկոս). Դիտ.
�?վյալների սկզբնաղբյուրը` ՅՈՒՆԵ�?ԿՕ - ի վիճակագրության ինստիտուտը /UIS/ տարանջատում էր
համախառն ընդունելության մակարդակը` ըստ ISCED 5A, 5B և 6-ի, սակայն այժմ դա չի անում:




                                           6
ընդունել է նաև Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման ռազմավարությունը, որի
հիման վրա կառավարությունը նախատեսում է տարբեր տեսակի բուհական և
ուսանողական ֆինանսավորման ձևեր կիրառել:

2.     Չնայած այս բարեփոխումներին, բարձրագույն կրթության կառավարման և
վարչարարության նկատմամբ հասարակական ընկալումը անբավարար է: Ըստ 2007
թ.   <<Թրանսփարենսի       ինթերնեշնլ    Արմենիա>>–յի     կողմի�?  կոռուպ�?իայի
հետազոտության, հար�?վածների մեծամասնությունը (20,5 տոկոս), կրթությունը
համարում են «ամենակոռումպա�?վածը ոլորտը», որին հաջորդում է դատական
(15.9%) և առողջապահական (11.7 տոկոս) ոլորտները:5 Կոռուպ�?իան տարածված է
ողջ համակարգում, սակայն գերակշռում է բարձրագույն կրթության մեջ: Ըստ վերջին�?
2010թ.-ի հետազոտության,6 ուսանողները նշել են, որ կոռուպ�?իայի վտանգը ավելի
մեծ է ընդունելության քննությունների (38 տոկոս), ամբողջ ուսումնական տարվա (32
տոկոս), և ավարտական քննությունների (12 տոկոս) ընթա�?քում:

3.    Բարձրագույն կրթության կառավարման և վարչարարության նկատմամբ
հասարակական ընկալման անբավարարության պատճառներն առաջին հերթին
համակարգային առգասիք են: Կոռուպ�?իայի հիմնական պատճառները հետևյալն են.
համակարգային (39 տոկոս), ուսանողների անձնական ծուլություն (24 տոկոս),
դասախոսների անբավարար տնտեսական պայմաններ (14 տոկոս), և ուսանողների
անտեղյակությունը իրեն�? իրավունքների�? (8 տոկոս): Հար�?վողների մոտ երկու
երրորդը կարծում էր, որ պետությունը կոռուպ�?իայի դեմ պայքարելու հար�?ում կամ
փոքր արհեստական փոփոխություններ է կատարում (36 տոկոս), կամ
ընդհանրապես չի պայքարում դրա դեմ (27 տոկոս): Եվս 18 տոկոսը կարծում էր, որ
պետությունը պայքարում է, բայ�? առան�? տեսանելի արդյունքի: Շատ ուսանողներ
չեն հավատում, որ նրանք, ովքեր ներգրավված են կոռուպ�?իայի մեջ` կպատժվեն,
քանի որ հնարավոր չէ որևէ արդյունավետ միջո�? ձեռնարկել (42 տոկոս), կամ այն
պատճառով, որ կոռուպ�?իան համակարգային երևույթ է (33 տոկոս):

4.    Վերջին ուսումնասիրությունները պարզել են, որ կառավարման կառու�?վածքը
և    կարգավորող դաշտը բարձրագույն կրթության ընդհանուր համակարգի
զարգա�?ման առան�?քն են:7 Ազգային մակարդակում. ուժեղ կառավարման
համակարգն ու կարգավորող դաշտի բարենպաստ պայմանները կարող են օգնել
բուհերին   արդյունավետ     կերպով    իրականա�?նել     իրեն�?  իրավունքները
(ինքնավարություն) և պարտականությունները (հաշվետվողականություն) և շարքում
խթանել նորարարական վարքագծը: Ինստիտու�?իոնալ մակարդակում. լավ

5
    �?արածաշրջանային զարգա�?ման կառավարման կենտրոն, <<Թրանսփերնսի Ինթերնեշնլ
Հայաստան>>, 2007, Կոռուպ�?իայի ընկալումը Հայաստանում: 2007 հեռախոսային հար�?ում, Երևան.
6
   ԵԱՀԿ, Երևանի գրասենյակ, 2010, ՀՀ բուհական համակարգում կոռուպ�?իայի ընկալումը
ուսանողների մոտ;.
7
  Fielden, John, 2008, Global Trends in University governance, World Bank Education Working Paper Series No. 9.

                                                      7
կառավարումն ու վարչարարությունը կարող են օգնել բուհերին "էթիկական
որոշումներ կայա�?նել և մարդկային, նյութական և ֆինանսական ռեսուրսներ
ապահովել իրեն�? առաքելությունը արդյունավետ իրականա�?նելու, կրթական և այլ
նպատակների համար�?.8 Բուհերի ինքնավարությունը պետք է համազոր լինի
հաշվետվողականություն հետ` “պատասխանել ուսանողներին և հասարակությանը,
թե ինչ է արվել ուսանողի ուսու�?ման հաջողությունը և ընդհանուր բուհական
�?ու�?անիշներն ապահովելու համար: Հաշվետվողականությունն այն ապա�?ույ�?ն է, որ
բուհում առկա ռեսուրսները ծառայե�?վում են ենթադրվող կրթական նպատակներին
հասնելու համար�?:9 (տես` Ներդիր 1. Կառավարման և վարչարարություն
Հայե�?ակարգը):

                                      Ներդիր 1
                      Կառավարման և վարչարարության հայե�?ակարգը
Բարձրագույն կրթության "կառավարման" և "վարչարարության" հիմնական հայե�?ակարգը կարելի է
սահմանվել հետևյալ կերպ.

        Կառավարումը` “լիազորությունների ֆորմալ և ոչ ֆորմալ իրականա�?ումն է�?` ըստ օրենքի,
        քաղաքականության և կանոնների, որոն�?ով սահմանվում են զանազան դերակատարների
        իրավունքներն ու պարտականությունները, այդ թվում` նրան�? միջև փոխազդե�?ության
        կանոնները, որոնք օգնում են հասնելու բուհի կրթական նպատակներին:1/

        Վարչարարությունը, մյուս   կողմի�?, վերաբերում է «բարձրագույն ուսումնական
        հաստատությունների կողմի�? հետապնդվող մի շարք նպատակների` ըստ սահմանված
        կարգի, իրականա�?մանը »: 2/

Եթե կառավարումը պատասխանում է այն հան�?երին, թէ “Ով է պատասխանատուն, և որոնք են
զանազան դերակատարների կողմի�? գործադիր որոշումներ կայա�?նելու լեգիտիմության
աղբյուրները�?, ապա վարչարարությունը պատասխանում է այն “հար�?երին, թե ինչպես են կիրառվում
կանոնները և մտահոգված է ներքին և արտաքին շահակի�?ներին մատու�?վող ծառայությունների
արդյունավետությամբ, արդադրողականությամբ և որակով�?:3/

1/  Fried, Jochen, 2006, “Higher education governance in Europe: autonomy, ownership and accountability –a
review of the literature�?, in Kohler, J. & Huber, J. eds., 2006, Higher Education Governance between
Democratic Culture, Academic Aspirations and Market Forces, Council of Europe. Eurydice—the information
network on education in Europe—also refers to this definition in Eurydice, 2008, Higher Education
Governance in Europe: Policies, Structures, Funding and Academic Staff, European Commission.
2/,3/ Eurydice, 2008, Higher Education Governance in Europe: Policies, Structures, Funding and Academic Staff ,

European Commission.



5.   Ընթա�?իկ   բարեփոխումների�?   առավելագույն  օգուտներ  քաղելու  և
բարձրագույն կրթությունը հետագա զարգա�?նելու համար ՀՀ կառավարությանը`

8
 ՈԱԱԿ , 2011 թ., ՈԱԱԿ Հավատարմագրման ձեռնարկ.
9
 Վեր�?ված է` Easton, Judith S., 2009, "Accountability: an "old issue in a new era", Inside Accreditation with the
President of CHEA, Vol. 5, No. 4, June 2, 2009 (http://www.chea.org/ia/IA_2009.06.02.html).

                                                       8
բուհերի հետ միասին, անհրաժեշտ է համալսարանի կառավարումը և ղեկավարումը
դնել բարձրագույն կրթության ամբողջ համակարգի բարեփոխումների սրտում:
Հաշվի առնելով բարձրագույն կրթության բարեփոխումներում կառավարման
կարևորությունը, սույն ուսումնասիրությունը հետապնդում է երկու նպատակներ:
Նախ, այն փորձում է ուրվագծել Հայաստանում բարձրագույն կրթության
կառավարման կառու�?վածը և դրա իրականա�?ման ձևը, և մատնա�?ույ�? անել, թե
որտեղ է իրականությունը տարբերվում տեսությունի�?: Այնուհետև, այն նպատակ
ունի կառավարման ոլորտի և դրա իրական�?ման հզորա�?մանն ուղղված
քաղաքականության բարեփոխումների առաջարկություններ անել:

6.    Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ բարձրագույն կրթության
համակարգը թերի է կատարում իր գործառույթը իրավական դաշտի
անկատարության         և      ողջ     համակարգում`     անկախությունը    և
հաշվետվողականությունը         արդյունավետորեն    իրա�?նելու   կարողության
բա�?ակայության պատճառով: Առաջին հայա�?քի�? թվում է, թե Հայաստանի բուհերը
զգալի ինքնավարություն ունեն: Այդուհանդերձ, բարձրագույն կրթությունը
կանոնակարգող օրենսդրության առավել խորը հետազոտությունը պարզում է, որ
չկայա�?ած իրավական դաշտը` մի շարք իրարամերժ օրենքներով և
կանոնակարգերով, բուհերին ինստիտու�?իոնալ կառավարման մասին խառը ու
հակասական ազդակներ է ուղարկում: Մի կողմի�?, բարձրագույն կրթության
համակարգում չկա այն իրավական դաշտը, որը հստակորեն կսահմաներ
կառավարության      և    բուհերի   համապատասխան      դերերը  համալսարանի
կառավարման շրջանակներում, և ներկայա�?ներ բուհերի         ինքնավարության և
հաշվետվողականության ընդհանուր տեսլականը: Մյուս կողմի�?, բուհերի
մեծամասնությունը չունեն իրեն�? լիիրավ ինքնավարությունն արդյունավետորեն և
հետևողականորեն իրականա�?նելու համարժեք կարողություններ ու անկարող են
հաշվետու լինել իրեն�? կատարողական �?ու�?անիշների համար: Հետևաբար,
անհրաժեշտ է հրատապորեն մշակել կառավարման մի հզոր համակարգ, ինչպես
նաև ուժեղա�?նել համալսարանների և համակարգի այն ղեկավարների
կառավարման և վարչարարական հմտությունները, ովքեր պատասխանատու են
լինելու կայուն կերպով ապահովել �?անկա�?ած բարեփոխման հաջողությունը:

7.    Մեթոդաբանություն. �?ույն ուսումնասիրությունը հիմնականում կատարվել է
Բուհերի կառավարման հար�?աթերթիկի հիման վրա, որը մշակվել է
Համաշխարհային բանկի Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների
(MENA) տարածաշրջանի կողմի�? և ՀՄՀԼԿ-ի SABER (Համակարգային մոտե�?ում`
ավելի լավ կրթական արդյունքների ապահովման համար) - Մասնագիտական
կրթության կառավարումը` հիման վրա, որը մշակված է Համաշխարհային բանկի
Կրթության Համար Մարդկային Զարգա�?ման Ցան�?-ի կողմի�? (մանրամասն
մեթոդաբանությունը տես` Հավելված 1): Բա�?ի համակարգային մակարդակի
վերլուծությունի�?, խոր ուսումնասիրություններ են կատարվել որպես նմուշ ընտրված

                                     9
19-ի�?` 10–ը պետական համալսարաններում, որպես եզակի նմուշ` չորս
միջպետական համալսանաննեիի�?` երեքում, 39-ի�?` չորս հայտնի մասնավոր
համալսարաններում, և 81-ի�?` երեք հանրային քոլեջներում:

8.    Կառու�?վածքը. Հաջորդ երկու բաժիններում գնահատվում է Հայաստանի
բարձրագույն կրթության կառավարման վիճակը` ըստ SABER-ի                  ութ
քաղաքականության նպատակների (թեև ոչ նույն հաջորդականությամբ). (i)
մասնագիտական       կրթության հստակ տեսլականը, (ii) համապատասխան
կարգավորող համակարգը, (iii) մասնագիտական կրթության ղեկավարության
կարողությունները (ՄԿՂ), (iv) ղեկավարության, կառավարման և կազմակերպչական
ինքնավարությունը, (v) բավարար ինստիտու�?իոնալ ինքնավարության, (vi)
կատարողական �?ու�?անիշների և արդարության վրա հիմնված ֆինանսավորում, (vii)
որակի և համապատասխանության ստուգումներ, (viii) հաշվետվողականության
չափորոշիչներ: Բաժին II -ը ներկայա�?նում է Հայաստանի բարձրագույն կրթության
ամբողջ համակարգի կառավարման կառու�?վածքի որվագիծի: Այն անդրադառնում է
բարձրագույն կրթության ոլորտում կառավարության տեսլականին և բարձրագույն
կրթության ղեկավարության        քաղաքականություն մշակելու և իրականա�?նելու
կարողություններին,   բարձրագույն կրթությունը կանոնակարգող օրենսդրական
դաշտին, որակի ապահովման մեխանիզմներին, և բարձրագույն կրթության
ֆինանսավորմանը: Բաժին III-ում         ներկայա�?ված է այն, թե ինչպես են
կանոնակարգվում     և      իրականում     կիրառվում   ինքնավարությունն   ու
հաշվետվողականությունը`          ինստիտու�?իոնալ    մակարդակով:      Այստեղ
ուսումնասիրվում են ինքնավարության չորս ասպեկտները, որոնք են`
կազմակերպչական, գիտական, մարդկային ռեսուրսներ, և ֆինանսավորում, և
ինստիտու�?իոնալ հաշվետվողականություն` բուհի արժեքային համակարգ,
ֆինանսական ամբողջականության, ուսանողների մասնակ�?ության առումով, և
կառավարումն իրականա�?նելու կարողությունները. Բաժին IV– ը եզրափակում է
հիմնական արդյունքները և տրամադրվում են քաղաքականության վերաբերյալ
առաջարկություններ:




                                   10
          II.   Ամբողջ համակարգի կառավարման կառու�?վածքը


  9. Այս բաժինը ներկայա�?նում է բարձրագույն կրթության ամբողջ համակարգի
     կառավարման կառո�?վածք: Այն դիտարկում է բարձրագույն կրթության
     կառավարման տեսլականը, բարձրագույն կրթության ղեկավարության
     քաղաքականություն մշակելու և իրականա�?նելու կարողությունները,
     բարձրագույն կրթությունը կանոնակարգող օրենսդրական դաշտը, որակի
     ապահովման մեխանիզմները և բարձրագույն կրթության ֆինանսավորումը:


     2.1 Բարձրագույն կրթության տեսլականը

10.   Բարձրագույն կրթության նկատմամբ Հայաստանի կառավարության
տեսլականը հստակորեն սահմանված է պաշտոնական փաստաթղթերում, ըստ որի`
բարձրագույն կրթության համակարգը և հաստատությունները պիտի լինեն
միջազգայնորեն մր�?ունակ, հավասար և համատեղելի բարձրագույն կրթության
բարեփոխումների համաեվրոպական օրակարգին` Բոլոնիայի գործընթա�?ին:
Բարձրագույն կրթության առաքելությունները և սկզբունքները սահմանված են
հետևյալ երկու փաստաթղթերում. առաջինը` Կրթության մասին Օրենքի 5-րդ
հոդվածով, 14.04.1999 թ.; և բարձրագույն և հետ-բուհական մասնագիտական
կրթության մասին Օրենքի /այսուհետև` Բարձրագույն կրթության մասին Օրենքի/
4-րդ հոդվածով, 14.12.2004թ., սահմանում է բարձրագույն կրթական համակարգի
հաստատությունների «պետական քաղաքականության սկզբունքները», այդ թվում `


     -   ապահովել մարդու և քաղաքա�?իների բարձրագույն կրթություն ստանալու
         իրավունքները;
     -   խթանել մր�?ունակությունն ու թափան�?իկությունը;
     -   ապահովել բարձրագույն կրթության համակարգի որակավորումների
         համատեղելիությունը և դիպլոմների    ճանաչումը Եվրոպական և այլ
         պետություններում;
     -   խթանել ուսանողների միջազգային շարժունակությունը;
     -   խթանել և զարգա�?նել բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների
         ազատությունը և ինքնավարությանը և
     -   կազմակերպել մասնագիտական վերապատրաստման և որակավորման
         բարձրա�?ման, ինչպես նաև հայագիտության զարգա�?ման միջո�?առումներ
         հայկական ծագում օտարերկրյա քաղաքա�?իների համար.




                                   11
Նմանապես, Կրթության զարգա�?ման 2011-2015թ.թ. պետական                          ծրագիրը10
սահմանում է բարձրագույն կրթության զարգա�?ման հետևյալ                         հիմնական
նպատակները և ռազմավարական ուղղությունները.

      -   ներդնել Եվրոպական որակավորման շրջանակին համահունչ` ազգային
          որակավորման շրջանակ;
      -   ստեղծել որակի ապահովման ազգային համակարգ և հզորա�?նել այն;
      -   ներդնել բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման արդյունավետ և կայուն
          համակարգ;
      -   ապահովել բարձրագույն կրթության վկայականների ճանաչումն ու
          համատեղելիությունը;
      -   խթանել ուսանողների շարժունակությանը և Հայաստանի կրթական
          համակարգի գրավչությանը, և
      -   նպաստել     բուհերի   և    գործատուների   (աշխատաշուկա)    միջև
          փոխգործակ�?ությունը և սովորողներին տալ մասնագիտական ուղղորդում
          և լուծել զբաղվածության խնդիրները:


      2.2 Բարձրագույն կրթության ղեկավարության կարողությունները

11.  Թեև Բոլոնիայի գործընթա�?ին միանալու�? ի վեր բարձրագույն կրթության
ղեկավարումը հզորա�?ել է, այն դեռ կարող է էլ ավելի ակտիվա�?նել իր
քաղաքականության կայա�?ման և իրականա�?ման կարողությունները: ՀՀ Կրթության
և գիտության նախարարությունը (ԿԳՆ) գործադիր մարմինն է, որը մշակում և
իրականա�?նում է գիտության ու կրթության ոլորտների պետական
քաղաքականությունը` մարզային և քաղաքային իշխանությունների հետ
համագործակ�?ությամբ:   Նախարարության      բուհական    և    հետ-բուհական
                                     11
մասնագիտական կրթության վարչությունը վերահսկում է պետական բուհերը`
բա�?առությամբ մի քանի մասնագիտա�?ված բուհերի, որոնք գտնվում են տարբեր
նախարարությունների իրավասության տակ12և բոլոր մասնավոր բուհերը:
Վարչությունն առաջնորդում է վերոհիշյալ բարձրագույն կրթության պետական


10
   Կրթության զարգա�?ման 2011-2015 թթ պետական ծրագրի հաստատման մասին Օրենքը, 23.06. 2011:.
Թեև Պետական ծրագիրը ըստ իրավական կարգավիճակի` օրենք է, այն միայն նկարագրում է
կրթության ոլորտի ընթա�?իկ իրավիճակը` առան�? իրականա�?ման ժամանակա�?ույ�?ի, որը
սահմանափակում է դրա իրականա�?վելիությունը:
11
   Վերջերս   Կրթության   պետական      վերահսկողության    մասին  օրենքում առաջակվող
փոփոխություններով նախատեսվում է բուհերը դնել ԿԳ –ի Կրթության պետական վերահսկողության
վարչության հսկողության տակ: Վերջնական որոշում դեռ չի կայա�?վել:
12
    Չորս պետական բուհեր գտնվում են Պաշտպանության նախարարության, Ոստիկանության,
Արտակարգ իրավիճակների նախարարության և Մայր Աթոռ սբ Էջմիածնի (Հայկական եկեղե�?ու
հոգևոր և վարչական կենտրոնն է) իրավասության տակ:

                                          12
քաղաքականության և ծրագրերի իրականա�?ման գործընթա�?ը, սակայն այն չունի
արդյունավետ մոնիտորինգի և վերահսկողական մեխանիզմներ: �?վյալներ
հավաքագրելու, վերլուծելու ու օգնելու բուհերին` բարելավել �?ու�?անիշները, և
բարձրագույն կրթության ու աշխատաշուկայի միջև կապ հաստատելու
կարողությունները թույլ են:

12.   Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգի թույլ կողմերի�? է այն, որ
գիտական, հետազոտական և ստեղծագործական գործընթա�?ները հիմնականում
առանձնա�?ված են համալսարանների�?: Որպես խորհրդային ժառանգություն,
Հայաստանում բարձրագույն կրթությունը և գիտությունը բաժանված են
համալսարանների և գիտահետազոտական ինստիտուտների: ՀՀ Գիտությունների
ազգային     ակադեմիան    (ԳԱԱ)   ամենաբարձր    պետական     գիտական
ինքնակառավարվող կազմակերպությունն է, որը միավորում է ավելի քան 34
գիտահետազոտական ինստիտուտներ և այլ կազմակերպություններ: Ենթադրվում է,
որ Ակադեմիան խթանում և իրականա�?նում է հիմնարար և կիրառական
հետազոտություններ տարբեր գիտական ոլորտներում, ինչպես նաև համակարգում է
հանրապետության        ողջ      տարածքում     իրական�?վող       գիտական
                   13
հետազոտությունները: Թեև Հայաստանում      գիտության որորտը բարելավելու
նպատակով ՀՀ ԿԳՆ կազմում 2008թ. ստեղծված Գիտության պետական կոմիտեն
(ԳՊԿ) պետական մարմին է, որը մշակում և իրականա�?նում է գիտության ոլորտում
պետական քաղաքականությունը, 14 ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի
մասին 2011 թ. ընդունված նոր օրենքըով ԳԱԱ -ին տրվել է ԿԳն-ի�? ավելի
ինքնուրույն իրավական կարգավիճակ:15 Բարձրագույն կրթության և գիտության
նման տարանջատվածության պայմաններում բուհերը չեն կարողա�?ել ամրապնդել
իրեն�? հետազոտական գործառույթները:


     2.3   Կարգավորող դաշտ



13
   Իրականում ԳԱԱ – ն կանգնած է զգալի դժվարությունների առաջ և բուհերի համեմատ �?ածր աշխատավարձի
պատճառով դժվարանում է լավ գիտնականներ ներգրավել: Վերահսկիչ պալատի կոզմի�? ԳԱԱ–ում ստուգումների
հիման վրա կազմված հաշվետվությունը �?ույ�? է տալիս, որ 2009թ. կատարված 46 գիտական
հայտնագործությունները ոչ մի տեղ չեն կիրառվել: Նույն փաստաթղթով նաև կառավարությանը առաջարկ էր
արվում`                օպտիմալիզա�?նել           գիտահետազոտական      ինստիտուտների          �?ան�?ը:
(http://coc.am/ShowReportArm.aspx?ReportID=202).
14
   http://scs.am/index.php?page=kanon&hl=en_US.
15
   Ըստ նոր օրենքի. ԳԱԱ կարող է հանդես գալ որպես կառավարության լիազորված մարմին, որն արգելում է ԿԳՆ
–ին միջամտել նրա կառավարման գործերին չնայած նրան, որ ԳԱԱ – ի և նրա ինստիտուտների իրավաբանական
կարգավիճակը մնում է որպես ՊՈԱԿ: Ավելի կոնկրետ. (i) ԳԱԱ գտնվում է կառավարության ուղղակի
ենթակայության տակ, այսինքն` ԿԳՆ – ի իրավասության տակ չէ; (ii) ԳԱԱ հախագահը կարող է մասնակ�?ել
կառավարության նիստերին; (iii) ԳԱԱ գիտության հար�?երով կառավարության պաշտոնական խորհրդատուն է և
նրա առաջարկությունները ենքակա են կառավարության և այլ պետական մարմինների քննարկմանը; և (iv) ԳԱԱ
կարող է ներկայա�?նել գիտական գործունեությանն առնչվող նորամատիվային ակտերի նախագծեր:

                                               13
13.   Բարձրագույն կրթության մասին 2004 – թ. և Կրթության մասին 1999 թ. ՀՀ
օրենքները մանրամասն սահմանում են բարձրագույն կրթության կառավարման
ընդհանուր շրջանակը, սակայն որոշ անորոշությամբ` հոգուտ պետության
վերահսկողական դերի: Մասնավորապես, ԲԿՕ–ը մանրամասն սահմանում է
պետության դերի, ու բուհերի, ակադեմիաների և ուսանողների խնդիրների
շրջանակը:   Այն սահմանում        է բարձրագույն  կրթության    պետական
քաղաքականության սկզբունքները, որոն�? թվում են նաև հասանելիության
հավասարությունը,        մր�?ունակությունը, թափան�?իկությունը,     գիտական
աստիճանների համատեղելիությունը և դիպլոմների ճանաչումը, ուսանողների
շարժունակությունը, ակադեմիական ազատությունը և բուհերի ինքնավարությունը
(հոդված 4.): Այն, թիվս այլո�?, սահմանում է բարձրագույն կրթության
քաղաքականության որոշման (հոդված 5), որակի ապահովման (հոդված 22.),
Բուհերի ինքնավարության և ակադեմիական ազատության (հոդված 6.) և
կառավարման ու վարչական մարմինների կառու�?վածքի           (հոդված 15.) մեջ
պետության դերերն ու լիազորությունները: Նման մանրամասն օրենքը`որոշ
անորոշություններով և անհետևողականությամբ, հնարավորություն է տալիս ՀՀ
կառավարությանը վերահսկել բուհերին, ինչպես նաև խոչնդոտել բուհերին
արդյունավետ ինքնավարություն իրականա�?նել, ինչպես մանրամասն նկարագրվում
է ստորև ` Բաժին III -ում:

14.   2002 թ.-ի�? պետական ԲՈՒՀ-երը ենթարկվում են Պետական ոչ առևտրային
կազմակերպությունների (ՊՈԱԿ) 2001 թ. ընդունած օրենքին, որը հակասում է
կրթությանը վերաբերող օրենքներին և ժխտում է ինքնավարությունը և
ինքնակառավարման սկզբունքները: Հաջորդելով Կրթություն մասին օրենքին (Մաս 5,
հոդված 27), 2002-2003 թթ.–ին բոլոր պետական ուսումնական հաստատությունների,
այդ թվում` Բուհերի, իրավական կարգավիճակը պետական հաստատություններ�?
վերածվել է ՊՈԱԿ–ի: Ի լրումն կրթության մասին օրենքների իրավական
կարգավիճակի նման փոփոխությամբ պետական բուհերը մտան ՊՈԱԿ–ի մասին
օրենքի տիրույթ: 16 Քանի որ ՊՈԱԿ–ի օրենքը չի վերաբերվում բա�?առապես
ուսումնական հաստատություններին, այնտեղ հաշվի չեն առնված Բուհերի
կառավարման, ինքնավարության և ակադեմիական ազատության հար�?երը, որոնք
երաշխավորված են կրթության մասին օրենքներով (Օրենքի համապատասխան
հոդվածները տես` Ներդիր 2-ում): Նշված օրենքներում ամենախնդրահարույ�?
հակասությունն այն է, որ ըստ կրթության օրենքների` բուհերը առանձին
իրավաբանական անձիք են և ոչ ԿԳՆ–ը, և ոչ էլ հիմնադիրը (կառավարությունը) չեն
կարող խոչընդոտել նրան�? ինքնավարությանը, մինչդեռ, համաձայն ՊՈԱԿ–ի


16
   23.10.2001թ. ընդանված այս օրենքը հապապատասխանե�?ված էր 1995 թ. ընդունված
�?ահմանադրությանը, սակայն հակասում է 2005թ. �?ահմանադրական փոփոխություններին, ըստ որի`
“պետական մարմինները և պաշտոնատար անձիք իրավասու են իրականա�?նել միայն
�?ահմանադրությամբ կամ Օրենքներով լիազորած գործառույթներ�? (Հոդված 5, մաս 2):

                                        14
օրենքի` հիմնադիրը կարող է ՊՈԱԿ – ի գործունեության ու կառավարման
վերաբերյալ կայա�?նել �?անկա�?ած վերջնական որոշում: (Մաս 1., հոդված 13.):

15.   Գործող օրենքներն ու կանոնակարգերը հախուռն կերպով են կարգավորում
բարձրագույն կրթության կառավարման դաշտը: Ինչպես ՊՈԱԿ–ի մասին օրենքը,
այնպես էլ մյուս օրենքներն ու իրավական ակտերը հակասում են կրթությանը
վերաբերող օրենքներին: Պետական կառավարման մարմինների մասին 2001 թ.
օրենքը (ՊԿՄ), որը սահմանում է գրեթե բոլոր պետական մարմինների, պետական
Բուհեր-ը ներառյալ, հիմնական գործունեության շրջանակները, կառավարությանը`
որպես պետական բուհերի հիմնադրի, լիազորում է պետական բուհերի վերաբերյալ
կայա�?նել �?անկա�?ած որոշում:17 Բա�?ի այդ, 2002 թվականին ընդունված ԿԳՆ–ի
կանոնադրությամբ պետական Բուհերն ընկնում են վերջինիս ենթակայության տակ,
որն այլևս համահունչ չէ �?ահմանադրությանը և ԲԿ մասին օրենքին: Վերոհիշյալ
օրենքներում տեղ գտած անհամապատասխանությաններն ու հակասությունները
մանրամասն ներկայա�?վում են Բաժին III – ում:

16.   Ելնելով օրենսդրությունի�?, պետական բուհերի կառավարման հայկական
մոդելը կարելի է դասակարգել կիսաինքնավարության մոդելի շարքին: Բարձրագույն
կրթության     մասին   օրենքի   առան�?քային  տարրերի�?    մեկը    պետական
համալսարանների իրավական կարգավիճակի սահմանումն է: Այն նախատեսում է
կարգավիճակի մի լայն սպեկտր. սկսած պետության կողմի�? խիստ հսկողությունի�?`
միչև լիակատար անկախությունն ու ինքնավարությանը: Աղյուսակ 1–ի
տիպաբանությունը ներկայա�?նում է սպեկտրի բազմաթիվ հնարավոր կետերի�?
չորսը,սակայն նույնիսկ այդ ծայրահեղությանները պարզ` սև-ու-սպիտակ,
լուսանկարներ չեն: Պետության կողմի�? վերահսկողության մոդելի շրջանակներում
պետք է որոշակի ազատություն ենթադրվի, քանի որ նախարարությունը չի կարող
ամեն ինչ     վերահսկել և անկախության մոդելի պայմաններում ենթադրաբար
ընդունվում է, որ հաստատությունները շատ առումներով հաշվետու են Կրթության
նախարարությունը և վերջինս էլ լիազորված է վերահսկել ամբողջ հատվածի
ընդհանուր ռազմավարությունը:18 Հայաստանի պետական բուհերը պետական
սեփականություն հանդիսա�?ող կազմակերպություններ են և գտնվում են ԿԳՆ
իրավասության տակ` որոշ մակարդակի ինքնավարությամբ: Ուստի բարձրագույն
կրթություն կառավարման հայաստանյան մոդելը համապատասխանում է
կիսաինքնավարության մոդելին:




17
  Այս օրենքը նույնպես հակասում է �?ահմանադրությանը
18
  Fielden, John, 2008, Global Trends in University Governance, Education Working Paper Series, No. 9, World
Bank: Washington, DC.

                                                    15
      Աղյուսակ 1: Չորս մոդելներ. Վերահսկողությունի�? մինչև ինքնավարություն

  Բուհերի կառավարման
                                   Պետական համալսարաների կարգավիճակը                       Օրինակներ
          մոդել
Ա..Պետ.վերահսկողությամբ         Կարող է լինել ԿԳՆ ենթակա հիմնարկ, կամ                   Մալայզիա
                                պետական սեփականություն հանդիսա�?ող
                                կորպորա�?իա
Բ. Կիսաինքնավար                 Կարող է լինել ԿԳՆ ենթակա հիմնարկ, կամ                   Նոր Զելանդիա,
                                պետական սեփականություն հանդիսա�?ող                       Ֆրանսիա
                                կորպորա�?իա, կամ կանոնադրական մարնին
Գ. Կիաանկախ                     Կանոնադրական մարմին, բարեգործական կամ                   �?ինգապուր
                                եկամուտ չհետապնդող կորպորա�?իա` ԿԳՆ
                                իրավասության տակ
Դ. Անկախ                        Կանոնադրական մարնին, բարեգործական կամ                   Ավստրալիա,
                                եկամուտ չհետապնդող կորպորա�?իա` առան�?                    Միա�?յալ
                                պետության մասնակ�?ության և վերահսկողության               Թագավորություն
                                ազգային ռազմավարության առումով, այլ միայն
                                հանրային ֆինանսավորման նկատմամբ
Վեր�?ված է` Fielden, John, 2008, Global Trends in University Governance, Education Working Paper Series, No.
9, World Bank: Washington, DC.


17.   Մասնավոր ԲՈՒՀ-երի սահմանափակումներն ավելի քիչ են, քան պետական
բուհերինը: Կրթության մասին օրենքը (հոդված 27) սահմանում է, որ ոչ պետական
բուհերը կարող են ստեղծվել Քաղաքա�?իական օրենսգրքի 51-րդ հոդվածով
սահմանված     �?անկա�?ած    հիմնադրի     կողմի�?   և  կարող      են   ունենալ
�?եռնարկությունների և ձեռնարկատիրական գործունեության մասին օրենքով
նախատեված �?անկա�?ած իրավական կարգավիճակ, այդ թվում` անհատ ծեռներե�?
կամ ընտանեկան ձեռնարկություն, տնտեսական ընկերակ�?ություն, արտադրական
կոոպերատիվ19, սպառողական կոոպերատիվ, գյուղական կոլեկտիվ տնտեսություն,
փակ բաժնետիրական ընկերություն, սահմանափակ պատասխանատվությամբ
ընկերություն, հանրային ծառայություն ձեռնարկություն, պետական (տեղական
մարմնի) ձեռնարկություն և այլն: Կախված իրավաբանական կարգավիճակի�?, ոչ
պետական բուհերը մտնում են համապատասխան օրենքների ենթակայության տակ,
ինչպիսիք են` Հիմնադրամների մասին օրենքը, �?ՊԸ մասին օրենքը,
Կոոպերատիվների մասին օրենքը, Հ�? մասին օրենքը, և այլն: Քանի որ մասնավոր


19
 Խորհրդային ժամանակաշրջանում, կոոպերատիվները Հայաստանի օրենքով թուլատրված
մասնավոր ձեռնարկատիրության միակ ձևերն էին: Հետևելով այս պրակտիկային, վաղ 1990-
ականներին սկսվե�?ին ստեղծվել մասնավոր բուհեր: Կոոպերատիվների մասին 30.12.1993թ. Օրենքի
ընդունումի�? հետո կոոպորատիվ բուհերը պահպանե�?ին իրեն�? իրավաբանական կարգավիճակը:
Բուհերին կանոնակարգող հետագա օրենքները նույնպես նրան�? կարգավիճակի փոփոխություն
չպահանջե�?ին:

                                                    16
բուհերը ենթակա չեն ՊՈԱԿ–ի օրենքին, ապա ԿԳՆ–ը չի կարող նման
լիազորություններ կիրառել նրան�? նկատմամբ և, այդմին, մասնավոր բուհերին
ընծեռելով ավելի մեծ ինքնավարություն:


                                     Ներդիր 2
      Քաղվածքներ Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների մասին 2001 թ. օրենքի�?


 “ä»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?³é³í³ñáõÙ�? Çñ³�?³�?³ó�?áõÙ »�? ÑÇÙ�?³¹Çñ�?, �?ñ³ ÉÇ³½áñ³�? å»ï³�?³�? Ù³ñÙÇ�?�?,
·áñ�?³¹Çñ Ù³ñÙÇ�?�? (ï�?ûñ»�?, �?³Ë³·³Ñ, é»�?ïáñ և ³ÛÉ�?�?, և “հÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ �?³Ù å»ï³�?³�?
�?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?³�?á�?³¹ñáõÃÛ³Ùբ �?³ñáÕ »�? �?³Ë³ï»ëí»É �?³և �?áÉ»·Ç³É �?³é³í³ñÙ³�?, ËáñÑñ¹³�?ó³�?³�?,
í»ñ³Ñë�?áÕáõÃÛáõ�? Çñ³�?³�?³ó�?áÕ և (�?³Ù) ³ÛÉ Ù³ñÙÇ�?�?»ñÇ (ËáñÑáõñ¹, ï�?ûñ»�?�?»ñÇ ËáñÑáõñ¹ և ³ÛÉ�?)
Óև³íáñáõÙ�? (Հոդված 12);

“ÈÇ³½áñí³�? å»ï³�?³�? Ù³ñÙÇ�?�? Çñ³�?³�?³ó�?áõÙ ¿ å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�?
�?�?¹Ñ³�?áõñ �?³é³í³ñáõÙ�?, ³å³ÑáíáõÙ ¿ �?ñ³ բ�?³�?³�?á�? ·áñ�?áõ�?»áõÃÛáõ�?�? և å³ï³ëË³�?³ïíáõÃÛáõ�? ¿ �?ñáõÙ
¹ñ³�?ó ã�?³ï³ñÙ³�? �?³Ù ³�?å³ïß³× Çñ³�?³�?³óÙ³�? Ñ³Ù³ñ�? (Հոդված 14);

“ä»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?³�?á�?³¹ñáõÃÛáõ�?�? �?³Ù ¹ñ³ ÷á÷áËáõÃÛáõ�?�?»ñ�?
Ñ³ëï³ïáõÙ ¿ ÑÇÙ�?³¹Çñ�?, Çë�? ÑÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ �?³Ë³ï»ëí³�? ¹»åùáõÙ` �?ñ³ ÉÇ³½áñ³�?
å»ï³�?³�? Ù³ñÙÇ�?�?�? (Հոդված11);

“ä»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?�?Ã³óÇ�? ·áñ�?áõ�?»áõÃÛ³�? Õ»�?³í³ñáõÙ�? Çñ³�?³�?³ó�?áõÙ ¿
·áñ�?³¹Çñ Ù³ñÙÇ�?�?, áñÇ�? �?ß³�?³�?áõÙ և ³½³ïáõÙ ¿ (�?ñ³ ÉÇ³½áñáõÃÛáõ�?�?»ñ�? ¹³¹³ñáõÙ »�?)
ÉÇ³½áñí³�? å»ï³�?³�? Ù³ñÙÇ�?�?, »Ã» ÑÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ �?³Ù å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�?
�?³�?á�?³¹ñáõÃÛ³Ùբ ³ÛÉ բ³�? �?³Ë³ï»ëí³�? ã¿�? (Հոդված15.1.);

 “ä»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛáõ�?�? Ó»é�?³ñ�?³ïÇñ³�?³�? ·áñ�?áõ�?»áõÃÛ³Ùμ �?³ñáÕ ¿ ½բ³Õí»É
ÙÇ³Û�? ûñ»�?ùáí �?³Ù ÑÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ áõÕÕ³�?Çáñ»�? �?³Ë³ï»ëí³�? ¹»åù»ñáõÙ և
·áñ�?áõ�?»áõÃÛ³�? ï»ë³�?�?»ñáí�? (Հոդված 6.1.);

“�?ÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ �?³Ù å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?³�?á�?³¹ñáõÃÛ³Ùբ
�?³Ë³ï»ëí³�? ¹»åù»ñáõÙ Óև³íáñíáõÙ ¿ å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? �?áÉ»·Ç³É
�?³é³í³ñÙ³�? Ù³ñÙÇ�?�? (Հոդված); և “հÇÙ�?³¹ñÇ áñáßÙ³Ùբ ³) å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? ·áñ�?áõ�?»áõÃÛ³�?
ÑÇÙ�?³�?³�? áõÕÕáõÃÛáõ�?�?»ñÇ Ù³ëÇ�? ³é³ç³ñ�?áõÃÛáõ�?�?»ñÇ �?»ñ�?³Û³óáõÙ�? ÉÇ³½áñí³�? å»ï³�?³�?
�?³é³í³ñÙ³�? Ù³ñÙ�?Ç�?…. բ) å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? ·áñ�?³¹Çñ Ù³ñÙ�?Ç �?�?³ïÙ³Ùբ í»ñ³Ñë�?áÕáõÃÛ³�?
Çñ³�?³�?³óáõÙ�?... ·) å»ï³�?³�? �?³½Ù³�?»ñåáõÃÛ³�? ·áñ�?³¹Çñ Ù³ñÙ�?Ç �?ß³�?³�?áõÙ�? ..�? (Հոդված19):




18.   Հայաստանի բարձրագույն կրթություն համակարգը բաղկա�?ած է տարբեր
տեսակի պետական և մասնավոր բուհերի�?: ԲԿ մասին օրենքը (հոդված 12)
անդրադառնում է Հայաստանում չորս տեսակի բուհերին, այդ թվում`
«համալսանան», «ինստիտուտ», «ակադեմիա» և «կոնսերվատորիա», սակայն,
յուրաքանչյուր տեսակի համար հստակ չափանիշներ չի սահմանում: 2012 թ.
կիսամյակի դրությամբ Հայաստանի բարձրագույն կրթության համակարգը կազմված

                                              17
էր 23 պետական բուհերի�? (19 պետական և 4 միջկառավարական) և 48 մասնավոր
բուհերի�? (39 տեղական մասնավոր և օտարերկրյա բուհերի 9 մասնաճյուղեր), կամ`
ընդհանուր առմամբ 71 ուսումնական հաստատություններ: Այնտեղ սովորում են
մոտ 95000 ուսանողներ. պետական բուհերում, 8700-ը` միջկառավարական
բուհերում, 20000-ը` տեղական մասնավոր բուհերում20, և 3000 ուսանողներ`
օտարերկրյա բուհերի մասնաճյուղերում21, կամ ընդամերը 126700 ուսանողներ: Այս
ԲՈՒՀ - երը կարելի է բաժանել յոթ ենթախմբային կատեգորաիաների ըստ Աղյուսակ
2-ում ամփոփված իրավական կարգավիճակների. (Պ1)` ՊՈԱԿ-ներ, (Պ2)` պետական
հիմնադրամներ, (Մ1) միջկառավարական Բուհեր կամ համատեղ կառավարմամբ,
(Մ2) միջպետական հիմնադրամներ, (Շ1)` շահույթ հետապնդող մասնավոր �?ՊԸ-ներ
և կոպերատիվներ, (Շ2), շահույթ չհետապնդող մասնավոր հիմնադրամներ, և (Շ3)
օտարերկրյա բուհերի մասնաճյուղեր: �?տորև բերվում է յուրաքանչյուր տեսակի
համառոտ նկարագրությունը:




20
   Karakhanyan, Susanna, 2012, Governance of Higher Education in Armenia, in Bergan S., Egron-Polak, E.,
Kohler, J., Purser, L., Leadership and Governance in Higher Education: Handbook for Decision-makers and
Administrators, Berlin: Raabe Academic Publishers, pp. 113-129.
21
   ԿԳՆ–ը նրան�?ի�? նույնիսկ տվյալներ չի հավաքագրում ուսանողների քանակի վերաբերյալ:
�?եղեկություններ ձեռք բերելու համար Համաշխարհային բանկի աշխատակաղմը հեռախոսով դիմել է
յուրաքանչյուր մասնաճյուղին: Նրան�? 9-ի�? 6-ը տվյալներ տրամադրե�?, իսկ 3-ը` մերժե�?ին: 2012թ.
հոկտեմբերի դրությամբ 6 մասնաճյուղերոմ սովորում էին 2832 ուսանող: Հաշվի առնելով բա�?ակայող
տվյալները, ընդհանուր քանակը կարող էր լինել մոտ 3000 – 3300 ուսանող:

                                                  18
     Աղյուսակ 2: Հայաստանի ԲՈՒՀ –երի տեսակները ըստ իրավական կարգավիճակի
                                                         Public                                                                   Private
                                A. State                            B. Inter-governmental 1/                         C. Local                       D. Foreign
      Types              S1                    S2                    I1                   I2                P1                      P2                  P3
                                                                                     Inter-state                               Not-for-profit      Branches of
                      SNCOs                Foundation       Inter-governmental                          For-profit
                                                                                    Foundations                                Foundations         foreign univ.
              2/         18                     1                     2                    2                37                       2                   9
  No. of HEIs
 No. of students                 95,000                                       8,700                                   20,000                           3,000
                                                                                                                                                e.g., Moscow State
                                                                                                                           Eghegnadzor's              Univ. of
                                                                                                      e.g.,Gladzor;      Knowledge Univ.;            Economics,
      HEIs
                    All state HEIs
                                            Agrarian
                                                                  Slavonic;            EREA; 3/      Gyumri Progrees     Yerevan Int'l Center      Statistcs and
                   except Agrarian                                 French              American
                                                                                                     University; EIU4/    for Accountancy           Informatics;
                                                                                                                              Teaching           Moscow Inst. of
                                                                                                                                                 Business and Law
                                                           Slavonic: Agreement                                                                  Law on Registering
                                                            b/w the RF and RA;                                                                   of Legal Entitites
                                                            French: Agreement           Law on         Law on LLCs;                               and Records on
    Major             Law on                 Law on                                                                              Law on
                                                           b/w Armenian MOES          Foundations;    Law on Coops;                              Separte Units of
governing laws        NCSOs                Foundations                                                                         Foundations
                                                           and French Embassy          Civl Code     Law on JSCs, etc.                          Legal Entities, their
                                                           in Armenia, and Law                                                                   Institutions and
                                                              on Foundations                                                                    Private Enterprises


Աղբյուրը. Կազմած է հեղինակի կողմի�?.
Դիտ.` 1/ Միջկառավարական բուհերը նրանք են, որոնք հիմնադրվել են երկու կառավարությունների, օր.`
Հայաստանի Հանրապետությունը և այլ երկրի կառավարության, միջև և Հայաստանի կառավարության և
օտարերկրյա ոչ կառավարական անձան�? միջև; 2/ 2012թ.հունիսի 22 – ի դրությամբ արտասահմանյան մասնավոր
համալսարանները և մասնաճյուղերն են; 3/ Եվրոպական կրթական տարածաշրջանային ակադեմիան; 4/
Եվրասիական միջազգային համալսարանը.



      Ա. Հանրային – Պետական բուհեր

19.   (Պ1) ՊՈԱԿ: Ինչպես վերը նշված է, բոլոր պետական Բուհերի իրավական
կարգավիճակի 2002-2003թթ.- ին պետական հաստատությունների�? փոփոխվել է
ՊՈԱԿ-ի: Այս փոփոխությունը պետական ԲՈՒՀ – երին դրե�? ՊՈԱԿԻ–ի մասին
օրենքի ենթակայության տակ և Կառավարությանն ու ԿԳՆ – ին օժտե�? պետական
բուհ –ՊՈԱԿ –ների (Պ1) նկատմամբ մեծ լիազորություններով:

20.  (Պ2) Հիմնադրամ: Կրթության մասին օրենքների և ՊՈԱԿԻ- ի մասին օրենքի
միջև իրավական հակասությունները հաղթահարելու մպատակով Հայաստանի
պետական Ագրարային համալսարանը         փոխել է իր ՊՈԱԿԻ իրավական
կարգավիճակը և 2012 թ. հունիսին վերագրան�?վել է որպես հիմնադրամ:22 Որպես
այդպիսին, համալսարանը այլևս ենթակա չէ ՊՈԱԿԻ մասին օրենքին: Փոխարենը,




22
   14.06.2012թ. Կառավարության թիվ 872-Ն որոշումը Հայաստանի պետական ագրարային
համալսարան ՊՈԱԿ-ը որպես Հայաստանի պետական Ագրարային համալսարան Հիմնադրամ
վերագրան�?ելու     մասին:   http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=77158. Համալսարանը
նախաձեռնել էր և կառավարությունը` ընդունել:

                                                                                19
այն այժմ գտնվում է Հիմնադրամների մասին օրենքի տիրույթում:23 ՀՀ ԿԳՆ–ը,
կարծես, աջակ�?ում է այս նախաձեռնությանը և դիտարկում է այն որպես փորձնական
ծրագիր, որպեսզի գնահատի, թե արդյոք նոր իրավաբանական կարգավիճակը
կրթական ծառայություններ մասու�?ելու համար առավել բարենպաստ տարբերակ է
կլինի:24

     Բ. Հանրային – Միջկառավարական Բուհեր (մանրամասն տես` Ներդիր 3)

21.  (Մ 1) Միջկառավարական: Ռուս – հայկական (�?լավոնական) համալսարանը
(ՌՀՀ) և Հայաստանի Ֆրանսիական համալսարան հիմնադրամը (UFAR)
պատկանում են այս կատեգորիային: ՌՀՀ-ն ըստ գրան�?ման վկայականի “համատեղ
կառավարմամբ բարձրագույն կրթության պետական հաստատություն է�? 25, որը
ստեղծվել է Ռուսաստանի Դաշնության (ՌԴ) կառավարության և Հայաստանի
Հանրապետության (ՀՀ) կառավարության միջև կրքված համաձայնագրի հիման վրա:
UFAR-ը հիմնադրվել է 2000 թ - ին Ֆրանսիայի և Հայաստանի կառավարությունների
կողմի�?` Լիոնի Ժան Մոլին և Թուլուզի 1 Քապիթոլ համալսարանի հետ
համագործակ�?ությամբ:26

22.   (Մ2) Միջպետական հիմնադրամներ: Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը
(ՀԱՀ) և Եվրոպական կրթական տարածաշրջանային ակադեմիան (ԵԿ�?Ա)
պատկանում են այս կատեգորիային: Դրանք, ընդհանուր առմամբ, ընկալվում է
որպես երկու կառավարությունների միջև միջկառավարական բուհերի, ինչպիսիք են
ՌՀՀ-ը և UFAR -ը, սակայն նրանք ունեն միջպետական հիմնադրամների իրավական
կարգավիճակ, որտեղ Հայաստանի կառավարությանը հիմնադիրների�? մեկն է:




23
   Հիմնադրամների մասին օրենքի 38 հոդվածը հիմնադրամների�? պահանջում է ներկայա�?նել. 1)
ծրագրային առաջարկը, ֆինանսավորման աղբյուրը, ծախսերը, գույքային պայմանները, խորհրդի
անդամների անվանա�?անկը, հաստիքա�?ու�?ակը և այլն, 2) տարեկան ֆինանսական հաշվետվությունը
3) ֆինանսական հաշվետվության հաշվեքննություն իրականա�?րած անձի (աուդիտոր),
եզրակա�?ությունը, եթե հիմնադրամի ակտիվների արժեքը ան�?նում է 10 մլն դրամը: Որպես
հիմնադրամ, համալսարանը ենթակա է Արդարադատության նախարարության վերահսկողությանը,
սակայն,     անկախ      իրավաբանական         կարգավիճակի�?,      համալսարանը      նաև   ենթակա    է
Գյուղատնտեսության նախարարությանը, և, հավանաբար, այս պրակտիկան կշարունակվի:.
24
   Համալսարանների ռեկտորների հետ հանդիպման ժամանակ նախարարը հայտարարել է, որ
(տես` http://www.asparez.am/news-hy/poakner_veracvumen_himnadramneri-hy/) –ԿԳՆ –ը քննարկում` է ԱՆ
– ի հետ ՊՈԱԿ օրենքի անհամապատասխանությունը ԲԿՕ – ի հետ, հար�?ը:
25
   Օրենքի առումով ոչ մի օրենքում այս տիպի իրավաբանական անձի սահմանում չկա:
26
    Հայաստանի անունի�? հիմնադիրները ԱԳ և ԿԳ նախարարություններն են, իսկ Ֆրանսիայի
անունի�?`Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանատունը:

                                               20
                   Ներդիր 3 Միջառավարական և միջպետական բուհեր

Ռուս – հայկական (�?լավոնական) համալսարան (ՌՀՀ): Համաձայնագրով նախատեսված է, որ
հայկական    կողմը  համալսարանի  համար    տրամադրում   է  շենքեր, հողատարածք,
հանրակա�?արաններ, մարզական, առողջապահական և մշակութային հարմարություններ, ինչպես
նաև պարտավորվում է օգնել           ստեղծելու համապատասխան պայմաններ ՌՀՀ այ�?ելող
պրոֆեսորադասախոսական կազմի և աշխատակազմի համար: ՌՀՀ–ի գործունեությունը
ֆինանսավորվում է հիմնականում ՌԴ դաշնային բյուջեի�? հատկա�?ումներով և մի փոքր գումար էլ
հատկա�?վում է ՀՀ պետական բյուջեի միջո�?ների�?` պետպատվերով սովորող ուսանողների համար (70
տեղ` 2011/12–ին): Համալսարանը հավատարմագրված է Ռուսաստանի ազգային հավատարմագրման
գործակալությունը կողմի�? 2005թ.–ին և իր շրջանավարտներին տալիս է հայկական և ռուսաստանյան
տիպի դիպլոմներ: Թեև ԲԿ օրենքը և կառավարության թիվ 978-Ն 30.06.2011թ. “Ուսումնական
հաստատությունների և նրան�? մասնագիտությունների հավատարագրման կարգի մասին�? որոշումը
(Հավելված, Բաժին 1, կետ 3), պահանջում են, որ Հայաստանի տարածքում յուրաքանչյուր բուհ
ենթակա է հավատարմագրման, սակայն ակնկալվում է, որ ՈԱԱԿ-ը կճանաչի ՌՀՀ-ի
հավատարմագրումը Ռուսաստանի ԱՀԳ կողմի�?, որը ENQA –ի լիիրավ անդամ է հանդիսանում:

Հայաստանի Ֆրանսիական համալսարան հիմնադրամ (UFAR): UFAR-ը ղեկավարվում է
Հայաստանի իրավական ակտերով, այդ թվում` �?ահմանադրությամբ, Քաղաքա�?իական օրենսգրքով,
Հիմնադրամների մասին օրենքով և այլ օրենքներով, ինչպես նաև համապատասխան միջազգային
պայմանագրերով և այլ իրավական ակտերով: Այն տալիս է միաժամանակ հայկական և ֆրանսիական
               27
տիպի դիպլոմներ: Համալսարանը Հայաստանի կառավարությունի�? ֆինանսավորում է ստանում
պետական պատվերով սովորող ուսանողների փոքր խմբի համար (35 տեղ` 2011/12թ-ին):

Հայաստանի ամերիկյան համալսարան (ՀԱՀ) ). ՀԱՀ հիմնադրվել է 1991 թ – ին` սկզբում որպես
շահույթ չհետապնդող �?ՊԸ -համատեղ ձեռնարկության, այնուհետև 2001 թ.-ին վերագրան�?վել է
                  28
որպես հիմնադրամ: Հիմնադրամի հիմնադիրները են ԿԳՆ և “Հայաստանի ամերիկյան համալսարան
կորպորա�?իան�?     (ՀԱՀԿ)` ոչ  կառավարական,    շահույթ    չհետապնդող,  ոչ  առևտրային
կազմակերպություն, որը գրան�?ված է Կալիֆորնիա նահանգի (ԱՄՆ) օրենսդրության համաձայն:
Հիմնադրամը     ղեկավարվում   է   Հայաստանի    Հանրապետության      �?ահմանադրությամբ,
Քաղաքա�?իական օրենսգրքով, Հիմնադրամների մասին օրենքով և Հայաստանի Հանրապետության այլ
                                                                             29
օրենքներով   և     իրավական   ակտերով,   և   համալսարանի     կանոնադրությամբ: ՀԱՀ-ը
հավատարմագրված է Դպրո�?ների և քոլեջների Արևմտյան ասո�?իա�?իայի Ավագ քոլեջների և
համալսարանների Հավատարման հանձնաժողովի կողմի�?: ՀԱՀ պետական ֆինանսավորում չի
ստանում:

Եվրոպական կրթական տարածաշրջանային ակադեմիա (ԵԿ�?Ա). ԵԿ�?Ա-ն հիմնադրվել է 2002թ-



27
   Ըստ` արտաքին հարաբերությունների և որակի ապահովման գծով ռեկտորի տեղակալի խոսքերի:
28
    Համալսարանը ստեղծվել է ՀԱՀԿ և Կալիֆորնիայի համալսարանի միջև 05.09.1991թ. կնքված
կորպորատիվ համաձայնագրի հիման վրա և ՀՀ Նախարարների խորհրդի 21.09.1991թ. թիվ 570 “
Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի ստեղծման մասին�? որոշմամբ: ՀՀ Ֆինանսների
նախարարության ֆինանսատնտեսական վարչության կողմի�? այն գրան�?վել է ՀՀ տարածքում գործող
համատեղ ձեռնարկությունների գրան�?ամատյանում, որտեղ ՀՀ Բարձրագուն կրթության և գիտության
պետական Կոմիտեն և ՀԱՀԿ –ն հիշատակված են որպես Կողմեր: Վերագրան�?ումը կատարվել է
23.01.2001թ. թիվ 48 Կառավարության որոշմամբ:
29
   ՀԱՀ ներկայա�?ու�?չի բառերի�?:

                                         21
ին մի շարք եվրոպական երկրների և Ռուսաստանի 20 եվրոպական և ռուսաստանյան բուհերի
հետ կնքված պայմանագրերի և համաձայնագրերի հիման վրա:30 ՀՀ կառավարությունը ԵԿ�?Ա –ի
մասնակի�? կողմ է հանդիսանում: Ակադեմիան համարվում է «պետական և մասնավոր
ներդրումներով ստեղծված միակ կրթական հաստատությունը»:31 ԵԿ�?Ա-ն պետական
ֆինանսավորում է ստանում պետական պատվերով սովորող ուսանողների փոքր խմբի համար
(15 տեղ` 2011/12թ-ին):



      Գ. �?եղական մասնավոր բուհեր

23.   (Շ 1) Շահույթ  հետապնդող ԲՈՒՀ-եր: Բա�?ի երկու հիմնադրամների�?,
Հայաստանում բոլոր շահույթ հետապնդող մասնավոր ԲՈՒՀ – երը առևտրային
կազմակերպություններ են, որոնք կարգավորվում են վերոհիշյալ համապատասխան
օրենքներով: Բոլորը համարվում են առևտրային կազմակերպություններ և որպես
ուսումնական հաստատություններ` ոչ մի հատուկ արտոնությունների�? չեն օգտվում:

24.    (Շ 3) Շահույթ    չհետապնդող հիմնադրամներ: Հայաստանում շահույթ
չհետապնդող մասնավոր բուհ դառնալու ճանապարհը` այն որպես հիմնադրամ
գրան�?ելն է: Դրանք երկուսն են: Շահույթ հետապնդող մասնավոր բուհի և շահույթ
չհետապնդող մասնավոր հիմնադրամի միջև միակ հիմնական տարբերությունը այն
է, որ, եթե առաջինը բոլոր եկամուտների�? վճարում է շահութահարկ, ապա մյուսը
ազատված է նվիրատվությունների�? շահութահարկ վճարելու�?: �?ա թույլ է տալիս, որ
մյուսը        միջազգային    կազմակերպությունների�?,    ՀԿ-ների�?    և    այլ
կազմակերպությունների�? նվիրատվություններ հայթայթի: Այլ դեպքերում, այդ երկու
տեսակի մասնավոր բուհերի նկատմամբ վերաբերմունքը նույնն է: (Ամբողջ
աշխարհում շահույթ հետապնդող և շահույթ չհետապնդող մասնավոր
համալսարանների պատկերը տես` Ներդիր 4-ում):

      Դ. Օտարերկրյա Բուհ - եր

25.    (Շ 2) Օտարերկրյա Բուհ –երի մասնաճյուղեր: Օտարերկրյա բուհերի
մասնաճյուղերը կարգավորվում են Իրավաբանական անձան�? պետական գրան�?ման
և    իրավաբանական      անձան�?     առանձին    ստորաբաժանումների,  նրան�?
հաստատությունների և մասնավոր ձեռնարկությունների հաշվառման մասին
օրենքով: Ենթակա են ԿԳՆ - ի վերահսկողության, սակայն իրականում, ԿԳՆ-ը այս
բուհերի վերաբերյալ քիչ տեղեկություններ է հավաքագրում:




30
     ԸստԿառավարության թիվ 978 որոշման, 15.10.2001թ.
31
     http://www.eriicta.am/

                                               22
        Ներդիր 4: Ամբողջ աշխարհում շահույթ հետապնդող և շահույթ չհետապնդող մասնավոր
                                                 համալսարանները

Ամբողջ աշխարհում ավելանում են մասնավոր բուհեր ընդունվող ուանողների քանակը: Մասնավոր
բուհերը սկզբում սկսել են հիմնադրվել ԱՄՆ - ում, Լատինական Ամերիկայում և Ասիայում, և հիմա
նրանք սկսել են հայտնվել նաև Մերձավոր Արևելքում, Աֆրիկայում (հիմնականում անգլախոս, այլ ոչ
թե Ֆրանկոֆոն երկրներում), ինչպես նաև վերջին երկու տասնամյակների ընթա�?քում` Արևելյան ու
Կենտրոնական Եվրոպայում: Պետական բուհերը ավելի քիչ են զգում մասնավոր հատվածի
ազդե�?ությունը Արևմտյան Եվրոպայում:

Որոշ կառավարություններ խրախուսում են մասնավոր բարձրագույն կրթությունը, որպեսզի օգնեն
բավարարել բարձրագույն կրթության աճող պահանջարկը, ինչպես նաև ճնշում գործադրեն հանրային
բուհերի վրա շուկայամիտությունը և ընդհանուր արդյունավետությունն ու արտադրաղականությունը
բարելավելու նպատակով:

Երկարակյա�? մասնավոր համալսարանները ԱՄՆ - ում, Ճապոնիայում, Լատինական Ամերիկայում
եղել են հիմնականում շահույթ չհետապնդող:. Այս շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունները չեն
կարող կազմակերպվել հօգուտ մասնավոր շահերի: Որպես կանոն, շահույթ չհետապնդող մասնավոր
հաստատությունները ծառայում են քաղաքա�?իական հասարակության պահանջներին: Եվ նրանք
տալիս են.
        սո�?իալ - տնտեսապես արտոնյալների տեսակետի�?` ինչ-որ ավելի լավը, քան ստանդարտ
         զանգվածային հանրային բարձրագույն կրթությանը կառաջարկեր (ԱՄՆ - ում և Լատինական
         Ամերիկայում, օրինակ), և
        մի ուրիշ բան, որը կրոնական հավատի հետևանք է կամ արտա�?ոլում է էթնիկական կամ
         ազգայնական նպատակները:

Վերջին տարիներին աշխարհի շատ մասերում կտրուկ աճել է շահույթ հետապնդող հատվածը և ԱՄՆ
– ը այդ գլոբալ երևույթի առան�?քն է: Ի տարբերություն շահույթ չհետապնդող հաստատությունների,
շահույթ հետապնդող մասնավոր հաստատությունները սովորաբար գործում են որպես.
     պահանջարկ կլանողներ են, բավարարում են պայմանական բուհերի կողմի�?
         չբավարարված պահանջարկը:

Շահույթ հետապնդող հաստատությունները կարող են ծախսել միջո�?ները, բա�?առությամբ
գործառնական ծախսերի համար և բաժնետերերի ներդրումային ռիսկերի դիմա�? նախատեսված
գումարները: Ամբողջ աշխարհում գոյություն ունի շահույթ հետապնդող հաստատությունների մի լայն
տեսականի: Մալայզիայում, օրինակ, սեփականատերը կարող է լինել ֆիզիկական անձը,
ընկերությունները, ընկերությունների կոնսոր�?իումը, բա�? բաժնետիրական ընկերությունները և
պետական կորպորա�?իաները:

Վեր�?ված է. Roger King, 2008, Private universities and public funding: models and business plans. Universities UK: London
(http://www.universitiesuk.ac.uk/Publications/Documents/Policy_Commentary1.pdf).




                                                           23
       2.4 Որակի ապահովում

26.    Մինչև վերջերս, պետական և մասնավոր բուհերի�? պահանջվում էր
լի�?ենզիավորվել և հավատարմագրվել ԿԳՆ կողմի�?, սակայն այդ պահանջն այնքան
էլ խստորեն չէր կիրառվում: Լի�?ենզավորման մասին 30.05.2001թ. օրենքը պահանջում
է, որ և պետական, և մասնավոր բուհերը լի�?ենզավորվեն և հավատարմագրվեն
ԿԳՆ Լի�?ենզավորման և հավատարմագրման վարչության կողմի�?, որպեսզի
իրավունք ունենան պետական տիպի դիպլոմներ շնորհել: 32 Պետական բուհերը,
սակայն, ինչ-որ կերպ ազատվել էին հավատարմագրման ձևական գործընթա�?ի�?, և
միայն մասնավոր բուհերն էին ենթարկվում այդ պահանջին: 2007–ին
հավատարմագրվել էին այն ժամանակ գործող մասնավոր հաստատությունների
միայն    մոտ    մեկ   երրորդը    (77-ի�?`28-ը) և   ութ    չհավատարմագրված
հաստատությունների որոշ ծրագրեր: Իսկ 2012թ. դրությամբ, հավատարմագրվել են
արդեն 39 բուհերի�?` 33-ը, ինչպես նաև մնա�?ած վե�? չհավատարմագրված
հաստատությունների մի շարք ծրագրեր:33

27.   Որակի ապահովման ազգային գործակալության`          ՈԱԱԿ –ի, 2009թ.
հիմնադրումի�? հետո, բոլոր պետական և մասնավոր բուհերը պետք է լի�?ենզավորվեն
ԿԳՆ–ի կողմի�? և հավատարմագրվեն ՈԱԱԿ –ի կողմի�?: ՈԱԱԿ-ը ստեղծվել է
Հայաստանում որակի ապահովման ազգային համակարգը հզորա�?րելու
նպանակներով:      Գործակալության  հիմնական    խնդիրն   է.   «բարձրագույն
մասնագիտական մակարդակի կրթության ոլորտի հետազոտություններ և
վերլուծություններ իրականա�?նել, առաջարկություններ անել և գնահատել»:34 Այն
մշակել է “Բարձրագույն մասնագիտական             մակարդակի ուսումնական
հաստատությունների և ուսումնական ծրագրերի պետական հավատարմագրման և
հավատարմագրման չափանիշների և չափորոշիչների կանոնակարգը, որով
սահմանում են որակի արտաքին ապահովման քաղաքականությունները,
ընթա�?ակարգերը, չափանիշները և չոփորոշիչները: 35 Ըստ նոր հավատարմագրման
կարգի, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող բոլոր բուհերը
յուրաքանչյուր հինգ տարին մեկ պետք է ան�?նեն հավատարմագրման պարտադիր

32
    13.12.2007թ. Կառավարության թիվ 1490-Ն որոշմամբ բուհերի հիմնադիրները պարտավոր են բուհին
տրամադրել տարածք, հարմարություններ և այլ անհրաժեշտ միջո�?ներ ըստ Հավելված 6-ի �?անկի:
Հուլլիս 09.07.2009թ. Կառավարության թիվ 808- Ն որոշմամբ նաև պահանջվում է նաև, որ բոլոր
բուհերը, անկախ սեփականության ձևի�?, հապապատասխանե�?վեն թիվ 1490-Ն որոշման
պահանջներին (հավելված 15):
33
    Վեր�?ված է` Ակադեմիական ճանաչման և շարժունակության ազգային տեղեկատվական կերնտրոն
(ARMENIC), Հայաստանի հավատարմագրված մասնավոր ԲՈւՀ-երի և մասնագիտական ծրագրերի
�?անկը; Հայաստանի չհավատարմագրված մասնավոր բուհերի հավատարմագրված մասնագիտական
ծրագրերի �?անկը (վեր�?ված է http:// www. armenic. am/?laid=1 &com=module& module=menu&id=123).
 34
     ՈԱԱԿ–ի կանանադրությունը հաստատվել է 27.11.2008թ.Կառավարության որոշմամբ No. 1486-Ն,
Հոդված 1.
35
    Կառավարության որոշում, թիվ 978-Ն, 30.07. 2011թ.

                                            24
գործընթա�?, իսկ     ծրագրերի հավատարմագրումը կամավոր գործընթա�? է և
իրականա�?վում է միայն բուհի դրական հավատարմագրման դեպքում: 2012 թ.
կիսամյակի դրությամբ երկու պետական բուհերում փորձնական ինստիտու�?իոնալ
հավատարմագրումն       ավարտվել էր և վերջնական որոշումը սպասվում է:
Եվս հինգ պետական և երկու մասնավոր հաստատությունների հավատարմագրումը
ընթա�?քի մեջ է: Վերջնական զեկույ�?ը հրապարակվում է ՈԱԱԿ - ի ինտերնետային
կայքում, երբ Հավատարմագրման հանձնաժողովը`ՈԱԱԿ -ի որակի ապահովման
բարձրագույն մարմինը, որոշում է կայա�?նում: Վերջնական զեկույ�?ը և
հավատարմագրման հանձնաժողովի որոշումը քննարկելու�?           հետո ՈԱԱԿ-ը
համապատասխան բուհերին և ծրագրեին հավատարմագրման վկայագրեր է
շնարհում: 36 Վերջնական որոշմանի�? հետո, ՈԱԱԿ – ի կողմի�? չհավատարմագրման
(այդ թվում` պայմանական հավատարմագրման) դեպքում բուհերը կարող են
շարունակել գործունեությունը, սակայն չհավատարմագրված բուհերի կողմի�? տրված
կրեդիտները և գիտական աստիճանները չեն կարող ընդունվել Հայաստանի
պետական կամ այլ բուհերի կողմի�?: Նույն կարգը կիրառվում է նաև
միջկառավարական բուհերի և օտարերկրյա համալսարանների մասնաճյուղերի
նկատմամբ, եթե նրան�? մայր համալսարանները արդեն հավատարմագրված չեն
ENQA – ի անդամ որակի ապահովման որևէ գործակալության կողմի�?:.

28.   Կարճ ժամանակահատվածում ՈԱԱԿ-ը մեծ ձեռքբերումների է հասել, սակայն
դեռ կան հետագա անելիքներ, որպեսզի նա դառնա միջազգայնորեն ճանաչված
որակի ապահովման գործակալություն: Ներկայումս ՈԱԱԿ-ը Բարձրագույն
կրթություն որակի ապահովման Եվրոպական Միության (ENQA) մասնակի�? անդամ
է և նպատակ ունի մինչև 2015 թ.. դառնալ նրա լիիրավ անդամ: ՈԱԱԿ - ի նաև
Բարձրագույն կրթության որակի ապահովման գործակալությունների միջազգային
�?ան�?ի (INQAAHE) լիիրավ անդամ է և ներկայա�?ված է INQAAHE - տնօրենների
խորհրդում: 2012 թ. մայիսին ՈԱԱԿ -ը փորձագետ էր հրավիրել ENQA – ի�?, որի
խնդիրն էր ուսումնասիրել և     գնահատել Հայաստանում հավատարմագրման
գործընթա�?ին առնչվող օրենսդրական դաշտի37 համապատասխանությունը
Եվրոպական բարձրագույն կրթության տարածքում որակի ապահովման




36
   �?կզբում վկայագրերը տրվում էին ԿԳՆ – ի կոզմի�?, սակայն ENQA – ի մասնագետի խորհրդով այդ
լիազորությումը փոխան�?վե�? ՈԱԱԿ – ին: Կանոնադրության և համապատասխան կանոնակարգերում
անհրաժեշտ փոփոխություները դեռ պիտի արվեն:
37
   Ինչպես սահմանված է ՈԱԱԿ –ի Կանոնադրությամբ, Բարձրագույն մասնագիտական մակարդակի
ուսումնական հաստատությունների և ուսումնական ծրագրերի պետական հավատարմագրման
կանոնակարգի մասին Կառավարության թիվ 978-Ն որոշմամբ,  ՈԱԱԿ – ի հավատարմագրման
հանծնաժողովի կազմավորման և գործարկման ընթա�?ակարգով     (նախագիծ), և ՈԱԱԿ – ի
կաղմակերպական կառու�?վածքում (նախագիծ).

                                          25
չափորորշիչներին և ուղե�?ույ�?ներին (ESG): Այդ աշխատանքի երկու հիմնական
արդյունքները և կատարված առաջարությունները հետևյալն են.38

        ՈԱԱԿ –ի կանոնադրության համաձայն, հոգաբարձուների խորհրդի կազմը
         հավասարակշռված լինելով հանդեձ (հոդված 20)` վարչապետի ի պաշտոնե
         խորհրդի նախագահ հանդիսանալու փաստը (հոդված 14), խարխլում է
         անկախության հիմքերը: Խորհուրդ է տրվում, որ խորհրդի նախագահի
         պաշտոնը լինի ընտրովի և մշակվի Խորհրդի գործարկման մի ձեռնակ:

        Բարձրագույն         մասնագիտական        մակարդակի      ուսումնական
         հաստատությունների        և   ուսումնական      ծրագրերի    պետական
         հավատարմագրման         կանոնակարգի    համաձայն,   հավատարմագրման
         վկայագրի շնորհման վերջնական որոշումը կայա�?նում է կառավարությունը
         (ԿԳՆ), այլ ոչ թե ՈԱԱԿ – ի Հավատարմագրման հանձնաժողովը (Հոդված 21):
         Առաջարկվում      է,   որ   հավատարմագրման    վկայագրերի   շնորհման
         լիազորությունը      փոխան�?վի     Հավատարմագրման     հանձնաժողովին:
         Հավատարմագրման հանձնաժողի մասին դրույթը պետք է ներառվի ՈԱԱԿ – ի
         կանոնակարգում, և դրա անկախությունն ու լիազորությունները պետք է
         սահմանվեն         Հավատարմագրման      հանծնաժողովի   ձևավորման   և
         հավատարմագրման հանծնաժողովի գործարկման ձեռնարկի ընթա�?ակարգի
         մասին կանոնակարգով:

Զեկույ�?ն ավարտվում է նրանով որ «լավ հիմքեր կան ենթադրելու, որ Հայաստանում
որակի ապահովման համակարգի հետագա զարգա�?ումը զգալի առաջընթա�? կապրի`
այն հաս�?նելով Եվրոպական չափանիշներին և պայմաններին": Ի դեպ, այս երկու
առաջարկություններն արդեն արժանա�?ել են վարչապետի և կրթության նախարարի
հավանությանը,   և     հավատարմագրման       գործընթա�?ի   անկախության     և
վստահելիության բարելավման անհրաժեշտ փոփոխություններն արդեն ընթա�?քի
մեջ են:

29.   Ավարտական քննությունները պետության կողմի�? օգտագործվել են որպես
որակի ապահովման գործիք, սակայն դրա արդյունավետությունը կասկած է
հարու�?ում: Բուհերի կատարողականը մշտադիտարկելու և գնահատելու
համապետականորեն սահմանված �?ու�?անիշներ կամ տվյալների լիակատար
շտեմարան չկա: Փոխարենը, ԿԳՆ-ը բուհերի�? պահանջում է ավարտական
քննություններ  ան�?կա�?նել,  որպեսզի   հավաստիանա,    որ   ուսանողների
առաջիմության չափանիշները համապատասխանում են սահմանված կրթական
չափորոշիչներին: Նախարարության 31.11.2011 թ. թիվ 1197 նորմատիվ ակտը


38
  Հանս Ուլրիխ Շմիտի կազմած զեկույ�?ը (Foundation for International Business Administration Accreditation
(FIBAA), հատուկ ներկայա�?ու�?իշ, ENQA-ի մասնագետ), 10 մայիսի, 2012թ..

                                                  26
պահանջվում է       հավատարմագրված բուհերի�? պետական ավարտական
քննություններ ան�?կա�?նել, որոնք իրականա�?վում են յուրաքանչյուր բուհի
Ատեստավորման Հանձնաժողովի կողմի�?: 39 Այն համալսարանները և ծրագրերը,
որոնք հավատարմագրված չեն, կարող են ատեստավորման հանձնաժողով չունենալ,
այդ համալսարանների կամ ծրագրերի շրջանավարտների ավարտական
քննությունները կազմակերպվում են հավատարմագրված բուհերում և ծրագրերում:
Անկախ     նախորդ    ուսումնական   տարիներին  նրան�?    առաջադիմության
�?ու�?անիշների�?, ավարտական քննությանների�? կտրված ուսանողները չեն կարող
ավարտել բուհը, քանի դեռ դրանք չեն հանձնել: Այդ մեխանիզմը, ի դեպ,
ստանդարտա�?ված չէ, սակայն նաև պարզ չէ, թե ինչպես է այն նպաստում
շրջանավարտների որակի ապահովմանը:


       2.5 Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորումը

     30. Ըստ միջազգային չափանիշների, կրթության` մասնավորապես բարձրագույն
         կրթության, համար հատկա�?վող պետական ծախսերը �?ածր են: Կրթության
         համար հատկա�?վող պետական ծախսերը սկսե�?ին անշեղորեն աճել 2000թ.
         կեսերի�? մինչև 2009 թ. տնտեսական ճգնաժամը, որը հարվածե�? նաև
         Հայաստանի տնտեսությանը: Կրթության ոլորտը առավել տուժած ոլորտների�?
         էր, որի սկզբնական բյուջեն կրճատվե�? 15 տոկոսով և այն վերականգնելու
         նշանները դեռ չեն երևում: Չնայած տնտեսության վերականգնմանը, վերջին
         միջնաժամկետ ծախսերի 2012-2014 թթ. ծրագրի�? երևում է, որ կրթական
         ընդհանուր ծախսերը կշարունակեն նվազել առաջիկա երեք տարիների
         ընթա�?քում` հասնելով մինչև ՀՆԱ-յի 2.6 տոկոսը, որով Հայաստանը
         հայտնվում է տարածաշրջանի ամենա�?ածր կրթական ծախսեր ունե�?ող
         երկրների �?անկում (տես Գծապատկեր 1): Մասնավորապես, բարձրագույն
         մասնագիտական կրթության պետական ֆինանսավորումը բավականին �?ածր
         է տարածաշրջանային միջինի�?, էլ չասած �?ՀԶԿ -ի (OECD) միջինը, և կազմում
         է ՀՆԱ – ի ընդամենը 0.3 տոկոսը և կրթության ընդհանուր ծախսերի 10-12
         տոկոսը` համապատասխանաբար �?ՀԶԿ–ի 1.3 տոկոսի            և 20 տոկոսի
                  40
         համեմատ : Նույնիսկ ավելին, գիտության զարգա�?ման համար սահմանափակ
         պետական ֆինանսավորումը (ՀՆԱ–յի 0.2 տոկոսը) հիմնականում
         հատկա�?վում է Գիտությունների ազգային ակադեմիային` սահմանափակելով
         համալսարանների      գիտահետազոտական       կարողությունները:    Դրան
         հակառակ, բուհերը պետության հարկային եկամուտների ապահովման

39
  Հանձնաժողովի նախագահին առաջադրում է բուհի ռեկտորը և նշանակում է ԿԳՆ – ը:
40
  World Bank, 2011, Education Chapter, Public Expenditure Review. Նշենք, որ Հայաստնի տվյալները շատ
մոտովոր են, քանի որ անհնար է պարզորեն տարանջատել ոչ-բուհական ՄԿ – ի և ետ-միջնակարգ ոչ-
մասնագիտական կրթ-ն բյուջերերը: Միայն ԲԿ ծախսերը մոտ ՀՆԱ – ի 0.2 տոկոսն է և պետծախսերի
8-9 տոկոսը:

                                               27
      աղբյուր են հանդիսանում, օրինակ` բուհերը չեն ազատվում ստա�?ած
      հասույթի�? /այդ թվում `ուսման վարձի�?, այլ ուսումնական ծառայությունների�?
      ստա�?ված վճարների�?, ինչպիսիք են` երեկոյան դասընթա�?ները և
      համակարգչային ուսու�?ումը, քանի որ դրանք համարվում են շահույթ
      հետապնդող գործունեություն/ վճարվող շահութահարկի�?: Փաստորեն,
      Երևանում հաստատված բուհերի�? շատերը դասվում են 1000 ամենախոշոր
      հարկատուների շարքին:41

      Գծապատկեր 1: Կրթության համար պետական ծախսերի տոկոսային
 հարաբերությունը` պետական ընդհանուր ծախսերի և ՀՆԱ –ի համեմատ: 2002-2012

                        16                 13.2 13.6 13.1 13.3 12.8
                        14                                                       11.6
                        12          10.2                                                10.5 10.5 10.7
                             9.3
                        10
               �?ոկոսը




                         8                                                                                    % of TPE
                         6
                                                 2.8 2.9 3.4 2.8 2.8 2.6
                         4   2.1 2.0 2.3 2.5 2.5
                         2                                                                                    % of GDP
                         -
                                                                                         2010
                             2002
                                    2003
                                            2004
                                                   2005
                                                           2006
                                                                   2007
                                                                          2008
                                                                                 2009


                                                                                                2011
                                                                                                       2012
                                                          actual                                budget

              Վեր�?ված է` Հայաստանի կրթությունը`ըստ 2008 & 2011; ԿԳՆ



31.   Կառավարությունը բարձրագույն կրթությանը ֆինանսավորում է պետական
ուսումնական    հաստատություններում    անվճար     տեղերի   (պետպատվերի)
ֆինանսավորվան և կրթաթոշակների միջո�?ով, ինչպես նաև սահմանափակ միջո�?ներ
է տրամադրում կապիտալ ներդրումների և գիտահետազոտությունների համար`
Գիտության պետական կոմիտեի միջո�?ով: Կառավարությանը պետպատվերի
շրջանակներում ֆինանսավորում է պետական բուհերում նեղ մասնագիտա�?ված
որոշ ոլորտները` հիմնականում մր�?ութային հիմունքներով և սահամանափակ թվով
սո�?իալ-տնտեսապես      խո�?ելի   ուսանողներին,    օրինակ`ծնողազուրկներին42
հաշմանդամ, սո�?իալապես անապահով ընտանիքների�? եկած ուսանողներին,
զոհված         ազատամարտիկների            երեխաներին         (Հայաստանի
կրթաթոշակային/պետպատվերի համակարգը. տես Ներդիր 5): Պետության կողմի�?
բուհերի կապիտալ ներդրումների ֆինանսավորումը չնչին է, և Ֆիզիկական
հարմարությունների   լի�?ենզավորման    պահանջները     բավարարելու   համար


41
 Հայաստանի մեծ հարկատուների պաշտոնական �?անկը http://www.taxinfo.am/taxpayers.htm.
42
  Միչև 23 տարեկան երկկողմանի ծնողազուրկները սովորում են պետպատվերի շրջանակներում:
Առան�? ծնողական խնամքի մնա�?ած երեխաների մասին օրենք, Հոդվսած 2.

                                                                          28
պետական բուհերը դա իրական�?նում են իրեն�? սեփական եկամուտների հաշվին,
հիմնականում` ուսման վարձի�?:

                                               Ներդիր 5
                                  Կրթաթոշակ, զինծառայություն և հարկեր

�?ահմանադրության 39- րդ հոդվածով նախատեսվում է, որ «յուրաքանչյուր քաղաքա�?ի իրավունք ունի
ստանալու անվճար բարձրագույն և մասնագիտական կրթություն պետական բարձրագույն և այլ
մասնագիտական կրթական հաստատություններում` մր�?ութային հիմունքներով, օրենքով
նախատեսված կարգով: Օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով պետությունը ֆինանսական և այլ
աջակ�?ություն է �?ու�?աբերում բարձրագույն և այլ մասնագիտական կրթական ծրագրեր իրականա�?նող
ուսումնական հաստատություններին, ինչպես նաև դրան�? ուսանողներին»: Ելնելով այս
սահմանադրական պահանջի�?, կառավարությունը ֆինանսավորում է բուհերում պետպատվերով
        1/
տեղերը:

Բա�?ի պետպատվերով ֆինանսավորվող տեղերի�?, կառավարությունը պահանջում է, որ պետական
ԲՈՒՀ - երը տրամադրեն ուսման վարձի 25-75 տոկոս մասնակի զեղչեր ուսանողների ընհանուր թվի
առնվազն 10 տոկոսի համար, այդ թվում, սո�?իալապես ծանր պայմաններ ունե�?ող ուսանողներին:
Իրեն�? կողմի�? սահմանված չափանիշների հիման վրա բուհերը կարող են առաջարկել նաև լրա�?ու�?իչ
ամբողջական կամ մասնակի զեղչեր իրեն�? ուսանողներին, ի լրումն վերոհիշյալ 10 տոկոսի:

Հայաստանի կրթաթոշակային համակարգի առանձնահատկություննեի�? մեկն այն է, որ այն առնչվում
է արական սեռի ուսանողների զինվորական ծառայությանը: Նախ, բուհական ընդունելության
քննությաններին ամենաբարձր գնահատական ստա�?ած ուսանողը ստանում պետական ամբողջական
կրթաթոշակ և ուսման ժամանակահատվածի ընթա�?քում ազատվում է զինվորական ծառայությունի�?:
Ազատվելու այս հնարավորությունը արական սեռի ուսանողների համար կարող է ավելի կարևոր
լինել, քան կրթաթոշակը: Այնուհետև, ընդունելության քննությաններին երկրորդ ամենաբարձր
գնահատական ստա�?ած ուսանողը բուհի�? ստանում է մասնակի զեղչ, սակայն առան�? զինվորական
                                2/
ծառայության տարկետման իրավունքի: : Այս ուսանողների 18 տարին լրանալուն պես երկու տարով
զորակոչվում են պարտադին զինծառայության:

Կրթաթոշակային համակարգի (ուսման վարձի զեղչերի) մյուս առանձնահատկությունն էլ այն է, որ
այն կապված է հարկերի հետ: Շահութահարկի և Եկամտահարկի մասին օրենքների համաձայն
պետական բուհերի ուսանողների ամսական վարձն ազատվում է ավելա�?ված արժեքի հարկի�? (ԱԱՀ),
և ուսանողների10 տոկոսին տրամադրվող ուսման վարձի զեղչը եկամտային հարկով չի հարկվում:
Ինչ վերաբերում է 10 տոկոսը գերազան�?ող ուսանողներին տրվող ուսման վարձի զեղչին, ապա
դրանի�? եկամտահարկ է պահվում (քանի որ զեղչերը ուսանողների համար համարվում են հարկվող
եկամուտ):

1/
   Վերջերս կառավարությունը ներդրել է ուսանողների արժանիքների վրա հիմնված կրթաթոշակների տարեկան
ռոտա�?իոն համակրգ, որով խրախուվում է ուսանողների ուսան առաջադիմությունը: Յուրաքանչյուր
ուսումնական տարվա ավարտին ամեն բուհ որոշում է բոլոր պետական բուհերում յուրաքանչյուր
մասնագիտությունի�? պետպատվերով սովորող լավագույն առաջադիմությամբ ուսանողների այն 20 տոկոսը
(բա�?ի ԵՊՀ իրավաբանական և արտաքին հարաբերությունների ֆակուլտետների�?, որտեղ պետպատվերեվ տեղեր
չկան), ում հաջորդ ուս.տարում կրթաթոշակ է տրամադրվելու: (Վեր�?ված է `Karakhanyan, Susanna, 2012,
“Governance of Higher Education in Armenia�?, in Bergan S., Egron-Polak, E., Kohler, J., Purser, L., Leadership and
Governance in Higher Education: Handbook for Decision-makers and Administrators, Berlin: Raabe Academic Publishers, pp.
113-129).
2/
   Կառավարության թիվ 1183-Ն, 27.07. 2006թ. որոշմամբ սահմանվում է այս կատեգորիաների տեսակները:



                                                          29
32.    Քանի որ վերջին տասնամյակում պետական ֆինանսավորման մակարդակը
շարունակում է կտրուկ նվազել, պետական ԲՈՒՀ – երի միակ ընտրությունը մնում է
հույսը դնել ուսման վարձերի վրա: 43 Ուսումնասիված 10 պետական բուհերում
պետության կողմի�? ֆինանսավորումը ամբողջի մեջ կազմում է 14-ի�? մինչև 30 տոկոս,
կամ միջինը` 23 տոկոս: Բոլոր պետական բուհերի համար պետական
ֆինանսավորումը միջին հաշվով կազմում է ընդամենը 21 տոկոս:44 Պետական
ֆինանսավորման պակասը լրա�?նելու միջո�?ը վճարովի ուսանողների ուսման վարձն
է: Մանկավարժական համալսարանն, օրինակ, իր եկամուտների 81 տոկոսը
հայթայթում է ուսման վարձի�?, որը 10 պետական բուհերի�? ամենաբարձր �?ու�?անիշն
է, նույնիսկ ավելի բարձր, քան միջկառավարական և միջպետական բուհերում: Միայն
շահույթ հետապնդող մասնավոր բուհերն են ավելի բարձր ուսման վարձ
հավաքագրում (չորս հետազոտվածների մոտ` 94-100 տոկոս): Իրականում, գրեթե
բոլոր 10-ը պետական բուհերն էլ նշել են, որ կայուն եկամուտներ ապահովելու
համար նրանք փորձում են ավելա�?նել վճարովի ուսանողների քանակը, ինչպես նաև
բարձրա�?նեն ուսման մակարդակը:

33.  Հայաստանը ծայրահեղորեն կախված է մասնավոր ֆինանսավորումի�?, և այն
ամենաբարձրերի�? է աշխարհում: �?ՀԶԿ երկրների կառավարությունները 2009թ.-ին
ֆինանսավորվել են բարձրագույն մասնագիտական կրթության ծախսերի միջին
հաշվով 70 տոկոսը. Չիլի` 23.4 տոկոս, Կորեա` 26.1 տոկոս, Մեծ Բրիտանիա` 29.6
տոկոս, Դանիա` 95.4 տոկոս, Ֆինլանդիան` 95.8 տոկոս և Նորվեգիա` 96.1 տոկոս
(տես Գծապատկեր 2): Երկու �?ՀԶԿ անդամ չհանդիսա�?ող մեծ 20-յակի երկրների�?`
Ռուսաստանի դաշնությունը ծախսել 64,6 տոկոս և Արգենտինան` 80,6:45 Հայաստանի
կառավարությունը բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման համար պետական
ծախսերի�? հատկա�?րել է ավելի քիչ տոկոս, քան վերոհիշյալ երկրների�? որևէ մեկը:




43
   2011-2012 ուսումնական տարում բուհերի�? շատերի մոտ ընդունելությունը կրճատվել էր ավելի քան
50 տոկոսով, որովհետև ընդհանուր միջնակարգ կրթության տարիների ավելա�?ման պատճառով 2010թ.
միջնակարգ դպրո�?ները շրջանավարտ չէին տվել: Դրա արդյունքում համալսարանները կանգնել են
եկամուների զգալի նվազե�?ման փաստի առաջ, որի հետևանքները դեռ կշարունակել զգա�?նել տալ
մինչև 2016/17-ը: Որպես իրավիճակի�? դուրս գալու միջո�?, շատ բուհեր կրճատել են իրեն�?
դասախոսական կազմի մի մասը:
44
   Karakhanyan, Susanna, 2012, Governance of Higher Education in Armenia, in Bergan S., Egron-Polak, E.,
Kohler, J., Purser, L., Leadership and Governance in Higher Education: Handbook for Decision-makers and
Administrators, Berlin: Raabe Academic Publishers, pp. 113-129.
45
   OECD, 2012, Education at A Glance 2012, Table B3.2b.

                                                  30
                 Գծանկար 2: Մասնագիտական կրթության հաստատությունների
                  համար պետական ծախսերի տոկոսային հարաբերությունը`
                մասնագիտական կրթության ընդհանուր (պետական և մասնավոր)
                                ծախսերի համեմատ, 2009
                     100

                     90

                     80

                     70

                     60
        Percentage




                     50

                     40

                     30

                     20

                     10

                      0
                                 Netherlands
                                United States




                                       Iceland
                                     Denmark
                                     Armenia




                                       Mexico




                                       Ireland
                                         Korea




                                     Australia
                                         Israel




                                OECD average




                                    Argentina
                                       Canada




                                        Poland



                                     Portugal




                                       Austria

                                      Sweden
                                           Italy
                                          Chile




                              Slovak Republic
                             United Kingdom




                                         Spain




                                       Finland
                                 New Zealand




                              Czech Republic
                                       Estonia

                                        France

                                    Germany
                                      Slovenia

                                      Belgium
                                         Japan




                           Russian Federation




                                       Norway
       Վեր�?ված է` OECD, 2012, Education at A Glance 2012, Table B3.2b.
       Ծան.` �?վյալների բա�?ակայության պատճառով Հայաստանն արտահայտող տոկոսի մեջ
       ներառված չէ ոչ-բուհական մասնագիտական կրթությունը և այն, հավանաբար, կարող
       էր ավելի բարձր լինել, քան միայն համալսարանական կրթության տոկոսը:



34.   Բա�?ի այդ, ուսման վարձի մակարդակը իրեն�? տնտեսական զարգա�?ման
համեմատ բարձր է: Ներկայումս, պետական բուհի ուսանողների 74%-ի ուսման
վարձը տատանվում է 150,000-800,000 դրամ (USD 375-2,000): Ուսման վարձի
մակարդակը համեմատաբար բարձր է նման �?ածր միջին եկամուտ ունե�?ող երկրի
համար (մեկ շնչի հաշվով ՊՄԳ (PPP) ՀՆԱ-յի 7-37 տոկոսին համարժեք), որտեղ մեկ
շնչի ՊՄԳ ՀՆԱ –ը կազմում է 5354 ԱՄՆ դոլար (2010թ.): Համեմատության համար`
ըստ առկա տվյալների 24 �?ՀԶԿ անդամ երկրների�? 16 երկրներում պետական բուհերի
կողմի�? գանձվող ուսման վարձը հավասար է մեկ շնչի հաշվով ՊՄԳ ՀՆԱ - ի 8% -ին,
Կորեայում այն 19 տոկոս է, Իռլանդիայում`16 տոկոս, Ճապոնիայում`14 տոկոս, և
ԱՄՆ–ում `14 տոկոս, ամենաբարձրը` (տես Նկար 3): Ութ երկրներում պետական
բուհերի բոլոր ուսանողների համար ուսման վարձ ընդհանրապես չկա: Նույնիսկ
մասնավոր բուհերը 17 երկրներում գանձում են միջինը մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ-յի 21
տոկոսը:46

46
  Հաշվարկները կատարվել են հեղինակի կողմի�?, ըստ`OECD, 2012, Education at A Glance 2012, Tables
B5.1 and X2.1.

                                             31
     Նկար 3: Բուհերում ուսանողների տարեկան ուսման վարձի միջին գնահատված
                   �?ու�?անիշը, 2008-09 ուսումնական տարվա համար

                             25

                             20
                Percentage


                             15

                             10

                              5

                             -




                                                                                                                                                                                   Slovak Republic
                                                                                                     Netherlands




                                                                                                                                                                                                     United States
                                                                                                                                                Canada
                                                                                                                   Portugal




                                                                                                                                                                       Australia




                                                                                                                                                                                                                                       Korea
                                                                  Austria


                                                                                    France
                                                                                             Italy
                                                                            Spain




                                                                                                                                                         New Zealand




                                                                                                                                                                                                                             Ireland
                                    Belgium (Fr.)
                                                    Switzerland




                                                                                                                                                                                                                     Japan
                                                                                                                              Unweighted Avg.

                                 Վեր�?ված է`: Հաշվարները կատարվել են հեղինակի կողմի�?,
                                  ըստ` OECD, 2012, Education at A Glance 2012, Tables B5.1 and
                                                X2.1



35.   Հիմնականում կարիքների վրա հիմնված պետական ֆինանսավորումը և
ուսման վարձի�? ավելի ու ավելի բարձրա�?ող կախվածությունը սո�?իալ - տնտեսապես
անապահով շրջանավարտներին զրկել է բարձրագույն կրթություն ստանալու
հնարավորությունի�?: Բարձրագույն մասնագիտական կրթության ուսանողների
ընդունելության ընդհանուր մակարդակի բարձրա�?ման հետ հանդերձ, բարձրագույն
կրթության հասանելիության պայմանները մնում են խիստ անհավասար: Կարիքների
վրա հիմնված կրթաթոշակ ստա�?ողները ամենայն հավանականությամբ առավել
ապահով և քաղաքաբնակ ընտանիքների�? են. 2009թ - ին 32%-ը եղել են ամենաբարձր
եկամուտային խմբերի�? և կրթաթոշակ ստա�?ողների միայն 6.9% - ն է ներկայա�?րել
ամենա�?ածր եկամտային խումբը47: �?ո�?իալապես անապահով ուսանողներին
ֆինանսավորման տարբերակներ տրամադրելու համար կառավարությունն արդեն
երկար ժամանակ դիտարկում է պետական աջակ�?ությամբ իրականա�?վող
ուսանողական վարկի սխեմայի ներդրման հար�?ը: Ցավոք, այդ ծրագիրը 2009 թ-ին
սառե�?վել է հիմնականում վերջին տնտեսական ճգնաժամի պատճառով: Վերջերս
կառավարությունը հավանություն է տվել Պետական աջակ�?ությամբ ուսանողական
վարկերի մասին օրենքի նախագծին, սակայն սխեմայի մանրամասները դեռ որոշված
չեն: Առան�? ֆինանսավորման այլ հնարավորությունների մասնագիտական

47
  Ըստ Կրթական Ծրագրերի Կենտրոնի տվյալների: Կրթաթոշակի բաշխումը ըստ եկամտային խմբերի
սկզբնաղբյուրը` ԱՎԾ, Կենսապայմանների համապարփակ հետազոտություն:

                                                                                                                   32
կրթության ուսանողների զուտ քանակային (քոլեջները ներառյալ, այսինքն` ISCED
5B) �?ու�?անիշը 2009թ. դրությամբ տատանվում է` ամենահարուստների համար 33.4
տոկոսի�? մինչ ամենաաղքատների համար 7.4 տոկոսը48 չնայած նրան, որ
ընդունվածների ընդհանուր քանակը համեմատաբար բարձր է նմանատիպ
մակարդակի տնտեսական զարգա�?ման համեմատ:49

36.    Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման նոր ռազմավարությունը նպատակ
ունի բարձրագույն կրթության ֆինանսավորումը դարձնելու առավել արդարա�?ի,
մր�?ունակ ու կայուն, սակայն, առան�? ընդհանուր պետական ֆինանսավորումը
էապես բարձրա�?նելու այն չի կարող հանգե�?նել նախանշված որակին: Բարձրագույն
կրթության ֆինանսավորման ռազմավարությունն անդրադառնում է բարձրագույն
կրթության ներկա ֆինանսավորման համակարգի թերություններին, այդ թվում`(i)
առկա հարմարությունների /գույքային պայմաններ/ վրա հիմնված բուհերի
ֆինանսավորուն` որակի բարելավման սահմանափակ խրախուսմամբ, (ii)
մասնագիտությունների գերաճ` առան�? աշխատաշուկայի պահանջարկը հաշվի
առնելու, (iii) ողջ բարձրագույն կրթական համակարգի անարդյունավետություն`
կազմված       �?ածր ուսանող / աշխատակի�?ներ հարաբերակ�?ություն ունե�?ող
մեծաքանակ       փոքր   հաստատությունների�?,  (iv) բարձրագույն   կրթության
ընդունելության անարդար պայմաններ և դանդաղ աճ, և (v) համալսարանների և
գիտահետազոտական         հաստատությունների     տարանջատվածություն:    Այս
թերությունները հաղթահարելու համար նոր ռազմավարությունն առաջարկում է
ներդրել մի Մր�?ակ�?ային նորարարական հիմնադրամ, որը կաջակ�?ի ազգային
զարգա�?ման առաջնահերթությունների և պահանջարկի վրա հիմնված նախագծերին,
կարիքների վրա հիմնված կրթաթոշակներին, ազգային առաջնահերթությունների
ոլորտի կրթաթոշակներին: Այս նոր ֆինանսավորման սխեմաներն իրականա�?նելու և
բարձրագույն կրթության որակը, մր�?ունակությունը և արդարությանը բարելավելու
համար կառավարությանն անհրաժեշտ է ոչ միայն արդյունավետ կերպով բաշխել
առկա ֆինանսական միջո�?ները, այլև էականորեն մեծա�?նել բարձրագույն կրթության
ընդհանուր պետական ֆինանսավորումը: Բարձրագույն կրթության կապիտալ
բյուջեի բա�?ակայությունն ընդհանուր առմամբ կարող է նույնիսկ սպառնալ
լի�?ենզավորման և հավատարմագրման արժանահավատությանը:



48
  Համաշխարհային բանկի հաշվարկները ըստ`�?նային տնտեսությունների հար�?ման, 2009թ.
49
  Ըստ Համաշխարհային բանկի EdStats տվյալների շտեմարանի (տվյալների առաջնաղբյուրը վեր�?ված
է UNESCO – ի Վիճակագրական ինստիտուտի�?), Հայաստանի ՄԿ (ISCED 5 և 6) ընդունվածների
ընդանուր քանակը 2007-ին կազմում էր 34.1տոկոս, և շեշտակի աճել էր մինչև 47.6 տոկոս` 2008-ին, և
51.5 տոկոս`2010-ին. Քանի որ հնարավոր չէ բա�?ատրել 2007 – 2008 թթ-ին ԸԸՔ – ի նման կտրուկ աճի
պատճառները, ենթադրվում է, որ նշված ժամանակաընթա�?քում կարող է փոխված լինել հաշվարկման
մեթոդը: Նույնիսկ այդ դեպքում, ելնելով ընդունվածների առկա տվյալների�?, 51.1 տոկոս ԸԸՔ-ը շատ
բարձր �?ու�?անիշ է թվում: Քանի որ հեղինակը չի կարողանում բա�?ատրել նման վիճակագրության
տրամաբանությունը, այդ թվերը հիմնական տեքստում ներկայա�?ված չեն:

                                            33
34
                  III.   Ինստիտու�?իոնալ կառավարում

37.  Այս բաժնում խոսվում է այն մասին, թե ինչպես է կանոնակարգվում և
կիրառվում բուհերի մակարդակով ինքնավարությունը և հաշվետվողականությունը:
Այն քննության է առնում ինքնավարության չորս ասպեկտները, որոնք են`
կազմակերպչական, ուսումնական, մարդկային ռեսուրսներ և ֆինանսավորում և
ինստիտու�?իոնալ հաշվետվողականություն` բուհի արժեքային համակարգի
առումով, ֆինանսական ամբողջականության, ուսանողների մասնակ�?ության և
կառավարումն իրականա�?նելու կարողություններ: Այն բա�?ահայտում է ներկայիս
կարգավորման համակարգի մի շարք հակասությունները և համալսարանների
կառավարման գործում տեսության և իրականության տարբերությունը:


     3.1 Ինքնավարություն

  3.1.1 Կազմակերպչական ինքնավարություն

38.   Բարձրագույն Կրթության մասին և Կրթության մասին ՀՀ օրենքները ԲՈՒՀ–երի
համար նախատեսում են ինստիտու�?իոնալ ինքնավարություն, սակայն այլ
հակասական օրենքները թույլ են տալիս ԿԳՆ-ին միջամտել նրան�? գործերին:
Չնայած նրան, որ կրթության մասին օրենքները երաշխավորում են պետական
բուհերի ինստիտու�?իոնալ ինքնավարությունը, այդուհանդերձ Պետական ոչ
առևտրային կազմակերպությունների (ՊՈԱԿ) մասին օրենքը և Հայաստանի
հանրապետության պետական կառավարման մարմինների (ՊԿՄ) մասին օրենքը
կառավարությանը` որպես պետական բուհերի հիմնադրի, լիազորում է միջամտել
վերջինիս որոշումներին: Արդյունքում բազմաթիվ պետական բուհեր հաճախ չեն էլ
փորձում օգտվել իրեն�? ինքնավարության իրավունքի�?: Օրինակ, պետական բուհերը
ըստ օրենքի կարող են չհետևել ԿԳՆ–ի կողմի�? մշակված Պետական Բուհերի
Օրինակելի Կոնոնադրությունը, որը սահմանափակում է ԲԿՕ -ի 6 - րդ հոդվածով
երաշխավորված բուհերի ինքնավարությունն ու ակադեմիական ազատությունները:
Այդուհանդերձ, գրեթե բոլոր պետական բուհերը, բա�?ի երկուսի�?, ըստ էության,
ընդունել են Օրինակելի Կոնոնադրությունը և չեն փորձում վիճարկել այն, որովհետև
�?անկա�?ած վերանայում, ի վերջո, ենթակա է լինելու կառավարության
հաստատմանը: Միայն Երևանի պետական համալսարանը (ԵՊՀ), որին Կրթություն
մասին օրենքով (հոդված 28, կետ 8) ինքնավարության հատուկ կարգավիճակ է
շնորհված և Երևանի պետական ճարտարագիտական համալսարանն (ԵՊՃՀ) իրեն�?
կանոնադրությունների�? հանել են ինքնուրույնությունը սահմանափակող նորմերը:
բուհերը ինքնակառավարվող իրավաբանական անձիք են և տեսականորեն կարող են
սահմանել    սեփական     հաշվառման,    հաշվետվությունների    և    նման    այլ




                                     35
ընթա�?ակարգեր, սակայն բուհերի մեծամասնությունը հետևում է կառավարության
վարչական ընթա�?ակարգին:50

39.   Մասնավորապես, կառավարության ազդե�?ությունը ներկառու�?ված է
ինստիտու�?իոնալ կառավարման համակարգի մեջ: ԲԿՕ – ը (հոդված 15) սահմանում
է խորհրդի (կառավարման խորհրդի), ռեկտորի, գիտական խորհրդի, և դեկանների
դերն ու գործառույթները (հոդված 15–ը ամփոփված է Ներդիր 6-ում): Այն նշում է, որ
բուհի կառավարումը իրականա�?վում է կառավարության օրենսդրության համաձայն
և բուհի կանոնադրությամբ` հիմնվելով ինքնակառավարման սկզբունքների վրա և
անհատական ղեկավարության և խորհրդի` գիտական խորհրդի և ռեկտորատի
խորհրդի, կոլեգիալ կառավարման համակ�?ությամբ: Այնուամենայնիվ, այդ
մարմինների կանոնների մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը բա�?ահայտել է
կառավարության ճնշող ներկայությունը համալսարանների կառավարման և
ղեկավարման գործում, որը և խաթարում է համալսարանի ինքնավարության
հիմքերը:




50
 Կառավարության թիվ 890-Ն ՀՀ Կառավարությունում վարչական ընթա�?ակարգերին հավանություն
տալու մասին որոշումը, 20.06.2002թ.

                                        36
                                   Ներդիր 6
      Բարձրագույն կրթության մասին օրենք. Հոդված 15: Բուհերի կառավարումը

Խորհուրդ (կառավարման խորհուրդ )
     Ժամկետը.     Խորհուրդն       ընտրվում    է  5      տարով, առան�?  երկարա�?ման
      սահմանափակման:
     Կազմը.
      o Օրենքը միայն սահմանում է, որ Խորհրդի կազմում լինեն (i) դասախոսներ,(ii)
         ուսանողների ներկայա�?ու�?իչներ, (iii) հիմնադիրների ներկայա�?ու�?իչներ,
         (օր.` պետական բուհերի դեպքում` կառավարությունը, մասնավորների
         դեպքում` սեփականատերը), և (iv) լիազոր մարմինը (ԿԳՆ–ը` պետական և
         մասնավոր բուհերի համար). Այն կազմված է առնվազն 20 անդամի�?`ըստ
         բուհերի Կանոնադրության:. (դիտ.`Չնայած բուհերի Կանոնադրության մեջ կա
         դրույթ, ըստ որի կառավարությունը իր իրավոնքը “լիազորում է�? ԿԳՆ –ին, այդ
         լիազորման ընթա�?ակարգը ոչ մի օրենքով նախատեսած չե):
      o Կառավարության թիվ 975-Ն որոշումը բուհական խորհուրդների
         կազմավորման մասին, 23.06.200, սահմանում է, որ Խորհուրդը պետք է
         կազմված լինի` 25- ական տոկոս (i) գիտամանկավարժական անձնակազմ,
         (ii) ուսանողներ, (iii) հիմնադիրի անունի�?` վարչապետի կողմի�? նշանակված
         պետական ծառայողներ և (iv) մշակույթը, գիտությունը, տնտեսության և
         կրթական ոլորտները ներկայա�?նող ականավոր անձինք, ում առաջադրում է
         հիմնադիրը կամ լիազորված պետական մարմինը: Այն պետք է կազմված
         լինի 20-ի�? 32 անդամի�?1 (դիտ.`Հար�?վողների�? շատերը նշել են, որ Խորհրդում
         կառավարության ձայնը որոշիչ է, որովհետև այն դե ֆակտո մեծամասնություն
         է կազմում Խորհրդում):
      o Որոշումով նաև պահանջվում է, որ Խորհրդի անդամները հաստատվեն
         վարչապետի կողմի�? և յուրաքանչյուր անդամի անունը առանձին նշված լինի
         վարչապետի որոշման մեջ: (դիտ.`այս կարգը մասնավոր բուհերի վրա չի
         տարածվում.)
     Խորհրդի նախագահի ընտրության կարգը. Նախագահն ընտրվում է խորհրդի
      կողմի�?`խորհրդի անդամների�? (բա�?ի ուսանողների�?): (Կառավարության
      որոշում թիվ 975-Ն, 23.06. 2005, Հավելված, Մաս 9,).
     Խորհրդի անդամների ընտրության կարգը. Ընտրության կարգը սահմանվում է
      Կառավարության թիվ 975-Ն որոշմամբ, Հավելված, Մաս 2,
     Գործունեությունը. Խորհրդի գործունեությունը հետևյալն է.
      o Հաստատում է Բուհի բյուջեն և ռազմավարական ծրագրերը;
      o Քննարկում և գնահատում է �?արեկան հաշվետվությունը (որը ներկայա�?վում
         է ռեկտորի կողմի�?) և հաստատում է հաջորդ տարվա բյուջեն
      o Ընտրում է Ռեկտորին և
      o Հիմնադրին առաջարկություններ է անում բուհի կանոնադրության մեջ
         փոփոխություններ և լրա�?ումներ մտ�?նելու մասին:

Ռեկտորը
     Ժամկետը. Ռեկտորն ընտրվում է 5 տարի ժամկետով, և միևնույն անձը չի կարող
      ընտրվել երկու անընդմեջ ժամկետի�? ավելի: ՊՈԱԿ–ի դեպքում կենսաթոշակային
      տարիքը 65 է.


                                     37
          Ընտրության չափանիշները. ԲԿՕ–ը ռեկտորի պաշտոնի ընտրության
           չափանիշների պահանջ չի նախատեսում, սակայն բուհի սահմանադրությամբ
           կարող են լինել որակավորման պահանջներ:
          Ընտրության կարգը
           o Ռեկտորն ընտրվում է Խորհրդի կողմի�?, բա�? մր�?ույթի միջո�?ով` ըստ ՀՀ
              օրենքով և բուհի կանոնադրությամբ սահմանված կարգի, փակ
              քվեարկությամբ:
           o Ռեկտորի ընտրության արդյունքները հաստատվում են հիմնադրի կողմի�?:
              Ռեկտորի ընտրության արդյունքները անվավեր ճանաչվելու դեպքում,
              նշանակվում են ռեկտորի նոր ընտրություններ: Հիմնադիրը վավերա�?նում է
              խորհրդի որոշումը, եթե թեկնածուն հավաքել է ձայների առնվազն երկու
              երրորդը:

   Ռեկտորատ
          Ընտրության    կարգը    և   գործունեությունը. Ռեկտորատը   ռեկտորի
           խորհրդակ�?ական մարմինն, որի կազմավորման կարգն ու լիազորությունները
           սահմանվում են բուհի կանոնադրությամբ.

                                 Ներդիր 7.       շարունակություն

   Գիտական խորհուրդ (Ակադեմիական խորհուրդ)
          Ընտրության կարգը. Բուհի Գիտական խորհուրդը կազմավորվում է Բուհի
           կանոնադրության համաձայն:
          Կազմը. Գիտական խորհրդի անդամ են (i) ռեկտորը, ի պաշտոնե Գիտական
           խորհդի նախագահն է, (ii) պրոռեկտորը, (iii) համապատասխան բաժինների
           պետերը, և (v) ընտրովի անդամները, ըստ Բուհի կանոնադրության;
          Գործունեությունը. Կազմակերպում, պլանավորում և կառավարում է
           ուսումնամեթոդական և գիտահետազոտական աշխատանքները, ինչպես
           սահմանված է բուհի կանոնադրությամբ:

   Դեկանները
          Ընտրության կարգը. Ֆակուլտետների դեկանները և ամբիոնների վարիչները
           ընտրվում են Բուհի կանոնադրությամբ սահմանված ընտրական կարգով:
          Գործունեությունը. Դեկանների պարտավորությունները սահմանափակվում են
           հետևյալում. վարչական հար�?եր, ուսումնառություն և հետազոտություն: Ամբիոնի
           վարիչներինը ` ուսու�?ում, ուսումնառություն և հետազոտություն:

Դիտ.` 1/ Բա�?առություն է կազմում ԵՊՀ – ը, որտեղ ըստ Կանոնադրության կարող են լինել մինչև 70 անդամ:



40.   Կառավարությունը ներգործում է բարձրագույն կրթության կառավարման վրա
Խորհրդում (կառավարման խորհրում) իր կողմի�? նշանակված ներկայա�?ու�?չական
մեծամասնության ունենալու և նախագահի պաշտոնին քաղաքական գործիչ
նշանակելու միջո�?ով: Ըստ ԲԿՕ - ի, վարչապետն է հիմնադրի անունի�? առաջադրում
(այսինքն, նշանակում ) պետական ծառայողներին (25 տոկոս) և մշակութային,
գիտական, տնտեսական և կրթական ոլորտներում ճանաչված անձան�? (25 տոկոս),

                                                 38
կամ ընդհանուր առմամբ խորհրդի անդամների 50%-ին: Պետական բուհերի խորհրդի
նախագահը հաճախ քաղաքական գործիչ է, ինչպես �?ույ�? է տրված Աղյուսակ 3-ում:
Քանի որ այդ բարձրաստիճան պաշտոնյաները սովորաբար ժամանակ չունեն ավելի
մոտիկի�? կառավարել բուհերը, իրականում պարզ չէ, թե որն է նման նախագահի
դերը, և փաստա�?ի ինչպես է կառավարվում խորհուրդը: Ավելին, վարչապետն է
հաստատում խորհրդի անդամների կազմը: Չնայած նրան, որ կառավարության
ներկայա�?ու�?իչները կազմում են խորհրդի միայն 50% - ը, ոչ թե 51 տոկոսը, մի
անեկդոտ է պտտվում այն մասին, որ խորհրդում ներկայա�?ված ուսանողները (25
տոկոս), որոն�? հաճախ գլխավորում է մի ուսանող, ով պատկանում է քաղաքական
կուսակ�?ության, ընդհանուր առմամբ, պաշտպանում է կառավարության
ներկայա�?ու�?իչներին:51 Չնայած խորհրդի կազմի խիստ կանոններին�? մի քանի
համալսարանների հաջողվել է խորհրդի կազմի մեջ արդյունավետորեն ներգրավել
մասնավոր հատվածի ներկայա�?ու�?իչներին: Օրինակ, ԵՊՃՀ – ը ոչ միայն ներգրավել
է մի հայտնի մասնավոր ընկերություն որպես իր խորհրդի անդամ, այլ նաև վերջինիս
հետ ստորագրել է ռազմավարական գործընկերության համաձայնագիր և մասնակի�?
է դարձրել բոլոր ռազմավարության քննարկումներին:




51
   Մեջբերված է “Armenpress�? ՊԼԳ info (http://armenpress.am/arm/print/673831/). Որnշ դեպքերում
ուսանողական կազմակերպությունները քաղաքականա�?ված են: (http:/ /blognews.am /arm/ news/
1811/usanoxakan resursnery -hhk-i-qaxaqakan-npatakneri-hamar-en-ogtagortsvum.html). Միայն ԵՊՀ
կանոնադրությունն է բա�?ահայտորեն արգելում Ուսանողական խորհրդի նախագահին լինել
քաղաքական կուսակ�?ության անդամ: �?եղ.կայքում www.7or.am ԼԳ “Ուսանոզական խորհրդի
նախագահները ` քաղաքական կուսակ�?ության անդամներ: (http://www.7or.am/am/news/view/15500/).

                                             39
         Աղյուսակ 3: Հայտնի պետական բուհերի Խորհրդի (Կառավարման
                           խորհրդի ) նախագահները

          Պետական Բուհ - եր                             Խորհրդի նախագահ
ԵՊՀ                                       ՀՀ նախագահը
ԵՊԼՀ                                      ՀՀ նախագահի աշխատակազմի ղեկավարը
Հայաստանի պետական �?նտեսագիտական           ԱԺ նախագահը
համալսարան
Պետական Մանկավարժական ինստիտուտ           ՀՀ վարչապետը
Պետական Ճարտարագիտական համալսարան         ԱԺ նախկին նախագահը
Պետական Ագրարային համալսարան              ՔԾ խորհրդի նախագահը
Երևանի պետական բժշկական համալսարան        ԿԳ նախարարը
Պետական Կոնսերվատորիա                     Ռուսաստանում Հայաստանի նախկին դեսպանը
Ճարտարապետական և Շինարարական              Երևանի քաղաքապետը
պետական համալսարան
Հայաստանի ՖԿև�? պետական ինստիտուտ          ԱԺ –ում ներկայա�?ված երկրորդ ամենամեծ
                                          կուսակ�?ությունը
Գորիսի պետական Համալսարան                 �?յունիքի մարզպետը
Վեր�?ված է` Բուհերի պաշտոնական կայքերի�?:



41.    Ռեկտորների ընտրությունը ենթադրաբար մր�?ակ�?ային է և տեսականորեն` ոչ
քաղաքական, սակայն իրականում, կարծես թե, այն երթարկվում է մեծ քաղաքական
ազդե�?ության: Ռեկտորը ընտրովի պաշտոն է և ընտրվում է բա�? մր�?ույթով, հինգ
տարի ժամկետով, առավելագույնը երկու անընդմեջ ժամկետով կամ մինչև
կենսաթոշակային տարիքին հասնելը` 65 տարեկան:52 Ըստ ԲԿՕ–ի և
համալսարանների       կանոնադրության�?   ոչ     թե   կառավարությունը,    այլ
համապատասխան բուհերի խորհուրներն են ընտրում ռեկտորներին: ՀՀ
կառավարությունը հավանություն է տալիս առաջադրված ռեկտորին, որի հիման
վրա ՀՀ ԿԳՆ–ը և ռեկտորները ստորագրում են հնգամյա պայմանագիր: �?ակայն միշտ
չէ, որ այդ կանոնները խստորեն կիրառվում են:53 Այնպիսի տպավուրություն կա, որ
կառավարության կողմի�? ռեկտորների ընդունումը և ազատումը կատարվում է

52
   ՊՈԱԿ–ի մասին օրեքի Գլուխ Բ, մաս 3, Հոդված 16-ով արգելվում է ռեկտորներին մնալ այդ
պաշտոնին 65 տարեկանի�? հետո: Ագրարային Համալսարանը իր իրավաբանական կարգավիճակը
ՊՈԱԿ –ի�?` հիմնադրամի փոխելու�? հետո այլևս ՊՈԱԿ-ի մասին օրենքին չի ենթարկվում, այդպիսով
ռեկտորը կարող է մնալ իր պաշտոնին կենսաթոշակային տարիքը լրանալու�? հետո նույնպես:
Այնուամենայնիվ, համալսարանը ենթարկվում է ԲԿՕ–ին և ռեկտորի վերընտրությունը
սահմափակված է 2 անընդմեջ ժամկետով:
53
    Օրինակ`մի քանի դեպքեր են եղել, երբ ռեկտորները շարունակել են պաշտոնավարել
կենսաթոշակային տարիքը լրանալու�? հետո` միչև ժամկետի լրանալը: Բա�?ի դրանի�?, քանի որ
պաշտոնավարման առավալագույնս 10 տարին սկսել է հաշվվել միայն 2002 կամ 2003 թթ-ի�?, երբ
պետական բուհերը վերածվե�?ին ՊՈԱԿ –ի, որոշ ռեկտորներ կարող են պաշտոնավարել 10 տարու�?
ավելի, եթե դրանի�? առաջ նրաք այդ պաշտոնին արդեն եղել էին: Բուհերի մեծամասնության
կանոնադրությունները պահանջում են, որ ռեկտորը լինի գիտությունների դոկտոր-պրոֆեսոր, սակայն
այնպիսի փոքր բուհեր, ինչպիսին Կինոյի և թատրոնի պետական ինստիտուտն է, իջե�?րել են այդ շեմը:

                                           40
քաղաքական ազդե�?ություն տակ:54 Օրինակ, այս ուսումնասիրության ընթա�?քում
հար�?ված գրեթե բոլոր պետական բուհերը պատասխանել են, որ կառավարությունն
է նշանակել իրեն�? ռեկտորներն` նշելով խորհրդում մի հզոր ներկայա�?ու�?չի և/կամ
այլ ոչ պաշտոնյայի միջո�?ով կառավարության ազդե�?ությունը ռեկտորների
ընտրության վրա: Ի դեպ, ուսումնասիրության ընթա�?քում մի պետական
համալսարանի ռեկտոր ազատվե�? պաշտոնի�? ՀՀ ԿԳՆ–ի, այլ ոչ թե համալսարանի
խորհրդի կողմի�?: Այս ազատման օրինականությունը այժմ քննվում է դատարանում:

42.  Ռեկտորատը խորհրդակ�?ական մարմին է, սակայն իրականում այն ընթա�?իկ
և կարևոր ընթա�?ակարգերի հզոր գործիք է: �?ովորաբար ռեկտորատը կազմված է
ռեկտորի�?,   պրոռեկտորների�?,    աշխատակազմի    ղեկավարի�?,   ֆակուլտետի
դեկանների�? և գլխավոր հաշվապահի�?: Գիտական խորհրդի նիստերի միջև ընկած
ժամանակաշրջանում այն զբաղվում է բոլոր հար�?երով: Իր լիազորությունները
հիմնականում սահմանում է իր որոշմամբ, որը ընդունվում է խորհրդի կողմի�?.
օրինակ` ուսանողի հեռա�?ման և վերականգնման, դեկանների և անբիոնների
հաշվետվությունների քննարկում, գիտխորհրդի նիստերի օրակարգի կազմում և այլ
հար�?եր:

43.   Ակադեմիական հար�?երը որոշող կարևորագույն պաշտոններում անձան�?
ընտրության գործընթա�?ը բավականաչափ մր�?ակ�?ային չէ: Գիտական խորհրդը
ստեղծված է համալսարանի ուսումնական հար�?երում կարևոր դերակատարության
նպատակով, բայ�? այն հաճախ զրված է արդյունավետ որոշումներ կայա�?նելու
կարողությունների�?: Թեև չկան խորհրդի կազմի մասին խիստ կանոնները, ընդամենը
մի քանի համալսարաններ են մասնավոր հատվածին ներգրավել մասնակ�?ելու իրեն�?
ուսումնական հար�?երին, ինչպիսիք են օրինակ` ուսումնական ծրագրերի և
դասընթա�?ների ծրագրերի մշակումը, թեև դա դյուրին պրակտիկա չէ նույնիսկ ավելի
առաջադեմ երկրներում: Ենթադրվում է, որ դեկանները և ամբիոնի վարիչները,
ինչպես նաև դասախոսները պիտի ընտրվեն բա�? մր�?ութային կարքով, և արտաքին
թեկնածուները նույնպես կարող են դիմել այդ պաշտոններին: �?ակայն, իրականում,
ընտրությունները հաճախ բա�? են միայն ներքին թեկնածուների համար և ավելի քիչ
մր�?ակ�?ային     են    և    հիմնականում      առաջադրվում    են     ռեկտորի,
պրոֆեսարադասախոսական կազմի և/կամ ուսանողների կողմի�?:

44.   Միջկառավարական բուհերի կառավարման          պահանջները զգալիորեն
տարբերվում են պետական բուհերի կառավարումի�? և հակված են լինել ավելի բա�? և
մր�?ունակ: �?տորև բերվում են միջկառավարական բուհերի օրինակները.

     (i) Ռուս – հայկական (�?լավոնական) համալսարան (ՌՀՀ):


54
  Բոլորը գիտեն, որ պետական բուհերի ռեկտորների 90 տոկոսը կուսակ�?ության անդամներ են,
հիմնականում` իշխող:

                                        41
     Կառավարման խորհուրդ
        Բարձրագույն ղեկավար մարմինը համալսարանի “կոնֆերանսն�? է, որը
         կազմված     է   ուսանողներ�?   (25    տոկոս),   դասախոսների�?    և
         աշխատակի�?ների�?, և Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի
         ներկայա�?ու�?իչների�?: Կոնֆերանսը գաղտնի քվեարկությամբ ընտրում է
         ռեկտորին և գիտահետազոտական խորհրդին` 5 տարի ժամկետով:
         Համալսարանի կանոնադրությունը, նրանում փոփոխությունները և
         լրա�?ումները իրականա�?վում են Կոնֆերանսի կողնի�?:
        Գիտահետազոտական խորհուրդը գործում է ինչպես Հայաստանի
         պետական բուհերի խորհուրդները: Ներկայումս այն կազմված է 44
         անդամի�?, որոն�? թվում` ԳԱԱ – ի�? և այլ բուհերի�? հրավիրված խումբն է
         (20 տոկոս), համալսարանի վարչակազմը (21 տոկոս), ֆակուլտետների
         ղեկավարները (12 տոկոս), ուսանողները (12 տոկոս) և դասախոսական
         կազմը (35 տոկոս):
        Հոգաբարձուների խորհուրդը կազմված է 19 անդամի�?, այդ թվում`14-ը
         Ռուսաստանի      Դաշնությունի�?  են:   Խորհուրդը    հաստատում    է
         համալսարանի նորմատիվներն ու կանոնակարգերը:
     Ռեկտոր
        Հայազգի է
        Նախ երեք թեկնածուներ են առաջադրվում ՀՀ ԿԳՆ–ի և Հոգաբարձուների
         խորհրդի կոզմի�?, այնուհետև` ՌԴ ԿՆ–ի կողմի�?, որի�? հետո փակ
         ընտրությունը կատարվում է Հոգաբարձուների խորհուրդի կողմի�?:
        Ընտրական ընթա�?ակարգերի մանրամասները սահմանվում են գիտական
         խորհրդի կողմի�?:

  (ii) Հայաստանի ամերիկյան համալսարան
   Կառավարման Խորհուրդ
        Կազմը. Հոգաբարձուների խորհուրդը կազմված է յոթ անդամի�?, այդ թվում`
          երկու ներկայա�?ու�?իչներ նշանակվում են կառավարության և հինգը`
          Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարան Կորպորա�?իայի կողմի�?:
        Ժամկետները. Երեք տարի, վերընտրման իրավունքով:
        Նախագահը. Նախագահն ընտրվում է խորհրդի անդամների կողմի�?`
          ձայների պարզ մեծամասնությամբ:
     Պրեզիդենտը
        Պրեզիդենտը նշանակվում է Հոգաբարձուների խորհրդի կողմի�?:

45.  �?եղական մասնավոր բուհերի կառավարման կառու�?վածքը ընհանրապես չի
կարգավորվում: Ինչ վերաբերում է տեղական մասնավոր բուհերին, ապա բոլոր
ռեկտորները այդ բուհերի հիմնադիրներն են և սովորաբար նշանակվում են
հիմնադիրների   խորհրդի   կողմի�?`  առան�?  պաշտոնավարման     ժամկետի
սահմանափակման: Ռեկտորներն իրեն�? սահմանափակ շրջապատի հետ հաճախ

                                   42
թելադրում են համալսարանի կառավարման և ղեկավարման և, մասնավորապես,
բյուջեին վերաբերող որոշումները: Այս ուսումնասիրության ընթա�?քում մի
մասնավոր համալսարանում հար�?ազրույ�?ի�? իմա�?անք, որ այնտեղ ներկայումս
դիտարկվում է ռեկտորի ընտրության ընթա�?ակարգի ներդրման հար�?ը, և ընդունում
են, որ կառավարող մարմնը ավելի շատ պիտի ներկայա�?ված լինի ուսանողներով և
դասախոսներով: Եթե դա տեղի ունենա, ապա դա կլինի Հայաստանում առաջին
մասնավոր բուհը, որտեղ ռեկտորի պաշտոնը ընտրովի է:

     3.1.2 Ակադեմիական ինքնավարություն

46.   Չնայած կրթության մասին օրենքներով լիազորված ակադեմիական
ազատություններին, իրականում բուհերը մեծ հաշվով հետևում են ԿԳՆ–ի կողմի�?
հաստատված ուսումնական ծրագրերի և դասավանդման գործընթա�?ների պետական
կրթական չափորոշիչներին: ԲԿՕ – ը (հոդվածներ 6, 19) և Կրթության մասին օրենքը
(հոդված 28) բուհերին տալիս են           ինքնավարություն և ակադեմիական
ազատություններ` իրեն�? ուսումնական ծրագրերը և դասավանդման գործընթա�?ը
զարգա�?նելու և դասընթա�?ներ կազմակերպելու ու այլ բուհերի հետ
գործընկերանալու համար: �?ակայն, իրականում, կառավարության լրա�?ու�?իչ
որոշմամբ 55 բուհերի�? պահանջվում է, որ հիմնականում հետևեն ուսումնական
ծրագրի և դասավանդման գործընթա�?ների պետական կրթական չափորոշիչներին,
որոնք ԿԳՆ–ի պատվերով մշակվել են հեղինակավոր բուհերի 56 և այլ գիտական
կազմակերպությունների կողմի�?, ներկա�?վել են ԿԳՆ–ի կողմի�? ստեղծված
փորձագիտական հանձնաժողովին և հաստատվել են ԿԳՆ-ի կողմի�? 57: Որոշման մեջ
սահմանվում է նաև «առնվազն չորս տարի բակալավրական ծրագրի» ուսման
տևողությունը, այլ ոչ թե ժամաքանակը և ուսու�?ման արդյունքները, որը համահունչ
կլիներ Բոլոնիայի գործընթա�?ին: Բա�?ի այդ, ՀՀ �?ահմանադրությունը և Լեզվի մասին
օրենքը պահանջում են Հայաստանի համալսարանների�? դասավանդումը
կազմակերպել հայերեն լեզվով, բա�?առությամբ օտարերկրյա ուսանողներին
առաջարկվող դասընթա�?ների: Հետևաբար, գոյություն ունե�?ող պետական
չափորոշիչները ընդհանուր առմամբ սահմանփակում են բազմազան, նորարարական
և մր�?ունակ ուսումնական ծրագրեր առաջարկելու բարձրագույն կրթական
համակարգի ակադեմիական ազատությունները:
55
  Կառավարության որոշում թիվ24, Բարձրագույն և պրոֆտեխնիկական կրթության պետական
չափորոշիչմերի մասին, հունվար 16, 2001.
56
  Ինչպես ԵՊՀ -ը, ՀՊՄԻ –ը և ԵՃևՇՊՀ -ը
57
   �?կզբում ստանդարտները հաստատում էր կառավարությունը, և ոչ թե ԳՀՆ, ըստ Հավելված1,
Կառավարության N24որոշմամբ, հոնվար16, 2001. Այնուհետև այն տրվել է ԳԿՆ –ին, Կառավարության
N 449-N որոշմամբ, ապրիլ 14, 2009. Զինվորական (այդ թվում զին. բժշկության) և ոստիկանության
ծրագրերի ստանդարտները հաստատվում են ԿԳՆ-ի կոզմի�? համապատասխան իրավասու մարմնի
նախնական համաձայնությամբ (ՊՆ և ՀՀ Ոս.): Ոչ բոլոր ծագրերի համար կան ստանդարտներ. Օր.`
չկան ԿԳՆ հաստատված ստանդարտներ տեղեկատվական և Բ�? մասնագիտությունների համար,
մասնավոր բուհը մշակել է իր սեփական ծրագիրը մի առաջատար բուհի ծրագրի հիման վրա:.

                                          43
47.   Բուհերը զրկված են յուրաքանչյուր մասնագիտության համար ուսանողների
թվաքանակը որոշելու ինքնավարությունի�?: Ընթա�?ակարգի համաձայն բոլոր
պետական և մասնավոր բուհերը ԿԳՆ–ի հաստատմանն են ներկայա�?նում
յուրաքանչյուր մասնագիտության համար պետպատվերով և վճարովի տեղերի քանկը
և տեղական, և օտարերկրյա ուսանողների համար: Կարող է թվալ այնպես, թե
բուհերը ազատ են որոշելու ուսանողական տեղերի քանակը, սակայն, իրականում,
հայտերը ներկա�?վում են հիմնականում նախորդ տարվա թվի համաձայն, որը
որոշված էր գերմասնագիտա�?ված պետական կրթաթոշակների տեղաբաշխման
հիման վրա և բաղդատված էր հիմնականում ըստ առկա հարմարությունների,
լի�?ենզավորման      պահանջների,      ինչպիսիք      են    օրինակ`    տարածքը,
ենթակառու�?վածքները, ռեսուրսները և այլն: Ներկայումս կառավարությունը
կրթաթոշակներ է սահմանում ավելի քան 200 բա�?առիկ մասնագիտա�?ված
ոլորտների համար, և յուրաքանչյուր մասնագիտության համար հատկա�?ված
կրթաթոշակների քանակը տատանվում է 2-ի�? մինչև 60-ը: 58 Ընդհանուր առմամբ,
բուհերը կարող են լրա�?ու�?իչ տեղերի հայտեր ներկայա�?նել            միայն իրեն�?
ֆիզիկական      հարմարությունները     ընդլայնելու�?    հետո:   ԿԳՆ–ի   կողմի�?
մասնագիտությունների քանակը հաստատելու�? հետո ամեն տարի, մինչև բուհական
ընդունելության քննություններիը, կառավարություն որոշման է կայա�?վում, և
այդուհետև փոփոխություններ չեն կարող կատարվել, բա�?առությամբ նույն
ֆակուլտետի մասնագիտություններիի�?: Մյուս կողմի�? էլ, որոշ դեպքերում,
կառավարությունը կարող է ԿԳՆ–ի կողմի�? տրված արտոնագրի հիման վրա բուհին
թույլատրած որոշ տեղեր չեղյալ հայտարարել: Բա�?ի այդ, ԿԳՆ–ը կարող է իր
հայե�?ողությամբ թույլատրել բուհին ավելի մեծ թվով ուսանողներ ընդունել`
ընդունելության քննությունների ավելի �?ածր ան�?ողիկ գնահատականներով:

48.   Արդարություն ու թափան�?իկություն ապահովելու համար կառավարությունն
ունի   պետական      բուհերի    ընդունելության  խստորեն    կանոնակարգվող
քաղաքականություն և ընթա�?ակարգեր, որոնք վերջերս տարածվում են նաև
մասնավոր բուհերի վրա:59 Բուհական միասնական ընդունելության քննությունները
(ավագ դպրո�?ի ավարտական քննություննոերի հետ) ներդրվել են 2005թ.-ին`
բուհական ընդունելության գործընթա�?ը դարձնելով ավելի արդար և թափան�?իկ:
Գնահատման և թեստավորման կենտրոնի կողմի�? ան�?կա�?ված քննությունների
արդյունքների և դիմորդների կողմի�? ներկայա�?ված փաստաթղթերի հիման վրա
ԿԳՆ–ը որոշում է, թե դիմորդը կարող է արդյոք ընդունվել պետական բուհի տվյալ
մասնագիտական      բաժին,    թե   ոչ:   Պետական    բուհերի  ընդունելության
հանձնաժողովների դերը, որոնք մինչև միասնական քննությանների համակարգին
ան�?նելը պատասխանատու էին իրեն�? բուհերում ընդունելության քննություններ

58
     Higher Education Financing Strategy, approved by Կառավարության որոշմամբ N 25 dated June 30, 2011.
59
     Government Decree N700-N dated April 28, 2011.

                                                    44
ան�?կա�?նելու    համար,   այժմ     սահմանափակվում      է   միայն    վարչական
աշխատանքներով, օրինակ` ստուգում են դիմորդների հանձնած փաստաթղթերի
փաթեթները: Բուհերը որևէ այլ գործոն հաշվի առնել չեն կարող և միայն պարտավոր
են ընդունել բակալավրի առկա /ստա�?իոնար/ ծրագրի համար դիմած ուսանողներին,
ովքեր` ելնելով պետական միասնական քննությունների արդյունքների�? և
ուսանողների նախասիրությունների�?, ընդունվում են տվյալ բուհ տվյալ ծրագրում
սովորոլու համար:60 Ինչ վերաբերում է բակալավրի և մագիստրոսի հեռակա
ծրագրերին, ապա, սովորաբար, յուրաքանչյուր բուհ ինքն է սահմանում է իր
առարկաներն ու ան�?ողիկ գնահատականները և ընդունելության պահանջները:
Մինչև 2011 թ-ը մասնավոր բուհերը միանգամայն ազատ էին իրեն�? ընդունելության
քաղաքականության     մեջ և ընդունելության քննությունները իրենք էին
կազմակերպում: �?ակայն այդ պրակտիկան 2012 թ-ին փոխվե�?:61 Ըստ պետական
ընդունելության   հանձնաժողովի     որոշման,  մասնավոր      բուհերում   (բա�?ի
միջկառավարական համալսարանների�? և մյուս երկու միջպետական
համալսարաններ�?)     բակալավրական       առկա     ծրագրերի    համար     (բա�?ի
մագիստրոսական ծրագրերի�? և հեռակա բաժնի ուսանողների�?) դիմորդների�?
նույնպես պահանջվում է հանձնել միասնական պետական քննություններ: Այս նոր
պահանջի արդյունքում մասնավոր բուհեր ընդունվող ուսանողների քանակը 2012 թ-
ին կտրուկ ընկավ` հասնելով 72-ի, նախորդ տարիների մի քանի հազարի համեմատ:

49.   Գործող օրենսդրությունը ոչ թույլ է տալիս, ոչ էլ խրախուսում է բուհերին
ակտիվորեն զբաղվել գիտական հետազոտությամբ և ստեղծագործական
աշխատանքով: ՊՈԱԿ-ի մասին օրենքը սահմանափակում է բուհերի առևտրային
գործունեությունը միայն այնքանով, որքանով այն թույլատրված է իրեն�?
կանոնադրություններով: �?ա նշանակում է, որ եթե հետազոտական աշխատանքը
ընդգրկված չի բուհի կանոնադրության առևտրային գործունեության �?անկում, ապա
բուհին թույլ չի տրվում զբաղվել հետազոտական աշխատանքներով, չնայած այն
հանգամանքին, որ մի շարք իրավական ակտերով բուհերը պարտավոր են զբաղվել
հետազոտական գործունեությամբ` որպես իրեն�? հիմնական խնդիրների�? մեկը:
Բա�?ի այդ, Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին օրենքը
հստակորեն չի սահմանում, թե ով է հանդիսանալու գիտական աշխատանքի
արդյունքի սեփականատերը 62 , որն, իր հերթին, այնքան էլ չի խթանում բուհերին և
գիտաշխատողներին հետազոտության մեջ ներդրումներ կատարել նույնիսկ այն
ոլորտներում, որտեղ նրան�? թույլատրված է դա անել:

60
   Մագիստոսական ծրագրերում ընդունելությունը կատարվում է բուհերի կողմի�?, ըստԿԳՆ–ի կողմի�?
մշակված կարգի:
61
     Պետական և մասնավոր բուհերի Բակալավրական ծրագրերում ընդունելության կարգը
հաստատելու                մասին           Կառավարության             26.04.2012թ.           որոշումը:
(http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=75964).
62
       See   Article   18    of   the   Law    on    Scientific and   Scientific-Technical  Activities
(http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=67725).

                                                 45
50.   Միջկառավարական և միջպետական համալսարանները ենթարկվում են
իրեն�? գործընկեր երկրների և համալսարանների կողմի�? մշակված ուսումնական
ստանդարտներին և կանոնակարգերին: Ընդհանուր առմամբ, միջկառավարական և
միջպետական բուհերն ավելի շատ ակադեմիական ազատություններ ունեն, քան
Հայաստանի     տեղական     համալսարանները,    բա�?առությամբ   �?լավոնական
համալսարանի (ՌՀՀ), որը ենթարկվում է ռուսական ուսումնական չափորոշիչներին:
Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի դեպքում, այն Ուսումնական ծրագրի
հանձնաժողովի կողմի�? կատարվող շարունակական ինքնավերլուծության միջո�?ով
մշակում, վերանայում և թարմա�?նում է առարկայական և ուսումնական ծրագրերը`
հաշվի առնելով ԱՄՆ Հավատարմագրման գործակալություն “վերանայման
չափանիշները�? (CFRs): Հետևաբար, կառավարությունը չի միջամտում նրա
առարկայական և ուսումնական ծրագրերի մշակման գործին: ՌՀՀ–ի դեպքում, այն
հետևում է ՌԴ-ի ազգային կրթության չափորոշիչների կողմի�? սահմանված
նվազագույն     պահանջներին,     ըստ      Ռուսաստանի     և    Հայաստանի
                                                    63
կառավարությունների միջև կնքված համաձայնագրի: Համալսարանում նոր
ծրագրերի ներդրման դեպքում հիմնական մասնագիտական առարկաները (օրինակ,
տնտեսագիտություն) ենթակա են Ռուսաստանի կրթության նախարարության
հավանությանը և լի�?ենզավորմանը, սակայն համալսարանն ազատ է առան�?
վերոհիշյալ հաստատման որոշելու իր ենթաառարկայական ծրագրերը (օրինակ`
բանկեր, Ֆինանսներ և աուդիտ, մակրոտնտեսագիտություն և այլն): Դասընթա�?ների
տեսակները նույնպես սահմանվում են չափորոշիչներով:


     3.1.3 Մարդկային ռեսուրսների կառավարման ինքնավարություն

51.  ԲԿՕ–ը     նախատեսում է մարդկային ռեսուրսների կառավարման լայն
ինքնավարություն, սակայն դա տակավին չի նշանակում, թե բուհերը բավարարար
կարողություններ ուներ իրեն�? անձնակազմին արդյունավետ կառավարելու համար:
Բուհերն ամբողջությամբ ազատ են որոշելու իրեն�? մարդկային ռեսուրսների
կառավարման քաղաքականությունը, այդ թվում` որոշել կադրային կարիքները,
մշակել ընթա�?ակարգեր և վարչակազմի և դասախոսական կազմի ընտրություններ
ան�?կա�?նել և ընտրություն կատարել: �?ակայն նման մակարդակի ինքնավարությունը
պարտադիր չէ, որ կհանգե�?նի ՄՌ–ի արդյունավետ կառավարմանը: Այսպես օրինակ,
պետական բուհերի մեծ մասը կատարողական �?ու�?անիշների գնահատման
համակարգ չունի հիմնականում այն պատճառով, որ նրանք չեն հասկանում
մարդկային ռեսուրսների կառավարման գործառույթները: Շատ բուհեր հակված են
պահելու օգնականների և խորհրդականների մեծ բանակ, որոն�? ներդրումը


63
 Ռուսաստանի օրենքով ՌԴ նախագահի հրամանով որոշված որոշ առաջատար համալսարաններ
պետք է ուսումնական ստանդարտներ սահմանեն (http://www.zakonrf.info/zakon-ob-obrazovanii/7/).

                                           46
հիմնականում էական չէ: Ինչպես արդեն նշել ենք, իրականում կադրերի ընդունման
գործընթա�?ը շատ բուհերում մր�?ակ�?ային և թափան�?իկ չէ: Պարզվում է, որ
պետական բուհերի մեծամասնությունը կադրերի արդյունավետ կառավարման
համակարգ չունի, որով կարող էր զգալիորեն բարելավել կրթության որակը: Ի
տարբերություն պետական բուհերի, Ամերիկյան համալսարանում կադրերի
ներգրավման և նշանակման գործընթա�?ը ապահովում է բարձրորակ կադրերի
համալրումը: (տես Ներդիր 8)




                                   47
                                   Ներդիր 8
       Հայաստանի ամերիկյան համալսարան. Նշանակման, պահպանման,
      առաջխաղա�?ման և դասախոսական կոչումների քաղաքականությունը

ՀԱՀ-ը ունի համալսարանում դասախոսական կազմի գործունեությանը վերաբերող
նշանակման, պահպանման, առաջխաղա�?ման և դասախոսական կոչումների շնորհման
քաղաքականություն, որով սահմանվում են նշանակման և առաջխաղա�?ման ու
պահպանման սկզբունքները, ընթա�?ակարգերը, չափանիշները: Դասախոսական �?ենատը
ուղե�?ույ�? է մշակում այնպիսի հար�?երի վերաբերյալ, ինչպիսիք են օրինակ` դասախոսների
մասնագիտական ստուգման չափանիշների (օր.` ծառայություններ համալսարանին և
հանրությանը, ուսու�?ման գերազան�?ություն և ստեղծագործական կրթաթոշակ) և չափման
�?ու�?իչների հիման վրա, հաշվի առնելով ուսումնական ծրագրի ընթա�?քում �?ու�?աբերած
հետևողականությունը և արդարությունը:

Դասախոսական կազմի համալրման նպատակով յուրաքանչյուր ակադեկիական ծրագիր
դեկանի կողմի�? նշանակված մի որոնման հանձնաժողով է կազմում լրիվ դրույքով
դասախոսներ որոնելու համար: Որոնումը չի կարող սկսել առան�? պրոռեկտորի
հաստատման: Դասախոսկան կազմի որոնման ամբողջ պատասխանատվությունը դրված է
հանձնաժողովի վրա, և համալրման գործնթա�?ը համակարգվում է ՀԱՀԿ գրասենյակի
/Օքլանդ, Կալիֆորնիա/ միջո�?ով: Որոնման հանձնաժողովը ուսումնական ծրագրի
վերաբերյալ    առաջարկություններ է անում դեկանին և դասախոսական կազմին:
Առաջարկության մեջ նշվում են նաև լավագույն թեկնածուների վարկանիշները:
Ուսումնական ծրագիրը լավագույն թեկնածուի վերաբերյալ որոշումը կայա�?նում է
պաշտոնական նիստի վիջո�?ով: Ուսումնական ծրագրի դեկանը և դասախոսական կազմը
պարտավոր են բա�? և մանրակրկիտ որոնումներ ան�?կա�?նել յուրաքանչյուր դասախասական
տեղի համար` լավագույն քեկնածուին որոշելու նպատակով: Որոնման հանձնաժողովի
նախագահը նշանակված յուրաքանչյուր դասախոսի վերաբերյալ բա�? և մանրակրկիտ
որոնումների ան�?կա�?ման ապա�?ույ�?ներ է ներկայա�?նում դեկանին կամ բա�?ատրում է, թե
որոնք են եղել արագա�?ված գործընթա�?ի կիրառման դրդապատծառները: Այս
բա�?ատրությունները դեկանի կողմի�? հարգելի համարելու դեպքում, թեկնածուի բոլոր
նյութերով հանդերձ, ուղարկվում են Նշանակման և առաջխաղա�?ման հանձնաժողով:
Նշանակման և առաջխաղա�?ման հանձնաժողովը Դասախոսական �?ենատի մարմին է:

Պրոֆեսորի, դո�?ենտի կամ ավագ դասախոսի աստիճանի նշանակման համար
առաջարկությունը կատարվում է դեկանի կողմի�?` պրեզիդենտին ողղված գրավոր նամակով:
Դեկանը պարտավոր է գրավոր իրազեկել ընտրությունի�? դուրս մնա�?ած թեկնածուներին:
Իրեն�? ուսումնական ծրագրերում, համալսարանում և համայնքում բոլոր պրոֆեսորների�?
մեծ պատասխանատվություն է ակնկալվում:

Նշանակման և առաջխաղա�?ման հանձնաժողովի կողմի�? բոլոր ընթա�?ակարգերի
օրինականությունը և չափանիշների կիրառումը հավաստելու�? հետո բոլոր նշանակումները
կատարվում են պրեզիդենտի կողմի�?: Նշանակումները կատարվում են մեկ ուսումնական
տարվա համար, սակայն պրեզիդենտի հավանության առկայության դեպքում պայմանագրի
ժամկետը կարող է ավելի երկար լինել:


                                      48
Ներկայումս ՀԱՀ-ը առաջխաղա�?ման համար մշտական/ժառանգվող պաշտոնի համակարգ
չի կիրառում և չի շնորհվում: Դասախոսների առաջխաղա�?ման գործընթա�?ը սկսվում է
դոսյեի�?: Դոսյեն պարունակում է մտադրության մասին նամակ, սույն քաղաքականության
«նշանակման և առաջխաղա�?ման չափանիշներ» բաժնում սահմանված չափանիշների հիման
վրա` ձեռքբերումների մասին գրավոր հայտարարություն, ինքնակենսագրություն, նույն
բուհի, այնպես      էլ  այլ հաստատությունների       դասախոսների    կողմի�?  տրված
երաշխավորագրեր, հրապարակված հոդվածներ և դասավանդման որակը հավաստող
նյութեր: Դոսյեն ներկայա�?վում է ուսումնական ծրագրի դեկանին, և դեկանը դասախոսական
կազմի նիստ է գումարում, որը քննարկում և գնահատում է առաջխաղա�?ման դիմումը և
ընդունման կամ մերժման որոշում է կայա�?նում: Ուսումնական ծրագրի դասախոսական
կազմի որոշումը այնուհետև փոխան�?վում է նշանակման և առաջխաղա�?ման
հանձնաժողովին, որը պրոռեկտորի նախագահությամբ քննում է առաջխաղա�?ման դիմումը,
դրական կամ բա�?ասական որոշում է կայա�?նում և ուսումնական ծրագրի և հանձնաժողովի
որոշումները փոխան�?ում է պրեզիդենտին: Առաջխաղա�?ման նպատակով ներկայա�?ված
դոսյեն քննող հանձնաժողովը պետք է կազմված լինի ավելի բարձրաստիճան
դասախոսների�?, քան առաջխաղա�?ման համար դիմող դասախոսինն է: Նշանակման
վերջնական որոշումը կայա�?նում է ՀԱՀ – ի պրեզիդենտը:


52.   Պետական բուհերը միանագայն ազատորեն կարող են որոշել իրեն�?
աշխատակի�?ների վարձատրության չափը, սակայն քչերն են վարձատրում` ելնելով
կատարողական �?ու�?անիշների�?: ԲԿՕ – ի Հոդված 25-ով բուհերին թույլ է տրվում
“ինքնուրույնաբար որոշել աշխատանքի վարձատրության ձևն ու համակարգը,
լրա�?ու�?իչ վճարների չափը, հավելավճարները, պարգևավճարները, նյութական
խրախուսման այլ միջո�?ները, ինչպես նաև բոլոր աշխատողների աշխատավարձի
դրույքաչափերը` առան�? աշխատավարձի առավելագույն չափը սահմանելու:�?
Աշխատավարձեր և այլ նպաստներ սահմանելու ինքնավարությունը իսկապես
կիրառվում է, և այդ փասը հաստատվել է բոլոր հար�?վողների կողմի�?: Օրինակ,
մանկավարժական համալսարանը 2011 թ. բարձրա�?րել է գիտամանկավարժական
անձնակազմի աշխատավարձը 40 տոկոսով և սկսել է հավելավճարներ տրամադրել
օտար լեզուների իմա�?ության համար: �?ովորաբար պետական բուհերը
աշխատակի�?ների աշխատավարձի չափը որոշում է ելնելով գիտական
որակավորումի�?,    ընդհանուր    աշխատանքային   ստաժի�?,   տվյալ    բուհում
աշխատանքային ստաժի�?, սակայն քչերն են հաշվի առնում կատարողական
�?ու�?անիչները: Բա�?առությունների�? մեկը Երևանի պետական լեզվաբանական
համալսարանն է, որը վերջերս մշակվել կատարողականի գնահատման մի մատյան,
և աշխատակի�?ները սկսել են վարձատրվել այդ մատյանի հիման հրա:
Համեմատության կարգով նշենք, որ �?լավոնական համալսարանում մշակվել է
“Գիտամանկավարժական անձնակազմի աշխատանքի տարբերակված վճարների
կարգ", որով լրա�?ու�?իչ վճարներ է նախատեսվում պաշտոնի, գիտաշխատողների և
արտաժամյա/լրա�?ու�?իչ աշխատանքի համար: Համալսարանը որոշել է հաշվի առնել
ոչ միայն ակադեմիական ծարնրաբեռնվածությունը, դասաժամերը, այլ նաև խթանել

                                      49
բարձրորակ հետազոտական և գիտական աշխատանքը, ինչպես նաև աշխատողների
կատարողական �?ու�?անիշները:


     3.1.4 Ֆինանսական ինքնավարություն

53.    ԲԿՕ –ը Հայաստանի բուհերին տալիս է լայն ֆինանսական ինքնավարության,
սակայն իրականությունը բոլորովին այլ է` զանազան կանոնակարգերի և միջո�?ների
բա�?ակայության պատճառով: Ըստ ԲԿՕ–ի�? բուհերը կարող են սահմանել վճարովի
տեղերի ուսման վարձի չափը և աշխատողների աշխատավարձն ու
պարգևավճարները, պարտատոմսեր թողարկեն, անշարժ գույք գնեն և տնօրինեն,
տնօրինեն խնայողություններին և սեփական եկամուտներ ունենան և ուսումնական
վճարովի ծառայություններ մատու�?են: �?ակայն իրականությունը միանգամայն այլ
է: Առաջինը, մի կողմի�? պետական բուհերի�? չի պահանջվում ներկայա�?նել իրեն�?
բյուջեները` կառավարության հաստատմանը, իսկ մյուս կողմի�? էլ նրանք պետք այն
ներկայա�?նեն ԿԳՆ-ին, որը բխում է հավանություն տալու պահանջների�?, քանի որ
ըստ ՊՈԱԿ–ի օրենքի ԿԳՆ–ը և կառավարությանը թույլ է տրվում չեղյալ համարել
Խորհրդի կողմի�? ընդունված որոշումը: Երկրորդը, չնայած ԲԿՕ–ը թույլ է տալիս
բուհերին ուսման վարձ սահմանել, իրականում, կառավարության Գնահատման և
թեստավորման կերտրոնը պաշտոնապես հայտարարում է յուրաքանչյուր տարի
յուրաքանչյուր մասնագիտության համար պետական բուհերի ուսման վարձի
մակարդակները, որոն�?, որպես կանոն, պետական բուհերը հետևում են:64
Հատկանշական է, սակայն, որ այս հետազոտությունը չի դիտարկել պետական
բուհերի կողմի�? որևէ բողոք, որն առնչվեր ուսման վարձի սահմանման
ինքնավարության հետ կապված խնդրիներին: Երրորդը, պետպատվերով սովորող
ուսանողներին կառավարության կողմի�? հատկա�?ված կրթաթոշակները, որպես
կանոն, շատ ավելի �?ածր են, քան փաստա�?ի ծախսերը, սակայն պետական բուհերը
չեն կարող պետպատվերով սովորող ուսանողների�? վճարներ գանձել և ստիպված են
բարձրա�?նել      ուսման     վարձը:65Չորրորդը,     որոշ   համալսարանների
կանոնադրությունները (օրինակ, Ագրարային Համալսարանը, Երևանի պետական
լեզվաբանական համալսարանը) սահմանում են, որ “վարձակալության տրված
պետական գույքի�? առաջա�?ած հասույթը ուղղվում է պետական բյուջե�?, և նրանք,
իսկապես, հրաժարվում են այդ եկամուտների�?` հօգուտ պետությանը: Հինգերորդը,
ՊՈԱԿ–ի օրենքը արգելում է պետական բուհերին գրավադրել իրեն�? ակտիվները, և
օրենքի Հոդված 22–ով սահմանված գումարը գերազան�?ող արժեքով գույք գնելու

64
   2012-2013 ուս.տարվա Պետական բուհերի մասնագիտությունների �?անկը և դրան�? ուսման Վարձի
չափը, Բակալավրական ծրագիր http://atc.am/files/2012%20dimord/masn_cucak.pdf
65
    Պետպատվերով ուսանողների կրթաթոշակի չափը որոշելիս և հատկա�?նելիս պետությունը
օգտագործում է մեկ միավորի գնի հաշվարկի հնա�?ած նորմատիվներ: World Bank, 2008, Education Public
Expenditure Review. See Annex 1 for Methodology for calculating the amount of state scholarships for university
students.

                                                      50
դեպքում պետական բուհերի�? պահանջում է ստանալ ԿԳՆ-ի թույլատրությունը: 66
Վե�?երորդը, ՊՈԱԿ–ի օրենքը թույլ է տալիս կառավարությանը կամ ԿԳՆ–ին որոշել,
թե ինչպես են օգտագործվելու բուհերրի գույքը, այդ թվում` ֆինանսական միջո�?ները
(հոդված 17, կետ բ): Յոթերորդը, բուհերը օրենքով պարտավոր են պարտադիր
սո�?իալական վճարներ կատարել կենսաթոշակային հիմնադրամներին (հոդվածներ 3
և 4) յուրաքանչյուր աշխատողի համար, անկախ նրա աշխատանքային ժամերի
քանկի, որը կես դրույքով աշխատողների հաշվով շատ թանկ է նստում բուհի վրա:67
Վերջապես և, հավանաբար, ամենակարևորը, հաշվի առնելով սահմանափակ
պետական ծախսերը և ծանր կախվածությունը ուսման վարձերի�?, բոլոր պետական
բուհերի հիմնական գործողությունը վտանգված է, և շատ քիչ տեղ է մնում
ֆինանսական ինքնավարություն իրականա�?նելու համար:

54.    ՊՈԱԿ – ի մասին օրենքը շատ պետական բուհերի խստորեն կաշկանդում է
զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ` սահմանափակելով նրան�?
հնարավոր եկամուտները: Ինչպես նշված է վերրում, ՊՈԱԿ–ի մասին օրենքը
սահմանում է, որ ՊՈԱԿ–ները կարող են զբաղվել ձեռնարկատիրական
գործունեությամբ միայն այն դեպքերում և գործունեության տեսակներով, որոնք
ուղղակիորեն նախատեսված են օրենքով և հիմնադրի որոշմամբ, այսինքն`
կանոնադրությամբ: Այն այնուհետև սահամանում է, որ "պետական
կազմակերպության       գործունեության    արդյունքում   ստա�?ված     հասույթը
օգտագործվում է կանոնադրությամբ նախատեսված նպատակներով: Հիմնադիրը
սահմանում է պետական կազմակերպության շահույթի օգտագործման կարգը�?
(հոդված 6, կետ 2): Քանի որ կանոնադրությունը և դրանում փոփոխությունները
ենթակա են հաստատման հիմնադրի (կառավարությունը) կամ նրա լիազորված
պետական մարմնի կողմի�? (հոդված 13), դա, ըստ էության, նշանակում է, որ բուհերը
կարող են զբաղվել միայն կառավարության կողմի�? հաստատված գործունեությամբ:
�?ա կարող է լավ է որոշ պետական բուհերի համար, սակայն շատերի համար` ոչ:
Օրինակ` Երևանի պետական բժշկական համալսարանի կանոնադրությունը68 թույլ է
տալիս համալսարանին զբաղվել մի շարք բիզնես ոլորտներով, բայ�? շատ ուրիշները
նման ճկունությունի�? զուրկ են: Մինչ Բժշկական համալսարանն իր եկամուտների 19
տոկոսը վաստակում է այլ աղբյուրների�? (ոչ պետական ֆինանսավորումի�? և ուսման
վարձի�?), և Ճարտարապետական և շինարարարական համալսարանը` 28 տոկոսը,
երկու մարզային մանկավարժական բուհերը վաստակում են մեկ տոկոսի�? էլ պակաս,
և նույնիսկ Երևանի պետական համալսարանի այլ աղբյուրների�? ստա�?ած եկամուտը
կազմում է 9 տոկոս միայն: Ագրարային համալսարանի ՊՈԱԿ-ի�?` Հիմնադրամին
ան�?նելու իրավական կարգավիճակի վերջին փոփոխությունը հեն�? վերոհիշյալ

66
    Գումարը կախված է արդեն առկա բուհի ֆին.հաշվետվության սեփական ակտիվների չափի�?:
Կառավարության որոշմամբ 1648, նոյեմբեր 27, 1993 արգելում է ՊՈԱԿ –ին վարկ վեր�?նել կամ տալ
(կետ 2. Ա) (http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=11642).
67
   �?ես օրենքիհոդված.5-ոի աղյուսակը http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=76779
68
   Ընդունվել է կառավարության կողմի�?, սեպտեմբեր 15, 2005, N 1716-Ն.

                                          51
սահմանափակումների ապա�?ույ�?ն է: Համալսարանի աշխատակազմի բառերով.
<<Իրավական կարգավիճակի փոփոխությունը համալսարանին հնարավորություն է
տվել դիվերսիֆիկա�?ինելու ֆինանսավորման աղբյուրները>>:


     3.2 Հաշվետվողականություն

55.   Հաշվետվողականությանը կարելի է գնահատել տարբեր հարթություններում:
Հար�?աթերթիկների և SABER–ի գործիքների միջո�?ով այս ուսումնասիրությունը
գնահատել է համալսարանների հաշվետվողականությունը` արժեքային համակարգի
(քննությունների   արդարությունը   և   թափան�?իկությունը,      ուսանողների
գնահատականը և դասախոսների աշխատնքի գնահատումը, կարիերայի
զարգա�?ումը, դասավանդման և ուսու�?ման ներքին որակի ապահովումը),
ֆինանսական ամբողջականության (ֆինանսական կառավարման, ծախսերի և
գնումների արդյունավետությունը և թափան�?իկությունը), հաստատության
առաքելությունների և նպատակների և դրան�? ձեռքբերումների, ներքին և արտաքին
գնահատման արդյունքների, վերահանձնումների քանակի և աշխատաշուկայում
շրջանավարտների ան�?ած ուղուն հետևելու և որոշումների կայա�?ման գործում
շահակի�?ների մասնակ�?ության հրապարակայնության և թափան�?իկության
տեսակետի�?: Հայաստանում հաշվետվողականության ազգային ուղե�?ույ�? չկա,
սակայն ՈԱԱԿ – ի կողմի�? վերջերս մշակված ինքնավերլուծության չափանիշները
և չափորոշիչները կարող են ծառայել որպես հաշվետվողականության
ստուգաթերթիկ (տես Ներդիր 9):




                                   52
                                  Ներդիր 9
    Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ՈԱԱԿ –ի ինքնավերլուծության
                                չափորոշիչները

ՄՈՒՀ-ում գործում են կրթական ծրագրերի և շնորհվող որակավորումների որակի մասին
քանակական և որակական տեղեկատվության հրապարակումները գնահատող օբյեկտիվ
մեխանիզմներ:

ՈԱԱԿ -ը սահմանում է պետական հավատարմագրման չափանիշները և չափորոշիչները, որոնք
բուհերի ինքնավերլուծությանը ծառայում են որպես հիմք և շրջանակ: Բուհերի �?ու�?անիշները
գնահատվում են հետևյալ յոթ չափորոշիչներուվ.

   (i)     ՄՈՒՀ-ի կառավարման համակարգը, վարչական կառույ�?ները և դրան�? գործունեությունը
           րդյունավետ են և միտված են հաստատության առաքելության ու նպատակների
           իրականա�?մանը`պահպանելով կառավարման էթիկայի կանոնները;
   (ii)    ՄՈՒՀ-ի կառավարման համակարգը հնարավորություն է տալիս դասախոսներին և
           ուսանողներին մասնակ�?ելու իրեն�? առնչվող որոշումների կայա�?մանը;
   (iii)   ՄՈՒՀ-ը մշակում և իրականա�?նում է կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ
           պլանավորում` իր առաքելությանն ու նպատակներին համապատասխան, և ունի դրան�?
           իրականա�?ման և մշտադիտարկման հստակ մեխանիզմներ;
   (iv)    ՄՈՒՀ-ը կատարում է իր գործունեության վրա ազդող գործոնների ուսումնասիրություն և
           որոշումներ կայա�?նելիս հիմնվում է հավաստի տվյալների վրա;
   (v)     Քաղաքականությունների և ընթա�?ակարգերի վարչարարությունն իրականա�?վում է
           որակի կառավարման սկզբունքով (պլանավորում, իրականա�?ում, գնահատում,
           բարելավում);
   (vi)    ՄՈՒՀ- ում գործում են մասնագիտությունների կրթական ծրագրերի և այլ գործընթա�?ների
           արդյունավետության վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքագրումը, վերլուծությունը և
           կիրառումը գնահատող մեխանիզմներ, և
   (vii)   ՄՈՒՀ-ում գործում են կրթական ծրագրերի և շնորհվող որակավորումների որակի մասին
           քանակական և որակական տեղեկատվության հրապարակումները գնահատող օբյեկտիվ
           մեխանիզմներ:

Վեր�?ված է` ՈԱԱԿ – ի Հավատարմագրման �?եռնարկ



   3.2.1 Առժեքային համակարգը

56.    Ընդհանուր առմամբ արժեքային համակարգը վտանգված է: Ինչպես արդեն
նշվել է, կոռուպ�?իայի վերաբերյալ հասարակական ընկալումը կրթության ոլորտում`
ընդհանրապես և բարձրագույն կրթության ոլորտում` մասնավորապես, բա�?ասական
է: Զանազան հետազոտությունների արդյունքները, ինչպես նաև շնջանառվող
անեկդոտները վկայում են անբարո այնպիսի վարքագծերի մասին, ինչպիսիք ողջ
բարձրագույն կրթության համակարգում գերակայող քննությունների կեղծումն է:
Կոռուպ�?իայի դեմ պայքարելու համար, 2011 թ-ին, համազգային հակակոռուպ�?իոն
ծրագրի շրջանակներում բոլոր բուհերի�?, ի թիվս այլ պետական մարմինների և
կազմակերպությունների,      պահանջվում    է     մշակել    հակակոռուպ�?իոն

                                             53
ռազմավարություն:69 Թեև բոլոր պետական բուհերը, գոնե ձևականորեն, մշակել են
այնպիսի ռազմավարություն, նրան�?ի�? ոմանք մյուսների�? առավել ջանքեր են
գործադրում կոռուպ�?իայի դեմ պայքարելու համար:       Այս ուսումնասիրության
շրջանակում հար�?ված 10 պետական բուհերի�? կեսը ստանդարտա�?ված
պատժամիջո�?ներ են կիրառում քննությունների կեղծման համար և յոթը`
դասախոսների    անբարո      վարքագծի   համար     (քննությունների վաճառք,
ընտանեվարություն) և ընդունելության չափանիշների անհամապատասխանության
համար: Ֆրանսիական համալսարանի�? վերջերս հեռա�?վել է դասախոսների մի մեծ
խումբ` անբարո վարքագծի և ընդունելության քննությունների ան�?կա�?ման
պահանջներին չհետևելու համար: Նրանք մինչև քննությունները դիմորդներին էին
տրամադրել քննական հար�?երը և այլ գաղտնի տեղեկություններ: Այն կոնկրետ
միջո�?ներ է ձեռնարկում ուսանողների և դասախոսների մոտ նման վարքագիծը
նվազե�?նելու նպատակով:


     3.2.2 Ֆինանսական ամբողջականություն

57.   Պետական բուհերը կատարում են ամենամյա աուդիտի պահանջները, սակայն
այն սահմանափակվում է միայն ֆինանսական աուդիտով, և ծախսերի
արդյունավետության վերաբերյալ տեղեկություններ չեն տրամադրվում: Ներքին
աուդիտի մասին 2010 թվականին ընդունված օրենքով70 բոլոր ՊՈԱԿ–ների�?
պահանջվում է ստեղծել ներքին աուդիտի ծառայությունների բաժիններ:
Այդուհանդերձ, պետական բուհերի�? ոչ մեկը նման բաժին չի ստեղծել, քանի որ ըստ
ԿԳՆ–ի հրահանգի�? պետական բուհերի ներքին աուդիտը պետք է իրականա�?վի
ԿԳՆ–ի ներքին աուդիտի ստորաբաժանման կողմի�?: �?ա ԿԳՆ–ին հնարավորություն
է տալիս միջամտել բուհերի ֆինանսական ինքնավարությանը: Բա�?ի ԿԳՆ-ի կողմի�?
բուհերում իրական�?վող աուդիտի�?, այն բուհերը, որոն�? տարեկան համախառն
եկամուտը գերազան�?ում է մեկ միլիարդ դրամը (մոտ 2,5 մլն ԱՄՆ դոլար), պետք է
պարտադիր աուդիտի ենթարկվեն անկախ աուդիտորի կողմի�?: Երկու դեպքերում էլ
աուդիտը սահմանափակվում է ֆինանսական հաշվեքննությամբ և մանրամասն չի
ուսումնասիրում ծախսերի արդյունավետությունն ու արդարա�?վածությունը:
Այնուհետև, Հաշվապահական հաշվառման օրենքը խոշոր կազմակերպությունների�?,
այդ թվում ութ պետական բուհերի�?, պահանջում է հրապարակել իրեն�? տարեկան
ֆինանսական հաշվետվությունները:71 Հաշվետվությունները հրապարակվում են

69
   http://www.gov.am/files/docs/915.pdf
70
    http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=65056
71
    Խոշոր կազմակերպությունները նրանք են, որոնք համապատասխանում են առնվազն հետևյալ երկու
չափանիշներին. ա) հաշվետու տարվա հասույթը (որի համար ֆին.հաշվետվություն է կազմվում)
գերազան�?ում է 1 միլիարդ ՀՀ դրամը; և բ) հաշվետու տարվա վերջին բալանսային ակտիվներր (որի
համար ֆին.հաշվետվություն է կազմվում) գերազան�?ում է 1 միլիարդ ՀՀ դրամը. Պետական բուհերը,
որոնք պարտավոր են հրապարակել տարեկան ֆին.հաշվետվությունները, հետևյալն են. (i) ԵՊՀ, (ii)
ԵՊՃՀ,(iii) ՀՊ�?Հ, (iv)ԵՃՇՊՀ, (v) ՀՊԱՀ, (vi) ՀՊՄՀ, (vii) ԵՊԼՀ և (viii) ԵՊԲՀ:

                                          54
մամուլի, համա�?ան�?ի կամ գրքույկների միջո�?ով միայն աուդիտ ան�?նելու�? հետո,
որոն�? կ�?վում է նաև աուդիտորի եզրկա�?ությունը:

58.   Կառավարության կողմի�? կիրառության մեջ մտ�?ված նոր էլեկտրոնային
փաստաթղթաշրջանառության       համակարգը    կոռուպ�?իայի     նվազե�?ման      մի
արդյունավետ միջո�? է: Կառավարությունը 2009 թ.-ին կիրառության մեջ է մտ�?րել
էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության «Mulberry» համակարգը, որը պետք է
կիրառվի գործադիր իշխանության իրավասության ներքո գրեթե բոլոր
կառավարական և պետական մարմինների կողմի�?72: Թեև ՊՈԱԿ–ները
պարտադրված չեն կիրառել այն, բոլոր պետական բուհերը սկսել են այն կիրառել: Դա
արդյունավետ միջո�? է կոռուպ�?իոն ֆինանսական գործարքների նվազե�?ման և
բողոքների, դիմումների և հրահանգների արձագանքման համար, որովհետև
ֆինանսական �?անկա�?ած շարժ և դրա ետևում կանգնած անձն էլեկտրոնային ձևով
փաստաթղթավորվում է և հեշտությամբ մատչելի է առ�?ան�?:73

59.   Պետության կողմի�? ստուգումները սպառնում են բուհերի ֆինանսական
ինքնավարությունը, սակայն, բուհերի ստուգումների հետ առնչվող օրենքը
բարելավվել է: Համաձայն ՊՈԱԿ-ների մասին օրենքի�? ՊՈԱԿ–ի ֆինանսական
գործունեությունը վերահսկում է հիմնադիրը, նրա լիազորված մարմինը և օրենքով
լիազորված     այլ   պետական        մարմիններ:74   Բուհերում   ֆինանսական
վերահսկողության կամ տեսչություն իրականա�?նող հիմնական պետական
մարմինները ԿԳՆ-ն է, Պետական եկամուտների կոմիտեն, Վերահսկիչ պալատը և ՀՀ
ֆինանսների նախարարությանը: Վերջին երկու տարիներին նրանք լիազորված է
վերահսկել և ստուգել միայն պետական կամ համայնքային բյուջեների կողմի�?
հատկա�?ված միջո�?ները: Այդ մարմինների�? յուրաքանչյուրը պետք է ստուգի
գործունեության իրեն բնորոշ ոլորտը`ինչպես սահմանված է վերոհիշյալ օրենքով,
սակայն, իրականում, նրանք կրկնում են միմյան�?: Պետության կողմի�? ստուգումները
երբեմն կարող են սպառնալ բուհերի ֆինանսական ինքնավարությանը:

60.   Ի   տարբերություն   պետականին,   կառավարությունը    բոլորովին  չի
կարգավորում մասնավոր բուհերի ֆինանսավորումը, և նրան�?ի�? յուրաքանչյուրը
յուրովի է որոշում իր ֆինանսական ամբողջականության դրսևորման ձևը:
Մասնավոր բուհերը ենթակա չեն տարեկան արտաքին աուդիտի, եթե նրան�?
ընդհանուր եկամուտը չի գերազան�?ում մեկ միլիարդ դրամը: Այս հետազոտության
ընքա�?քում չորս հար�?վածների�? երեքը իսկապես աուդիտի չեն ենթարկվել, իսկ
մեկը`մեկ տարու�? ավելի մեծ հաճախականությամբ: Չնայած նրան, որ նրան�? գրեթե

72
   Բա�?ի ԱԺ –ի�? և Նախագահի աշխատակազմի�?
73
   Ծրագիրն այնքան արդյունավետ է, որ նույնիսկ բանկերի և գործարանների նման առևտրային
կազմակերպությունները կիրառում են այն:
74
   �?տուգումների կազմակերպման և իրականա�?ման մասին օրենքը տալիս է ստուգումներ ան�?կա�?ող
պետական բոլոր մարմինները �?անկը:

                                        55
բոլոր եկամուտները ստա�?վում են ուսման վարձերի�?, ուսանողները որևէ կերպ չեն
կարող իմանալ, թե ինչպես է ծախսվում իրեն�? կողմի�? վճարված գումարները: Դրան
հակառակ, Հայաստանի ամերիկյան համալսարանը միակ բուհն է Հայաստանում,
որը ստեղծվել է իր սեփական ուդիտի կոնոնակարգ և ուղե�?ույ�?:75


     3.2.3 Ուսանողների մասնակ�?ությունը

61.   Հայաստանում բարձրագույն կրթության կառավարման մեջ ուսանողների
մասնակ�?ությունը մինչ օրս խառը արդյունքների է հանգե�?նում, սակայն այն
հնարավորություն ունի նպաստելու բարձրագույն կրթության որակի և
համապատասխանության բարելավմանը և պայքարելու կոռուպ�?իայի դեմ: Ավելորդ
է ասել, որ բարձրագույն կրթության հիմնական շահառուներն ուսանողներ են, և
նրան�? ձայնը կարևոր է բարձրագույն կրթության բարելավման համար:
Հայաստանում      ուսանողների      մասնակ�?ությունը   բարձրագույն    կրթության
կառավարմանը հիմնականում սահմանափակվում է միայն համալսարանի
խորհրդում, գիտական խորհրդում և ամբիոնների խորհուրդներում պասիվ
մասնակ�?ությամբ: �?ակայն, ըստ Transparency International-ի վերոհիշյալ հար�?ման,
ուսանողների մեծ մասը, իրոք, շահագրգռված են մասնակ�?ելու այդ
աշխատանքներին         իրեն�?     իրավունքները    պաշտպանելու      համար,    և
                                                                    76
հաշվետվողականությունը բարելավելու շատ կոնկրետ մտքեր ունեն: Ցավոք,
նրան�? ձայնը լսելի չէ, քանի որ, որպես կանոն, նրան�?ի�? շատերը չգիտեն, թե ինչպես
արդյունավետորեն մասնակ�?ել առան�? այնպիսի ակտիվ ուսանողական մարմնի,
որին նրանք կարող էին վստահել: Բա�?առություն է Հայաստանի պետական
ճարտարագիտական համալսարանի ուսանողական խորհուրդը, որն ուսանողներին
ակտիվորեն ներկայա�?նում է համալսարանի խորհրդում և դրական է գնահատվում
այլ ուսանողների կողմի�?: Ուսանողների մասնակ�?ության մյուս լավ օրինակը
Ֆրանսիական համալսարանն է, որտեղ ներքին կանոնակարգեր և ընթա�?ակարգեր
են մշակել` սահմանելով ուսանողների արտահայտման իրավունքները: Օրենքի նոր
պահանջով 2011թ-ի�? բուհերը իրեն�? բյուջեյում պարտավոր են նախատեսել
ուսանողական խորհուրդների համար առանձին տող, որը կարող է բարձրա�?նել
ուսանողների մասնակ�?ությունը: Մյուս կողմի�?, եղել են դեպքեր, երբ ուսանողները
չարաշահել են իրեն�? ձայնի իրավունքը և, օրինակ` խիստ դասախոսներին մեղադրել
են անարդարության և կոռուպ�?իայի մեջ :77 Ուսանողները կարող են նպաստել ավելի

75
   http://aua.am/faculty/
76
    Ուսանողների աշխատանքային խումբը կոռուպ�?իայի դեմ պայքարի տարբեր միջո�?ներ է
առաջարկում, որոն�?ի�? են. պարբերաբար գնահատել դասախոսներին և հրապարակել արդյունքները;
ստեղծել անկախ և անկողմնակալ հակակոռուպ�?իոն մարմին` Օմբու�?մեն; և ուսխորհուրդների
հզորա�?ման միջո�?ով ուսանողներին ներգրավել թափան�?իկության և կոռու�?իայի դեպքերի
մոնիտորինգի խթանման համար:.
77
   Անեկդոտային պատմություններ ԵՊՀ –ի�? և ՊՄՀ - ի�?

                                        56
դրական արդյունքների ձեռքբերմանը, եթե ավելի լավ տեղեկա�?ված լինեն
կառավարման և որակի ապահովման իրեն�? պոտեն�?իալ դերերի մասին և
պատրաստված լինեն դրանում:


     3.2.4 Կառավարման և վարչարարության կարողություններ

62.   Պետական բուհերի առավել հիմնարար խնդիրը ինստիտու�?իոնալ
մակարդակով ֆինանսական կառավարման և վարչարարության կարողությունների
բա�?ակայությունն է, որը չափազան�? կենտրոնա�?ված է, կատարվում է վերի�?` վար և
չի արտա�?ոլում      ուսանողների և գործատուների պահանջները: �?ովորաբար
պետական բուհերի ֆինանսավորումը կենտրոնա�?ված է և վերահսկվում է
կենտրոնական գործադիրի կողմի�?, և այդ պայմաններում բուհերը անելու քիչ բան
ունեն: Բյուջեները հաճախ պլանավորվում են առան�? հաշվի առնելու
հաստատության ռազմավարական ծրագրերը կամ անտեսում են նրա կարիքները:
Հայաստանի բուհերի և ամերիկյան համալսարանների (հիմնականում Նյու Յորքի
պետական համալսարան)78ինստիտու�?իոնալ ֆինանսավորման համակարգերի
համեմատական ուսումնասիրությունը �?ույ�? է տալիս այն ոլորտները, որտեղ ՀՀ
բուհերի համար հզորա�?ման հնարավորություններ կան. մշակել ռազմավարական և
գործողությունների ծրագրերի իրականա�?մանը համադրելի բյուջե և սահմանել
այնպիսի ուսման վարձ, որ կարտա�?ոլի տարբեր միջո�?առումների փաստա�?ի
ծախսերը: Ինչ վերաբերում է բուհերի վարչարարության կարողություններին, ապա
բուհերը ինքնակառավարվող իրավաբանական անձիք են և կարող են սահմանել
սեփական հաշվառման, հաշվետվությունների և նման այլ ընթա�?ակարգեր: �?ակայն,
պետական բուհերի�? շատերը հետևում են կառավարության կողմի�? մշակված
վարչական ընթա�?ակարգերին պարզապես այն պատճառով, որ նրանք
հնարավորություն չունեն այլ կերպ վարվելու79, եթե նույնիսկ այդ ընթա�?ակարգերը
հատուկ մշակված չեն բուհերի համար և, հետևաբար, բուհերի կառավարման և
վարչարարության համար հարմար չեն:

63.  Կրթության որակի և համապատասխանության ապահովման համար բուհերին
անհրաժեշտ է ինստիտու�?իոնալ մակարդակով վերահսկել և մշտադիտարկել իրեն�?
կատարողական �?ու�?անիշները և սերտորեն կապված լինել աշխատաշուկային,
սակայն բուհերի�? քչերն են դա արդյունավետորեն անում: Բուհերի�? շատերը արդեն
մաշակել   են   իրեն�?    սեփական    կատարողական      �?ու�?անիշները`  իրեն�?
78
   Օրինակ` Balayan, Gabriel, 2011, Financing system of SUNY Plattsburgh, comparison with Armenian system of
Higher Education, IREX (the International Research & Exchange Board) University Administration Support
Program (http://www.irex.org/sites/default/files/Balayan%20Case%20Study.pdf) նկարագրում է, թե ինչպես
կարող են Հայաստանի բուհերը բարելավել իրեն�? ֆինանսական կառավարման կարողությունները
օրարերկրյա բուհերի օրինակով:
79
   Կառավարության որոշում N 890-Ն ՀՀ կառավարության վարչական ընթա�?ակարգերը հաստատելու
մասին, 2.06.2002թ.

                                                    57
ռազմավարության և նպատակների արդյունքները մշտադիտարկելու և գնահատելու
համար:80 �?ակայն նրան�? մեծ մասը աշխատաշուկայի մասին տեղեկատվության
համակարգված հավաքագրում չեն կատարում և չեն հետևում իրեն�?
շրջանավարտների զբաղվածության իրավիճակին: Բուհերի�? քչերն են ներգրավել
մասնավոր հատվածին կամ շրջանավարտներին իրեն�? խորհրդի (կառավարման
խորհրդի) կամ գիտական խորհրդի կազմում, ինչը կօգներ աշխատաշուկայում ներկա
պահանջարկը արտա�?ոլել իրեն�? կողմի�? մշակվող կրթական ծրագրում և
ուսումնական առարկայական ծրագրերում: Միջկառավարական և միջպետական
բուհերը այս բնագավառում շատ ավելի լավ են աշխատում: Օրինակ, �?լավոնական
համալսարանը 2008 թ-ին, առաջինը Հայաստանում, հիմնել է համալսարանական
Կարիերայի Կենտրոն: �?կզբում, Զբոսաշրջության Կարիերայի կենտրոնը բարելավե�?
համալսարանի և մասնավոր ձեռնարկությունների միջև կապերը և հաջողությամբ
օգնե�? 15-20 տոկոսով ավելա�?ել աշխատատեղերի տեղաբաշխումը զբոսաշրջության
ոլորտում: Մասնավոր հատվածի հետ սերտ համագործակ�?ությունը համալսարանին
հնարավորություն տվե�? պարբերաբար թարմա�?նել առարկայական ծրագիրը,
առաջարկել պրակտիկայի ծրագրեր և արագ արձագանքել գործատուների
պահանջներին:




80
   Օրինակ`ԵՊՃՀ – ի կարարողականի գնահատման �?ու�?անիշները տես. Gevorgyan, Rita, 2011, Total
Quality      Management      as     Education Quality  Enhancement   Technique    (վեր�?ված    է`
https://docs.google.com/viewer?url=http%3A%2F%2Fwww.gwu.edu%2F~rpsol%2Fpreconf%2FDeming_Seminar_
2011%2F2011_Deming_Rita_Paper.doc).

                                              58
                          IV.   Եզրակա�?ություն

64.   Բոլոնիայի գործընթա�?ին 2005 թ.–ին միանալու�? ի վեր` Հայաստանի
կառավարությունն ու բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները (ԲՈՒՀ),
բարձրագույն    կրթության    համակարգի     բարեփոխմաններում   նշանակալի
առաջընթա�? են արձանագրել, որոն�?ի�? են. Եվրոպական համակարգին համահունչ`
որակի ապահովման ազգային համակարգի ստեղծումը, բարձրագույն կրթության
առավել օբյեկտիվ և արդյունավետ ֆինանսավորման ռազմավարությանը: Չնայած
բազմաթիվ դրական զարգա�?ումներին, բարեփոխումները չեն առնչվել կառավարման
և վարչարարության խնդիրներին: Ընթա�?իկ բարեփոխումների�? առավելագույն
օգուտներ քաղելու և բարձրագույն կրթությունը հետագա զարգա�?նելու համար ՀՀ
կառավարությանը` բուհերի հետ միասին, անհրաժեշտ է համալսարանի
կառավարումը և ղեկավարումը դնել բարձրագույն կրթության ամբողջ համակարգի
բարեփոխումների սրտում և գտնել փոխադարձ ընդունելի և հստակ կառավարման
մի համակարգ: Հետազոտության երկու հիմնական մեխանիզմների կիրառմամբ սույն
ուսումնասիրությունը հետապնդում է երկու նպատակներ: Առաջինը` այն փորձում է
ուրվագծել Հայաստանում բարձրագույն կրթության կառավարման կառու�?վածքը և
դրա իրականա�?ման ձևը: Երկրորդը` այն նպատակ ունի կառավարման համակարգը
հզորա�?նելու    և    դրա    իրականա�?մանն      ուղղված   քաղաքականության
բարեփոխումների      վերաբերյալ    առաջարկություններ   անել:   Հիմնական
եզրակա�?ություններն ու առաջարկություններն ամփոփված են ստորև:


  I.    Համակարգային կառավարման շրջանակը

65.   Բարձրագույն կրթությունը կարգավորող դաշտը փոփոխությունների կարիք
ունի, քանի որ օրենքները հակասում են միմյան�?, ինչը հանգե�?նում է բուհերի
գործունեության մեջ զգալի միջամտությանը: Բարձրագույն կրթություն մասին 2004 թ.
օրենքը (ԲԿՕ) և Կրթության մասին 1999թ. օրենքը առաջին հայա�?քի�? սահմանում են
բարձրագույն կրթության ընդհանուր կառավարման շրջանակները և բուհերին լայն
ինքնավարություն են ապահովում: �?ակայն ինքնավարության հետ կապված
հակասություններ կան նույնիսկ ԲԿՕ–ում և դրա ենթաօրենսդրական ակտերում:
Ավելին, ՊՈԱԿ-ի մասին 2001թ. օրենքը և Պետական կառավարման մարմինների
մասին 2001թ. օրենքը հակասում են կրթության մասին օրենքներին և լիազորում են
ՀՀ կառավարությանը` որպես հիմնադրի և ՀՀ Կրթության և գիտության
նախարարությանը (ԿԳՆ)` որպես վերահսկող մարմնի, անտեսել բուհերի
ինքնավարությունը: Հակասական օրենսդրությանը չի հաջողվել ինքնավարության և
հաշվետվողականության միջև համարժեք հավասարակշռություն ապահովել և
Հայաստաստանի բուհերին օգնել առավելագույնի հաս�?նել           իրեն�? ներուժը:
Հայաստանի Ագրարային համալսարանի վերջերս կատարած վերագրան�?ումը
ՊՈԱԿ–ի�?` հիմնադրամի, �?ույ�? է տալիս բուհերի առաջ ծառա�?ած իրավական

                                     59
խոչընդոտների կարճաժամկետ լուծման ճանապաչհը, որը կարող է հանգե�?նել
պետական բուհերի իրավական կարգավիճակի հիմնանորոգմանը: Թեև մասնավոր
բուհերը պետականների նման խիստ կարգավորման կամ վերահսկողության չեն
ենթարկվում, այդուհանդերծ, նրան�? զարգա�?մանը նպաստող օրենք նույնպես չկա:
Օտարերկյա բուհերի մասնաճյուղերն ամենաքիչն են վերահսկվում ԿԳՆ–ի կողմի�?, և
այդ մասին բավարար տեղեկատվություն չկա:

  Առաջարկություն 1 – Վերանայել կարգավորող դաշտը


  -   Վերասահմանել կառավարության և բուհերի դերերը: Բարձրագույն կրթությունը
      բարելավելու համար Հայաստանը         պետք է անհապաղ վերանայի գործող
      օրենսդրությանը և տրամաբանական կառավարման մոդելի համար մշակի մի կուռ
      կարգավորող դաշտ, որով կվերասահմանվեն պետության և բուհերի դերերը: Նոր
      սահմանված համակարգը կառավարությանը պետք է տա քաղաքականություն
      ձևավորելու, վերահսկելու և գնահատելու կարողություններ, որոն�?ով, մի կողմի�?
      բուհերին կառաջնորդի դեպի ազգային նպատակների իրականա�?ումը և, մյուս կողմի�?
      էլ,   նրան�?    հնարավորություն    կտա   արդյունավետորեն     իրականա�?նել
      ինքնավարությունը և պահանջել բուհերի�? առավել հաշվետու լինել ուսանողների և
      հանրության առաջ: Շատ կարևոր է, որ շահակի�?ների ծավալուն խորհրդակ�?ության
      միջո�?ով կառավարությունն ու բուհերը համատեղ ուսումնասիրեն և գտնեն
      Հայաստանին հարմար մի հավասարակշռություն` կառավարության և բուհերի
      դերերի և ինքնավարության ու հաշվետվողականություն միջև:

  -   Մշակել   կարգավորման      մի   կուռ   դաշտ:    Փոխադարձ համաձայնե�?ված
      կառավարման կառու�?վածքի հիման վրա, կառավարությունը պետք է վերանայի
      բարձրագույն կրթության մասին գործող օրենսդրությունը և մշակի մի միասնական և
      կուռ կառավարման դաշտ: Այն պետք է ենթադրի նաև մասնավոր բուհերի ավելի
      ակտիվ և մր�?ակ�?ային մասնակ�?ությունը խթանելու պայմաններ:

66.  Շատ կարևոր է, որ մասնագիտական կրթության համակարգը դիտարկվի
որպես     համալսարանական       և   ոչ-համալսարանական     մասնագիտական
հաստատությունների (ՄՈւՀ) համապարփակ �?ան�?, որը բազմազան գիտելիքներ և
հմտություններ է առաջարկում: Գիտահետազոտական և ստեղծագործական
աշխատանքը (ԳՀ&�?Ա) ևս մի ոլորտ է, որն անհրաժեշտ է դիտարկել բարձրագույն
կրթության    հետ    մեկտեղ:   Խիստ     անհրաժեշտ   է   համալսարանական
հետազոտությունը և կրթությունը ինտեգրել երկրի ԳՀ&�?Ա-ի կարողություններին`
հանուն մր�?ունակ տնտեության: Այդուհանդերձ, սույն հետազոտությունը չի
տարածվում        ոչ-համալսարանական         բարձրագույն     ուսումնական
հաստատությունների վրա և չի արտա�?ոլում Հայաստանի այն իրականությունը,
որտեղ ոչ-համալսարանական մասնագիտական կրթությունը և ԳՀ&�?Ա-ը
կարգավորվում են այլ օրենքներով, կանոնակարգերով և ռազմավարությանբ, և սույն


                                      60
զեկույ�?ում այդ ամենը արտա�?ոլելը դժվար է: �?ա մի ոլորտ է, որը մոտ հեռանկարում
հետագա հետազոտման և զարգա�?ման կարիք ունի:

         Առաջարկություն 2 – �?տեղծել մասնագիտական կրթության բազմատարր,
                             համապարփակ համակարգ

  -     Ան�?ում, մի կողմի�?` դեպի համալսարանական և ոչ-համալսարանական
        մասնագիտական կրթության, և մյուս կողմի�?` մասնագիտական կրթության և
        գիտահետազոտության ինտեգրմանը: Համակարգային թերությունն է
        պատճառը, որ համալսարանական և ոչ-համալսարանական մասնագիտական
        կրթությունը  (այսինքն,  մասնագիտական       և    արհեստագործական
        ուսումնարանները),  և   բարձրագույն    կրթությունն  ու    գիտական
        հետազոտությունը ինտեգրված չեն: Մասնագիտական կրթության միասնական
        համակարգ ձևավորելու համար կառավարությանը խորհուրդ է տրվում
        ստեղծել աշխատանքային խումբ և մտածել, թե ինչպես մշակել բազմատարր,
        համապարփակ մասնագիտական կրթության �?ան�?` նպատակ ունենալով
        միջնաժամկետ հեռանկարում վերա�?նել ներկայիս մասնատվածությունը:


67.   Ենթաճյուղի ամենանշանակալի գարգա�?ումների�? մեկը` որակի ապահովման
ազգային համակարագի ստեղծումն էր, որը հետագա հզորա�?ման կարիք ունի
միջազգայնորեն ճանաչելի համակարգի վերածվելու համար: Հիմնադրվելով 2009 թ. –
ին, ՈԱԱԿ –ը զգալի առաընթա�? է արձանագրել Հայաստանում որակի ապահովման
համակարգի զարգա�?ման գործում, սակայն դեռևս կան հետագա անելիքներ,
որպեսզի այն դառնա միջազգայնորեն ճանաչված որակի ապահովման
գործակալություն:  Բուհերն    ինքնավերլուծությունը կիրառել   են    որպես
ինստիտու�?իոնալ մակարդակով որակի բարելավման մեխանիզմ: Ըստ բուհերի և
ծրագրերի հավատարմագրման նախնական փուլի�? բուհերի�? շատերին այս փուլում
կարող են ժամանակավոր հավատարմագրեր շնորհել և հնարավորություն տալ
երկամյա ժամկետում կրկին դիմել լիարժեք հավատարմագրման համար:

      Առաջարկություն 3 – Ուժեղա�?նել որակի ապահովման համակարգը

           -   Որակի   ապահովման   գործակալությունը:  Շատ կարևոր է, որ
               կառավարությունն ու ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարությունը
               (ԿԳՆ) շարունակեն մասնագիտական կրթության որակի ապահովման
               ազգային կենտրոնի (ՈԱԱԿ) համար ստեղծել բարենպաստ միջավայր,
               որով կաջակ�?են ամրապնդել Հայաստանի ազգային որակի ապահովման
               համակարգը` որպես միջազգայնորեն ճանաչված գործակալություն:
           -   Մշակել որակի ապահովման նոր մոդել: Որակի ապահովման ձևն ու
               պատասխանատվությունը պետք է տեղափոխվեն ԿԳՆ–ի կողմի�?

                                      61
             կրթական և ուսումնական ծրագրերի պետական խիստ չափորոշիչների
             և դասավանդման գործընթա�?ներ սահամանելու�?` դեպի ՈԱԱԿ-ի
             կողմի�? որակի չափանիշների և ուսման արդյունքների սահմանումը:
        -    Մշակել    մոնիտորինգի և գնահատման մեխանիզմ. Բարձրագույն
             կրթության և կառավարման համապարփակ համակարգը գործարկելու�?
             հետո ԿԳՆ-ը անհրաժեշտ կլինի մշակել մոնիտորինգի և գնահատման
             մեխանիզմ, այդ թվում, հավատարմագրման, համալսարանի վարկանիշի
             և ֆինանսավորման հետ կապված հիմնական կատարողականի
             �?ու�?անիշներ.
        -    Հիմնել աշխատաշուկայի դիտակետեր. Ցանկալի կլիներ ստեղծել
             ինչպես ազգային մակարդակով աշխատաշուկայի դիտակետ, այնպես էլ
             ուսումնական     հաստատությունների    հենքի     վրա   հիմնված
             շրջանավարտների զբաղվածությանը հետևող հետազոտություններ`
             դրանով ամրապնդելով աշխատաշուկայի ու բարձրագույն կրթության
             միջև կապը և բարելավել բարձրագույն կրթական ծրագրերի որակն ու
             համապատասխանությունը:

68.  Բարձրագույն կրթության պետական ֆինանսավորումը սահմանափակ է և
անհավասար: Պետական բուհերը, միջին հաշվով, կառավարությունի�? ստանում են
իրեն�? եկամուտի ընդամենը 21 տոկոսը պետպատվերով անվճար սովորող
ուսանողների ուսումը ֆինանսավորելու համար: Այս հանգամանքը Հայաստանին
դասում է աշխարհի այն երկրների շարքին, որտեղ բարձրագույն կրթության
պետական ֆինանսավորումն ամենա�?ածրն է: Արդյունքում պետական բուհերի
կախվածությունը ուսման վարձերի�? մեծանում է: Հիմնականում արժանիքների վրա
հիմնված պետական ֆինանսավորումը և գնալով ավելա�?ող ուսման վարձը զրկում է
սո�?իալ-տնտեսական    անապահով ուսանողներին բարձրագույն կրթության
հասնելիությունի�?: Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման նոր 2011թ.
ռազմավարությունը նպատակ ունի բարձրագույն կրթության ֆինանսավորումը
դարձնելու առավել արդարա�?ի, մր�?ունակ ու կայուն, սակայն, առան�? ընդհանուր
պետական ֆինանսավորումը էապես բարձրա�?նելու, այն չի կարող հանգե�?նել
նախանշված որակին:

            Առաջարկություն 4 – Դիվերսիֆիկա�?նել բարձրագույն կրթության
                                 ֆինանսավորումը


  -   Ամրապնդել բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման բարեփոխումները.
      Կառավարությունն արդեն նախաձեռնել է բարձրագույն կրթության
      ֆինանսավորման համապարփակ բարեփոխումներ և պետք է շարունակի այդ
      գործընթա�?ը: Բարձրագույն կրթության ֆինանսավորման նոր մոդելը պետք է
      ապահովի ավելի մեծ կայունություն և խթանի որակի բարելավումը և

                                     62
        նորարարությանը: Նման մոդելը պետք է ենթադրի նեղ կրթաթոշակային
        համակարգի�?      աստիճանական      ան�?ում    դեպի      որակը     և
        համապատասխանությունը        խթանող      նպատակային,      առավել
        առաջնայնա�?ված, պահանջարկի վրա հիմնված, ճկուն և մր�?ակ�?ային
        ֆինանսավորման:
  -     Մասնավոր ֆինանսավորման ներգրավում. Ֆինանսավորման համակարգն
        արդիականա�?նելիս ոլորտին, հավանաբար, անհրաժեշտ կլինեն և պետական,
        և մասնավոր միջո�?ների ներգրավում արմատական բարելավումներին նոր
        թափ հաղորդելու համար: Կառավարությունը նախ պետք է դիտարկի
        պետական     ֆինանսավորումը ավելա�?նելու հար�?ը, որը ներկայումս
        ամենա�?ածրերի�? մեկն է աշխարհում և ինտեգրի բարձրագույն կրթության և
        գիտության ֆինանսավորումը: Նրան նաև անհրաժեշտ է      մոբիլիզա�?նել
        մասնավոր ներդրումները` թույլ տալով բուհերին արդյունավետորեն
        իրականա�?նել իրեն�? ֆինանսական ինքնուրույնությունը և բուհերի ու
        մասնավոր ներդրողների համար հարկային արտոնություններ սահմանելով:

  II.     Ինստիտու�?իոնալ կառավարում

69.   ԲԿՕ–ը և Կրթության մասին օրենքը սկզբունքորեն ապհովում են բուհերի
ինքնավարությունն ու ակադեմիական ազատությունները: �?ակայն ԲԿՕ-ը` իր
ենթաօրենսդրական ակտերով հանդերձ, կառավարությանը հնարավորություն է
տալիս միջամտել բուհերի ինստիտու�?իոնալ կառավարմանը: Մասնավորապես,
կառավարության ազդե�?ությունը ներկառու�?ված է ինստիտու�?իոնալ կառավարման
հանակարգի մեջ: Կառավարությունը ներգործում է բարձրագույն կրթության
կառավարման վրա Խորհրդում իր կողմի�?        նշանակված ներկայա�?ու�?չական
մեծամասնության ունենալու և նախագահի պաշտոնին քաղաքական գործիչ
նշանակելու միջո�?ով: Ռեկտորների ընտրությունը ենթադրաբար մր�?ակ�?ային է և
տեսականորեն` ոչ քաղաքական, սակայն իրականում, կարծես թե, այն երթարկվում է
մեծ քաղաքական ազդե�?ության: Ռեկտորատը խորհրդակ�?ական մարմին է, սակայն
իրականում այն ընթա�?իկ և կարևոր ընթա�?ակարգերի հզոր գործիք է:
Ակադեմիական հար�?երը որոշող կարևորագույն պաշտոններում անձան�?
ընտրության գործընթա�?ը բավականաչափ մր�?ակ�?ային չէ: Ի տարբերություն
պետական բուհերի, միջկառավարական բուհերի կառավարման կառու�?վածքն
ընդհանուր առմամբ ավելի մր�?ակ�?ային է և ճկուն: Դրան ի հակադրություն,
տեղական մասնավոր բուհերի կառավարման համակարգն ընդհանրապես չի
կարգավորվում:

70.   Մի կողմի�? Կրթության մասին օրենքները ապահովում են բուհերի
ակադեմիական ազատությունները, իսկ մյուս կողմի�? ենթաօրենսդրարկան ակտերը,
իրականում, սահմանափակում են դրանք: Մինչ բուհական միասնական
ընդունելության քննությունները օգնում են ապահովել ուսանողների ընդունելության

                                    63
արդարությունն ու թափան�?իկությունը, կառավարության վերահսկողությունը
մասնագիտությունների առումով բոլոր բուհերի ուսանողական տեղերի նկատմամբ
չափազան�? է: Գործող օրենսդրությունը ոչ թույլ է տալիս, ոչ էլ խրախուսում է
բուհերին ակտիվորեն զբաղվել գիտական հետազոտությամբ և ստեղծագործական
աշխատանքով:

71.   Մարդկային ռեսուրսների կառավարման ինտիտու�?իոնալ ինքնավարությունը
արդյունավետորեն չի կիրառվում: ԲԿՕ – ը նախատեսում է մարդկային ռեսուրսների
կառավարման լայն ինքնավարություն, սակայն դա տակավին չի նշանակում, թե
բուհերը առան�? �?ու�?անիշների գնահատման բավարար համակարգ սեղծելու իրեն�?
անձնակազմը արդյունավետ են կառավարելում: Պետական բուհերը ինքնուրույն են
որոշում իրեն�? վարձատրության չափը, սակայն վարձատրության համակարգում
նրան�?ի�? քչերն են հաշվի առնում աշխատակի�?ների կատարողական �?ու�?անիշները:

72.  Իրար հակասող օրենքները, նույնպես, սահմանափակում են ֆինանսական
ինքնավարությունը.   Չնայած   ԲԿՕ-ով   նախատեսվող    ֆինանսական  լայն
ինքնավարությանը, պետական բուհերը իրականում կանգնած են տարբեր տեսակի
կանոնակարգերի առաջ: Ամենա�?ավալին այն է, որ բուհերի ֆինանսական
ինքնավարությունը վտանգված է, որովհետև շատ բուհերի ֆինանսական
կարողությունները այնքան թույլ են, որ հազիվ թե կարողանան ֆինանսական
ինքնավարություն իրականա�?նել:

73.   Բարձրագույն     կրթության   համակարգը     ընդհանուր     առմամբ    և
ինստիտու�?իոնալ        մակարդակով       չունի     �?ու�?անիշների     համար
հաշվետվողականության կարողություններ: Ընդհանրապես, Հայաստանի բուհերում
հաշվետվողականությունը թույլ դիրքերի վրա է տարբերվում է բուհի�?` բուհ:
Առաջինը, բուհի արժեքային համակարգը ընդհանուր առմամբ վտանգված է, եթե
նույնիսկ որոշ բուհեր որոշակի ճիգեր են գործադրում: Պետական բուհերը
ենքարկվում են ամենամյա աուդիտի, սակայն պարտադիր չէ, որ ուսման
մակարդակը առավելագույս բարելավելու համար կատարված ծախսերի
արդյունավետության վերաբերյալ տեղեկություններ տրամադրեն: Կառավարության
կողմի�? Նոր էլեկտրոնային փաստաթղթաշրջանառության համակարգը ներդրվել է
որպես կոռուպ�?իայի նվազե�?ման արդյունավետ միջո�?, սակայն միայն մի քանի
բուհեր են այն կիրառում: Պետական ստուգումները վտանգում են պետական բուհերի
ֆինանսական ինքնավարությանը, սակայն որոշակի բարելավումներ են տեղի
ունե�?ել ստուգումների մասին օրենքներում: Մյուս դեպքում էլ, կառավարությունը
ընդհանրապես չի վերահսկում մասնավոր բուհերի ֆինանսավորումը: Բարձրագույն
կրթության կառավարման մեջ ուսանողների մասնակ�?ությունը խառը արդյունքների
է հանգե�?րել, սակայն այն կարող է վերածվել մի արդյունավետ մեխանիզմի`
բարձրագույն կրթության որակը և համապատասխանությունը բարալավելու և
կոռուպ�?իայի դեմ պայքարելու համար:       Պետական բուհերի ինստիտու�?իոնալ

                                   64
մակարդակով առավել հիմնարար խնդիրը ֆինանսական կառավարման և
վարչարարության կարողությունների բա�?ակայությունն է, որը չափազան�?
կենտրոնա�?ված է, կատարվում է վերի�?` վար և չի արտա�?ոլում ուսանողների և
գործատուների պահանջները: Կրթության որակի և համապատասխանության
ապահովման համար բուհերին անհրաժեշտ է ինստիտու�?իոնալ մակարդակով
վերահսկել և մշտադիտարկել իրեն�? կատարողական �?ու�?անիշները և սերտորեն
կապված լինել աշխատաշուկային, սակայն բուհերի�? քչերն են դա արդյունավետորեն
անում:

          Առաջարկություն 5 – Հզորա�?նել համակարգը և ինստիտու�?իոնալ
                               կարողությունները


  -   Հզորա�?նել   քաղաքականություն        մշակողների   կարողությունները.
                                                                     Նոր
      կառավարման համակարգն իրականա�?նելու համար ԿԳՆ-ին անհրաժեշտ է
      ամրապնդել իր դերը` քաղաքականության մշակման ու մոնիտորինգի և
      վերահսկողության հար�?երում, որպեսզի առաջնորդի բուհերին հասնելու
      ազգային նպատակներին: Կառավարությանն անհրաժեշտ է դիտարկել
      բարձրագույն կրթության և գիտության նկատմամբ իր լիազորությունների
      ինտեգրման հար�?ը:
  -   Ամրապնդել բուհերի կարողությունները. Իրեն�? հավատարմագրման
      գործընթա�?ի մասը կազմող ինքնավերլուծության հիման վրա` յուրաքանչյուր
      բուհ   պետք    է   շարունակի   իր   կարողությունների    հզորա�?ումը
      ինքնավարությունը արդյունավետ կիրառելու համար և հաշվետու լինի իր
      կողմի�? մատու�?ած ծառայություննրի առաջ: Կառավարությունը, ԿԳՆ–ը և
      ՈԱԱԿ-ը պետք է բավարար տեխնիկական աջակ�?ության և ֆինանսական
      միջո�?ներ տրամադրեն կարողությունների զարգա�?ման գործընթա�?ին
      աջակ�?ելու համար:

74.   Ամփոփելով նշենք, որ սույն ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ բարձրագույն
կրթության կառավարման համակարգում կառավարության և բուհերի դերերը
սահմանող   հակասական       իրավական      դաշտը    և  ինքնավարությունն     ու
հաշվետվողականությունը արդյունավետորեն իրականա�?նելու կառավարության և
բուհերի անբավարար կարողությունները Հայաստանի բարձրագույն կրթական
համակարգի հիմնական թույլ կողմերն են: Հետևաբար, անհրաժեշտ է հրատապորեն
մշակել կառավարման մի հզոր համակարգ, ինչպես նաև ուժեղա�?նել
համալսարանների և համակարգի այն ղեկավարների կառավարման և
վարչարարական հմտությունները, ովքեր պատասխանատու են լինելու կայուն
կերպով ապահովել �?անկա�?ած բարեփոխման հաջողությունը:




                                     65
                                         Հղումներ

Balayan, Gabriel, 2011, Financing System of SUNY Plattsburgh, Comparison with Armenian
       System of Higher Education, IREX (International Research & Exchange Board)
       University                 Administration                 Support                 Program
       (http://www.irex.org/sites/default/files/Balayan%20Case%20Study.pdf)
Center for Regional Development, Transparency International Armenia, 2007, Corruption
       Perception in Armenia: 2007 Phone Survey, Yerevan.
Easton, Judith S., 2009, "Accountability: an "old issue in a new era", Inside Accreditation with
       the      President    of    CHEA,        Vol.    5,    No.     4,    June      2,    2009
       (http://www.chea.org/ia/IA_2009.06.02.html).
Eurydice, 2008, Higher Education Governance in Europe: Policies, Structures, Funding and
       Academic Staff, European Commission.
Fielden, John, 2008, Global Trends in University governance, World Bank Education Working
       Paper Series No. 9.
Fried, Jochen, 2006, “Higher education governance in Europe: autonomy, ownership and
       accountability –a review of the literature�?, in Kohler, J. & Huber, J. eds., 2006, Higher
       Education Governance between Democratic Culture, Academic Aspirations and Market
       Forces, Council of Europe.
Gevorgyan, Rita, 2011, Total Quality Management as Education Quality Enhancement
       Technique
       (https://docs.google.com/viewer?url=http%3A%2F%2Fwww.gwu.edu%2F~rpsol%2Fpre
       conf%2FDeming_Seminar_2011%2F2011_Deming_Rita_Paper.doc).
Karakhanyan, Susanna, 2012, “Governance of Higher Education in Armenia�?, in Bergan S.,
       Egron-Polak, E., Kohler, J., Purser, L., Leadership and Governance in Higher Education:
       Handbook for Decision-makers and Administrators, Berlin: Raabe Academic Publishers,
       pp. 113-129.
National Center for Professional Education Quality Assurance (ANQA), 2011, ANQA
       Accreditation Manual.
Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), 2012, Education at A
       Glance 2012.
Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE), Office in Yerevan, 2010, Student
       Perception on Corruption in the Armenian Higher Education System.
Roger King, 2008, Private universities and public funding: models and business plans.
       Universities                                  UK:                                  London
       (http://www.universitiesuk.ac.uk/Publications/Documents/Policy_Commentary1.pdf).
                                   World Bank, 2011, Education Chapter, Public Expenditure Review.




                                              66
                                                                                                             Հավելված 1

                  Ուսումնասիրությանը մասնակ�?ած համալսարանների և քոլեջների �?անկը

                                 Types                                              Universities
                                                        Armenian State Pedagogical University (ASPU)
                                                        Gyumri State Pedagogical Institute
                                                        State Engineering University of Armenia (SEUA)
                                                        Vanadzor State Pedagogical Institute
                               Non-Commercial
                                                        Yerevan State Conservatory
                              State Organizations
                                                        Yerevan State Linguistic University (YSLU)
               State




                                                        Yerevan State Medical University (YSMU)
                                                        Yerevan State University (YSU)
Universities




                                                        Yerevan State University of Architecture and Construction (YSUAC)
                                    Foundation          Armenian State Agrarian University
                                              Joint
                             Inter-                     Armenian-Russian (Slavonic) University
                                           governance
                         governmental
                                           Foundation   French University Foundation in Armenia
                                                        American University of Armenia
                         Not-for-profit   Foundations
                                                        European Regional Educational Academy
               Private




                                           Limited      Eurasia International University
                                           Liability    Yerevan Urartu University
                          For-profit
                                          Companies     Yerevan Northen University
                                          Cooperative   Yerevan Gladzor University
Colleges




                                                        Yerevan State Armenian-American Medical College Erebouni
               State




                               Non-Commercial
                                                        Yerevan Regional State College No. 1
                              State Organizations
                                                        Yerevan Regional State College No. 2




                                                                    67
                                                                                             Հավելված 2


                                        Մեթոդաբանությունը

75.  Հետազոտության մեխանիզմները: Ուսումնասիրությունն իրականա�?վել է
հիմնականում օգտագործելով հետևյալ երկու լրա�?ու�?իչ հետազոտության
մեխանիզները:

I. Համլսարանի կառավարման հար�?աթերթիկը մշակվել է Համաշխարհային բանկի
   Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի երկրների (MENA) տարածաշրջանի
   կողմի�?:    Դրա  նպատակն      է   տվյալներ   հավաքագրել    ուղղակիորեն
   հաստատություններ�?` ինստիտու�?իոնալ մակարդակով համալսարանների
   կառավարման իրական պատկերը ստանալու համար (հավելված 1): 81 Այն
   բաղկա�?ած է մոտ 50 հար�?երի�?` կառավարման հինգ ասպեկտների վերաբերյալ,
   այդ թվում.

        1.   համատեքստ, առաքելություն և նպատակներ
        2.   կառավարման ողղվածությունը
        3.   ինքնավարություն
        4.   հաշվետվողականություն
        5.   մասնակ�?ություն

II. SABER    ՀՄՀԼԿ-ի  (Համակարգային մոտե�?ում` առավել լավ կրթական
     արդյունքների համար) - Մասնագիտական կրթության Կառավարումը
     (նախագիծ), որը մշակված “Համաշխարհային                            բանկի      Կրթության        Համար
     Մարդկային Զարգա�?ման Ցան�?�? - ի կողմի�?:

        1.   Մասնագիտական կրթության հստակ տեսլականը
        2.   Համապատասխան կարգավորող համակարգը
        3.   Մասնագիտական կրթության ղեկավարության կարողությունները (ՄԿՂ),
        4.   Ղեկավարության, կառավարման և կազմակերպչական ինքնավարությունը
        5.   Բավարար ինստիտու�?իոնալ ինքնավարության
        6.   Կատարողական �?ու�?անիշների և արդարության վրա հիմնված
             ֆինանսավորում

81
  MENA-ի թիմը այս մեխանիզմը փորձարկել է MENA-ի անդամ 4 երկրներում, արդյունքները
հրապարակվել են - Jaramillo, A. et al., 2012, Universities through the Looking Glass: Benchmarking University
Governance to Enable Higher Education Modernization in MENA , the World Bank and the Center for
Mediterranean Integration.

                                                    68
          7. Որակի և համապատասխանության ստուգումներ
          8. Հաշվետվողականության չափորոշիչներ

76.   Առաջինը. Հար�?աթերթիկի միջո�?ով ինստիտու�?իոնալ մակարդակով տվյալներ
հավաքագրելու համար թիմը որպես նմուշ ընտրել է` 19-ի�?` 10–ը պետական
համալսանաններ, որպես եզակի նմուշ` չորս միջպետական համալսանաննեիի�?` 3-
ը, 39-ի�?` չորս հայտնի մասնավոր համալսարաններ, և 81-ի�?` երեք հանրային
քոլեջներ (հետազոտված հաստատությունների �?ակը տես` Հավելված 1).82
Հաստատություններ այ�?ելած տեղական երկու խորհրդականները նախապես
բաժանել են հար�?աթերթիկները, անձամբ լրա�?րել են պատասխանները և
նախապատրաստել են համառոտ ինտիտու�?իոնալ զեկույ�?` որպես հար�?ման
ընթա�?քում հավաքագրված տվյալների հավելված:

77.   Երկորդը. ինստիտու�?իոնալ մակարդակով տվյալներ հավաքագրելիս թիմը
նկատել է, որ պետական համալսարանները, որոնք ենթադրաբար գործում են
միևնույն կարգավորող դաշտում և, հետևաբար, շատ հար�?երի պատասխանները
բոլորի մոտ նույնը պիտի լիներ (չնայած ոչ բոլորին), որ դա այդպես չէր: Հետևաբար,
թիմը զուգահեռաբար ուսոմնասիրել է գործող օրենքներն ու կանանակարգերը
նորմատիվ պատասխանները բա�?ահայտելու համար, այսինքն` օրենքին
համապատասխանող ճիշտ պատասխաններն օգտագործել է որպես ելակետ: Այս
գործընթա�?ում SABER- ի մեխանիզմը կիրառելի էր, քանի որ այն միտված է
համակարգային տվյալներ հավաքագրելու համար: Այս վարժությունը օգնե�? թիմին
հասկանալ ամբողջ համակարգի կառավարման էությունը և կարգավորող դաշտը և
վավերա�?նել հետազոտության պատասխանները:

78.   Վերլուծություն. �?կզբում թիմը մտադիր էր հաշվել հար�?աթերթիկի
արդյունքները յուրաքանչյուր հաստատության համար առանձին, ինչպես նաև
մասնագիտական կրթության համակարգի համար SABER-ի մեխանիզմի
արդյունքները, որի համար էլ, հեն�?, այդ գործիքները նախատեսված էին: �?ակայն,
հաստատությունների      հար�?աթերթիկի      յուրաքանչյուր հար�?ի�?   ստա�?ված
միավորները և SABER-ի մեխանիզմով համակարգային մակարդակի միավորները
համեմատելու�? և վերլուծելու�? հետո թիմը որոշե�? եզրակա�?ությունը ներկայա�?նել
միայն որակական վերլուծությունների հիման վրա` առան�? հաստատությունների և
համակարգի գնահատման, հետևյալ պատճառներով: Նախ, պետական
համալսարանների       հար�?աթերթիկներում      պատասխանների    սահմանափակ
հնարավոր տարբերակների պայմաններում �?ածր միավորներ ստա�?ած միանման
պատասխանների�? շատերի պատճառը հիմնականում պայմանավորված էր
համակարգային մակարդակով կառավարմամբ և օրենսդրությամբ պարտադրված
սահմանափակումներով` այլ ոչ թե հաստատությունների �?ուչանիշներով: Երկրորդը,

82
     Կան նաև 20 մասնավոր քոլեջներ, սակայն դրա�?ի�? նմուշներ չեն ընտրվել

                                               69
կային հար�?եր, որտեղ հար�?աթերթիկում ենթադրվող “լավագույն�? պատասխանները
կարծես Հայաստանի համատեքստում կիրառելի չէին, կամ կարող է նույնիսկ որոշ
դեպքերում վիճելի լինել: Օրինակ, բոլոր պետական բուհերի իրավական
կարգավիճակը 2002-2003թ-ի�? փոխվել է, որը դրական միավոր է տալիս, սակայն
պարզ չէ, թե արդյոք այն պետք է գնահատվեր որպես ավելի դրական կամ ավելի
բա�?ասական` քան, “ոչ�?, “երկու�?, կամ “ավելի�? փոփոխությունները: Երրորդ, թիմը
նկատել էր, որ հար�?վողների�? ոմանք բավարար բանիմա�? չէին, որպեսզի
կարողանային ներկայա�?նել իրեն�? հաստատությունները և ճիշտ պատասխանել
հետազոտության հար�?երին: Վերջապես, երկու գործիքների դեպքում էլ թիմը եկել էր
այն կարծիքին, որ տվյալների որակական մանրամասն վերլուծությունը, այդ թվում`
տարբեր պատասխանների մանրակրկիտ համեմատությունը, ավելի խորը
պատկերա�?ում կտա Հայաստանի բուհերի առաջ ծառա�?ած կառավարման
մարտահրավերների մասին, քան միավորների գնահատման մեթոդի կիրառումը:
Հետևաբար, սույն    զեկույ�?ը ներկայա�?նում է այս երկու գործիքների միջո�?ով
հավաքագրված, ինչպես նաև լրա�?ու�?իչ օժանդակ տվյալների հիման վրա կատաված
մի խորքային որակական վերլուծության`առան�? հաստատությունների և
համակարգի միավորների գնահատման:

79.    Հետազոտության ոլորտը. Շատ կարևոր է, որ մասնագիտական կրթության
համակարգը դիտարկվի որպես համալսարանական և ոչ-համալսարանական
մասնագիտական հաստատությունների (ՄՈւՀ) համապարփակ �?ան�?, որը
բազմատեսակ գիտելիքներ և հմտություններ է առաջարկում: Հեն�? դա է պատճառը,
որ ի սկզբանե այս ուսումնասիրությունը նախատեսված էր Հայաստանի ողջ
մասնագիտական կրթության համակարգի, քան, պարզապես, բուհերի համար: Չորս
քոլեջներ, իսկապես, հար�?աթերթիկի միջո�?ով հետազոտվել են: �?ակայն, քանի որ ոչ
համալսարանական ՄՈւՀ –երը, ի տարբերություն համալսարանների, կառավարվում
են այլ օրենքներով, իրավական ակտերով և ռազմավարությամբ`83 և քանի որ դժվար
է տարանջատել ոչ-համալսարանական ՄՈւՀ-երը այլ միջին մասնագիտական
ուսումնական հաստատությունների�?, որոնք առաջարկում են և միջնակարգ, և ետ-
միջնակարգ ոչ-մասնագիտական կրթություն, թիմը որոշել էր սույն զեկույ�?ում
չքննարկել ՄՈւՀ–երի այս խումբը (Հայաստանի արհեստագործական և
պրոֆտեխնիկական կրթության համակարգը. տես`Ներդիր 10):




83
  �?կզբնական մասնագիտական և արհեստագործական և միջին մասնագիտական կրթության մասին
ՀՀ օրենք, 08.07.005; �?կզբնական և միջնակարգ պրոֆտեխնիկական կրթության և վերապատրաստման
ռազմավարություն - 2011-2015:. Օրինակ, մի կողմի�? ոչ-համալսարանական ՄԿ օրենքը ՄՈւՀ – երին
ինքնավարություն է տալիս,(գլուխ 8, մաս 1,հոդված 4), մյուս կողմի�?, ի տարբերություն ԲԿՕ –ի, այն չի
սահմանափակում         ակադեմիական           ազատությունները:         Ընդհանուր        առմամբ,
հիմնադիրը`կառավարությունը, մարզային կամ քաղաքային կառավարաման մարնինները խստորեն
վերահսկում են ոչ-համալսարանական ՄՈւՀ-երին:

                                              70
80.   Գիտահետազոտական և ստեղծագործական աշխատանքը (ԳՀ&�?Ա) ևս մի
ոլորտ է, որն անհարժեշտ է դիտարկել բարձրագույն կրթության հետ միկտեղ: Խիստ
անհրաժեշտ է համալսարանական հետազոտությունը և կրթությունը ինտեգրել
երկրի    ԳՀ&�?Ա-ի    կարողություններին`   հանուն   մր�?ունակ   տնտեության:
Պատմականորեն Հայաստանում Գիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում
գտնվող     գիտական    հաստատություններն     էին  հիմնականում    զբաղվում
                                                      84
գիտահետազոտական և ստեղծագործական աշխատնաքով.             Դրան հակառակ,
չնայած մի շարք իրավական ակտերով բուհերի�? պահանջվում է զբաղվել գիտական
հետազոտությամբ, այդուհանդերձ օրեքով բուհերը չեն կարող առևտրականա�?նել
իրեն�? հետազոտական գործունեությունը, որն, իր հերթին, սահմանափակում է
համալսարանների հետազոտական կարողությունների զարգա�?ումը: Ելնելով այն
հանգամանքի�?, որ ԳՀ&�?Ա ոլորտը տարանջատված է բուհերի�?, սույն
ուսումնասիրությունը դժվարա�?ել է դիտարկել այն:




84
    Խորհրդային կարգերի ժամանակ ԳԱԱ–ի գիտահետազոտական ինստիտուտների�? շատերը
ներգրավված էին Մոսկվայի�? եկող համամիութենական ծրագրերում: Խ�?ՀՄ կործանումի�? հետո շատ
ինստիտուտներ պարապուրտի մատնվե�?ին և ստիպված լուծարվե�?ին: 2011թ-ին մի նոր օրենք
ընդունմե�? ԳԱԱ – ի մասին,/14.04.2011/ որը հզորա�?նում էր ԳԱԱ – ի դերը, սակայն մինչ օրս քիչ բան է
փոխվել: Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին օրենքը(հեդված 18) հստակ չի
սահմանում         գիտական     աշխատանքի       արդյունքի սեփականության    իրավունքի     հար�?ը:
(http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=67725).

                                             71
                                          Ներդիր 10
     Արհեստագործական և տեխնիկական կրթության համակարգը Հայաստանում

Հայաստանում հետ-միջնակարգ մասնագիտական կրթությունը (ի տարբերություն
հանրակրթության) բաղկա�?ած է նախնական մակարդակի�?, միջին մակարդակի�?, և
բարձրագույն մասնագիտական մակարդակի�?: Առաջին երկուսը համարժեք են
արհեստագործական և պրոֆտեխնիկական կրթությանը, իսկ վերջինը` բարձրագույն
(համալսարանական) կրթությանը: Հիմնական կրթությամբ (9 դասարան) և միջնակարգ
կրթությամբ (11 դասարան` մինչև 2010թ. և 12 դասարան` 2011թ-ի�? հետո) աշակերտները
կարող են կամ ընդունվել նախնական մասնագիտական դպրո�?ներ (արհեստագործական
ուսումնարաններ), կամ` միջնակարգ մասնագիտական դպրո�?ներ (քոլեջներ): 2010/11
ուսումնական տարվա 6393 շրջանավարտներ ընդունվել են 44 պետական ուսումնարաններ,
1/
   որոն�? 84% - ը միայն հիմնական կրթությամբ, իսկ 16% - ը` միջնակարգ կրթությամբ:
Մնա�?ած ուանողների�? 27922 ընդունվել են 81 պետական քոլեջներ և 1653 ուսանողներ` 20
մասնավոր բուհեր, որոն�?ի�? 38% - ն է միայն հիմնական կրթությամբ և 62% -ը` միջնակարգ
կրթությամբ: Քանի որ քոլեջները մասնագիտական կրթություն են առաջարկում տարբեր
մակարդակների կրթությամբ շրջանավարտնեին, միջին մակարդակի մասնագիտական
կրթության մակարդակը միջանակրգի, հետ-միջնակարգի և ոչ-համալսարանական
մասնագիտականի տարանջատելը դժավար է: �?ակայն, ըստ ուսանողների կրթություն.
միգու�?ե տրամաբանական է ենթադրել, որ ուսանողների մոտ երկու երրորդը ստանում են
ոչ-համալսարանական մասնագիտական կրթություն: Այդ քոլեջների շրջանավարտները չեն
կարող տեղափոխվել համալսարաններ և այնտեղ ընդունվելու համար պետք է միասնական
ընդունելության քննություններ հանձնեն: Բա�?ի այդ քոլեջների�? կան նաև համալսարաններ,
որոնք քոլեջի մակարդակի կրթություն են առաջարկում:2/ Այս քոլեջները համալսարաններին
“կի�?�? են և ուսանողները կարող են տեղափոխվել մայր համալսարանի երկրորդ կամ երրորդ
կուրս` ըստ ԿԳՆ-ի կողմի�? սահմանված յուրաքանչյուր համալսարանի և մասնագիտության
քվոտաների: Այդ քվոտաները չեն կարող գերազան�?ել համալսարանի լի�?ենզավորված
մասնագիտությունների      բոլոր   տեղերի    10   տոկոսը    (կամ    մանկավարժական
մասնագիտությունների դեպքում` 20 տոկոսը:  3


1/
   Հայաստանում մասնավոր ուսումնարաններ չկան:
2/
   Քանակային տվյալները վեր�?ված են ԱՎԾ –ի�? . 2011.
3/
    Կառավարության որոշումներ Թիվ 589, 20.05.2000, և 1760-Ն, 26.11.2006. Դիտ.`Պարզ չի, թե ինչու է
մանկավարժական մասնագիտությունների քվոտան բարձր, եթե այդ մասնագիտությամբ շրջանավարտների մոտ
գործազրկության մակարդակը ամենաբարձր է:




                                              72
                                                                        ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2


             ԱՌՆԱՑՔ 1: ՀԱՄԱ�?ԵՔ�?�?, ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՆՊԱ�?ԱԿՆԵ�?

(1) Համալսարանների առաքելությունը (Ազգային մակարդակ )
ՀԱ�?Ց1. Բուհի առաքելությունն ու նպատակները արձանագրվա՞ծ են:

      ՀԱ�?Ց 2. Որտե՞ղ են արձանագրված:

        I. Բարձրագույն) կրթության մասին ՀՀ օրենքում
        II. ԿԳՆ որոշում (կամ նման)
        III. Գնահատող հանձնաժողովի կամ խորհրդի զեկույ�?ում
        IV. Բուհի ներքին կանոնակարգերում
ՀԱ�?Ց 3. Դրան�? մշակման ժամանակ ո՞վ ուներ ձայնի իրավունք
        I. ՀՀ Ազգային ժողովը, ՀՀ կառավարությունը
        II. Պետական և մարզային այլ մարմին (սա Հայաստանում չի կիրառվում)
        III. Քաղաքա�?իական հասարակության ներկայա�?ու�?իչներ
        IV. Նույն ոլորտի մասնավոր հատվածի ներկայա�?ու�?իչներ
        V. Այլ Բուհերի ներկայա�?ու�?իչներ
        VI. Ընկերակ�?ություններ, միություններ
(2) Բուհի նպատակները
ՀԱ�?Ց 4. Բուհի նպատակները պաշտոնապես արձանագրվա՞ծ են
ՀԱ�?Ց 5. Որտե՞ղ են արձանագրված:
        I. (Բարձրագույն) կրթության մասին ՀՀ օրենքում
        II. ԿԳՆ որոշում (կամ նման)
        III. Գնահատող հանձնաժողովի կամ խորհրդի զեկույ�?ում
        IV. Բուհի ներքին կանոնակարգերում
ՀԱ�?Ց 6. Ո՞րն էր նպատակի ձևակերպման հիմնական ուղղվածություն (միայն մեկ 1պատասխան)
        I. Արտա�?ոլել ներքին շահառուների (ուսանողների, աշխատակազմի) շահերը
        II. Արտա�?ոլել արտաքին շահառուների (պետ-ն, դոնորների, մասն. հատվածի,
շրջանավարտների) շահերը

        III. Համահունչ լինել Բուհերի առաքելության պետական սահմանումներին
ՀԱ�?Ց 7. Ի՞նչ մարմիններ ենարձանագրում դրան�? իրականա�?մանփաստը
        I. Պետությունը (Կառավարությունը, ԿԳՆ, ԱԺ))
        II. Բուհի ղեկավար մարմինը (ռեկտորը կամ այլ մարմին)
        III. �?ո�?. խորհուրդ (քաղաքա�?իական հաս-ան, Նույն ոլորտի մասնավոր հատվածի
             ներկայա�?ու�?իչներ, միության, դոնորներ)
        IV. Վերին օղակի ղեկավարներ
        V. Ղեկավար խորհուրդը (կամ դրան համարժեք մարմինը)
        VI. Այլ խորհուրդներ (Գիտական, հետազոտական, ուսանողական, ...)
        VII. Private owners / Donors
(3) Իրավական դաշտը
ՀԱ�?Ց 8. Վերջին 10 տարիների ընթա�?քում քանի՞անգամ է փոխվել Բուհի իրավական կարգավիճակը:
        I. Ոչ մի
        II. Մեկ անգամ
        III. Երկու անգամ

                                          73
       IV. Երեք անգամ
       V. Ավելի քան երոք անգամ
ՀԱ�?Ց 9. Վերջին 10 տարիների ընթա�?քում քանի՞անգամ է փոխվել Բուհերին իրավաբանորեն
վստահված առաքելությունը

      I. Ոչ մի
      II. Մեկ անգամ
      III. Երկու անգամ
      IV. Երեք անգամ
      V. Ավելի քան երոք անգամ
      ՀԱ�?Ց10.Համալսարանին վերաբերող իրավական բնույթի վերջին փոփոխությունը ի՞նչ
իրադարձությամբ էր պայմանավորված

      I. Ազգային ժողովի կողմի�? նախաձեռնվող օրենք
      II. Օրենքի փոփոխություն ԱԺ կողմի�?
      III. Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամիազդե�?ությունը
      IV. Միջազգային միտումներին համապատասխանելու միտումը
   ՀԱ�?Ց 10 (կրկ). Կարևոր է. Խնդրում եմ ավելի մանրաքմասնեք, եթե հնարավոր է, հետևյալի մասին:
      I. Պետությունն ի՞նչ առաքելություն է վստահել �?եր բուհին
      II. Որո՞նք են �?եր Բուհի համար սահմանված նպատակները
      III. Եթե եղել են, ապա ի՞նչ փոփոխություններ են եղել բուհի իրավական կարգավիճակում:
           Որո՞նք են եղել դրան�? հիմնական պատճառները
      IV. Կա՞ն արդյոք այժմբարձրագույն կրթության մասին օրենքի լրամշակումներ: Եթե այո, ապա
           ինչո՞

                    ԱՌՆԱՑՔ 2: ԿԱՌԱՎԱ�?ՄԱՆ ՈՒՂՂՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

(1) Ռազմավարություն
    ՀԱ�?Ց 46. �?երա համալսարանը սեփական ռազմավարություն ունի՞:
    ՀԱ�?Ց 11. Եթե կա հաստատված ռազմավարությունը (Բուհի և/կամ ֆակուլտետի
            մակարդակում), ի՞նչ միջո�?ով է այն հրապարակվում:
       I. Ներքին զեկույ�?ներ, «ճանապարհային քարտեզ»
       II. Աշխատանքային վերլուծություններ, ընդլայնված խորհրդակ�?ություն
       III. Պետության հետ գործընկերություն
       IV. Այլ (                           )
    ՀԱ�?Ց 12. Հիմնականում ի՞նչ հար�?եր են քննարկվել ռազմավարության մշակման
            աշխատանքներում
       I. Նպատկներին հասնելու գործընթա�?ը
       II. Գործողությունների պլանիմանրամասները
       III. Արժեքային համակարգի խթանումը
       IV. Կրթության և գիտությանհեռանկարները
       V. Ներքինկանոնակարգը
       IV. Այլ (                           )
    ՀԱ�?Ց 13.Ռազմավարական նպատակներին հասնելու հանգամանքը ճշտելու համար գործածվում
       են արդյո՞ք ետևյալ միջո�?ները:
       I. Գործունեության/կատարողականության վերաբերյալ քանակական տվյալներ հավաքող
            հար�?ումներ
       II. Կառավարման խորհրդի կազմած գնահատման զեկույ�?ները
       III. Պետության (ԱԺ, Կառավարութան) կազմած գնահատման զեկույ�?ները)

                                           74
     IV. Անկախ գործակալության կազմած գնահատման զեկույ�?ները
     V. Այլ (                       )
   ՀԱ�?Ց 14. Կառավարման խորհուրդը քննարկում է արդյո՞ք հետևյալհիմնախնդիրները
     I. Բուհի բյուջեն
     II. Գիտակրթականհար�?եր (օր.�?ընդունելություն, քննություն, ծրագրեր):
     III. Եկարաժամկետ ռազմավարություն
     IV. Մարդկայինռեսուրսների զարգա�?մանհար�?եր (օր.�?դասախոսների նշանակում)
     V. Արտաքին կապեր (օր.�?համագործակ�?ություն)
     IV. Այլ (                      )

(2) Որոշում ը նդունողների ընտրությունը
    ՀԱ�?Ց 15. Ինչպես ե՞ն ընտրվումհետևյալ պաշտոնյաները
    I. Համալսարանի ղեկավարը
    II. Դեակնները
    III. Բուհի կառավարմա նխորհրդի անդամները
         I. Նշանակվում է ՀՀ կառավարությանորոշումով
         II. Նշանակվում է Ընտրողհանձնաժողովի կողմի�?II
         III. Ընտրության միջո�?ով ("կառավարության վերջնական հաստատմամբ")
         IV. Մր�?ակ�?ային կարգով
         V. Նշանակվում է խորհրդի կողմիվ
         VI. Այլ (                         )
    ՀԱ�?Ց 16. Ի՞նչ մարմիններեն առնչվում ընտրությանգործին
    I. Համալսարանի ղեկավարը
    II. Դեկանները
    III. Կառավարման խորհրդի անդամները
         I. Պետությունը (Նախագահը, վարչապետը, ԱԺ, ԳԿՆ, մարզային այլ մարմին)
         II. Բուհի ղեկավարությունը (Կառավարման խորհուրդը,...)
         III. Ավագգիտաշխատողները/դասախոսները
         IV. Մասնավոր սեփականատորեր / դոնորներ
         V. Ուսանողներ (միայն III դեպքում, Կառավարման խորհրդի անդամներ)
         VI. Այլ (                         )
    ՀԱ�?Ց 17. Ինչպես ե՞ն ընտրվում հետևյալ պաշտոնյաները
    I. Համալսարանի ղեկավարը
    II. Դեկանները
    III. Կառավարման խորհրդի անդամները
         I. Գիտականգործերովզբաղվելը/դասախոս լինելըպարտադիր չէ (Դիտ. Եթե պետք է լինին,
ապա պատասխանը 0 է)
         II. Ղեկավար լինելու փորձնանհրաժեշտ է
         III. Կարող է լինել Բուհի համակարգին չպատկանող անհատ
         IV. Պետք է բավարարի աշխատանքի բոլոր պահանջներին
         V. Պարտադիր չէ քաղաքական որևէ կուսակ�?ության անդամ լինելու հանգամանքը
         VI. Պետք է Բուհի զարգա�?ման ռազմավարական ծրագիրներ կայա�?նի
         VII. Այլ (                           )
    ՀԱ�?Ց 18. Ի՞ն չպայմաններով է տրվում Բուհը ղեկավարելու մանդատը
         I. Համալսարանի ղեկավարը
         II. Դեկանները
         III. Կառավարման խորհրդի անդամները
              I. Մինչև 4տարի տևողությամբ
              II. Մեկանգամյա է, երկրորդ անգամ ընտրվելու հնարավորություն չկա

                                          75
              III. Մեկանգամյա չէ, սակայն կարող է ընտրվել սահմանափակ քանակով�? մի քանի անգամ
              միայն
(3) Անձնակազմի գործունեություն և գնահատում
    ՀԱ�?Ց19.        Նշված բաժիններիաշխատակի�?ներն ուղղակիորեն հաշվետու ե՞ն հետևյալ
         մարմիններին
    I. Կադրերի բաժին.
    II. Ֆին.բաժին.
    III. Գիկական պաժին.
         I. Պետությանը (ԱԺ, ԿԳՆ, կամ Մարզային)
         II. Բուհի ղեկավարությունը (Կառավարման խորհուրդը, ղեկավար)
         III. Բուհի խորհուրդներ (գիտական, հետազոտական կամ �?ո�?. խորհուրդ)
         IV. Դեկանները
          V. Որակի ապահովման կենտրոն
    ՀԱ�?Ց20. Ի՞նչ քաղաքականություն է կիրառվում նշված բաժինների աշխատակի�?ներին
         շահագրգռելու և ընդունված կանոնները պահպանել տալու համար?
    I. Կադրերի բաժինը.
    II. Ֆին.բաժինը.
    III. Գիկական պաժին.
         I. Փոխհատու�?ումներ, գործունեության արդյունքների�?/կատարողականությունի�? բխող
              աշխատավարձ
         II. Զեկու�?ագրեր
         III. Ծախսերի իմնավորումների պահանջ
         IV. Միավորներ վաստակելու համակարգ
         V. Ընդունված սատժամիջո�?ներ մասնագիտական/պաշտոնական թերա�?ումների դեպքում

(4) Անձնակազմը
    ՀԱ�?Ց21.     Անձնակազմի ընդհանուր քանակը, այդ թվում`
       I. Վարչական շխատակազմ (ի տարբերություն գիտականի)
       II. Վարչական ավագանի (> 15 տարի)
       III. Գիտական ավագանի (> 15 տարի)
    ՀԱ�?Ց22.     Վարչական շխատակազմիընդհանուր քանակը , այդ թվում`
       I. Քաղծառայողներ (այսինքն` Պետության կողմի�? վարձված)
       II. Պայմանագրային, ժամավճարային
       III. Հիմնական շխատանքային պայմանագրով
    ՀԱ�?Ց23.     Գիտականաշխատակազմիընդհանուր քանակը, Այդ թվում`
       I. Քաղծառայողներ (այսինքն` Պետության կողմի�? վարձված)
       II. Պայմանագրային, ժամավճարային
       III. Հիմնական շխատանքային պայմանագրով
    ՀԱ�?Ց24.     Դոկտորական ստիճանունե�?ողների քանակը, Այդ թվում`
       I. 10 տարու�? ավելի Բուհում դասավանդողները
       II. 10 տարու�? ավելի Բուհում ղեկավար/վարչական պաշտոն ունե�?ողները
    ՀԱ�?Ց24 (կրկ.)Կարևոր է. Խնդրում եմ ավելի մանրաքմասնեք, եթե հնարավոր է, հետևյալի մասին:
       I. Նկատելի՞ են արդյոք ռազմավարական գործողություններիարդյունքները . Ո՞ր
            բնագավառում
       II. 13-րդ հար�?ում նշված զեկու�?ագրերն առկա՞ են: Որտե՞ղ են
       III. Ե՞րբ են վերջին անգամ տեղի ունե�?ել ղեկավարի, դեկանների և ղեկավար խորհրդի
անդամների ընտրությունները/նշանակումները/հրավերները

(5) Ֆինանսական կառավարում

                                            76
   ՀԱ�?Ց 48. Ծախսերի մասնաբաժինը, Այդ թվում`
      I. շխատավարձեր/ նթա�?իկ ծախսեր
      II. Գործառնական ծախսեր / ընթա�?իկ ծախսերի մեջ
      III. ընթա�?իկ ծախսեր / ընհանուր ծախսեր
      IV. Կապիտալծախսերի ափը ընդհանուրծախսերի մեջ
   ՀԱ�?Ց49. Հասույթի մասնաբաժինը Այդ թվում`
      I. Ուսման վճարների չափըընդհանուր հասույթի մեջ
      II. Պետպատվերի չափը ընդհանուր հասույթի մեջ
      III. Կրթաթոշակների չափըընդհանուր հասույթի մեջ
      IV. Խորհրդատվական և հետազոտական ծառայությունների�? ստա�?ված հասույթն
           ընդհանուրի մեջ
      V. Այլ (                            )
   ՀԱ�?Ց50.     Ինչպե՞ս են որոշվում աշխատավարձի չափերը (Դիտ. Մեթոդաբանությունը. Ո՞վ է
      որոշում թե ով և որքան պիտի ստանա և ի՞նչ չափանիշների�? ելնելով) Այդ թվում ելնելով`
      I. Բուհուական ստաժի�?
      II. Գիտական աստիճանի�?/որակավորումի�?
      III. Համապատասխան փորձի�?
      IV. Կատարողական �?ու�?անիշնեի�?
      V. Այլ (                            )
   ՀԱ�?Ց51.Ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվում�? ապահովելու բուհի ֆինանսավորման կայունությունը: Այդ
      թվում`
      I. Վճարովի հիմունքներով ընդունված ուսանողների քանակի ավելա�?ում
      II. Ուսման վարձի չափերիավելա�?ում
      III. Մասնավոր hատվածի�? նվիրատվություններ հայթայթելով
      IV. Խորհրդատվական և հետազոտական վճարովի ծառայություններ մատու�?ելով
      V. Ծրագրերի մեկնարկ կամ եզրափակում�? ըստ նրան�? ծախսային արդյունավետության
      VI. Այլ (                         )

                             ԱՌՆԱՑՔ 3: ԻՆՔՆԱՎԱ�?ՈՒԹՅՈՒՆ

(1) Գիտական
     ՀԱ�?Ց25.     Բուհն ինքնուրույն կարո՞ղ է որոշել.
        I. Ուսումնական ծրագրերիկառու�?վածքը (օր.�? տրամադրվող աստիճանների տեսակները
        II. Նործրագրեր ներմուծելու հար�?ըI
        III. Դասընթա�?ների տեսակները (մակարդակ, ոլորտ, կարգ)
        IV. Յուրաքանչյուր ծրագրին ֆինանսական տարեկան հատկա�?վող ժամերի քանակը
        V. Ուսանողների գնահատում (ուսումնառական վերջնարդյունքներ), քննության ձևաչափը
        VI. Այլ հաստատությունների հետ գիտական համագործակ�?ության հար�?ը
     ՀԱ�?Ց26.     Բուհն ինքնուրույն կարո՞ղ է որոշել:
     ՀԱ�?Ց26a: Ուսանողների տեսակները. Պետպատվերով ուսանոզներ կա՞ն (Այո=1, կամ Ոչ=1)
     ՀԱ�?Ց26b: Ուսանողների տեսակները: Նրանք վճարովի՞ ուսանողներ են (Այո=1, կամ Ոչ=1)
        I. թե ընդհամենը քանի ուսանող կարող է ընդունել Բուհ
        II. թեյ ուրաքանչյուր կրթական ծրագրում (բակալավր,մագիստրոս) քանի ուսանող կարող է
             կրթություն ստանալ պետպատվերով
        III. թե յուրաքանչյուր կրթական ծրագրում (բակալավր,մագիստրոս) քանի ուսանող կարող է
             կրթություն ստանալ վճարովի հիմունքներով
        IV.Ընդունելության մեխանիզմները (օր.�? ընդունելության քննություններով, դիմորդների
      գնահատականների վերլուծությամբ)


                                            77
(2) ՄԱ�?ԴԿԱՅԻՆ ՌԵ�?ՈՒ�?�?ՆԵ�?Ի ԿԱՌԱՎԱ�?ՈՒՄ
     ՀԱ�?Ց 27. Ի՞նչ լիազորություններ ունի Բուհը կադրերի հար�?ում, մասնավորապես կարո՞ղ է.
         I. Ազատ շխատանքի ընդունել վարչական նոր աշխատողներ
         II. Աշխատանքի�? ազատել վարչական աշխատողներին
         III. Աշխատանքի նդունել գիտաշխատողներ/դասախոսներ
         IV. Աշխատանքի�? ազատել գիտաշխատողներ/դասախոսներ
         V. Վերապատրաստական դասընթա�?ներ մշակել
         VI. Ավելի բարձր պաշտոնների նշանակե լանձնակազմի անդամներին
     ՀԱ�?Ց 28. Ի՞նչ լիազորություններ ունի բուհը, մասնավորապես կարո՞ղ է.
         I. Գնահատելու վարչական և գիտականաշխատողների կատարողականը
         II. Որոշելու գիտաշխատողների աշխատավարձի չափը
         III. Որոշելու վարչական աշխատողների աշխատավարձի չափը
         IV. Ներմուծելու փոփոխական աշխատավարձերի համակարգ (ըստ կատարողականի)
         V. Որոշելու գիտաշխատողների/դասախոսների և վարչական աշխատողների,
              աշխատանքային պայմանագրերի պայմանները (օր.�? տևողությունը, նպաստները)
(3) / Ֆինանսական
     ՀԱ�?Ց 47. Ո՞վ է հաստատել Բուհի բյուջեն
         I. Պետությունը (Կառավարությունը, ԿԳՆ, ԱԺ))
         II. The Կառավարման խորհուրդը
         III. Բուհի ղեկավար մարմինը (ռեկտորը կամ այլ մարմին)
         IV. Բուհի բյուջետային կոմիտեն
         V. Ավագ ղեկավար մարմինը (օր.` Դեկանները)
         VI. Մասնավոր սեփականատերերը / դոնորները
         IX. Այլ (                                                 )
ՀԱ�?Ց 29. Որո՞նք են Բուհի հասույթի աղբյուրները
         I. Պետական միջո�?ներ (բյուջետային հատկա�?ումներ, դրամաշնորհներ, այլ)
         II. Ուսման վարձերը
         III. Մասնավոր սեփականատերերի միջո�?ներ
         IV. Մասնավոր ձեռնարկությունների�? ստա�?ված միջո�?ներ
         V. Բանկերի�? ստա�?ված վարկեր
         VI. Միջազգային կազմակերպությունների�? ստա�?ված վարկերև դրամաշնորհներ
         VII. Պայմանագրային հիմունքներով ծառայություններ մատու�?ելու արդյունքում ստա�?ված
              միջո�?ներ
         VIII.    Ֆինանսական գործարքների�? ստա�?ված հասույթ
         IX. Այլ (                                                )
ՀԱ�?Ց 30. Ֆինանսականմիջո�?ների տնօրինման հար�?ում Բուհն ունի՞արդյոք կարողություն:
         I. Կառավարել սեփական ակտիվները (օռ.` վաճառել, գնել, վարձակալել/տալ)
         II. Հաջորդ տարում ծախսելու ընթա�?իկտ արումչ ծախսված գումարները
         III. Որոշել աշխատավարձի չափը
         IV. �?ահմանելու Բուհի հասույթների մասնաբաժինը (օր.�? թե որքան պիտի կազմեն
              պետական/մասնավոր աղբյուրների�?, բանկերի�?, տոկոսադրույքների�?,
              նվիրատվությունների�?, վարձերի �?ստա�?ված գումարի չափերը))
         V. Դեֆի�?իտով աշխատել
         VI. Գործելու ըստ կանխատեսումների, օր.�?Միջնաժամկետ ծախսային շրջանակների
              համակարգի
         VII. Յուրովի տնօրինելու հաստատագրված բյուջետային հատկա�?ումներըI
         VIII. Հավելավճարներ սահմանելու մասնավոր սեփականատերերին (մասնավոր բուհերում)
ՀԱ�?Ց 31. Օրեքով ի՞նչ ակտիվներ կարող է ունենալ բուհը
         I. Շեն/շինություններ

                                           78
       II. Հող
       III. Ֆինանսական միջո�?ներs
       IV. Գույքյին պայամններ /մոտորիզա�?ված/ և կահույք
ՀԱ�?Ց 31 (կրկ.). Կարևոր է. Խնդրում եմ ավելի մանրաքմասնեք, եթե հնարավոր է,
       Եթե կա, ի՞նչ հաստատում է պահանջվում`.25-ի�? 28ը
       Հասույթի աղբյուրներ կա՞ն նշված Հար�?u.29-ում, և պատասխանեք 0% առկա է (սակայն չի
       օգտագործվում), Որո՞նք են դրանք

                            ԱՌՆԱՑՔ 4: Հաշվետվողականություն

(1) Կրթության որակ, Բուհի արժեքային համակարգ
ՀԱ�?Ց 32. Եթե կա որակի ապահովման համակարգ, ի՞նչ ձևաչափ ունի
        I. Գործում է Բուհի երսում (օր.�? ծրագրերի, հանձնաժողովի, մասնակ�?ային կարգի
             գնահատում), այն է�? որակի ապահովման ներքին համակարգ)
        II. Կատարվում է Բուհի�? դուրս, պետության պատասխանատվությամբ, այնէ�? որակի
             ապահովման արտաքին համակարգ
        III. Կատարվում է Բուհի�? դուրս, անկախ գործակալության պատասխանատվությամբ, այն է�?
             որակի ապահովման արտաքին անկախ համակարգ
     ՀԱ�?Ց 33. Եթե որակի ապահովման համակարգը գործում է, ապաանդրադառնո՞ւմ է հետևյալ
             հար�?երին
        I. Բուհերի լի�?ենզավորում
        II. Բուհերի հավատարմագրում
        III. Ծրագրերի հավատարմագրում
        IV. Ուսումնառական վերջն արդյունքներ գնահատում
        V. Դասավանդման մետոդներ
        VI. Հետազոտական արտադրանք
        VII. Գույքային պայմաններ
ՀԱ�?Ց 34. Ի՞նչ մեխանիզմներով ենարտահայտվում գնահատումների արդյունքները
        I. Գործողությունների պլանին հետևում են ներքին Ո/Ա բաժինները
        II. Գործողությունների պլանին հետևում են դեկանները
        III. Գործողությունների պլանին հետևում է Բուհի ղեկավարը
        IV. Գործողությունների պլանները պարբերաբար վերանայվում են(երկու տարին մեկ կամ
             ավելի հաճախակի)
        V. Բյուջետային հատկա�?ումները կապվում են ստա�?ված արդյունքներին
        VI. Այլ (                                         )
ՀԱ�?Ց 35.      Բուհն ընդունե՞լ է հետևյալ թերա�?ումների դեպքում միջո�?ներ ձեռարկելու կարգ:
        I. Խարդախություն քննությունների ժամանակ
        II. Պրոֆեսորադասախոսական կազմի ոչ էթիկական վարքագիծ (քննության վաճառք
             (կաշառակերություն), ծանոթին, ազգականին ռավելություն ալը)
        III. Ընդունելության չափանիշներին չենթարկվելու դեպքում
        IV. Պրոֆեսորադասախոսական կազմի զարգա�?ման հնարավորությունների ոչ էթիկական
     կառավարում
        V. Այլ (                                                 )
(2) �?ո�?իալական պատասխանատվություն
        ՀԱ�?Ց 36 - Բուհն ընդունե՞լ էհետևյալ հար�?երի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներ
        հավաքելու մեխանիզմներ:
        I. Շրջանավարտների քանի՞ տոկոսն են աշխատանք գտնում
        II. Ավարտելու�? հետոաշխատանքի ան�?նելու միջև ընկածմիջին ժամանակահատվածը
        III. Շրջանավարտների միջինաշխատավարձի չափը

                                           79
       IV.  Շուկայիո՞ր ոլորտներում են հիմնականումշրջանավարտներն շխատանք գտնում
       V.   Միջին հաշվով քանի՞տարի է պահանջվում գիտականաստիճանի հասնելու համար
ՀԱ�?Ց 37.    Եթե կա, Հար�? 36 –ի �?ու�?անիշները տարածվու՞ մ են Բուհի�? դուրս, և ինչպե՞
       I.   Բուհի web կայկովe
       II.  Հրապարակվող շվետվությունների միջո�?ովI
       III. Բուհի լրագրերի միջո�?ով
       IV.  �?պագրվածգրքույկների միջո�?ով
ՀԱ�?Ց 38.    Հետևյալ հար�?երի�? որո՞նք են տարածվում 42-րդ հար�?ում նշված տեղեկատվական
            միջո�?ներով:
       I. Բուհի առաքելությունն ու նպատակները
       II. Բուհի ռազմավարությունը
       III. Հավատարմագրման գործընթա�?ի արդյունքները
       IV. Ներքին գնահատողների կատարած գնահատումների րդյունքները
       V. Արտաքին գնահատողների կատարած գնահատումների րդյունքները
(3) Ֆինանսական կարգապահություն
ՀԱ�?Ց 39. Ֆինանսական հաշվետվություններն առկա ե՞ն և կամ տրամադրվո՞ւմ են արդյոք հետևյալ
            միավորների քննությանը:
       I. Պետության (ԿԳՆ, լիազոր մարմին)
       II. Բուհի գիտաշխատողներին/դասախոսներին (միայն Խորհրդի միջո�?ով)
       III. Բուհի վարչականաշխատողներին
       IV. Ուսանողներին Ուսանողներ (միայն Խորհրդի միջո�?ով)
       V. ԶԼՄ, հանրությանն ընդհանրապես
ՀԱ�?Ց 40. Բուհում կատարվե՞լ է ֆինանսական աուդիտ:
       I. Արտաքին մարմնի ողմի�?
       II. Աուդիտի րդյունքները կարո՞ղ են տրամադրվել աշխատակի�?ներին
       III. Աուդիտի արդյունքները տրամադրվում են Բուհի�? դուրս
       IV. Ֆինանսական աուդիտ կատարվում է յուրաքանչյուր 6 ամիսը մեկ, կամ ավելի հաճախակի
       V. Ֆինանսական աուդիտ կատարվում է ամեն տարի
       VI. Ֆինանսական աուդիտկատարվում է ավելի հաճախ, քան ամեն
ՀԱ�?Ց 41. Բուհն ընդունե՞լ է հետևյալ թերա�?ումների դեպքում միջո�?ներ ձեռարկելու կարգ::
       I. Դրամաշորթություն
       II. Ոչ պատշաճ(չհիմնավորված) ծախսերի դեմ
       III. �?խալգնումներ կատարելու դեմ
ՀԱ�?Ց 36 (կրկ.). Կարևոր է. Խնդրում եմ ավելի մանրաքմասնեք, եթե հնարավոր է, հետևյալի մասին::
       Ե՞րբ է վերջին անգամ կատարվել Բուհի ինքնագնահատում
       Ե՞րբ է վերջին անգամ կատարվել Բուհի ծրագրերի հավատարմագրում
       Բուհում քանի՞ ծրագիր է հավատարմագրվել
       Բուհում քանի՞ հավատարմագման ներկայա�?ված ծրագիր է մերժվել
       Ե՞րբ են վերջին անգամ կիռառվել Հար�?u.35 –ում նշված պատժամիջո�?ները

                               ԱՌՆԱՑՔ 5: Մասնակ�?ություն

Շահագրգիռ կողմեր. ներկայա�?վածության աստիճանը և ազդե�?ությունը կառավարման հար�?երում

ՀԱ�?Ց42.  Հետևյալ խմբերը պաշտոնապես ներկայա�?վա՞ծ են և ունե՞ն արդյոք ներգործուն
         դերակատարումբուհական կյանքում
ՀԱ�?Ց43.  �?այն ունե՞ն, երբ հար�?ը վերաբերում է
      A. Ուսանողներին
      B. Դասախոսական կազմին


                                           80
       C.   Վարչական կազմին
       D.   Մասնավոր դոնորներին/սեփականատերերին
       E.   Շրջանավարտներին
       F.   Մասնավոր հատվածի ներկայա�?ու�?իչներին
ՀԱ�?Ց 44.    Ներկայա�?վա՞ծ են արդյոք հետևյալ խորհուրդների կազմում
ՀԱ�?Ց 45.    Եթե այո, ապա ներկայա�?ու�?չական անդամներն ընտրությա՞մբ են մասնակ�?ում
       A.   Ուսանողներ
       B.   Դասախոսական կազմ
       C.   Վարչական կազմ
       D.   Մասնավոր դոնորներին/սեփականատերեր
       E.   Շրջանավարտներ
       F.   Մասնավոր հատվածի ներկայա�?ու�?իչներ
            I. Ղեկավար խորհուրդը (կամ դրան համարժեք մարմինը)
            II. Գիտական խուհուրդ
            III. Գիտագետազոտական խորհուրդ
            IV. Վարչական խորհուրդ




                                           81
                                                                           ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2

               SABER – Մասնագիտական կրթության Կառավարում

                       Քաղաքակա-
      Քաղաքականու-       նության
                                        Ցու�?անիշները              Գնահատականը
    թյան նպատակները    մակարդակ-
                          ները
  Նպատակ #1.          Քաղաքական       Մասնագիտական       1.�?եսլական / պլան չկա.
  �?ահմանելՄասնագ      ության          կրթության          2.Մասնակի զարգա�?ման /
  իտական              ուղղություննե   Ռազմավարական       բարեփոխման պլան, բայ�? չի
  կրթության հստակ     րը              տեսլականի և        իրականա�?վում
  տեսլականը                           զարգա�?ման պլանի    3. Մասնակի տեսլական/
  Երկիրը, կամ                         առկայությունը      բարեփոխման պլան `
  կառավարությունը                                        իրականա�?վում է
  ոնի տեսլական և                                         4. Ռազմավարական տեսլական /
1 պլան                                                   պլան` իրականա�?վում է
  Մասնագիտական
  կրթության ոլորտի
  համար, և
  �?անկություն` իր
  տեսլականը
  կոնկրետ
  գործողությունների
  պլանի վերածելու
  Նպատակ #2:          Ընդհանուր       Մասնագիտական       1. Մասնագիտական կրթության
  Կարգավորող          Մասնագիտա       կրթության օրենքի   օրենք չկա.
  դաշտը               կան             առկայությունը      2. Մասնագիտական կրթության
  Մասնագիտական        կրթության                          օրենք կա, սակայն չի փոփոխվել 10+
2
  կրթության           Օրենսդրակա                         տարիների ընթա�?քում.
  համակարգը,          ն դաշտը                            3. Մասնագիտական կրթության
  ներառյալ                                               օրենքը թարմա�?վել է վերջին 10
  մասնավոր                                               տարիների ընթա�?քում.
  հատվածը, գործում    Մասնավոր        Մասնավոր           1. Մասնավոր հատվածին չի
  է ներկա             հատվածի         հատվածի մուտքի     թույլատրվում կամ խիստ
  օրենքներով          կարգավորմա      իրավական դաշտը     սահմանափակված է:
                      ն                                  2. Մասնավոր հատվածի
3                     օրենսդրակա                         մուտքը/հավաստագրումը չի
                      ն դաշտը                            կարգավորվում.
                                                         3. Մասնավոր հատվածի մուտքի /
                                                         հավաստագրման վերահսկման
                                                         ողջամիտ կանոնակարգերի
                                      Մասնավոր           1. Մասնավոր հատվածի
                                      հատվածի            գործունեությունը կանոնակարգված
4
                                      գործունեության     չէ.
                                      իրավական դաշտը     2. Մասնավոր հատվածի


                                            82
                        Քաղաքակա-
      Քաղաքականու-        նության
                                        Ցու�?անիշները              Գնահատականը
    թյան նպատակները     մակարդակ-
                           ները
                                                          գործունեության հստակ
                                                          կանոնակարգեր կան, սակայն
                                                          առան�? հստակորեն տարբերակելու
                                                          շահույթ հետապնդող և շահույթ
                                                          չհետապնդող մասնավոր
                                                          հաստատությունները.
                                                          3. . Մասնավոր հատվածի
                                                          գործունեության հստակ
                                                          կանոնակարգեր, և տարբերակում
                                                          շահույթ հետապնդող և շահույթ
                                                          չհետապնդող մասնավոր
                                                          հաստատությունների միջև.

  Նպատակ #3             Մասնագիտա                         1. ՄԿՂ չկա կամ թուլ է.
  Մասնագիտական          կան           (ՄԿՂ)Մասնագիտա      2. փոքր ՄԿՂ սահմանփակ
  կրթության             կրթության     կան կրթության       կարողություններո և
  ղեկավարության         ղեկավարությ   ղեկավորության       ազդե�?ությամբe.
  կարողությունները      ունը          լիազորությունների   3. Անձնակաղմով լավ հագե�?ված
5
  (ՄԿՂ) Capacity of                   առկայությունը       ՄԿՂ, որը կարող է սահմանափակ
  the Tertiary                                            բարեփոխումներ իրականա�?նել.
  Education Authority                                     4. Շատ վստահելի/ունակ ՄԿՂ, որը
  (TEA)                                                   կարող է իրական�?նել վիճելի
                                                          բարեփոխումներ.
    ՄԿԶ –ն կարող է
                                      Կարողությունների    1. ՄԿՂ չունի որակավորված
    առաջնորդել,
                                      հզորա�?ում:          անձնակազմ ` կարողությունների
    սատարել,
                                      հանրապետական        հզորա�?ում համար.
    իրականա�?նել և
                                      կամ մարզային        2. ՄԿՂ ունի մի քանի ծրագրեր
    հսկել ՄԿՀ և ՄԿ
                                      ղեկավարությունը     Մասնագիտական կրթության
    համակարգը
                                      գիտի և լիազորված    կառավարման կարողությունների
6
                                      է հզորա�?նել Բուհի   հզորա�?ում համար
                                      կարողությունները    3. ՄԿՂ-ն ունի ընդարծակ ծրագրեր
                                      տվյալ հատվածում     Մասնագիտական կրթության
                                                          հաստատությունների կառավարման
                                                          կարողությունների հզորա�?ում
                                                          համար.
                        �?եղեկատվակ    ) Մասնագիտական      1 ՄԿԿ�?Հ. չկա
                        ան            Կրթության           2. անբավարար ՄԿԿ�?Հ.
                        համակարգ      Կառավարման          3. Ամբողջական համակարգ կա,
                                      �?եղեկատվական        սակայն հաճախակի չի կիրառվում
7
                                      Համակարգի           քաղաքականության նպատակներով
                                      (ՄԿԿ�?Հ)             4. Ամբողջական ՄԿԿ�?Հ կա և
                                      առկայությունը       կիրառվում է քաղաքականության
                                      կիրառվում է         նպատակներով
    Նպատակ #4.          Կառավարմա     Խորհրդի կազմը       1. միայն Բուհի դասախոսական
8
    Կաղմակերպչական      ն խորհուրդը                       կազմ և անձնակազմը

                                            83
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                     Ցու�?անիշները              Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
   ինքնավարություն և                                  2. Բուհի դասախոսական կազմ,
   կառավարում                                         անձնակազմ, և ուանողների
   Կանոնակարգը                                        ներկայա�?ու�?իչներ
   ենթադրում է զգալի                                  3. Բուհի դասախոսական կազմ,
   կազմակերպչական                                     անձնակազմ, ուսանողներ,և
   ինքնավարություն:.                                  պետական պաշտոնյաներ
   �?ա նշանակում է,                                    4. Բուհի դասախոսական կազմ,
   որ HEA ԲԿՂ-ն                                       անձնակազմ, ուսանողներ, և
   ունի                                               արտաքին մեծամասնության
   համապատասխան                                       մասնակի�?ներ (ոչ միայն
   քաղաքականությու                                    կառավարությունը, այլ նաև
   ն`                                                 մասնավոր հատվածի/եկամուտ
   մասնագիտական                                       չհետապնդող ոլորտի
   կրթության                                          ներկայա�?ու�?իչներ):
   Խորհուրդների դերի               Խորհրդի կազմի      1. Ընտրվում է դասախոսական
   և ֆունկ�?իաների,,                ընտրությունը       կազմի and վարչական անձնակազմի
   ինչպես նաև                                         կողմի�?
9
   Մասնագիտական                                       2. Նշանակվում է արտաքին մարմնի
   կրթության                                          կողմի�?` ըստ ընտրող մարմնի
   հաստատություննե                                    առաջարկության
   րի ղեկավարների                  Խորհուրդների       1 անկախություն չկա
   ընտրության և այդ                անկախություն       2. անկախության մակարդակը �?ածր
   երկուսի                                            է
10
   պարտավորություն                                    3. անկախության մակարդակը
   ների վերաբերյա.                                    բարձր է

                                   Խորհրդի            1. Խորհուրդը միայն
                                   ինքնավարությունը   խորհրդատվական մարմին է.
                                                      2. Խորհուրդը հաստատում է
                                                      ռազմավարական պլանը .
                                                      3. Խորհուրդը հաստատում է
11
                                                      ռազմավարական պլանը և
                                                      տարեկան բյուջեն.
                                                      4. Նունը, ինչ 3-ը, սակայն Խորհուրդը
                                                      նաև կարող է Բուհի ղեկավար
                                                      հրավիրել
                                   Խորհրդի և          1. Խորհրդի և ղեկավարության
                                   ղեկավարության      պարտավորությունների մեջ
                                   պարտավորություն    հստակություն չկա
                                   ները               2. Խորհրդի և ղեկավարության
12
                                                      պարտավորությունների մեջ
                                                      որոշակի հստակություն կա
                                                      3.Խորհրդի և ղեկավարության
                                                      պարտավորությունները հստակ են
13                     Ղեկավարու   Բուհի ղեկավարի     1. Բուհի ղեկավարի ընտրությունը

                                         84
                        Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-       նության
                                       Ցու�?անիշները            Գնահատականը
     թյան նպատակները    մակարդակ-
                           ները
                       մարմինը       ընտրությունը     կարավում է քաղաքական որոշմամբ
                                                      2. Ղեկավարի ընտրությունը
                                                      կատարվում է բուհի ներքին
                                                      ընտրությամբ
                                                      3. Ղեկավարի ընտրությունը
                                                      կատարվում է բա�? մր�?ակ�?ային
                                                      հիմունքներով
                                     Դրսի             1.Ղեկավարը կարող է լինել միայն
                                     թեկնածուների     Բուհի�? առաջադրված թեկնածու.
                                     ընտրվելու        2.Ղեկավարը կարող է գալ այլ Բուհի�?
14
                                     իրավունքը        կամ երկրի�?
                                                      3.Ղեկավարը կարող է գալ աշխարհի
                                                      �?անկա�?ած երկր բուհի�?.
                                     Ղեկավար մարմնի   1.Ղեկավարի լիազորությունը
                                     լիազորության     սահմանափակված է մեկ ժամկետով
                                     ժամկետը          և հետագայում այլևս չի կարող
                                                      ընտրվել այլ տեղում.
                                                      2. Ղեկավարի լիազորությունը
15
                                                      սահմանախակված է 2 ժամկետով և
                                                      հետագայում այլևս չի կարող
                                                      ընտրվել այլ տեղում
                                                      3. Բուհի ներսում կամ այլուր ոչ մի
                                                      սահմանափակում չկա
                                     Ղեկավար մարմնի   1. Ըստ դրսի քազաքական որոշման.
                                     լիազորության     2. Ընտրությունների հիման վրա.
                                     ժամկետի          3. Ըստ բուհի ղեկավարի
16
                                     ընտրությունը     հայե�?ողության.
                                                      4. Բուհի ղեկավարի կողմի�?` ըստ
                                                      բա�? մր�?ակ�?ության
   Նպատակ #5 Բուհի     Ֆինանսական    Առևտրային        1Ոչ
   ինքնավարությունը    ինքնավարութ   բանկերի�?         2. Այո սակայն որոշ
17 Օրեսդրությունը      յուն          փոխառելու        սահմանափակումներով
   Բուհերին թույլ է                  ազատություն      3. Այո, առան�?
   տալիս բավարար                     /ճկունություն    սահմանափակումների
   ֆինանսական,                       Ասումնառության   1Ոչ
   կադրերի                           մակարդակի և      2. Այո սակայն որոշ
   համալրման և                       ուսանողական      սահմանափակումների
18
   ուսումական/կրթակ                  վարձի            3. Այո, առան�?
   ան                                ազատություն      սահմանափակումների
   ինքնավարություն                   /ճկունություն
                                     Ֆինանսական       1Ոչ
                                     շուկաներում      2. Այո, սակայն որոշ
19
                                     պարտատոնսեր      սահմանափակումների
                                     թողարկելու       3. Այո, առան�?


                                           85
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                      Ցու�?անիշները                Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
                                    ազատություն          սահմանափակումների
                                    /ճկունություն
                                    �?արեկան բյուջեի�? և   1Ոչ
                                    սեփական              2. Այո սակայն որոշ
                                    վաստակած             սահմանափակումների
20                                  միջո�?ների            3. Այո, առան�?
                                    հավել�?ուկը           սահմանափակումների
                                    պահելուԱզատությ
                                    ուն /ճկունություն
                                    Նվիտատվություննե     1Ոչ
                                    ր սահմանելու և       2. Այո սակայն որոշ
21                                  օգտագործելու         սահմանափակումների
                                    ազատություն          3. Այո, առան�?
                                    /ճկունություն        սահմանափակումների
                                     Շենքեր,             1Ոչ
                                    շինություններ,       2. Այո սակայն որոշ
                                    սարքավորումներ       սահմանափակումների
22                                  գնելու, տնօրինելու   3. Այո, առան�?
                                    և վաճառելու          սահմանափակումների
                                    ազատություն
                                    /ճկունություն
                                    Առկա ռեսուսների      1Ոչ
                                    (օր.` պետական        2. Այո սակայն որոշ
                                    միջո�?նեի�? որպես      սահմանափակումների
                                    գրաներ, ոյլ ոչ թե    3. Այո, առան�?
                                    որպես                սահմանափակումների
23
                                    նպատակային
                                    ֆոնդեր)
                                    օգտագործման
                                    ազատություն
                                    /ճկունություն
                                    Գնումների            1Ոչ
                                    ճկունություն (սա     2. Այո սակայն որոշ
                                    կարող է լինել        սահմանափակումների
                                    խիստ արգելող         3. Այո, առան�?
                                    կանոնների�? և         սահմանափակումների
24                                  ընթա�?ակարգերի�?
                                    միչև մասնավոր
                                    Բուհերին բնորոշ
                                    ճկուն
                                    ընթա�?ակարգերը և
                                    կանոները)
                       Անձնակազմի   Աշխատողների,         1. Այո
25
                       համալրման    հատկապես             2. Ոչ


                                          86
                        Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-       նության
                                       Ցու�?անիշները            Գնահատականը
     թյան նպատակները    մակարդակ-
                            ները
                       ինքնավարութ   դասախոսական
                       յուն          կազմի,
                                     քաղծառայողի
                                     կարգավիճակը,
                                     Դասախոսական        1. Ոչ
                                     կազմ վարձելու ա    2. Այո սակայն որոշ
                                     զատություն         սահմանափակումների
26                                   /ճկունություն      3. Այո, առան�?
                                                        սահմանափակումների


                                     Վատ աշխատող        1Ոչ
                                     դասախոսին          2. Այո սակայն որոշ
27                                   հեռա�?նելու         սահմանափակումների
                                     ազատություն        3. Այո, առան�?
                                     /ճկունություն      սահմանափակումների
                                     Աշխատավարձի        1Ոչ
                                     չափը որոշելու      2. Այո սակայն որոշ
28                                   ազատություն        սահմանափակումների
                                     /ճկունություն      3. Այո, առան�?
                                                        սահմանափակումների
                       Ակադեմիակ     Ակադեմիական        1Ոչ
                       ան            կառու�?վածքը և      2. Այո սակայն որոշ
29                     Ինքնավարու    ծրագրեորը ոշելու   սահմանափակումների
                       թյուն         ազատություն        3. Այո, առան�?
                                     /ճկունություն      սահմանափակումների
                                     դասընթա�?ի          1Ոչ
                                     բովանդակությունը   2. Այո սակայն որոշ
30                                   որշելու            սահմանափակումների
                                     ազատություն        3. Այո, առան�?
                                     /ճկունություն      սահմանափակումների
                                     Դասախոսական        1. Այո
                                     կազմի գիտական      2. Some
31                                   խոսքի              3Ոչne
                                     ազատության
                                     սահմանափակում
                                     Ուսանողների        1Ոչ
                                     ընդունելության     2. Այո սակայն որոշ
                                     քանկի              սահմանափակումների
                                     սահմանափակում      3. Այո, առան�?
32
                                     (ընդունելության    սահմանափակումների
                                     ծավալը, գիտական
                                     որակավորում և
                                     այլն)
33                                   Ուսանողներ         1Ոչ

                                           87
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                       Ցու�?անիշները               Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
                                     գնահատումը           2. Այո սակայն որոշ
                                     (ուսումնառության     սահմանափակումների
                                     արդյունքները),       3. Այո, առան�?
                                     քննությունների       սահմանափակումների
                                     ձևաչախը
                                     Այլ Բուհերի հետ      1Ոչ
                                     գիտական              2. Այո սակայն որոշ
34                                   գործընկերություն     սահմանափակումների
                                                          3. Այո, առան�?
                                                          սահմանափակումների
   Նպատակ #6:          Ցու�?անիշներ   Միջո�?ների            1. Ցու�?անիշի հիման վրա ընթա�?իկ
   Ցու�?անիշների և      ի             բաշխմանը/հատկա       բյուջեի�? հատկա�?ումների
   որակի վրա           խրախուսում    �?ումը                մասնաբաժինը.
   հիմնված                           պայմանավորմած է      2. Մր�?ակ�?ության հիման վրա
   ֆինանսավորում                     մր�?ակ�?ային           բաշխված գիտահետազոտական
   Ֆինանսավորման                     պայմաններում         բյուջեի մասնաբաժինը.
   մեխանիզմները                      նախանշված            3. Մր�?ակ�?ության հիման վրա
35
   հիմնված են                        �?ու�?անիշնրի          բաշխված ներդրումային
   �?ու�?նիշների վրա,                  կատարողականով        ֆինանսավորման մասնաբաժինը.
   թափան�?իկ են                                            4.Ըստ մեկ ուսանողների ընթա�?իկ
   խրախուսում են                                          բյուջեի�? հատկա�?ումների
   ուսանողների                                            մասնաբաժինը, ելնելով
   ընդունելությունը                                       պահանջարկի մոդելի�? (օր.`
                                                          գրանտեր, վարկեր, վաուչերներ).
                                     ՄԿՂ բանակ�?ում է      1.Ցու�?անիշներ սահմանող
                                     Բուհի հետ            պայմանագիր չկա չի պլանավորվում
                                     նախանշված            այն անել
                                     �?ու�?անիշների         2. Ցու�?անիշներ սահմանող
                                     վերաբերյալ, հսկում   պայմանագիր կա, սակյն չի
36
                                     է արդյունքները և     վերահսկվում
                                     պարգևատրում է        3. Ցու�?անիշներ սահմանող
                                     պլանի                պայմանագիր կա, վերահսվում է
                                     կատարման/գերակ       գործում է թափան�?իկ
                                     ատարման համար
                       որակի         Կառավարությունն      1. Կառավարությունը հատկա�?նում է
                       խրախուսում    օգնում է             կարքի վրա հիմնված
                                     ուսանողներին         կրթաթոշակներ, կամ կարիքավոր
                                     (գրանտեր, վարկեր)    ուսանողներ համար կա պետական
                                     փոքրամասնության      վարկային սխեմա
37                                   ընդունելությանն      2. Կա պետական վարկի և գրանտի
                                     աջակ�?ելու համար.     համա�?ված տարբերակ նույնպես




                                           88
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                       Ցու�?անիշները              Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները

   Նպատակ #7: Որակ     արտաքին       ՈԱ համակարգ և       1.Չկա ՈԱ մարմին.
   և                   Որակի         լիազոր մարմի կա     2. Բուհերի/ ծրագրերի ¼ -ի�?
   համապատասխան        ապահովում                         պակասն է գնահատվում կամ
   ություն                                               հավատարմագրվում
   ԲԿՂ ունի անկախ                                        3. Ծրագրերի ¼ - ի�? ¾ -ն է է
38
   Որակի                                                 գնահատվում կամ
   ապահովման և                                           հավատարմագրվում.
   հավատարամագրմ                                         4. Ծրագրերի ավելի քան ¾ -ն է
   ան մարմին և                                           գնահատվում կամ
   պետական, և                                            հավատարմագրվում.
   մասնավոր Բուհերի                  ՈԱ մարմնի           1. ՈԱ մարնինը պետական մարմնի
   համար.                            անկախության         մաս է և անկախ
                                     աստիճանը            2. ՈԱ մարնինը ինքնավար
39                                                       պետական մարմին է
                                                         3. ՈԱ մարնինը ինքնավար է, ոչ
                                                         պետական, և
                                                         ինքնաֆինանսավորվող
                       Ներքի որակի   Չափորոշիչներ        1. ՈԱ մարնինը մշակել է ԻՈԱ
                       ապահովոմ      մշակում (Այո կամ    շափորոշիչները և ուղե�?ույ�? .
40
                                     Ոչ)                 2. ՈԱ մարնինը չի մշակել ԻՈԱ
                                                         շափորոշիչներ և ուղե�?ույ�?
                                     Կիրառվում է`        1. ԻՈԱ շափորոշիչները վերաբերում
                                     1. Բուհի            �?անկի 2 –ի�? պակաս կետերին
                                     արտոնագրման         2. ԻՈԱ շափորոշիչները վերաբերում
                                     համար               �?անկի 3-5 կետերին
                                     2.Բուհի             3. ԻՈԱ շափորոշիչները վերաբերում
                                     հավատարմագրմա       �?անկի ավելի քան 5 կետերին
                                     ն համար
                                     3. Ծրագրեր
                                     հավատարմագրմա
                                     ն համար

41                                   4. Ուսումնառությա
                                     ն արդյունքի
                                     գնահատման
                                     ժամանակ
                                     5. Ուսու�?ման
                                     մեթոդաբանության
                                     համար
                                     6. Հետազոտական
                                     աշխ. Արդյունքների
                                     համար
                                     7.
                                     Հարմարություններ

                                           89
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                        Ցու�?անիշները              Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
                                      ի համար
                       Աշխատաշուկ     Ուսանողների         1. Քիչ Բուհեր են մասնակ�?ում
                       այի            զբաղվածության և     հետազոտմանը
                       խորհրդատվ      հետագա              2. Բուհերի�? շատերն են մասնակ�?ում
                       ական           աշխ.գործունեությա   հետազոտմանը, սակայն
42
                       ծառայություն   ն հետազոտման և      արդյունքները չեն հրապարակում
                                      արդյունքների        3. Բուհերի�? շատերն են
                                      հրապարակման         մասնակ�?ում հետազոտմանը և
                                      մասնակ�?ություն.     արյունքները հրապարակում են
                                                          Ոլորտի և զբաղվածության շուկայի
                                                          միտումների հետազոտությունների
                                                          մասին կանոնավոր հանրային
                                                          հաշվետվություններ, ներառյալ`
43
                                                          վերջին շրջանավարտների�?
                                                          աշխատանքի ընդուվածների
                                                          քանակի մասին` ըստ աշխ.բնույթի
                                                          (Այո/Ոչ)
   Նպատակ 8 #          Հակակոռու�?ի    Մասնագիտական        1. Նման մարմին չկա.
   Հաշվետվողականու     ա              կրթության           2. Նման մարմին կա, սակայն չի
   թյուն                              հար�?երով զբաղվող    զբաղվում մասնագիտական
44 Բուհերը պետք է                     հակակոռուպ�?իոն      կրթության հար�?երով
   ենթարկվեն                          մարմնի              3. Նման մարմին կա և զբաղվում է
   ֆինանսական                         գործունեությունը    մասնագիտական կրթության
   առողջության,                                           հար�?երով.
   խաբեության,                        Կոռուպ�?իայի         Ծառայություն ստա�?ողների այն
   ուսանողների                        մոնիտորինգ          քանակը, ովքեր հայտնել են , որ
   պարտավորություն                    (ֆինանսական,        “ուշադրության�? համար կաշառք են
45
   ների և                             ուսումնական և       տվել առնվազն 9 զանազան
   շրջանավարտների                     տեղեկատվական,       ծառայություններ մատու�?ողների�?`
   զբաղվածության                      խաբեության).        մեկին, ա�?ած 12 ամսվա ընթա�?քում
   վերաբերյալ                         Կոռու�?իայի Գլոբալ   Ոսանողների տոկոսը, ովքեր
   փափան�?իկության                     Բարոմետրի           հայտնել են ուսումնականկամ
46
   հատուկ                             �?ու�?անիշ            տեղեկատվական խաբեության
   չափորոշիչների:                                         մասին
                       Ֆինանսական     Ֆինանսական          1. Աուդիտ չի կատարվում
                       կարգապահու     աուդիտ`             2.Ամենամյա աուդիտ կատարվում
                       ոյուն          (պետական            է, սակայն արդյունքները չեն
                                      Բուհերը             հրապարակվում:
                                      ենթարկվում են       3. Ամենամյա աուդիտ կատարվում
47
                                      ամենամյա անկախ      է և արդյունքները հրապարակվում
                                      աուդիտի և դրա       են:
                                      դրդյունքները
                                      մատչելի են
                                      հանրությանը)


                                            90
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                       Ցու�?անիշները                Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
                                     Բուհերի�?            1.Ոչ
                                     պահանջվում է        2. Ինչ որ ձևով
                                     վարույթ հարու�?ել    3. Այո
                                     միջո�?ների
48                                   յուրա�?ման
                                     դեպքում` անհարգի
                                     ծախսեր (ծախսերը
                                     չարդարա�?նել); ոչ
                                     ողջամիտ գնումներt
                       Բուհի         Բուհերի�?            1.Ոչ
                       արժեքային     պահանջվում է        2. Ինչ որ ձևով
                       համակարգ      վարույթ հարու�?ել`   3. Այո
                                     քննությունները
                                     կեղծելու; ոչ
                                     էթիկական վարքի
                                     (քննությունների
                                     վաճառք,
49                                   ընտանեվարություն
                                     ); ընդունելության
                                     ստանդարտներին
                                     չհամապատասխան
                                     ելու; դասախոսների
                                     առաջխաղա�?ման
                                     գործընթա�?ի
                                     անբարեխիղճ
                                     կառավարում
                       Թափան�?իկու    Հավատարմագրմա       1.Գնահատման /
                       թյուն և       ն և դրա             Հավատարմագրման որդյունքները
                       պարզություն   արդյունքների        չեն հրապարակվում
                                     հրապարակման         2. Շատ քիչ բուհեր են հրապարակում
50                                   մեջ                 Գնահատման / Հավատարմագրման
                                     մասնակ�?ություն :    որդյունքները.
                                                         3. Բուհերի�? շատերն են
                                                         հրապարակում Գնահատման /
                                                         Հավատարմագրման որդյունքները
                                     Կառավարման          1.Ոչ
                                     խորհուրդի           2. Այո
51                                   քնարրկումների/որ
                                     ոշումների
                                     հրապարակում
                                     Թափան�?իկ            1.Ոչ
                                     ընդունելության      2. Այո
52
                                     քաղաքականության
                                     առկայություն


                                           91
                       Քաղաքակա-
       Քաղաքականու-      նության
                                     Ցու�?անիշները             Գնահատականը
     թյան նպատակները   մակարդակ-
                          ները
                                   Թափան�?իկ          1. Ոչ
                                   քննությունների    2. Այո
53
                                   քաղաքականության
                                   առկայություն




                                        92